Luận văn Thạc sĩ Luật kinh tế: Trách nhiệm bồi thường thiệt hại do tài sản gây ra - Một số vấn đề pháp lý và thực trạng áp dụng tại Việt Nam

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:114

Thêm vào BST

Báo xấu

136
lượt xem 27
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu của đề tài là đưa ra các giải pháp nhằm hoàn thiện pháp luật và áp dụng pháp luật về TNBTTH do tài sản gây ra tại Việt Nam trên cơ sở hệ thống hóa những vấn đề lý luận cơ bản về TNBTTH do tài sản gây ra, đánh giá thực trạng quy định pháp luật cũng như thực tiễn áp dụng pháp luật về TNBTTH do tài sản gây ra để từ đó.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Luật kinh tế: Trách nhiệm bồi thường thiệt hại do tài sản gây ra - Một số vấn đề pháp lý và thực trạng áp dụng tại Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC NGOẠI THƯƠNG ----------o0o---------- LUẬN VĂN THẠC SĨ TRÁCH NHIỆM BỒI THƯỜNG THIỆT HẠI DO TÀI SẢN GÂY RA – MỘT SỐ VẤN ĐỀ PHÁP LÝ VÀ THỰC TRẠNG ÁP DỤNG TẠI VIỆT NAM Ngành: Luật kinh tế NGUYỄN THỊ THANH LIỄU Hà Nội - 2020
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC NGOẠI THƯƠNG ----------o0o---------- LUẬN VĂN THẠC SĨ TRÁCH NHIỆM BỒI THƯỜNG THIỆT HẠI DO TÀI SẢN GÂY RA – MỘT SỐ VẤN ĐỀ PHÁP LÝ VÀ THỰC TRẠNG ÁP DỤNG TẠI VIỆT NAM Ngành: Luật kinh tế Mã số: 8380107 Họ và tên học viên: Nguyễn Thị Thanh Liễu Người hướng dẫn: TS Nguyễn Minh Thư Hà Nội - 2020
i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi, được thực hiện dưới sự hướng dẫn khoa học của TS Nguyễn Minh Thư. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Các kết luận, phương pháp được đưa ra trong Luận văn hoàn toàn bởi chính tác giả. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về lời cam đoan này. Học viên Nguyễn Thị Thanh Liễu
ii LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc và xin trân trọng cảm ơn sự hướng dẫn, giúp đỡ hết sức nhiệt tình, trách nhiệm và hiệu quả của TS Nguyễn Minh Thư, Trường Đại học Ngoại thương. Tôi cũng xin chân thành cảm ơn tới tập thể cán bộ, giảng viên khoa Luật, khoa Sau đại học cùng tập thể thầy, cô giáo Trường Đại học Ngoại thương đã tận tình giảng dạy, truyền đạt những kiến thức quý báu và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học và thời gian nghiên cứu luận văn./. Học viên Nguyễn Thị Thanh Liễu
iii MỤC LỤC Trang LỜI CAM ĐOAN ……………………………………..………………………….. i LỜI CẢM ƠN ………………………..………………………………………...… ii MỤC LỤC ...…………………………………………………………..…………. iii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ………...…………………………...…….. viii TÓM TẮT KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU LUẬN VĂN .……………….....……… ix MỞ ĐẦU ………………………………..………………………………………… 1 Chương 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ TRÁCH NHIỆM BỒI THƯỜNG THIỆT HẠI DO TÀI SẢN GÂY RA ………..…………………………………... 6 1.1. Một số vấn đề lý luận về trách nhiệm bồi thường thiệt hại ..........................6 1.1.1. Khái niệm trách nhiệm bồi thường thiệt hại .............................................6 1.1.2. Đặc điểm trách nhiệm bồi thường thiệt hại ..............................................9 1.1.3. Phân loại trách nhiệm bồi thường thiệt hại.............................................10 1.1.3.1. Trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hợp đồng và trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng............................................................10 1.1.3.2. Trách nhiệm bồi thường thiệt hại do hành vi của con người gây ra và trách nhiệm bồi thường thiệt hại do tài sản gây ra.................................12 1.1.3.3. Trách nhiệm bồi thường thiệt hại liên đới và trách nhiệm bồi thường thiệt hại riêng rẽ ..............................................................................13 1.2. Một số vấn đề pháp lý cơ bản về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do tài sản gây ra .............................................................................................................14
iv 1.2.1. Khái niệm, đặc điểm của trách nhiệm bồi thường thiệt hại do tài sản gây ra .......................................................................................................................14 1.2.1.1. Khái niệm trách nhiệm bồi thường thiệt hại do tài sản gây ra .......14 1.2.1.2. Đặc điểm của trách nhiệm bồi thường thiệt hại do tài sản gây ra .18 1.2.2. Điều kiện phát sinh trách nhiệm bồi thường thiệt hại do tài sản gây ra .19 1.2.2.1. Có thiệt hại xảy ra...........................................................................20 1.2.2.2. Có sự kiện gây ra thiệt hại của tài sản ...........................................20 1.2.2.3. Mối quan hệ nhân quả giữa sự kiện gây ra thiệt hại của tài sản và thiệt hại xảy ra .............................................................................................23 1.2.2.4. Yếu tối lỗi trong trách nhiệm bồi thường thiệt hại do tài sản gây ra (không bắt buộc) ......................................................................................24 1.2.3. Cơ sở xác định chủ thể chịu trách nhiệm bồi thường thiệt hại do tài sản gây ra ................................................................................................................26 1.2.3.1. Trách nhiệm bồi thường thiệt hại của chủ sở hữu ..........................26 1.2.3.2. Trách nhiệm bồi thường thiệt hại của người được giao chiếm hữu, sử dụng tài sản .....................................................................................28 1.2.3.3. Trách nhiệm bồi thường thiệt hại của người chiếm hữu, sử dụng trái pháp luật tài sản ....................................................................................28 1.2.3.4. Trách nhiệm bồi thường thiệt hại của người thứ ba....................29 1.2.3.5. Trách nhiệm bồi thường thiệt hại của người chiếm hữu có căn cứ pháp luật khác ..............................................................................................30 1.3. Các trường hợp bồi thường thiệt hại do tài sản gây ra ...............................31
v 1.3.1. Bồi thường thiệt hại do nguồn nguy hiểm cao độ gây ra .......................31 1.3.2. Bồi thường thiệt hại do súc vật gây ra ....................................................33 1.3.3. Bồi thường thiệt hại do cây cối gây ra....................................................34 1.3.4. Bồi thường thiệt hại do nhà cửa, công trình xây dựng khác gây ra........34 Chương 2: THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VÀ ÁP DỤNG PHÁP LUẬT VỀ TRÁCH NHIỆM BỒI THƯỜNG THIỆT HẠI DO TÀI SẢN GÂY RA TẠI VIỆT NAM …………………………………………………………………........ 36 2.1. Thực trạng pháp luật Việt Nam về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do tài sản gây ra ………………………………………...…...………..………………… 36 2.1.1. Thực trạng pháp luật Việt Nam về các điều kiện phát sinh trách nhiệm bồi thường thiệt hại do tài sản gây ra ...............................................................36 2.1.1.1. Thực trạng pháp luật Việt Nam về thiệt hại do tài sản gây ra .......36 2.1.1.2. Thực trạng pháp luật Việt Nam về sự kiện gây ra thiệt hại của tài sản ................................................................................................................37 2.1.1.3. Thực trạng pháp luật Việt Nam về mối quan hệ nhân quả giữa sự kiện gây ra thiệt hại của tài sản và thiệt hại xảy ra.....................................41 2.1.2. Thực trạng pháp luật Việt Nam về cơ sở xác định chủ thể chịu trách nhiệm bồi thường thiệt hại do tài sản gây ra ....................................................42 2.1.2.1. Trách nhiệm bồi thường thiệt hại của chủ sở hữu ..........................42 2.1.2.2. Trách nhiệm bồi thường thiệt hại của người chiếm hữu, người được giao quản lý, sử dụng ...................................................................................47 2.1.2.3. Trách nhiệm bồi thường thiệt hại của người chiếm hữu, sử dụng trái pháp luật ................................................................................................54
vi 2.1.2.4. Trách nhiệm bồi thường thiệt hại của người thứ ba .......................56 2.1.2.5. Trách nhiệm bồi thường thiệt hại của người thi công ....................57 2.2. Thực trạng áp dụng pháp luật về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do tài sản gây ra tại Việt Nam .......................................................................................59 2.2.1. Thực trạng áp dụng pháp luật về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do nguồn nguy hiểm cao độ gây ra tại Việt Nam ..................................................59 2.2.2. Thực trạng áp dụng pháp luật về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do súc vật gây ra tại Việt Nam .....................................................................................66 2.2.3. Thực trạng áp dụng pháp luật về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do cây cối gây ra tại Việt Nam .....................................................................................68 2.2.4. Thực trạng áp dụng pháp luật về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do nhà cửa, công trình xây dựng khác gây ra tại Việt Nam .........................................71 2.3. Đánh giá chung về thực trạng pháp luật và áp dụng pháp luật về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do tài sản gây ra tại Việt Nam ................................73 2.3.1. Những ưu điểm đạt được ........................................................................73 2.3.2. Những điểm hạn chế và nguyên nhân ....................................................75 Chương 3: MỘT SỐ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VÀ ÁP DỤNG PHÁP LUẬT VỀ TRÁCH NHIỆM BỒI THƯỜNG THIỆT HẠI DO TÀI SẢN GÂY RA TẠI VIỆT NAM ……………………...……………………………..... 78 3.1. Phương hướng hoàn thiện pháp luật và áp dụng pháp luật về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do tài sản gây ra .................................................................78 3.2. Các giải pháp hoàn thiện pháp luật và áp dụng pháp luật về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do tài sản gây ra .................................................................79
vii 3.2.1. Giải pháp hoàn thiện pháp luật Việt Nam về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do tài sản gây ra ..................................................................................79 3.2.1.1. Giải pháp hoàn thiện pháp luật Việt Nam về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do nguồn nguy hiểm cao độ gây ra ...................................79 3.2.1.2. Giải pháp hoàn thiện pháp luật Việt Nam về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do súc vật gây ra ...............................................................83 3.2.1.3. Giải pháp hoàn thiện pháp luật Việt Nam về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do cây cối gây ra ...............................................................87 3.2.1.4. Giải pháp hoàn thiện pháp luật Việt Nam về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do nhà cửa, công trình xây dựng khác gây ra ...................89 3.2.2. Giải pháp hoàn thiện hoạt động áp dụng pháp luật về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do tài sản gây ra tại Việt Nam ................................................93 3.2.2.1. Nâng cao năng lực, trình độ chuyên môn, nghiệp vụ của Thẩm phán trong việc xét xử các vụ án bồi thường thiệt hại do tài sản gây ra .............94 3.2.2.2. Ban hành án lệ về bồi thường thiệt hại do tài sản gây ra ...............94 3.2.2.3. Đẩy mạnh công tác tuyên truyền, phổ biến pháp luật về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do tài sản gây ra ..........................................................95 3.3. Một số kiến nghị............................................................................................96 3.3.1. Đối với Tòa án ........................................................................................96 3.3.2. Đối với các cơ quan, tổ chức khác .........................................................97 KẾT LUẬN …………………………………………………………..………….. 98 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ………………………………………. 99
viii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BLDS: Bộ luật dân sự HĐXX: Hội đồng xét xử TANDTC: Tòa án nhân dân tối cao TNBTTH: Trách nhiệm bồi thường thiệt hại
ix TÓM TẮT KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU LUẬN VĂN Tên luận văn thạc sĩ: Trách nhiệm bồi thường thiệt hại do tài sản gây ra - Một số vấn đề pháp lý và thực trạng áp dụng tại Việt Nam 1. Tính cấp thiết của đề tài Với vai trò là đạo luật cơ sở nền tảng, giữ vai trò xương sống cho sự phát triển của một hệ thống pháp luật dân sự thống nhất, BLDS năm 2015 đã có nhiều thay đổi tích cực trong chế định về TNBTTH nói chung, TNBTTH do tài sản gây ra nói riêng. Tuy nhiên, hiện nay vẫn còn tồn tại nhiều quan điểm trái ngược nhau về các vấn đề lý luận cũng như thực tiễn áp dụng pháp luật về bồi thường thiệt hại do tài sản gây ra. Điều này đã thúc đẩy tác giả lựa chọn chủ đề “Trách nhiệm bồi thường thiệt hại do tài sản gây ra” làm đề tài luận văn thạc sỹ của mình. Đây là một đề tài phù hợp với chương trình đào tạo thạc sỹ chuyên ngành Luật kinh tế tại Trường Đại học Ngoại thương. 2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Thứ nhất: Nghiên cứu những vấn đề lý luận về TNBTTH TNBTTH do tài sản gây ra. - Thứ hai: Phân tích thực trạng các quy định của pháp luật và áp dụng pháp luật về TNBTTH do tài sản gây ra tại Việt Nam để từ đó có sự đánh giá tổng quan nhất những ưu điểm, hạn chế và bất cập. - Thứ ba: Trên cơ sở phân tích thực trạng các quy định của pháp luật và áp dụng pháp luật về TNBTTH do tài sản gây ra tại Việt Nam, tác giả đưa ra một số giải pháp hoàn thiện pháp luật và áp dụng pháp luật về TNBTTH do tài sản gây ra tại Việt Nam. 3. Luận văn đã đạt được những kết quả chính như sau Trong phạm vi nghiên cứu của đề tài, luận văn đã khái quát một số vấn đề lý luận cơ bản nhất về TNBTTH do tài sản gây ra. Tác giả đã phân tích rõ khái niệm, đặc điểm của TNBTTH nói chung và quy định về TNBTTH do tài sản gây ra nói riêng. Phân tích căn cứ phát sinh TNBTTH, cơ sở xác định chủ thể chịu TNBTTH
x do tài sản gây ra. Hiện nay, có 4 trường hợp bồi thường thiệt hại do tài sản gây ra, đó là: bồi thường thiệt hại do nguồn nguy hiểm cao độ gây ra, do súc vật gây ra, do cây cối gây ra và bồi thường thiệt hại do nhà cửa, công trình xây dựng khác gây ra. Tác giả cũng phân tích lồng ghép quy định pháp luật của một số quốc gia trong từng nội dung cụ thể. Qua việc nghiên cứu này, có thể nhận thấy những điểm tương đồng và khác biệt giữa pháp luật Việt Nam và pháp luật một số quốc gia để có cái nhìn bao quát hơn, góp phần hoàn thiện quy định pháp luật Việt Nam. Trên cơ sở hệ thống các lý luận, Luận văn đã đi sâu vào nghiên cứu thực trạng các quy định pháp luật hiện hành (BLDS năm 2015) về điều kiện phát sinh trách nhiệm bồi thường, chủ thể chịu trách nhiệm bồi thường thiệt hại do tài sản gây ra trên cơ sở so sánh, đối chiếu với các quy định trong BLDS năm 2005 để thấy được những thay đổi, những điểm tích cực và hạn chế trong quy định pháp luật về bồi thường thiệt hại do tài sản gây ra. Cùng với việc nghiên cứu các quy định pháp luật Việt Nam, tác giả cũng đi vào nghiên cứu thực trạng áp dụng pháp luật về bồi thường thiệt hại trong một số trường hợp cụ thể thông qua các bản án của Tòa án Việt Nam. Qua đó, có thể thấy rằng những vấn đề bất cập về việc áp dụng pháp luật của Tòa án trong việc xét xử các vụ án liên quan đến bồi thường thiệt hại do tài sản gây ra. Thông qua việc nghiên cứu thực trạng pháp luật và áp dụng pháp luật về bồi thường thiệt hại do tài sản gây ra tại Việt Nam, từ đó tác giả đưa ra những giải pháp hoàn thiện pháp luật và hoạt động áp dụng pháp luật về TNBTTH do tài sản gây ra tại Việt Nam.
1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Đất nước ta đang tiến nhanh vào quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế, đời sống con người ngày càng được nâng cao. Để thoả mãn các nhu cầu ăn, mặc, ở, con người ngày càng tạo ra và sở hữu những loại tài sản với rất nhiều những tính năng, công dụng khác nhau. Những loại tài sản này có thể thay thế một số lượng lớn sức lao động của con người và tạo ra năng suất lao động cao. Tuy nhiên, bên cạnh đó, tài sản cũng luôn tiềm ẩn những nguy cơ gây ra thiệt hại cho con người và môi trường xung quanh1. Để đảm bảo tất cả các lợi ích hợp pháp bị gây hại đều được bù đắp và bồi thường một cách nhanh chóng, thuận lợi cho dù không phải do hành vi của con người gây ra, thì việc xem xét và tìm hiểu về trách nhiệm bồi thường trong trường hợp tài sản gây ra thiệt hại là vô cùng cần thiết. Chỉ khi giải quyết tốt các vấn đề có liên quan đến TNBTTH do tài sản gây ra thì quyền và lợi ích hợp pháp cho người bị thiệt hại cũng như người chịu trách nhiệm bồi thường thiệt hại mới được bảo đảm. BLDS 2015 có hiệu lực thi hành từ ngày 01/01/2017, về cơ bản, TNBTTH do tài sản gây ra đã phần nào khắc phục được những bất cập bởi các quy định của BLDS 2005. TNBTTH do tài sản gây ra là một trong những nội dung quan trọng của chế định TNBTTH ngoài hợp đồng. So với các quy định về bồi thường thiệt hại do tài sản gây ra trong BLDS 2005 thì các quy định trong BLDS 2015 đã có nhiều điểm sửa đổi, bổ sung phù hợp, tích cực. Sự sửa đổi, bổ sung này tập trung chủ yếu vào các chủ thể có trách nhiệm bồi thường và quy định khái quát, mở rộng thêm các trường hợp bồi thường. Tuy nhiên, hiện nay vẫn còn tồn tại nhiều quan điểm trái ngược nhau về các vấn đề lý luận cũng như thực tiễn áp dụng pháp luật về bồi thường thiệt hại do tài sản gây ra. Những mâu thuẫn này bao gồm: các điều kiện phát sinh trách nhiệm bồi thường; cơ sở để xác định chủ thể chịu trách nhiệm bồi thường; tài sản gây thiệt hại có tồn tại hành vi trái pháp luật của chủ sở hữu, người 1 Chẳng hạn: cháu Nguyễn Đắc Nguyên (7 tuổi) bị đàn chó tấn công gây tử vong ngày 03/4/2019 tại Hưng Yên (xem tài liệu tham khảo số 40) hoặc hàng năm vào mùa mưa bão tại Hà Nội cây đổ gây thiệt hại về người và tài sản khi đang lưu thông trên đường (xem tài liệu tham khảo số 37).
2 chiếm hữu, sử dụng tài sản không… Nguyên nhân của những mâu thuẫn này là do quy định pháp luật chưa thực sự rõ ràng. Nếu như những mâu thuẫn này vẫn tồn tại sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến việc áp dụng pháp luật vào thực tiễn, và điều này sẽ gây ảnh hưởng đến quyền và lợi ích hợp pháp của các chủ thể. Để tìm hiểu rõ hơn các vấn đề pháp lý về TNBTTH do tài sản gây ra, bảo đảm việc hiểu và áp dụng thống nhất các quy định pháp luật vào thực tiễn, tác giả lựa chọn đề tài “Trách nhiệm bồi thường thiệt hại do tài sản gây ra - Một số vấn đề pháp lý và thực trạng áp dụng tại Việt Nam” làm đề tài luận văn của mình. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài TNBTTH do tài sản gây ra là một trong những vấn đề được nhiều công trình trong nước và quốc tế quan tâm nghiên cứu. Vì vậy, trước khi BLDS năm 2015 thay thế BLDS năm 2005, đã có nhiều công trình khoa học của nhiều tác giả trong và ngoài nước được nghiên cứu dưới các hình thức khác nhau và đạt được những thành công nhất định như: luận án, luận văn, khóa luận, sách, bài viết, tạp chí… Trên thế giới, có thể kể đến một số công trình khoa học nghiên cứu về TNBTTH do tài sản gây ra như sau: Cuốn sách “The Law of Torts” John G. Fleming, 4th Edition, The Law Book Company limited, Australia, 1971, p.298-308 nghiên cứu một cách cơ bản nhất về luật bồi thường. Tại chương 16 của cuốn sách, tác giả nghiên cứu về vấn đề bồi thường thiệt hại do động vật gây ra. Hay bài viết “Cars of the Future: Seventeenth Report of Session 2003-04” by Great Britain: Parliament: House of Commons, trong đó có đoạn bình luận về phương pháp xác định mức độ bồi thường và cách thức giảm thiệt hại do ô tô gây ra… Ở Việt Nam, sau khi BLDS năm 2015 có hiệu lực thi hành từ ngày 01/01/2017, đã có một số công trình khoa học của một số tác giả được nghiên cứu dưới góc độ, phạm vi khác nhau như đề tài “Trách nhiệm bồi thường thiệt hại do nhà cửa, công trình xây dựng khác gây ra theo quy định của pháp luật dân sự Việt Nam hiện hành” - luận án tiến sĩ Vũ Thị Lan Hương - năm 2018 - Đại học Luật Hà Nội; đề tài “Trách nhiệm bồi thường thiệt hại do nguồn nguy hiểm cao độ gây ra và
3 thực tiễn áp dụng tại Tòa án nhân dân tỉnh Sơn La” - luận văn thạc sĩ Trần Mạnh Hùng - năm 2018 - Đại học Luật Hà Nội; Ths Lê Thị Giang “Bồi thường thiệt hại do tài sản gây ra theo quy định của Bộ luật Dân sự năm 2015”, Tạp chí Kiểm sát, số 15/2017… Mặc dù đã có rất nhiều công trình khoa học nghiên cứu về vấn đề TNBTTH do tài sản gây ra. Tuy nhiên, các công trình này mới chỉ nghiên cứu về một khía cạnh nhỏ ở từng trường hợp riêng biệt liên quan đến trách nhiệm bồi thường do các loại tài sản cụ thể gây thiệt hại mà chưa có công trình nào nghiên cứu chuyên sâu giải quyết những vấn đề lý luận và thực tiễn liên quan đến TNBTTH do tài sản gây ra. Do đó, việc nghiên cứu đề tài sẽ có một cái nhìn tổng quát về những vấn đề lý luận, thực trạng pháp luật và áp dụng pháp luật về TNBTTH do tài sản gây ra tại nước ta, từ đó đưa ra những giải pháp hoàn thiện pháp luật và áp dụng pháp luật về TNBTTH do tài sản gây ra tại Việt Nam. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của đề tài là đưa ra các giải pháp nhằm hoàn thiện pháp luật và áp dụng pháp luật về TNBTTH do tài sản gây ra tại Việt Nam trên cơ sở hệ thống hóa những vấn đề lý luận cơ bản về TNBTTH do tài sản gây ra, đánh giá thực trạng quy định pháp luật cũng như thực tiễn áp dụng pháp luật về TNBTTH do tài sản gây ra để từ đó Những nhiệm vụ cần phải thực hiện để hoàn thiện đề tài “Trách nhiệm bồi thường thiệt hại do tài sản gây ra - Một số vấn đề pháp lý và thực trạng áp dụng tại Việt Nam” như sau: - Làm rõ khái niệm, đặc điểm, những vấn đề lý luận về TNBTTH nói chung và quy định về TNBTTH do tài sản gây ra nói riêng. - Phân tích về điều kiện phát sinh TNBTTH, cơ sở xác định chủ thể chịu TNBTTH do tài sản gây ra, trong đó có sự nghiên cứu, so sánh với pháp luật một số nước trên thế giới như Đức, Nhật Bản, Pháp, Thái Lan. - Phân tích thực trạng các quy định của pháp luật Việt Nam về TNBTTH do tài sản gây ra để từ đó có sự đánh giá tổng quan nhất những ưu điểm và hạn chế, bất
4 cập của hệ thống những văn bản pháp luật này để đưa ra những giải pháp hoàn thiện pháp luật Việt Nam về TNBTTH do tài sản gây ra; - Tìm hiểu thực trạng áp dụng các quy định về TNBTTH do tài sản gây ra tại Việt Nam để tìm ra những vướng mắc, bất cập trong việc áp dụng quy định pháp luật. Từ đó, đề xuất một số giải pháp cụ thể để áp dụng pháp luật về TNBTTH do tài sản gây ra tại Việt Nam. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài là trên cơ sở những quy định của pháp luật về TNBTTH nói chung và TNBTTH do tài sản gây ra nói riêng, luận văn sẽ tập trung phân tích những quy định của pháp luật về TNBTTH do tài sản gây ra theo quy định hiện hành của pháp luật Việt Nam; đánh giá thực trạng pháp luật và thực tiễn áp dụng pháp luật về TNBTTH do tài sản gây ra để đưa ra những ý kiến đánh giá và những giải pháp nhằm hoàn thiện các quy định pháp luật về vấn đề này. Chủ thể bồi thường thiệt hại do tài sản gây ra được đề cập trong luận văn bao gồm cá nhân, pháp nhân kinh doanh; đồng thời, tài sản gây ra thiệt hại thuộc quyền sở hữu, quyền chiếm hữu, sử dụng của cá nhân, pháp nhân kinh doanh. 4.2. Phạm vi nghiên cứu - Về nội dung: Luận văn chủ yếu nghiên cứu vấn đề TNBTTH phát sinh từ hoặc có liên quan đến các quan hệ kinh tế phát sinh giữa các chủ thể của quan hệ pháp luật kinh tế với nhau. - Về thời gian: Khi nghiên cứu thực trạng pháp luật và áp dụng pháp luật về TNBTTH do tài sản gây ra ở Việt Nam (Chương 2), luận văn chủ yếu tập trung vào các vấn đề phát sinh trong khoảng 10 năm trở lại đây và các giải pháp được đề xuất cho khoảng 5 năm tới kể từ năm 2020. - Về không gian: Những nội dung liên quan đến thực trạng pháp luật và áp dụng pháp luật (Chương 2), luận văn nghiên cứu giới hạn trong phạm vi lãnh thổ Việt Nam. Ngoài ra có sự đan xen, học hỏi những kinh nghiệm pháp luật quốc tế
5 như Đức, Nhật Bản, Pháp, Thái Lan nhằm giải quyết những bất cập trong các vấn đề lý luận (Chương 1) về TNBTTH do tài sản gây ra. 5. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp phân tích và bình luận: Phân tích, bình luận các quy định của pháp luật để làm rõ những vấn đề lý luận và quy định pháp luật hiện hành về TNBTTH do tài sản gây ra (chương 1, 2); - Phương pháp so sánh luật học: nhằm chỉ ra những điểm tương đồng và khác biệt giữa quy định của pháp luật Việt Nam với pháp luật của một số nước trên thế giới như Đức, Pháp, Nhật Bản, Thái Lan (chương 1). - Phương pháp tổng hợp nhằm khái quát hoá thực trạng pháp luật và thực tiễn áp dụng pháp luật về TNBTTH do tài sản gây ra tại Việt Nam, nhằm đưa ra những giải pháp phù hợp (chương 2, 3). 6. Cơ cấu luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Một số vấn đề lý luận về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do tài sản gây ra Chương 2: Thực trạng pháp luật và áp dụng pháp luật về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do tài sản gây ra tại Việt Nam Chương 3: Một số giải pháp hoàn thiện pháp luật và áp dụng pháp luật về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do tài sản gây ra tại Việt Nam
6 Chương 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ TRÁCH NHIỆM BỒI THƯỜNG THIỆT HẠI DO TÀI SẢN GÂY RA 1.1. Một số vấn đề lý luận về trách nhiệm bồi thường thiệt hại 1.1.1. Khái niệm trách nhiệm bồi thường thiệt hại Trong lịch sử pháp luật thế giới, TNBTTH là một trong những chế định có sớm nhất của pháp luật dân sự. Trải qua các thời kỳ lịch sử và ở những nước khác nhau, quy định về cách thức bồi thường, thiệt hại phải bồi thường, người phải bồi thường cũng như mức độ bồi thường là khác nhau. Vấn đề này phụ thuộc vào quan điểm giai cấp, điều kiện kinh tế - xã hội của mỗi quốc gia. Ngay từ thời La Mã cổ đại, Luật La Mã đã coi quyền khiếu nại đòi bồi thường thiệt hại là một trong những nội dung cơ bản của quan hệ nghĩa vụ và là một “phương tiện đặc biệt để bảo vệ quyền sở hữu”2. Theo từ điển luật học, TNBTTH là: “Trách nhiệm của người có hành vi vi phạm, có lỗi trong việc gây ra thiệt hại về vật chất, tinh thần phải bồi hoàn cho người bị thiệt hại nhằm phục hồi tình trạng tài sản, bù đắp lồn thất tinh thần cho người bị thiệt hại"3. Đây là biện pháp cưỡng chế được áp dụng đối với người đã có hành vi vi phạm pháp luật giữ vai trò quan trọng trong việc điều chỉnh và khôi phục về mặt tài sản, nhằm bù đắp những tổn thất về vật chất và tinh thần cho bên bị thiệt hại, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của các cá nhân, tổ chức hoặc nhà nước. Lý luận về TNBTTH đã được đặt những nền móng hết sức cơ bản và được kế thừa một cách tương đối thống nhất trong pháp luật của hầu hết các nước. Thông thường, các nước đều quy định TNBTTH phát sinh trên cơ sở sự vi phạm nghĩa vụ hợp đồng (như bồi thường thiệt hại trong hợp đồng) hoặc nghĩa vụ tương tự với hợp đồng (như thực hiện công việc không có sự ủy quyền, được lợi về tài sản không có 2 Nguyễn Ngọc Đào, Tìm hiểu pháp luật nước ngoài – Luật La Mã, NXB tổng hợp Đồng Nai, Đồng Nai, 2000, tr.81 & 109. 3 Viện khoa học pháp lý, Từ điển luật học, NXB từ điển Bách khoa – NXB Tư pháp, 2006, tr.799.
7 căn cứ pháp luật) hoặc trên cơ sở trách nhiệm pháp lý đối với các hành vi trái pháp luật (như bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng). Tại Việt Nam, ngay từ các Bộ luật cổ cũng đã xuất hiện những quy định về TNBTTH, tuy nhiên một điểm chung trong những quy định này thì đều không có sự tách biệt riêng giữa trách nhiệm bồi thường với các loại trách nhiệm khác. Ví dụ: Điều 29 Bộ luật Hồng Đức, Điều 466 Bộ luật Hồng Đức, Điều 201 và Điều 271 Bộ luật Gia Long4… thì đều lồng các quy định về hình phạt mang tính chất hình sự và phạt mang tính chất dân sự. Ngoài việc phải chịu hình phạt kẻ phạm tội còn phải bồi thường cho nhân thân người bị thiệt hại. Vì mang tính chất hình phạt nên mức bồi thường được pháp luật ấn định gấp đôi, gấp ba, gấp bốn lần thiệt hại thực tế đã xảy ra, chưa thể hiện được đúng bản chất của loại trách nhiệm này. Các quy định pháp luật đều nhằm hướng tới bảo vệ quyền lợi của giai cấp thống trị chứ không trú trọng vào việc bảo vệ quyền con người trong xã hội. Cùng với sự phát triển của xã hội và công cuộc đấu tranh giành độc lập, quan điểm pháp luật về TNBTTH cũng có những thay đổi cho phù hợp với thực tế đời sống xã hội, TNBTTH không còn được hiểu là hình phạt mà là nghĩa vụ, bổn phận của người gây thiệt hại, nhằm phục hồi tình trạng tài sản của người bị thiệt hại. Các quy định về TNBTTH hướng tới bảo vệ quyền lợi của những người bị thiệt hại và sâu xa hơn là nhằm hướng tới bảo vệ quyền con người và các quyền cơ bản của công dân. Hiện nay, trong Bộ luật Hình sự, bồi thường thiệt hại cho người bị hại được quy định theo hướng là một biện pháp tư pháp5 chứ không phải là hình phạt và yếu tố lỗi đóng một vai trò rất quan trọng như Luật cổ. Trong BLDS, TNBTTH được khẳng định là một loại trách nhiệm dân sự, là loại trách nhiệm tài sản do cơ quan nhà nước có thẩm quyền áp dụng đối với mọi cá nhân, pháp nhân và các chủ thể khác, yếu tố lỗi của người vi phạm cũng không đóng vai trò đặc biệt quan trọng như trong pháp luật hình sự. Theo BLDS năm 2005, TNBTTH được quy định tại Điều 307 và chương XXI của Bộ luật về TNBTTH ngoài hợp đồng. Tuy nhiên, có thể nhận thấy rằng trong rất nhiều những quy định BLDS liên quan đến TNBTTH 4 Trường Đại học Luật Hà Nội, Giáo trình luật dân sự Việt Nam (tập 2), NXB Công an nhân dân, Hà Nội, 2017, tr.300 & 301. 5 Điều 48, Bộ luật Hình sự năm 2015, sửa đổi bổ sung năm 2017.
8 nói trên thì không có quy định nào nêu ra khái niệm cụ thể về loại trách nhiệm này mà chỉ có quy định về căn cứ phát sinh TNBTTH, nguyên tắc bồi thường, năng lực chịu trách nhiệm bồi thường, thời hiệu khởi kiện yêu cầu bồi thường. Theo đó, TNBTTH chỉ được định nghĩa dưới dạng liệt kê bao gồm TNBTTH về vật chất và TNBTTH bù đắp tổn thất và tinh thần6. - TNBTTH về vật chất là trách nhiệm bù đắp tổn thất vật chất thực tế, tính được thành tiền do bên vi phạm gây ra, bao gồm tổn thất về tài sản, chi phí hợp lý để ngăn chặn, hạn chế, khắc phục thiệt hại, thu nhập thực tế bị mất hoặc bị giảm sút (khoản 2, Điều 307, BLDS năm 2005). - TNBTTH bù đắp tổn thất về tinh thần được hiểu là việc một người gây thiệt hại về tinh thần cho người khác do xâm phạm đến tính mạng, sức khoẻ, danh dự, nhân phẩm, uy tín của người đó thì ngoài việc chấm dứt hành vi vi phạm, xin lỗi, cải chính công khai còn phải bồi thường một khoản tiền để bù đắp tổn thất về tinh thần cho người bị thiệt hại (khoản 3, Điều 307, BLDS năm 2005). BLDS năm 2015 ra đời không định nghĩa về TNBTTH dưới dạng liệt kê như BLDS năm 2005 nữa mà chỉ quy định thiệt hại do vi phạm nghĩa vụ bao gồm thiệt hại về vật chất và thiệt hại về tinh thần7. Tiếp cận dưới góc độ khoa học pháp lý chúng ta thấy rằng, mỗi người sống trong xã hội đều phải tôn trọng quy tắc chung của xã hội, không thể vì lợi ích của mình mà xâm phạm đến quyền và lợi ích hợp pháp của người khác. Khi một người vi phạm nghĩa vụ pháp lý của mình gây tổn hại cho người khác thì chính người đó phải chịu bất lợi do hành vi của mình gây ra. Sự gánh chịu một hậu quả bất lợi bằng việc bù đắp tổn thất cho người khác được hiểu là bồi thường thiệt hại. Như vậy, chưa có một khái niệm cụ thể quy định về TNBTTH. Chính thiếu sót đó làm cho TNBTTH được hiểu một cách rời rạc, tản mát, không thống nhất và gây nhiều khó khăn cho hoạt động thực hiện pháp luật trên thực tế. Sau một quá trình 6 Khoản 1, Điều 307, BLDS năm 2005. 7 Khoản 1, Điều 361, BLDS năm 2015.