Nhạc tính trong thơ haiku của Matsuo Basho

TẠP CHÍ KHOA HỌC<br /> Khoa học Xã hội, Số 11 (12/2017) tr. 50 - 59<br /> <br /> NHẠC TÍNH TRONG THƠ HAIKU CỦA MATSUO BASHO<br /> Hà Thị Hải7<br /> Trường Đại học Tây Bắc<br /> Tóm tắt: Matsuo Basho là nhà thơ haiku lỗi lạc của đất nước Nhật Bản. Thơ haiku của ông rất giàu nhạc<br /> tính. Sự giàu có của nhạc tính trong thơ haiku Basho biểu hiện ở các sắc thái cảm xúc, tâm trạng của nhà thơ và<br /> cách sử dụng từ tượng thanh, cách tổ chức ngôn ngữ chặt chẽ, sinh động của chủ thể sáng tạo như: Điệp từ, điệp<br /> lại câu thơ trong toàn bộ bài thơ, ngắt nhịp thơ.<br /> Từ khóa: Nhạc tính, thơ Matsuo Basho, thơ haiku<br /> <br /> 1. Đặt vấn đề<br /> Matsuo Basho là nhà thơ haiku lỗi lạc của đất nƣớc Nhật Bản. Cho đến ngày nay, thơ<br /> haiku của Basho vẫn lôi cuốn ngƣời đọc nhiều nƣớc trên thế giới bởi nội dung phong phú và<br /> nghệ thuật đặc sắc của nó. Thơ haiku Basho là sản phẩm tinh thần riêng của ngƣời Nhật, là<br /> niềm tự hào của đất nƣớc Phù Tang, xứ sở hoa anh đào. Sự bí ẩn, chiều sâu triết lí trong nội<br /> dung và đặc biệt nghệ thuật độc đáo, giàu tính thẩm mĩ của thơ ông vẫn luôn là đề tài hấp dẫn<br /> để các nhà nghiên cứu tiếp tục khai thác, tìm hiểu. Ngôn ngữ thơ haiku của Basho không chỉ<br /> giàu chất họa mà còn giàu nhạc tính. Các nhà nghiên cứu thơ haiku Basho trƣớc đây nhƣ Nhật<br /> Chiêu, Lê Từ Hiển, Hà Văn Lƣỡng đã đề cập đến nhịp điệu thơ Basho qua cách ngắt nhịp,<br /> điệp câu. Kế thừa những ý kiến khái quát đó, dựa vào lí luận văn học, qua khảo sát cuốn<br /> Basho và thơ haiku, Nhật Chiêu (tuyển dịch), Nhà xuất bản Văn học, Thành phố Hồ Chí<br /> Minh, 1994, ngƣời viết nghiên cứu một cách đầy đủ hơn, chi tiết hơn nhạc tính trong thơ<br /> haiku của Matsuo Basho, giúp ngƣời đọc thấy đƣợc cảm xúc thăng hoa cùng với cách sử dụng<br /> từ ngữ, cách tổ chức ngôn ngữ chặt chẽ và sinh động trong thơ Basho đã tạo nên sự âm vang,<br /> lan tỏa, đầy chất nhạc, khiến cho thơ ông phong phú, giàu sức quyến rũ và lôi cuốn<br /> lòng ngƣời.<br /> 2. Nội dung chính<br /> 2.1. Vài nét về nhạc tính trong thơ<br /> Nhạc tính trong thơ là “tính chất âm nhạc” [10] trong thơ. Trên thực tế, thơ ca luôn gắn<br /> bó chặt chẽ với âm nhạc. Nếu văn học sử dụng ngôn từ làm chất liệu, phƣơng tiện để xây<br /> dựng hình tƣợng, để biểu đạt tƣ tƣởng, tình cảm của con ngƣời thì “âm nhạc sử dụng âm<br /> thanh, cụ thể là nó sử dụng cơ cấu giai điệu, âm điệu, nhịp điệu, âm sắc, cường độ... được<br /> phát ra từ giọng nói con người, gắn liền với ngôn ngữ và lệ thuộc một mức độ quan trọng vào<br /> ngôn ngữ, hoặc phát ra từ những công cụ nhân tạo đặc thù (gọi là nhạc cụ) để chuyển tải,<br /> biểu đạt cảm xúc của người nghệ sĩ tới người nghe” [6]. Âm nhạc là ngôn ngữ trực tiếp của<br /> tâm hồn, qua thính giác nó tác động vào tận ngóc ngách của tâm linh.<br /> 7<br /> <br /> Ngày nhận bài: 14/4/2017. Ngày nhận đăng: 22/9/2017<br /> Liên lạc: Hà Thị Hải, e - mail: hathihai0265@gmail.com<br /> <br /> 50<br /> <br /> Văn học, nhất là thơ ca luôn có quan hệ mật thiết với âm nhạc. Nhà thơ Eliot thuộc<br /> trƣờng phái hiện đại nƣớc Anh từng nói: “Tôi cho rằng, nhà thơ nghiên cứu âm nhạc sẽ có<br /> nhiều thu hoạch... Âm nhạc sẽ cho nhà thơ cảm giác tiết tấu và cảm giác kết cấu” [9]. Văn<br /> học đã vay mƣợn kết cấu và tiết tấu của âm nhạc.<br /> Ngay trong thời kì thơ ấu của nhân loại, thơ ca, âm nhạc, vũ đạo kết hợp với nhau, dùng<br /> để tế lễ và chào mừng. Trong xã hội phong kiến thơ ca và âm nhạc cũng gắn bó với nhau chặt<br /> chẽ. Kinh thi, tập thơ đầu tiên của Trung Quốc, bài nào cũng đƣợc phổ nhạc.<br /> Thơ ca và âm nhạc cùng diễn tả trực tiếp thế giới tâm hồn, nhịp đập trái tim của con<br /> ngƣời. Trong quá trình sáng tạo thơ ca, âm thanh đƣợc coi nhƣ cội nguồn của trực cảm sáng<br /> tạo. Âm thanh vừa khơi nguồn cảm hứng, vừa tạo trạng thái hƣng phấn cho nhà thơ. Puskin<br /> nhấn mạnh, khi sáng tác, đầu óc nhà thơ tràn đầy âm thanh trong trạng thái hƣng phấn. Sinle<br /> yêu cầu mỗi bài thơ phải gây đƣợc một ấn tƣợng về âm nhạc hoặc gợi ý ban đầu là một ấn<br /> tƣợng âm nhạc [9].<br /> Nhạc tính trong thơ biểu hiện trƣớc hết trong nội dung thơ. Nhạc tính biểu hiện ở thế<br /> giới cảm xúc của chủ thể trữ tình, theo nhà thơ Lê Đức Thọ, là nhạc bên trong và đây là loại<br /> nhạc rất quan trọng: Nhờ có nhịp điệu bên trong tâm hồn nhà thơ mà hiện thực đƣợc miêu tả<br /> không còn chung chung, dễ dãi nữa. Càng ngày, thơ càng phá tung những khuôn khổ hình<br /> thức cũ để giãi bày tự do cảm xúc, liên tƣởng và tƣởng tƣợng của nhà thơ. Nhƣng dù không<br /> còn cái nhạc bên ngoài (đƣợc tạo nên bởi dùng từ tƣợng thanh, từ láy, việc tổ chức nhịp, vần,<br /> ngữ điệu, cấu trúc câu...), thơ vẫn còn chất nhạc bên trong (nhạc bên trong là bản chất tâm<br /> trạng, cảm xúc của nhà thơ: Buồn vui, sôi nổi, mỏi mệt, bâng khuâng, hồi hộp, lo lắng, nuối<br /> tiếc...). Nhạc điệu bên trong gắn với nhịp tim, nhịp thở. Nhạc điệu bên trong chính là bản chất<br /> của trình độ thẩm mĩ, suy tƣởng, xúc cảm. Nhạc bên trong là sinh khí, tạo sức sống, sức hấp<br /> dẫn bền lâu cho thơ. Chỉ có nhạc bên ngoài mà thiếu nhạc bên trong thì câu thơ kêu mà<br /> rỗng [5]. Quan điểm về nhạc bên trong của thơ đã đƣợc lí luận đề cập đến một cách sâu sắc:<br /> “Thơ phản ánh cuộc sống qua những rung động của tình cảm” [8] khúc xạ nhịp đập của trái<br /> tim khi xúc động. Chính cảm xúc, tâm trạng đƣợc phản ánh trong thơ đã tạo nên nhạc tính cho<br /> bài thơ. Cảm xúc của con ngƣời thƣờng đầy đủ mọi cung bậc: Vui, buồn, tức giận, lo âu, khắc<br /> khoải, bâng khuâng, trông ngóng, giục giã... giống nhƣ bản nhạc với những âm thanh cao thấp<br /> khác nhau. Ví dụ đoạn thơ đầu trong bài Tống biệt hành của Thâm Tâm:<br /> Đưa người ta không đưa qua sông<br /> Sao có tiếng sóng ở trong lòng<br /> Bóng chiều không thắm, không vàng vọt<br /> Sao đầy hoàng hôn trong mắt trong.<br /> Nhạc điệu của cảm xúc trong đoạn thơ này là nhạc điệu bâng khuâng, buồn, băn khoăn,<br /> lƣu luyến, luyến tiếc... Không có nhạc điệu của tâm hồn thì đoạn thơ không thể gợi đƣợc liên<br /> tƣởng rộng rãi và không thể làm say lòng độc giả đến nhƣ vậy đƣợc.<br /> Trong thơ, luật hòa thanh khá quan trọng. Luật hòa thanh chủ yếu nói đến việc tổ chức<br /> nhịp điệu, vần, ngữ điệu trong thơ, sao cho hài hòa về âm thanh, đủ sức thể hiện đƣợc tứ thơ<br /> 51<br /> <br /> trong khi sử dụng từ ngữ, hình ảnh. Khi sáng tác thơ ca, các nhà thơ đã triệt để khai thác<br /> những khả năng của âm nhạc để vận dụng vào thơ văn. Tính nhạc trong thơ còn biểu hiện<br /> trong cách hiệp vần, ngắt nhịp, phối thanh...<br /> Nhạc tính trong thơ là khúc nhạc của cảm xúc, của tâm hồn và tài năng tổ chức từ ngữ,<br /> câu thơ, dòng thơ, bài thơ của nhà thơ.<br /> 2.2. Biểu hiện của nhạc tính trong thơ haiku của Matsuo Basho<br /> Ngôn ngữ thơ haiku của Basho giàu nhạc tính. Nhiều bài thơ của Basho chất nhạc toát<br /> lên từ nội dung cảm xúc:<br /> Oki yo oki yo<br /> waga tomo ni sen<br /> neru kochô.<br /> Dậy đi thôi<br /> cùng ta kết bạn<br /> cánh bƣớm ngủ say ơi.<br /> Bài thơ nhƣ một lời giục giã (Oki yo oki yo - dậy đi, dậy đi), mời gọi da diết thể hiện<br /> ƣớc muốn đƣợc giao hòa, san sẻ, gắn bó của con ngƣời với thiên nhiên vạn vật. Bản thân cảm<br /> xúc đó đã mang chất nhạc rồi.<br /> Bài thơ sau của Basho:<br /> Sabishisa wo<br /> tote kurenu ka<br /> kiri hitoha.<br /> Một lá ngô đồng rơi<br /> mà sao bạn không đến<br /> bên nỗi buồn tôi.<br /> Viết về mùa thu với hình ảnh chiếc lá ngô đồng rơi đã gợi nỗi buồn man mác lan tỏa<br /> ngay từ câu thơ đầu. Hai câu thơ sau biểu lộ sự băn khoăn, tự vấn và cả sự hờn trách của chủ<br /> thể trữ tình khi không có ai để chia sẻ nỗi buồn. Sự cô đơn, trống trải tràn ngập bài thơ. Nhạc<br /> trong thơ là nhạc của cảm xúc và tâm hồn. Nỗi buồn, sự cô đơn trống trải trong bài thơ vang<br /> lên khúc nhạc buồn nhẹ nhàng lan tỏa ở câu thơ thứ nhất, xoáy sâu ở câu thơ thứ hai và lặng<br /> xuống ở câu thơ thứ ba.<br /> Thơ haiku của Basho chủ yếu là những khúc nhạc buồn, êm ả, sâu lắng vang lên từ đáy<br /> sâu tâm hồn với những cảm nhận tinh tế về thiên nhiên, tạo vật trƣớc sự biến chuyển của vũ<br /> trụ trong bốn mùa xuân, hạ, thu, đông:<br /> Ganjitsu ya<br /> omeoba sabishi<br /> aki no kure.<br /> 52<br /> <br /> Ngày đầu xuân<br /> sao mà tôi nhớ<br /> chiều thu cô đơn.<br /> và<br /> Shiratsuyu ni<br /> sabishiki aji wo<br /> wasururu na.<br /> Không bao giờ quên<br /> mùi vị cô đơn<br /> của giọt sƣơng trắng.<br /> Đọc những câu thơ diễn tả cảm xúc của Basho, ngƣời đọc cảm nhận đƣợc những cung<br /> bậc cảm xúc mà tác giả đã trải qua, cảm thấy dƣờng nhƣ mình đang cùng sống trong thế giới<br /> tâm tƣởng của tác giả, cùng buồn trƣớc mùa thu, cùng cô đơn khi bạn không đến, cùng giục<br /> giã, mong muốn đƣợc kết bạn... Nhạc điệu của tâm hồn đã gắn kết nhà thơ với độc giả. Tính<br /> nhạc trong thơ haiku của Basho rất đa dạng, tƣơng ứng với sự đa dạng của cảm xúc dâng trào.<br /> Nhạc tính trong thơ haiku của Basho không chỉ biểu hiện ở tâm trạng, cảm xúc của nhà thơ<br /> mà còn biểu hiện ở những từ tƣợng thanh, ở âm thanh của cuộc sống mà ông miêu tả. Có thể<br /> khẳng định thơ haiku của Basho tràn đầy âm thanh của cuộc sống.<br /> Basho miêu tả một thế giới âm thanh của tự nhiên hết sức sống động nhƣ tiếng chim<br /> oanh (uguisu) hót:<br /> Ôi chim oanh<br /> hát trước rừng trúc<br /> sau hàng liễu xanh.<br /> Tiếng ve kêu (semi no koe):<br /> Vắng lặng u trầm<br /> thấm sâu vào đá<br /> tiếng ve ngâm.<br /> Tiếng ve mải mê<br /> không hề để lộ<br /> cái chết gần kề.<br /> Tiếng chim nhạn kêu:<br /> Biển tối dần<br /> tiếng kêu chim nhạn<br /> trắng màu trong đêm.<br /> 53<br /> <br /> Đặc biệt, tiếng chim cu hót (hototogisu) xuất hiện “đậm đặc” trong thơ haiku<br /> của Basho:<br /> Tiếng chim cu<br /> đi chênh chếnh<br /> trên mặt hồ.<br /> Ôi chim cu<br /> bay lượn và ca hát<br /> bận rộn xiết bao.<br /> Vang tiếng chim cu<br /> và lá diên vĩ<br /> vươn năm bộ cao.<br /> Trong 126 bài thơ bản dịch của Nhật Chiêu có đến hàng chục bài miêu tả tiếng chim<br /> cu - loài chim báo hiệu mùa hè, loài chim rất đƣợc thơ tanka và haiku ƣa chuộng.<br /> Basho còn miêu tả âm thanh của vũ trụ nhƣ tiếng thác đổ:<br /> Đây và đó<br /> âm thanh thác đổ<br /> lá non tràn đầy.<br /> Tiếng gió:<br /> Mùa đông vò võ<br /> thế gian một màu<br /> và âm thanh gió.<br /> Tiếng mƣa đá:<br /> Ôi dữ dội<br /> tiếng mưa đá<br /> đập lên ô tôi.<br /> Trong thơ Basho, bên cạnh âm thanh của tự nhiên là âm thanh của cuộc sống thƣờng<br /> ngày nhƣ tiếng rao của ngƣời bán cá:<br /> Tiếng rao người bán cá<br /> hòa trong tiếng chim cu<br /> vang vang mùa hạ.<br /> Tiếng chuông chùa (kane):<br /> Tiếng chuông chùa tan<br /> 54<br /> <br />