Nghiên cứu ca dao Quảng Nam từ góc độ cấu trúc văn bản

NGHIÊN CỨU CA DAO QUẢNG NAM<br /> TỪ GÓC ĐỘ CẤU TRÚC VĂN BẢN<br /> Bùi Thị Lân1<br /> <br /> Tóm tắt: Mỗi bài ca là một chỉnh thể nghệ thuật thống nhất giữa cấu trúc hình<br /> thức và cấu trúc ngữ nghĩa. Hai mặt này có quan hệ biện chứng với nhau. Bài viết thử<br /> nghiên cứu ca dao từ góc độ cấu trúc, phân tích mối quan hệ biện chứng giữa cấu trúc<br /> hình thức và cấu trúc nghĩa trong một bài ca dao cụ thể của địa phương Quảng Nam.<br /> Từ khóa: Cấu trúc văn bản, ca dao<br /> 1. Đặt vấn đề<br /> Ngày nay, việc tiếp cận các đặc trưng hình thức - ngữ nghĩa của các thể loại thơ<br /> ca nói chung và thơ ca dân gian nói riêng từ góc độ ngôn ngữ học là hướng nghiên cứu<br /> được nhiều người quan tâm. Với sự ra đời và phát triển mạnh mẽ của lí thuyết phân tích<br /> diễn ngôn, phân tích hội thoại, ngữ dụng học… các đặc trưng cấu trúc hình thức, ngữ<br /> nghĩa của văn bản (trong đó có thơ ca) càng thu hút sự chú ý đặc biệt của giới chuyên<br /> môn. Trong bài viết này, chúng tôi muốn thử vận dụng lí thuyết ngôn ngữ học hiện đại<br /> để xem xét các yếu tố hình thức, các yếu tố nghĩa cũng như mối quan hệ giữa hình thức<br /> và ngữ nghĩa của bài ca dao nổi tiếng xứ Quảng:<br /> Đất Quảng Nam chưa mưa đà thấm<br /> Rượu Hồng Đào chưa nhấm đà say.<br /> Bạn về nằm nghĩ gác tay <br /> Coi nơi mô ơn trượng nghĩa dày bằng ta!<br /> <br /> <br /> [2; 255]<br /> <br /> Đây là bài ca dao được xếp vào loại những bài ca hay nhất của ca dao Quảng<br /> Nam. Cái hay không chỉ ở tình đất tình người mênh mang, thấm đẫm mà còn nằm ngay<br /> ở cấu trúc bài ca. Cấu trúc bài ca dao không thể lẫn lộn với bất cứ một bài ca dao của<br /> địa phương nào. Bởi ở đó đã có sự hòa quyện chặt chẽ giữa hai mặt hình thức và nội<br /> dung ý nghĩa.<br /> 2. Cấu trúc của bài ca dao “Đất Quảng Nam”<br /> 2.1. Cấu trúc hình thức của bài ca dao<br /> Đây là bài ca dao được sáng tác theo thể song thất lục bát biến thể (biến thể ở hai<br /> 1.<br /> <br /> TS, Khoa Tiểu học-Mầm non, trường Đại học Quảng Nam<br /> <br /> 82<br /> <br /> Bùi Thị Lân<br /> câu lục bát). Vần, nhịp, thanh điệu của bài ca đều rất chuẩn, nhất là hai câu đầu của bài<br /> ca dao: âm tiết thứ bảy trong câu thất trắc vần với âm tiết thứ năm trong câu thất bằng<br /> theo đúng luật, các âm tiết này hiệp vần chính và thuộc loại vần nửa khép:<br /> Đất Quảng Nam chưa mưa đà thấm<br /> Rượu Hồng Đào chưa nhấm đà say.<br /> Hai câu lục bát biến thể về số tiếng (câu bát có 9 tiếng) nên vần nhịp đã có sự<br /> thay đổi so với nguyên thể: âm tiết thứ sáu của câu lục vần với âm tiết thứ bảy của câu<br /> bát biến thể:<br /> Bạn về nằm nghĩ gác tay<br /> Coi nơi mô ơn trượng nghĩa dày bằng ta!<br /> Về từ ngữ, các từ ngữ địa phương được lựa chọn phân bố với một tỉ lệ vừa phải đã<br /> làm nổi bật tính địa phương của bài ca dao. Vừa đọc, người đọc đã biết ngay đó là ca<br /> dao của địa phương nào. Bởi mỗi câu đều chứa đựng một từ địa phương nơi đây. Mở<br /> đầu bài ca, người đọc đã bắt gặp địa danh Quảng Nam. Địa danh này ngày trước được<br /> tính từ Nam đèo Hải Vân (bao gồm cả Đà Nẵng hiện nay) cho đến Quảng Ngãi như ca<br /> dao xưa có câu:<br /> Quảng Nam là xứ tỉnh ta<br /> Trong là Quảng Ngãi, ngoài là Thừa Thiên.<br /> <br /> [1: 143]<br /> Kế đến là từ ngữ chỉ đặc sản của quê hương đất Quảng: rượu Hồng Đào - một<br /> loại rượu không có ở vùng đất nào khác và ở câu cuối cùng là đại từ nghi vấn “mô”<br /> nằm trong tốp từ địa phưong mô, tê, răng, rứa… có từ toàn dân tương ứng là đâu, kia,<br /> sao, vậy… Đặc biệt các từ ơn trượng, nghĩa dày là các từ “đặc sệt” Quảng Nam như<br /> một lời tâm sự, phân bua, tỉ tê làm nao lòng người. Sự có mặt của các từ ngữ này đã<br /> làm cho tính địa phương của bài ca dao thêm đậm nét. Cần lưu ý, hai câu đầu tác giả<br /> dân gian dùng đà chứ không phải đã. Theo Từ điển tiếng Việt, đà cũng có nghĩa tương<br /> tự như đã, là biến âm của đã. Nhưng ở đây đà không chỉ có ý nghĩa chỉ quá khứ đã qua<br /> mà bao hàm cả ý niệm về thời gian vừa, mới, hay cả ba ngữ nghĩa: đã, đang và sẽ. Sức<br /> mạnh truyền cảm của bài ca dao được lan tỏa nhờ từ đà. Và sự khác nhau cơ bản của<br /> việc dùng đà so với đã là ở chỗ đà có sắc thái nhanh hơn, mau lẹ hơn và tất nhiên là<br /> sâu đậm hơn, “trượng” hơn, “dày” hơn. Từ này diễn tả chính xác hơn tính cách nhạy<br /> bén của con người xứ Quảng. Đến đây, bài ca làm người đọc liên tưởng đến hai câu ca<br /> dao sau của vùng đất này:<br /> Thương nhau hột luỵ nhỏ sa<br /> Trong lòng tơ tưởng gan đà bầm gan.<br /> <br /> [1: 189].<br /> 83<br /> <br /> NGHIÊN CỨU CA DAO QUẢNG NAM TỪ GÓC ĐỘ CẤU TRÚC VĂN BẢN<br /> Nếu thay từ đà bằng từ đã thì ắt hẳn lời ca sẽ khô cứng hơn và sức lan tỏa cũng<br /> kém hơn nhiều.<br /> Bài ca này có cấu trúc một lượt lời, chỉ có lời trao, không có lời đáp. Lời đáp là<br /> để người nghe tự suy ngẫm, tự trả lời mỗi khi đọc lại, nghe lại. Kết cấu: chưa … đà<br /> đã thể hiện sự mau lẹ, nhanh trí trong suy nghĩ, và đó cũng là sự tự tin, tự hào của con<br /> người xứ Quảng.<br /> Về nghệ thuật tu từ, biện pháp khoa trương, phóng đại đã được tác giả dân gian<br /> khai thác sử dụng triệt để càng làm tăng tính chất khác thường của mảnh đất và con<br /> người nơi đây: đất chưa mưa đà thấm; rượu chưa nhấm đà say. Thực ra đây chính là<br /> cách nói quá sự thật của người xưa. Quảng Nam là tỉnh duyên hải miền Trung có bờ<br /> biển dài gần 170 km, đất cát là loại đất chủ yếu của khu vực ven biển. Những bãi cát<br /> trắng, trong suốt như pha lê trải dài từ bãi biển Mỹ Khê của thành phố Đà Nẵng đến sân<br /> bay Chu Lai huyện Núi Thành. Loại đất cát có độ thấm nước rất nhanh, tưởng chừng<br /> như đất rất “khát nước”, rất thèm nước nên dân gian đã nói quá một cách rất hình ảnh:<br /> “Đất Quảng Nam chưa mưa đà thấm” là vậy. Biện pháp nghệ thuật này cũng được sử<br /> dụng khi giới thiệu về rượu Hồng Đào như một niềm tự hào của quê hương đất Quảng<br /> (chưa nhấm đà say).<br /> Về mạch lạc, liên kết, bài ca dao có tất cả 14 dị bản đã được sưu tầm và giới thiệu.<br /> Các dị bản đều khác nhau chỉ ở hai câu cuối. Hai câu đầu của bài ca có tính ổn định,<br /> bền vững, chặt chẽ. Có thể xem đây là hai câu “bản lề” để các tác giả dân gian tự do<br /> sáng tác. Hai câu cuối bài ca, ở những dị bản khác nhau, có khác nhau ít nhiều, xin dẫn<br /> một số câu tiêu biểu:<br /> yy “Thương nhau chưa đặng mấy ngày<br /> Đã mang câu ơn trọng nghĩa dày bạn ơi!”<br /> yy “Hai đứa ta ơn trượng nghĩa dày<br /> Chưa nên câu duyên nợ đã mấy trăm ngàn ngày nhớ thương”<br /> yy “Bạn về đừng ngủ gác tay<br /> Nơi mô ơn trọng nghĩa dày bạn theo”<br /> yy “Kể từ ngày đó xa đây<br /> Sầu đêm quên ngủ, sầu ngày quên ăn”.<br /> <br /> <br /> [2: 255-256]<br /> <br /> Mặc dù bài ca dao có nhiều dị bản khác nhau ở hai câu cuối nhưng toàn bài ca<br /> vẫn có sự thống nhất toàn vẹn của một chỉnh thể nghệ thuật. Đó là nhờ mạng lưới liên<br /> kết chặt chẽ trong bài ca dao. Trước hết, đó là việc sử dụng các từ ngữ cùng trường<br /> nghĩa: đất, mưa, thấm; rượu, nhấm, say; bạn, ta; Quảng Nam, Hồng Đào... kế đến là<br /> việc lặp lại cấu trúc chưa … đà ở hai câu đầu bài ca dao. Chúng vừa được liên kết chặt<br /> 84<br /> <br /> Bùi Thị Lân<br /> chẽ bằng các phương tiện liên kết hình thức vừa có sự liên kết ở phương diện nội dung.<br /> Câu thứ nhất nói về đất - mưa, câu thứ hai là rượu – say. “mưa”, “rượu” là hai đề tài<br /> vốn dễ đi vào thơ ca làm say lòng người và dễ níu chân người lữ khách. Hai câu đầu<br /> bài ca dao là hai vế đối chặt chẽ, hoàn hảo. Chính nghệ thuật đối này đã làm nên tính<br /> liên kết, mạch lạc cho bài ca dao. Ở đây, có thể hai từ mưa - rượu còn nói lên sự tương<br /> quan cấu trúc và nguyên lí sắp đặt vận hành: mưa là ơn mưa móc cội nguồn; rượu tượng<br /> trưng cho sự lễ nghĩa (vô tửu bất thành lễ). Có thể thấy nước mưa và rượu đều được<br /> hình thành từ sự bay hơi nước và kết tụ, ngưng đọng. Chính vì vậy, hai câu thơ cũng<br /> phản ánh sự kết tinh tinh khiết “khí thiêng sông nước” của xứ sở “địa linh nhân kiệt”.<br /> Nhưng hai hình ảnh mưa - rượu ấy cũng chỉ là cái cớ để nói đến tình người sâu nặng<br /> ở hai câu sau:<br /> Bạn về nằm nghĩ gác tay<br /> Coi nơi mô ơn trượng nghĩa dày bằng ta!<br /> Nếu như hai câu đầu được liên kết chặt chẽ trước hết là nhờ các phương tiện<br /> liên kết hình thức thì hai câu sau được liên kết chặt chẽ với nhau và với hai câu đầu ở<br /> phương diện nội dung. Hai câu thất bài ca đã thể hiện niềm tự hào sâu sắc về quê hương<br /> đất Quảng và niềm tự hào ấy còn tăng lên gấp bội khi nói về con người nơi đây. Đó là<br /> lời nhắn, lời khẳng định những điều đã nói ở hai câu đầu. Lời đề nghị: nằm ngủ gác<br /> tay thể hiện lời khuyên chân thành về cách suy nghĩ nghiêm túc, có sự đắn đo kĩ lưỡng<br /> trước khi đi đến kết luận “nơi mô ơn trượng nghĩa dày”. Chính sự đắn đo, cân nhắc,<br /> thắc mắc ấy là điều kiện để khẳng định điều mấu chốt ở câu cuối cùng:<br /> Coi nơi mô ơn trượng nghĩa dày cho bằng ta!<br /> Đây là một cấu trúc so sánh, có hình thức là một câu hỏi nhưng thực chất đó là lời<br /> khẳng định. Khẳng định về sự thủy chung, son sắt trong cách đối nhân xử thế, về sự ăn<br /> ở đầy nghĩa tình của con người. Hai câu cuối bài ca làm thành một vế đối rất chuẩn với<br /> hai câu đầu. Tính chất đối ở đây không nằm ở hình thức câu chữ mà ở mặt nội dung,<br /> ý nghĩa. Nếu hai câu đầu cho thấy sự cằn cỗi, khắc nghiệt, nghèo nàn vì không được<br /> thiên nhiên ưu đãi của mảnh đất này như một nghịch lí chưa từng có ở bất cứ nơi nào<br /> thì hai câu cuối lại là sự giàu có về tình cảm của con người nơi đây. Người dân nơi đây<br /> tuy nghèo về vật chất nhưng rất giàu lòng mến khách, giàu ân tình. Liên kết chủ đề theo<br /> kiểu phát triển chủ đề đã được tác giả dân gian vận dụng một cách hiệu quả. Chính “ơn<br /> trượng nghĩa dày” đã kết nối con người lại với nhau để vượt qua những khó khăn, khắc<br /> nghiệt của cuộc sống, cùng nhau xây dựng quê hương giàu đẹp. Và chính tình người,<br /> lòng hiếu khách mới là lý do níu giữ bước chân người, mới tạo tình cảm đặc biệt giữa<br /> bạn và ta chứ không hẳn chỉ vì đất và rượu. Như vậy, sự liên kết nội dung của bài ca<br /> dao này đã thể hiện bằng những phương thức và phương tiện liên kết hình thức cụ thể;<br /> sự liên kết hình thức ấy chính là để diễn đạt nội dung, ý nghĩa của bài ca dao. Vì lẽ đó,<br /> bài ca vừa là lời giới thiệu vừa là lời mời gọi chân thành, thắm thiết.<br /> 85<br /> <br /> NGHIÊN CỨU CA DAO QUẢNG NAM TỪ GÓC ĐỘ CẤU TRÚC VĂN BẢN<br /> 2.2. Cấu trúc nghĩa của bài ca dao<br /> Cấu trúc nghĩa chủ đề và nghĩa liên nhân của bài ca dao hòa quyện vào nhau.<br /> Nghĩa chủ đề là niềm tự hào về quê hương đất Quảng, là tình đất tình người mênh<br /> mang, thấm đượm. Nghĩa liên nhân của bài ca dao được thể hiện thông qua các từ xưng<br /> hô biểu thị vai giao tiếp. Cặp từ xưng hô: bạn – ta tạo sự thân tình, dễ gần nhưng cũng<br /> hàm chứa một khoảng cách nhất định. Bạn là người quen, người thân, là vợ, là chồng,<br /> cũng có thể là người mới gặp. Đại từ ta ở cuối bài ca dao cũng hàm chứa nhiều tâm sự:<br /> ta có thể là ta, là mình, là em, là tôi, là người dân đất Quảng, là cả đất trời Quảng Nam<br /> yêu dấu. Trong cặp xưng hô bạn – ta này, ta vừa là chủ ngôn vừa là thuyết ngôn còn<br /> bạn chính là tiếp ngôn và cũng là đích ngôn. Với cách gọi thân mật “bạn” đã làm cho<br /> người nghe hiểu thêm rằng người dân đất Quảng rất có tình người trong mọi quan hệ,<br /> mọi hoàn cảnh, kể cả hoàn cảnh “dỗi hờn”, hoàn cảnh “có vấn đề”. Liên hệ hình ảnh có<br /> tính chất nhân xưng ở đầu bài: đất Quảng Nam với đại từ ta ở cuối bài có thể thấy có sự<br /> thay thế, liên tưởng đồng nghĩa của tác giả dân gian. Do vậy, bài ca không còn là tâm<br /> sự, là nỗi lòng của riêng ta nữa mà đó là tấm chân tình của người dân xứ Quảng đang<br /> giới thiệu, ngợi ca, tự hào mời gọi bạn bè về với quê hương Quảng Nam yêu thương,<br /> giàu lòng mến khách. Lời mời gọi như thôi thúc người về để khám phá, thưởng thức nét<br /> đẹp của đất và người nơi đây, bởi dù sao nơi đây vẫn còn chứa đựng ít nhiều bất ngờ<br /> với lữ khách như lời giới thiệu của bài ca dao sau:<br /> Đàn Châu Tuấn ít ai biết gảy<br /> Sáo Tam Kỳ ít kẻ biết nghe.<br /> <br /> <br /> [2: 274]<br /> <br /> Nghĩa bề mặt của bài ca dao là nói về đất, về rượu nhưng hàm ý của bài ca là<br /> thể hiện tình người. Để nói về tình đất, tình người giản dị nhưng bao la, sâu nặng ấy,<br /> tác giả dân gian cũng đã xây dựng cách thức nói năng dễ đi vào lòng người nhất. Hai<br /> câu đầu là lối nói hàm ẩn, mượn các hình ảnh đất và rượu để nói về con người. Trong<br /> giao tiếp, lảng tránh, dùng lối nói gián tiếp là cách thức thể hiện lịch sự âm tính (mặc<br /> dù đây không phải là lối nói phổ biến của người Quảng). Bằng cách nói này, sự khẳng<br /> định chủ quan về tấm lòng nhân nghĩa, “ơn trượng, nghĩa dày” của người nói đã không<br /> còn nữa mà nhường chỗ cho sự nhìn nhận, đánh giá từ phía người nghe. Nói cách khác,<br /> cách nói gián tiếp này đã giảm thiểu được sự áp đặt cho người nghe: “không nơi mô ơn<br /> trượng nghĩa dày bằng nơi đây” là do người nghe tự suy ngẫm hay tự cảm nhận được<br /> sau khi được tiếp xúc với con người của vùng đất này. Hình ảnh đất - chưa mưa đà<br /> thấm; rượu - chưa nhấm đà say cũng giống như tính cách nhạy bén của con người nơi<br /> đây: dám nghĩ, dám làm, dám chịu và nhờ đó ở vùng đất này đã từng xuất hiện những<br /> người như Thủ Thiệm mưa trí quật ngã bọn cường hào gian ác, xảo trá. Từ cuộc đời<br /> cơ cực nơi vùng đất vốn không được thiên nhiên ưu đãi, người Quảng Nam đã thấm<br /> 86<br /> <br />