Luận văn Thạc sĩ Triết học: Quan niệm của Ph.Ăngghen về nhận thức trong tác phẩm “Chống Đuyrinh” và ý nghĩa của nó đối với nhận thức khoa học hiện Nay

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:103

Thêm vào BST

Báo xấu

48
lượt xem 13
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn nghiên cứu quan niệm của Ph.Ăngghen về nhận thức trong tác phẩm “Chống Đuyrinh” từ đó làm rõ ý nghĩa phương pháp luận của quan niệm đó đối với nhận thức khoa học trong giai đoạn hiện nay. Mời các bạn tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Triết học: Quan niệm của Ph.Ăngghen về nhận thức trong tác phẩm “Chống Đuyrinh” và ý nghĩa của nó đối với nhận thức khoa học hiện Nay

Đại học Quốc gia Hà Nội Trường đại học Khoa học xã hội và Nhân văn =======******======= Trịnh Vương Cường Quan niệm của Ph.Ăngghen về nhận thức trong tác phẩm “Chống Đuyrinh” và ý nghĩa của nó đối với nhận thức khoa học hiện Nay Luận văn Thạc sĩ triết học Chuyên ngành: Triết học Mã số : 60 22 80 Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Dương Văn Thịnh Hà Nội, 2008 1
Mục lục Mở đầu ..................................................................................................... 3 Chương 1: Quan niệm của Ph.Ăngghen về nhận thức trong tác phẩm “Chống Đuyrinh” ................................................................................... 10 1.1 Hoàn cảnh ra đời, nội dung cơ bản và ý nghĩa của tác phẩm “Chống Đuyrinh” của Ph.Ăngghen ...................................................... 10 1.2 Nội dung quan niệm của Ph.Ăngghen về nhận thức.................. 17 1.2.1 Quan niệm về nguồn gốc, bản chất của nhận thức ................ 17 1.2.2 Quan niệm về biện chứng của quá trình nhận thức ................ 23 1.2.3 Quan niệm về chân lý và tiêu chuẩn của chân lý .................... 30 Chương 2: Đặc điểm của nhận thức khoa học hiện nay và ý nghĩa quan niệm của Ph.Ăngghen về nhận thức đối với nhận thức khoa học hiện nay ................................................................................................................. 40 2.1 Đặc điểm của nhận thức khoa học hiện nay ............................... 40 2.1.1 Tinh thần cách mạng của khoa học ........................................ 40 2.1.2 Về phong cách tư duy của khoa học ...................................... 46 2.1.3 Quan niệm về sự phát triển các lý thuyết khoa học ................ 55 2.2 ý nghĩa quan niệm của Ph.Ăngghen về nhận thức đối với nhận thức khoa học hiện nay .......................................................................... 69 2.2.1 Luận giải tính biện chứng của cuộc cách mạng trong khoa học tự nhiên ........................................................................................................ 69 2.2.2 Luận giải vai trò của phương pháp luận duy vật biện chứng đối với sự phát triển của lý thuyết khoa học ................................................... 79 Kết luận................................................................................................... 90 Tài liệu tham khảo ................................................................................. 92 2
Mở đầu 1.Lý do chọn đề tài “Chống Đuyrinh” là một tác phẩm có vị trí quan trọng trong hệ thống tác phẩm kinh điển của chủ nghĩa Mác. ở đó, thiên tài của Ph.Ăngghen - cùng với C.Mác là những người sáng lập chủ nghĩa cộng sản khoa học - thể hiện không chỉ ở chỗ đã đập tan, quét sạch tận gốc rễ toàn bộ hệ thống triết học của Đuyrinh, một mớ hẩu lốn chiết trung chủ nghĩa gồm những hệ thống siêu hình khác nhau mà ông ta rêu rao như một thứ phương pháp tư duy mới, thực chất là những bài vở của kẻ bán rong hệ tư tưởng tư sản trong phong trào công nhân. Hơn thế, do yêu cầu và mục đích của việc viết tác phẩm, thiên bút chiến trở thành sự trình bày có hệ thống về phương pháp biện chứng và thế giới quan cộng sản mà chính C.Mác và Ph.Ăngghen làm đại biểu. Với tài nghệ bút chiến bậc thầy, đứng trên quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng để khái quát những thành tựu của khoa học tự nhiên và khoa học xã hội đương thời, Ph.Ăngghen đã trình bày khá toàn diện nhưng không dàn trải mà tập trung vào những vấn đề cốt lõi của chủ nghĩa duy vật biện chứng; bảo vệ nguyên tắc tính đảng trong triết học; thể hiện một cách sâu sắc quan điểm duy vật biện chứng trong việc giải quyết vấn đề cơ bản của triết học; không chỉ luận chứng rõ ràng mà còn đưa ra những định nghĩa kinh điển về vận động của vật chất; về phép biện chứng; các quy luật và các cặp phạm trù; đồng thời phát triển một cách chính diện quan điểm của chủ nghĩa Mác về những vấn đề có ý nghĩa khoa học và thực tiễn sâu sắc. Trong thời đại của khoa học và công nghệ hiện nay, sự phát triển với tốc độ chưa từng thấy của nhiều ngành khoa học đã và đang làm nảy sinh những khái niệm, phạm trù, quan niệm và phương pháp nghiên cứu hết sức mới mẻ và có tính chất cách mạng thực sự. Sự phát triển như vũ bão của khoa học cũng đang đặt ra hàng loạt vấn đề ảnh hưởng đến những hoạt động rất 3
khác nhau của đời sống xã hội, đến việc áp dụng những thành tựu khoa học ấy vì sự tiến bộ xã hội cũng như sự phát triển của bản thân khoa học trong tương lai. Để có được sự nhìn nhận đúng đắn và giải quyết một cách hợp lý những vấn đề do sự phát triển của khoa học hiện đại đặt ra - thực tiễn lịch sử phát triển của khoa học kể từ khi chủ nghĩa Mác xuất hiện đã chỉ rõ - nhất thiết phải đứng trên lập trường thế giới quan và phương pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lênin mà cơ sở nền tảng của nó là triết học duy vật biện chứng. Hơn nữa, “một dân tộc muốn đứng vững trên đỉnh cao khoa học - như Ph.Ăngghen đã khẳng định - không thể không có tư duy lý luận”. Song tư duy lý luận chỉ là một đặc tính bẩm sinh dưới dạng khả năng mà thôi, nên “năng lực ấy cần phải được phát triển hoàn thiện” và để “hoàn thiện nó thì cho đến nay, không có một cách nào khác hơn là nghiên cứu toàn bộ triết học thời trước” 42, 478. Học tập, nghiên cứu, ứng dụng và phát triển di sản lý luận vô giá của nhà kinh điển mácxít vĩ đại Ph.Ăngghen thực tế đã trở thành yêu cầu, đòi hỏi cần thiết và thường xuyên cho hoạt động nhận thức, cải tạo thực tiễn một cách khoa học và bài bản. Việc làm rõ chức năng, vai trò phương pháp luận của triết học Mác- Lênin nói chung, lý luận nhận thức của chủ nghĩa Mác nói riêng nhằm luận chứng cho cơ sở phương pháp nghiên cứu cũng như kiến giải những thành tựu của khoa học tự nhiên hiện đại thiết nghĩ là bổ ích và cần thiết. Cũng để góp phần nhỏ bé có tác dụng tham khảo đối với những người mới học tập - nghiên cứu về triết học, tác giả đã chọn đề tài: “Quan niệm của Ph.Ăngghen về nhận thức trong tác phẩm “Chống Đuyrinh” và ý nghĩa của nó đối với nhận thức khoa học hiện nay” làm đề tài luận văn thạc sĩ. 2. Tổng quan tình hình nghiên cứu Mặc dù “Chống Đuyrinh” là tác phẩm mang tính chất bút chiến, song đã trình bày toàn diện và sinh động một cách có hệ thống tương đối đầy đủ thế giới quan cộng sản khoa học. Đặc biệt là Ph.Ăngghen đã phát triển một cách tài tình về những quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng chứa 4
đựng trong phần nội dung triết học của tác phẩm. Nghiên cứu và học tập toàn bộ nội dung tác phẩm nói chung và phần triết học nói riêng là một công việc quan trọng và cần thiết trong hoạt động lý luận cũng như trong hoạt động cải tạo thực tiễn hiện nay. Trên thực tế, tác phẩm “Chống Đuyrinh” đã trở thành đối tượng nghiên cứu của nhiều công trình khoa học ở những cấp độ và quy mô khác nhau. Những công trình ấy, ở phương diện nhất định, đã đóng góp nhiều thành quả đáng kể, mang lại lợi ích thiết thực cũng như hàm chứa nhiều giá trị nhận thức khoa học sâu sắc. Trước hết, có thể khẳng định do tính thời sự không hề cũ của các quan điểm được các nhà sáng lập chủ nghĩa Mác – Lênin đề xuất, nên việc cần phải quay lại tìm hiểu kỹ hơn, có hệ thống hơn những quan điểm này là một sự cần thiết và có ý nghĩa thực tiễn to lớn. Nổi bật trong các công trình nghiên cứu về tác phẩm kinh điển của chủ nghĩa Mác trong thời gian gần đây là công trình Vấn đề triết học trong tác phẩm của C.Mác – Ph.Ăngghen, V.I.Lênin (Doãn Chính và Đinh Ngọc Thạch đồng chủ biên), Nxb Chính trị quốc gia, 2008. Công trình tập trung nghiên cứu, làm sáng tỏ những vấn đề lý luận cốt lõi thông qua việc khảo sát các tác phẩm và bài viết tương đối tiêu biểu của các nhà kinh điển của chủ nghĩa Mác. Luận văn này sẽ kế thừa nhiều kết quả nghiên cứu từ công trình trên. Cũng nhằm hướng tới nghiên cứu di sản chủ nghĩa Mác thông qua các tác phẩm quan trọng, một công trình khác cũng có giá trị trong thời gian gần đây là công trình Giới thiệu kinh điển triết học Mác – Lênin của tập thể giảng viên Khoa triết học, Trường Đại học Khoa học xã hội và nhân văn Hà Nội, Nxb Đại học quốc gia Hà Nội, 2007. Công trình tập trung làm rõ những nội dung cơ bản, giá trị thực tiễn và khoa học nổi bật của các tác phẩm kinh điển trên cơ sở sắp xếp theo trình tự thời gian, tiến trình lịch sử triết học của chủ 5
nghĩa Mác, qua đó cho thấy ý nghĩa của triết học mácxít trong lịch sử cũng như của chủ nghĩa Mác đối với nhận thức, thực tiễn hiện thời. Bên cạnh các công trình đi sâu nghiên cứu di sản kinh điển, có thể kể tới một số công trình đề cập ít nhiều đến nội dung các tác phẩm chủ yếu của các nhà sáng lập chủ nghĩa Mác như: Triết học Mác, trích trong bộ Lịch sử triết học của Viện hàn lâm khoa học Liên Xô, Nxb Sự Thật, Hà Nội, 1963. Công trình tiếp cận các tác phẩm và những luận điểm đã trở thành kinh điển trên bình diện tổng thể, xem xét chúng trong bối cảnh, tiến trình lịch sử cụ thể, qua đó thấy được sự tiếp nối, kế thừa và phát triển trong những giai đoạn lịch sử khác nhau. Một công trình khác là C.Mác, Ph.Ăngghen, V.I.Lênin: Về mối quan hệ giữa triết học và khoa học tự nhiên, dịch giả Nguyễn Văn Nghĩa, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 1973. Công trình tập trung vào những luận điểm chính của các tác giả kinh điển của chủ nghĩa Mác – Lênin về mối quan quan hệ giữa triết học và khoa học tự nhiên, đặc biệt là các quy luật của phép biện chứng được chọn từ góc độ biểu hiện của chúng trong khoa học tự nhiên. Do vậy, đây là tài liệu tham khảo khá gần gũi với luận văn của tác giả. Đề cập đến mối quan hệ giữa triết học và khoa học tự nhiên, không thể không nhắc tới công trình Vai trò phương pháp luận triết học Mác – Lênin đối với sự phát triển của khoa học tự nhiên, Nguyễn Duy Thông chủ biên, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 1977. Công trình tập trung phân tích vai trò phương pháp luận của triết học Mác – Lênin đối với sự phát triển của khoa học tự nhiên, đồng thời đặt vấn đề về đánh giá phương pháp khái quát của khoa học hiện đại cũng như vạch ra mối quan hệ của chúng với phép biện chứng duy vật. Vấn đề này đến nay vẫn còn giữa nguyên tính thời sự nóng hổi. Bên cạnh đó, có thể kể tới công trình Triết học và các khoa học cụ thể, do Viện triết học biên soạn và giới thiệu, Nxb Khoa học xã hội, 1972. Công 6
trình tập trung nhiều bài viết sâu sắc của các nhà nghiên cứu tên tuổi xoay quanh vấn đề mối quan hệ giữa triết học và các khoa học cụ thể, đặc biệt là vấn đề về chức năng phương pháp luận của triết học đối với các khoa học cụ thể. Ngoài ra, cũng có thể kể đến một công trình ra mắt chưa lâu bàn về vấn đề này: Khoa học cơ bản thế kỷ XX đối với một số vấn đề lớn của triết học, tác giả Lê Văn Giang, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2000. Công trình đem lại một cách nhìn tương đối toàn diện về những thành tựu của khoa học cơ bản thế kỷ XX; và đặc biệt là mối quan hệ tương hỗ giữa khoa học cơ bản và triết học. Qua đó khẳng định vai trò nền tảng của triết học Mác – Lênin, điều này ngày càng được chứng minh bằng những thành tựu khoa học. Đề cập đến khoa học hiện đại, đặc biệt là những vấn đề về nhận thức khoa học hiện đại đang đặt ra, có thể kể đến một công trình nhận được khá nhiều sự quan tâm của đông đảo cộng đồng khoa học: Cấu trúc của các cuộc cách mạng khoa học của Thomas S. Kuhn, dịch giả Nguyễn Quang A, Nxb Tri thức, Hà Nội, 2005. Đây là công trình về triết học khoa học có nhiều giá trị, phân tích cấu trúc của các cuộc cách mạng khoa học, về cộng đồng khoa học cũng như sự phát triển khoa học đang phổ biến trong giới khoa học hiện nay. Bên cạnh đó có thể kể tới tác phẩm Đạo của Vật lý của Fritjof Karpa, dịch giả Nguyễn Tường Bách, Nxb Trẻ, Thành phố Hồ Chí Minh, 2007. Tác giả đưa ra một cái nhìn tổng thể về những thành tựu của vật lý học, về những vấn đề lớn hiện nay khiến vật lý dường như đang bị chôn chân trong một cuộc khủng hoảng về nhận thức luận. Thông qua sự trình bày một cách cặn kẽ, khúc chiết các vấn đề vật lý, tác phẩm này đồng thời đề cập đến những “mẫu hình mới” trong tư duy khoa học hiện nay với các tiêu chí cụ thể. Chính vì vậy, Đạo của vật lý có ý nghĩa ở khía cạnh giúp chúng tôi tiếp cận với những đặc điểm của tư duy khoa học hiện đại trong tính thời sự của nó. 7
Trên đây là những công trình cơ bản có ảnh hưởng đến luận văn của tác giả. Nhìn chung, các công trình đó, ở những phương diện khác nhau đều có đóng góp nhất định cho việc nghiên cứu di sản tư tưởng của các nhà sáng lập chủ nghĩa Mác trong bối cảnh khoa học hiện nay, song không có công trình nào đề cập đến hệ thống quan niệm về nhận thức trong tác phẩm chống Đuyrinh của Ph.Ăngghen như một đối tượng nghiên cứu chủ đạo. Dựa trên những nguồn tài liệu về triết học mácxít, kế thừa các công trình nghiên cứu đã được công bố, thông qua lựa chọn đề tài luận văn tác giả cố gắng tìm hiểu, đi sâu và trình bày có hệ thống quan niệm về nhận thức của Ph.Ăngghen trong tác phẩm “Chống Đuyrinh” và ý nghĩa của nó đối với nhận thức khoa học hiện nay. Mặc dù cùng với bộ “Tư Bản” của C.Mác, phải đến tác phẩm “Biện chứng của tự nhiên” thì toàn bộ sợi dây biện chứng xuyên suốt thế giới quan cộng sản khoa học mới được gắn kết và hoàn thiện, song với hệ thống quan điểm duy vật được trình bày và luận giải một cách khoa học, đặc biệt là quan niệm về nhận thức trên lập trường của chủ nghĩa duy vật biện chứng - trong bối cảnh khoa học hiện đại phát triển với tốc độ không ngừng, ngày càng có ảnh hưởng to lớn đến nhiều mặt của đời sống xã hội và đặt ra hàng loạt vấn đề liên quan như nhiệm vụ, phương pháp nghiên cứu cũng như việc ứng dụng các thành tựu của nó… - cũng đủ để nhân loại tiến bộ nhắc đến tác phẩm “Chống Đuyrinh” như một kho tàng hàm chứa một đỉnh thế giới quan khoa học và cách mạng. 3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích: Nghiên cứu quan niệm của Ph.Ăngghen về nhận thức trong tác phẩm “Chống Đuyrinh” từ đó làm rõ ý nghĩa phương pháp luận của quan niệm đó đối với nhận thức khoa học trong giai đoạn hiện nay. Nhiệm vụ: để đạt được mục đích trên, luận văn tập trung giải quyết những nhiệm vụ sau: 8
- Nghiên cứu, phân tích những luận điểm của Ph.Ăngghen, làm rõ quan niệm của Ph.Ăngghen về nhận thức trong tác phẩm “Chống Đuyrinh”. - Khái quát đặc điểm của nhận thức khoa học trong giai đoạn hiện nay. - Phân tích ý nghĩa phương pháp luận quan niệm của Ph.Ăngghen về nhận thức đối với nhận thức khoa học trong giai đoạn hiện nay. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu của đề tài: Quan niệm nhận thức của triết học Mác – Lênin và ý nghĩa của nó đối với việc nhận thức khoa học hiện nay. - Phạm vi nghiên cứu của đề tài: Quan niệm về nhận thức trong tác phẩm “Chống Đuyrinh” và ý nghĩa của quan niệm đó đối với nhận thức khoa học nói chung hiện nay. 5 Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu - Cơ sở lý luận: Chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử là cơ sở lý luận của luận văn - Phương pháp nghiên cứu: Luận văn sử dụng chủ yếu phương pháp kết hợp phân tích và tổng hợp, so sánh; khái quát hoá và trừu tượng hoá dựa trên văn bản trích từ tác phẩm “Chống Đuyrinh” của Ph.Ăngghen và các tài liệu thực tế về tình hình phát triển khoa học hiện nay. 6. Những đóng góp của luận văn - Trình bày một cách hệ thống quan niệm về nhận thức của Ph.Ăngghen được đề cập trong tác phẩm “Chống Đuyrinh”. - Luận giải những nội dung và đóng góp của quan niệm về nhận thức của Ph.Ăngghen đối với nhận thức khoa học hiện nay. 7. ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn: - ý nghĩa lý luận: Làm rõ vai trò của triết học Mác – Lênin, đặc biệt là vai trò của lý luận nhận thức duy vật biện chứng đối với sự phát triển của khoa học tự nhiên giai đoạn hiện nay. - ý nghĩa thực tiễn: Luận văn góp phần dùng làm tài liệu tham khảo cho sinh viên, những người quan tâm tìm hiểu về mối quan hệ giữa triết học và khoa học tự nhiên. 8. Kết cấu luận văn 9
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, Nội dung luận văn được kết cấu thành hai chương, bốn tiết. 10
Chương 1: Quan niệm của Ph.Ăngghen về nhận thức trong tác phẩm “Chống Đuyrinh” 1.1 Hoàn cảnh ra đời, nội dung cơ bản và ý nghĩa của tác phẩm “Chống Đuyrinh” của Ph.Ăngghen Tác phẩm “Chống Đuyrinh”, còn có tên “Ông Oighen Đuyrinh đảo lộn khoa học” được Ph.Ănghen viết trong khoảng thời gian từ tháng 5 năm 1876 đến tháng 7 năm 1878. Ban đầu, tác phẩm này được đăng thành từng phần trên báo “Tiến lên” của Cơ quan Trung ương Đảng công nhân Dân chủ – Xã hội Đức ở Lai-pxích, đến đầu năm 1878 được xuất bản thành sách riêng, nhưng ngay sau đó đã bị cấm không được lưu hành. Tác phẩm “Chống Đuyrinh” ra đời trong bối cảnh lịch sử chính trị, xã hội nước Đức những năm 70 của thế kỷ XIX với những đặc điểm nổi bật dưới đây. Phong trào đấu tranh của công nhân phát triển mạnh đưa đến việc hình thành Đảng dân chủ – Xã hội Đức để lãnh đạo cuộc đấu tranh của công nhân. Tuy nhiên, chủ nghĩa cơ hội mà đại diện là Látxan đã phá hoại phong trào từ bên trong. Látxan tự xưng là học trò của Mác, nhưng khi tuyên truyền vận động công chúng ông ta không đi quá việc lập những hội sản xuất do nhà nước trợ cấp, nghĩa là ông ta chỉ muốn hướng phong trào công nhân theo chủ nghĩa cải lương. Năm 1875, Oighen Đuyrinh (1833-1921), giáo sư cơ học trường Đại học Béclin, xuất hiện trên sân khấu triết học với tuyên bố về những khám phá mới của mình, đã gây sự chú ý từ các nhà hoạt động chính trị và hoạt động khoa học. Nhà tư tưởng đại diện cho chủ nghĩa xã hội tiểu tư sản phản động đã viết một loạt bài báo thể hiện những quan điểm sai lầm của ông ta về triết học, kinh tế chính trị học và chủ nghĩa xã hội. Đặc biệt, trong ba cuốn sách được xuất bản là “Bài giảng về triết học”, “Bài giảng về kinh tế chính trị và 11
kinh tế xã hội”, “Lịch sử phê phán của khoa kinh tế chính trị và kinh tế – xã hội”, Đuyrinh tự tuyên bố là người gắn bó với chủ nghĩa xã hội và công kích thậm tệ chủ nghĩa Mác. Ông ta đem đối lập học thuyết về bình đẳng, công lý trừu tượng với lý luận về cách mạng xã hội, phản bác hoặc làm lệch nội dung của chủ nghĩa duy vật biện chứng, đưa ra quan đểm có tính phê phán về chân lý. Thực chất những quan điểm triết học của Đuyrinh là sự pha trộn một cách chiết trung chủ nghĩa duy vật tầm thường, chủ nghĩa duy tâm và chủ nghĩa thực chứng. Cách tiếp cận như thế đối với các vấn đề triết học, kinh tế, chủ nghĩa xã hội gây nên tác hại không nhỏ cho quá trình củng cố và phát triển chủ nghĩa Mác sau những năm 60-70. Vậy mà nhiều người, ngay cả một số lãnh tụ của phong trào công nhân như Bêben lại đánh giá cao những cuốn sách của Đuyrinh, coi đó là những tác phẩm hay nhất sau bộ tư bản của C.Mác. Họ còn có ý định phổ biến rộng rãi những cuốn sách đó cho công nhân, thay thế chủ nghĩa Mác bằng chủ nghĩa xã hội theo phương án chiết trung chính trị. Điều đó thật nguy hiểm cho phong trào công nhân, làm cho nội bộ Đảng dân chủ – Xã hội Đức lúc đó còn non trẻ có thể bị chia rẽ, không thống nhất về tư tưởng, phong trào công nhân sẽ mất phương hướng. Trước tình hình đó một số người bạn của C.Mác và Ph.Ăngghen đã đề nghị các ông viết bài phê phán học thuyết của Đuyrinh trên tờ “Tiến lên”. Để ngăn chặn khuynh hướng sai lầm, chia rẽ trong Đảng và bảo vệ chủ nghĩa Mác, Ph.Ăngghen đã tạm gác việc viết tác phẩm “Biện chứng của tự nhiên” để thực hiện nhiệm vụ này. Còn một điểm nữa là nhận thức của công nhân về tình hình kinh tế, chính trị, xã hội, về chủ nghĩa xã hội còn rất ấu trĩ. Trước sự phát triển mạnh mẽ của chủ nghĩa tư bản từ nửa sau thế kỷ XIX, trong lực lượng công nhân, mà một bộ phận của nó lấy chủ nghĩa Mác làm lý luận nền tảng, đã diễn ra quá trình nhận thức lại về nội dung của chủ nghĩa Mác, trong đó có cả những vấn đề về thế giới quan, phương pháp luận, đặc biệt là phương pháp luận đấu 12
tranh cách mạng; các học thuyết xét lại và cơ hội sau Công xã Pari bắt đầu đưa ra những giải thích mới về chủ nghĩa Mác, mà thực chất là xa rời các luận điểm cơ bản của nó, chủ trương dung hoà với trật tự xã hội hiện tại, hoặc tìm kiếm một cương lĩnh chính trị dựa trên sự thoả hiệp giai cấp nhân danh tiến bộ xã hội và văn minh. Sự ấu trĩ về nhận thức còn thể hiện ở chỗ họ chưa phân biệt được đâu là thực sự khoa học, đâu là phản khoa học, thích đưa “ra những lời rỗng tuyếch khoa trương và tiến cử những kẻ lên mặt huênh hoang về một “khoa học” mà họ thực ra chưa học được cái gì cả”. Chính sự hạn chế về nhận thức như thế nên hệ thống các quan điểm sai lầm của Đuyrinh càng dễ được chấp nhận. Do vậy, việc phê phán Đuyrinh càng trở nên cấp bách. Đó là những đòi hỏi khách quan đối với sự ra đời tác phẩm “Chống Đuyrinh”. Có thể nói tác phẩm này là kết quả trực tiếp của cuộc đấu tranh tư tưởng trong nội bộ Đảng dân chủ – Xã hội Đức, chống lại quan điểm sai lầm của Đuyrinh, bảo vệ và phát triển quan điểm khoa học của chủ nghĩa Mác[42, 15 - 19]. Cùng với tác phẩm “Tuyên ngôn của Đảng cộng sản” và một số tác phẩm khác của C.Mác và Ph.Ăngghen, tác phẩm “Chống Đuyrinh” được xem là tác phẩm “gối đầu giường” của những người cộng sản. ở tác phẩm này, trong khi bóc trần bản chất cơ hội của Đuyrinh, Ph.Ăngghen đã trình bày một cách rõ ràng và có hệ thống những quan điểm cơ bản của chủ nghĩa Mác gồm cả ba bộ phận cấu thành là triết học, kinh tế chính trị học, chủ nghĩa xã hội khoa học, từ đó bảo vệ và phát triển chủ nghĩa Mác, chống lại những quan điểm sai lầm của chủ nghĩa duy tâm, duy vật siêu hình hòng xuyên tạc chủ nghĩa Mác. Mục đích chính của tác phẩm là tiếp tục làm rõ vai trò lịch sử toàn thế giới của giai cấp vô sản, tức là làm rõ ba vấn đề lớn: Một là, chủ nghĩa xã hội là gì? Trên phương diện lý luận thì phải vạch ra những nét đại thể của nó. Triết học, kinh tế chính trị học, chủ nghĩa xã hội khoa học đều chỉ ra xu hướng tất yếu của sự phát triển xã hội sẽ đưa đến sự ra đời của xã hội xã hội 13
chủ nghĩa, thay thế cho chủ nghĩa tư bản; Hai là, lực lượng nào có khả năng xây dựng được chủ nghĩa xã hội? Theo C.Mác và Ph.Ăngghen đó là giai cấp vô sản, là giai cấp công nhân công nghiệp. Điều này đang là vấn đề cấp bách và có nhiều ý kiến khác nhau; Ba là, vì sao giai cấp vô sản lại có sứ mạng lịch sử đó và muốn hoàn thành sứ mạng đó nó phải được tổ chức như thế nào. Rõ ràng tác phẩm này không đơn thuần chỉ là sự phê phán, mà còn bao hàm một nội dung quan trọng hơn, đó là luận chứng cho sự ra đời tất yếu của chủ nghĩa xã hội, sứ mạng lịch sử của giai cấp vô sản. Đây là tác phẩm thể hiện rõ thế giới quan và hệ tư tưởng chính trị của giai cấp vô sản. Toàn bộ tác phẩm “Chống Đuyrinh” gồm có “Lời tựa cho ba lần xuất bản”, “Phần mở đầu”, “Phần I: Triết học”, “phần II: Kinh tế chính trị học”, “Phần III: Chủ nghĩa xã hội”. Trong “Lời tựa cho 3 lần xuất bản”, Ph.Ăngghen trình bày vắn tắt hoàn cảnh ra đời, mục đích của tác phẩm, vai trò của tác phẩm đối với sự phát triển lý luận và thực tiễn xã hội, những thay đổi trong mỗi lần xuất bản. Phần mở đầu gồm hai chương: “Chương 1: Nhận xét chung” và “Chương 2: Ông Đuyrinh hứa những gì”. Trong phần này Ph.Ăngghen tóm tắt sự phát triển của triết học, đặc biệt là sự phát triển phép biện chứng, chỉ ra tính tất yếu của sự ra đời triết học duy vật biện chứng, vai trò của phép biện chứng duy vật đối với việc nghiên cứu lịch sử xã hội, vạch ra mâu thuẫn trong xã hội tư bản tất yếu sẽ đưa chủ nghĩa tư bản đến chỗ bị tiêu diệt và thay vào đó là chủ nghĩa xã hội. Ph.Ăngghen cũng đã chỉ ra những lời lẽ huênh hoang của Đuyrinh. “Phần 1: Triết học” gồm 12 chương, từ chương III đến chương XIV, trong đó Ph.Ăngghen đã phê phán quan điểm triết học của Đuyrinh trên một loạt các vấn đề như mối quan hệ giữa hình ảnh trong tư duy của chúng ta về thế giới với bản thân thế giới; về tính thống nhất của thế giới; về không gian, thời gian; về sự vận động và đứng im của vật chất; về nguồn gốc sự sống và 14
sự phát triển của thế giới có sự sống; về những quy luật và phạm trù của phép biện chứng duy vật… Ph.Ăngghen đã vạch rõ rằng: quan điểm triết học của Đuyrinh thực chất là quan điểm duy tâm, siêu hình, không đưa ra được một tư tưởng mới nào, mà đơn giản chỉ là sự lặp lại có tính chất chiết trung những tư tưởng của Hêghen và một số các nhà triết học trước kia. Đồng thời với việc phê phán quan điểm triết học của Đuyrinh, Ph.Ăngghen đã trình bày một cách có hệ thống các quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng, khái quát những thành tựu của khoa học tự nhiên đương thời để chứng minh tính khoa học của các quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng, phân biệt với các quan điểm duy tâm, siêu hình trong lịch sử triết học. “Phần 2: Kinh tế chính trị học” gồm 10 chương. ở đây, Ph.Ăngghen tập trung phê phán quan điểm của Đuyrinh về những vấn đề của kinh tế chính trị học. Ph.Ăngghen đã chỉ rõ phương pháp của Đuyrinh khi nghiên cứu kinh tế chính trị là có tính chất duy tâm, siêu hình, phi lịch sử. Vì thế Đuyrinh đã không thấy được thực chất mối quan hệ biện chứng giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất, giữa phương thức sản xuất hiện tại với phương thức sản xuất cũ, giữa kinh tế với chính trị và văn hoá, giữa sản xuất vật chất và sản xuất tinh thần. Đuyrinh đã không thể nào hiểu được quy luật quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất đã quy định sự thay thế các phương thức sản xuất trong lịch sử, tính chất tạm thời của phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa, không hiểu được đời sống kinh tế quyết định đời sống chính trị. Những quan điểm của Đuyrinh về các quan hệ xã hội chỉ là sự tưởng tượng từ đâu óc của ông ta. Cùng với việc phê phán quan điểm duy tâm, siêu hình của Đuyrinh, Ph.Ăngghen đã trình bày một cách có hệ thống quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng trong luận giải các vấn đề của kinh tế chính trị học. Ông khẳng định quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng coi sản xuất vật chất là cơ sở cho sự tồn tại và phát triển xã hội, do vậy việc xem xét sự vận động của sản xuất xã hội trong lịch sử là chìa khoá để 15
xem xét sự biến đổi của các mặt khác của đời sống xã hội; giữa kinh tế và chính trị có mối quan hệ biện chứng với nhau, nhưng suy đến cùng kinh tế giữ vai trò quyết định đối với chính trị, chính trị có tính độc lập tương đối và tác động trở lại kinh tế nhưng không thể vượt quá những điều kiện kinh tế cho phép, không thể thoát ly trình độ phát triển của kinh tế. Trong sự phát triển của sản xuất vật chất thì quan hệ sản xuất phải phù hợp với trình độ phát triển của sản xuất. Do vậy, quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa ra đời và tồn tại là do sự phát triển của lượng lượng sản xuất xã hội quyết định. Quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa dựa trên chế độ tư hữu tư nhân về tư liệu sản xuất ngày càng trở nên trật hẹp, không phù hợp với lực lượng sản xuất có tính chất xã hội hoá cao, do vậy nhất định nó phải bị thay thế bằng một quan hệ sản xuất mới phù hợp hơn – quan hệ sản xuất xã hội chủ nghĩa. Đó chính là tất yếu kinh tế của sự tồn tại tạm thời của chủ nghĩa tư bản. “Phần thứ 3: Chủ nghĩa xã hội” gồm 5 chương. Trong phần này Ph.Ăngghen tập trung phê phán quan điểm duy tâm siêu hình của Đuyrinh về những vấn đề của chủ nghĩa xã hội. Ph.Ăngghen đã chỉ rõ những sai lầm của Đuyrinh trong việc đánh giá học thuyết của các nhà xã hội chủ nghĩa không tưởng là Ôoen, Xanhximông và Phuriê. Sai lầm của Đuyrinh là ở chỗ phủ định sạch trơn những học thuyết của họ, không thấy được những mặt tích cực của các học thuyết đó, không thấy được cơ sở kinh tế của những mặt hạn chế trong các học thuyết ấy. Chính vì vậy ông Đuyrinh cũng rơi vào sai lầm không tưởng. Những dự kiến của Đuyrinh về việc xây dựng một xã hội mới không phải xuất phát từ những yêu cầu của hiện thực khách quan, mà chỉ xuất phát từ mong muốn thuần tuý chủ quan của cá nhân ông ta. Đối lập với quan điểm của Đuyrinh, Ph.Ăngghen trình bày quan điểm duy vật về lịch sử của chủ nghĩa Mác cho rằng sản xuất vật chất là cơ sở của đời sống xã hội, do vậy phải xuất phát từ những quan hệ sản xuất hiện thực để giải thích các mặt của đời sống xã hội. áp dụng quan điểm này vào việc nghiên cứu chủ nghĩa tư bản 16
đã cho thấy, chính mâu thuẫn giữa lực lượng sản xuất có tính xã hội hoá cao với quan hệ sản xuất vẫn dựa trên chế độ tư hữu tư nhân về tư liệu sản xuất trong phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa là mâu thuẫn cơ bản. Mâu thuẫn này biểu hiện thành mâu thuẫn giữa giai cấp vô sản và giai cấp tư sản. Việc giải quyết mâu thuẫn này tất yếu đưa đến việc thay thế quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa bằng quan hệ sản xuất khác, thay thế chủ nghĩa tư bản bằng một xã hội mới – xã hội cộng sản chủ nghĩa. Đó chính là tất yếu kinh tế của cuộc cách mạng xã hội chủ nghĩa. Tác phẩm “Chống Đuyrinh” có ý nghĩa cả về lý luận và thực tiễn. Về lý luận, thông qua cuộc đấu tranh với Đuyrinh về hàng loạt vấn đề triết học, kinh tế chính trị, chủ nghĩa xã hội để bác bỏ các luận chứng thiếu cơ sở khoa học, Ph.Ăngghen đã tổng kết, hệ thống hoá những quan điểm cơ bản của chủ nghĩa Mác gồm cả ba bộ phận hợp thành của nó là triết học, kinh tế chính trị học, chủ nghĩa xã hội khoa học. Cùng với việc phê phán các quan điểm duy tâm, siêu hình của Đuyrinh, tác phẩm đã làm sâu sắc và phong phú hơn nội dung triết học của chủ nghĩa Mác, bao gồm nhiều quan điểm, phương diện như vấn đề cơ bản của triết học, phép biện chứng duy vật, lý luận nhận thức, chủ nghĩa duy vật lịch sử… “Chống Đuyrinh” đã bảo vệ vững chắc chủ nghĩa duy vật biện chứng trước sự xuyên tạc của Đuyrinh, đóng góp lớn về mặt lý luận đối với quá trình phổ biến các giá trị của chủ nghĩa Mác vào đời sống, nhất là vào phong trào công nhân quốc tế và các phong trào đấu tranh vì dân chủ và công bằng xã hội, chống xu hướng độc quyền đang thịnh hành. Về thực tiễn, tác phẩm đã đóng vai trò quan trọng trong đấu tranh chống chủ nghĩa cơ hội, ngăn chặn việc truyền bá quan điểm sai lầm của Đuyrinh trong phong trào công nhân, từ đó giúp cho phong trào công nhân có cơ sở khoa học để xác định đúng mục tiêu, phương hướng của cuộc đấu tranh cách mạng, thống nhất về mặt tư tưởng và hành động. 17
“Chống Đuyrinh”, như tên gọi của cuốn sách, trước hết là chống lại thế giới quan duy tâm và duy vật tầm thường, phê phán phương pháp siêu hình, chủ nghĩa cải lương và chủ nghĩa không tưởng chính trị, xác lập phương pháp biện chứng thống nhất với chủ nghĩa duy vật, đưa ra cách hiểu đúng đắn về mối quan hệ giữa triết học và các khoa học cụ thể, giữa triết học và đời sống. Tác phẩm là một công trình tổng thể, nhưng không dàn trải mà tập trung vào những vấn đề cốt lõi, trong đó có những vấn đề được giải quyết một phần (vấn đề cơ bản của triết học, vấn đề tồn tại, đạo đức, pháp quyền…), có những vấn đề được trình bày khá hoàn chỉnh. Trong tác phẩm này, lý luận nhận thức của chủ nghĩa duy vật biện chứng đã được Ph.Ăngghen trình bày một cách có hệ thống. 1.2 Nội dung quan niệm của Ph.Ăngghen về nhận thức Lý luận nhận thức hay còn gọi là nhận thức luận là vấn đề được nêu ra xem xét ngay từ khi triết học mới ra đời. Tất cả các trào lưu triết học đều xuất phát từ lập trường thế giới quan của mình để đưa ra hệ thống quan điểm nhất định về vấn đề nhận thức. Xuất phát từ cách giải quyết đúng đắn vấn đề cơ bản của triết học, các nhà sáng lập chủ nghĩa Mác đã xem xét hoạt động nhận thức trên cơ sở hoạt động thực tiễn, nên đã đưa ra được những quan điểm đúng đắn về hàng loạt vấn đề phức tạp, nan giải của nhận thức, hình thành nên lý luận nhận thức thực sự khoa học, một bộ phận quan trọng và không thể thiếu được của triết học mácxít. 1.2.1 Quan niệm về nguồn gốc, bản chất của nhận thức Để có thể biến đổi sự vật, cải tạo thế giới khách quan con người phải hiểu biết sự vật, phải có những tri thức về thế giới. Tri thức không có sẵn trong con người, không được đem lại cho con người dưới dạng “bẩm sinh”. Muốn có tri thức, con người phải tiến hành một loạt hoạt động đặc biệt – hoạt động nhận thức. Nhưng, những tri thức mà con người thu nhận được trong quá trình nhận thức là gì? Chúng có quan hệ như thế nào với các sự vật, hiện 18
tượng, quá trình của thế giới khách quan? Trong lịch sử triết học, đã diễn ra tranh luận rất gay gắt giữa các nhà triết học duy vật và các nhà triết học duy tâm xoay quanh vấn đề này. Trong thời cổ đại, nhà triết học duy vật Đêmôcrít coi nhận thức như là sự phản ánh, là sự tri giác những hình ảnh đã tách khỏi sự vật. Nhà triết học duy tâm Platôn coi nhận thức chỉ là sự hồi tưởng của linh hồn về những điều mà nó đã thấy và đã trải qua khi còn ở thế giới bên kia – vương quốc của những tư tưởng và cái đẹp thuần túy. Những nhà triết học duy tâm trong mọi thời đại, bằng nhiều cách khác nhau, đã bác bỏ lý luận phản ánh duy vật. Họ cho rằng, nhận thức chỉ là một quá trình sản sinh ra tư tưởng từ trong chiều sâu của ý thức chủ thể, là qúa trình tự sinh của tri thức. Mặc dù vậy, chủ nghĩa duy tâm bên cạnh những sai lầm trong quan niệm về sự sáng tạo thế giới bởi tư tưởng, tinh thần lại nói lên được tính tích cực, chủ động của ý thức, của trí tuệ con người. Tuy còn nhiều hạn chế, những đại biểu của chủ nghĩa duy vật cũ cũng đã có những đóng góp to lớn vào lý luận nhận thức. Họ thừa nhận sự tồn tại của thế giới khách quan độc lập với ý thức của con người và thừa nhận thế giới đó như là nguồn gốc của nhận thức. Thiếu sót căn bản của chủ nghĩa duy vật cũ là ở chỗ, họ quan niệm nhận thức như là một sự phản ánh đơn giản, máy móc và trực quan. Các sự vật, hiện tượng và quá trình hiện ra trong ý thức của con người như sự phản ánh qua một tấm gương, dưới dạng của những ấn tượng đã bị đơn giản hóa và thu gọn lại. Tiếp thu tất cả những yếu tố hợp lý và tích cực mà các trào lưu triết học của những thời đại trước đây đã đạt được, C.Mác và Ph.Ăngghen đã giải thích một cách biện chứng nhận thức như là một quá trình phản ánh tích cực, sáng tạo thế giới khách quan của con người. Các ông đã quán triệt những nguyên tắc căn bản của thế giới quan duy vật biện chứng trong lý luận nhận thức. Thế giới không phải là cái gì khác ngoài vật chất đang vận động và phát 19
triển. Không phải ý thức con người sản sinh ra thế giới vật chất như các nhà duy tâm quan niệm, mà ngược lại, vật chất tồn tại độc lập với con người. Vì vậy nhận thức là sự phản ánh hiện thực khách quan vào bộ óc của con người. Sự phản ánh đó không phải là một hành động nhất thời, máy móc, giản đơn và thụ động mà là một quá trình phức tạp của hoạt động trí tuệ tích cực và sáng tạo. Trong tác phẩm của mình, Ph.Ăngghen chỉ rõ: Đuyrinh cho rằng triết học là sự phát triển cao nhất của ý thức về thế giới và về đời sống, nó bao quát những nguyên lý của mọi hiểu biết và ý chí - những nguyên lý mà một khi người ta đã nắm được, thì không những có ý nghĩa đối với cái đã trực tiếp biết được và nắm được, mà cả đối với thế giới không biết và không thể nắm được đối với chúng ta. Như vậy, đối với Đuyrinh, giới tự nhiên, dù hoàn bị và hài hòa đến mức độ nào, cũng không thể tự thiết định mình, vì thế cần áp đặt cho nó những tính quy định hình thức, những phạm trù của tư duy. Nói cách khác, bản thiết kế “thuần túy” của tư duy, trong dạng nguyên chất của nó, là chìa khóa để mở cánh cửa của thế giới bí hiểm… Quan niệm trên cho thấy, mặc dù tự nhận mình là nhà duy vật, song Đuyrinh lại bộc lộ những sai lầm duy tâm ngay trong luận điểm xuất phát của mình. Ph.Ăngghen nhận xét: “… Ông Đuyrinh nói lên những nguyên lý rút ra từ tư duy, chứ không phải từ thế giới bên ngoài, đến những nguyên lý hình thức phải được ứng dụng vào giới tự nhiên và loài người, do đó, giới tự nhiên và loài người phải phù hợp với chúng”. Như vậy, Đuyrinh đã đảo lộn mối quan hệ hiện thực, đã “cấu tạo thế giới hiện thực từ tư duy, từ những đồ thức, những phương án, hay những phạm trù tồn tại vĩnh cửu ở đâu đó trước khi có thế giới, hoàn toàn theo kiểu của một Hêghen nào đó” [42, 54]. Nói cách khác, quan niệm của Đuyrinh thực chất là sự vay mượn ý tưởng từ học thuyết về ý niệm tuyệt đối của Hêghen. Và vì vậy, lập luận của Đuyrinh, do đó cũng hàm 20