Nhìn lại lịch sử 50 năm đầu của giải thưởng nobel vật lý 1901 - 1950

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:10

Thêm vào BST

Báo xấu

70
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo tài liệu 'nhìn lại lịch sử 50 năm đầu của giải thưởng nobel vật lý 1901 - 1950', tài liệu phổ thông, vật lý phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Nhìn lại lịch sử 50 năm đầu của giải thưởng nobel vật lý 1901 - 1950

Nhìn l i l ch s 50 năm u c a gi i thư ng Nobel v t lí 1901 – 1950 Elisabeth Crawford ¡ ¢ £ ¤ ¤ ¢ ¥ ¦ § ¨ © © ¢ ! " # $ % & ' § ( © ) ¢ § 0 1 2 © $ 3 4 ' 5 % & © 6 7 8 9 $ @ 5 A B C 2 6 B ¢ © 2 D 2 E ¢ 6 F ¢ 5 G 5 H 2 6 ¡ ¢ I P " © 6 0 Q ¢ § 0 1 2 © $ 6 ¢ 7 ¢ ¥ ¦ I R © 2 D ! © S ¢ ¢ ! 3 ¡ 2 R T © S ¢ 6 U V 2 © W 2 6 U ¦ @ © $ ¢ ' W 2 6 5 X © $ " 7 © Y ¢ D § ¨ ¢ D ' ) ¢ ¢ 6 P § P 3 4 ' 5 % & © 6 8 9 $ @ 2 ` ¢ 5 A § ¦ © $ C ¢ 6 a ¢ ¢ 0 b § 0 1 2 § P 2 X ¢ 6 P ¢ 6 R © © $ ¢ c ¤ ¢ ¥ ¦ § ( © $ " U © $ ¢ 5 V § D 2 D ¢ 6 P ¢ 0 b 6 ¢ § 0 1 2 ¢ 6 d ¢ " e Ngày 10 tháng 12 năm 2001, Qu Nobel ã t ch c l k ni m 100 năm k t ngày gi i thư ng Nobel u tiên ư c trao. V i tư cách là nh ng ngư i th ng gi i trong năm - Eric Cornell, Wolfgang Ketterle và Carl Wieman – t h p Stockholm và Oslo, cùng v i nh ng ngư i th ng gi i khác c a năm 2001 và nh ng ngư i ã t ng t gi i trong nh ng năm trư c ã tham gia bu i l k ni m. Cũng ng quên r ng h là ph n n i c a t ng băng chìm th ch Nobel. Vì ch có t i a ba ngư i có th chia chung m t gi i thư ng, cho nên ngư i ta có th m ư c s ng c viên kém may, nh ng ngư i thư ng ít ư c m i n. Gi i thư ng Nobel ư c xem như m t tòa tháp cao hơn t t c nh ng gi i thư ng khác trong khoa h c và y h c là vì l ch s lâu i c a nó. Th m chí khi gi i thư ng này chưa tròn 10 tu i thì m t nhà báo ngư i Mĩ ã vi t: “Không th vi t v l ch s c a n n khoa h c hi n i mà không nh c n danh ti ng c a gi i thư ng Nobel dành cho nh ng khám phá có ích cho con ngư i trong lĩnh v c v t lí, hóa h c và y h c”. M t s ngư i có th không ng ý v i nh n nh này, ch ng h n, h có th cãi l i r ng nh ng gi i thư ng v t lí ã trao trong th k qua ã ch gi i h n trong n n v t lí nguyên t và h t nhân, mà b sót a s các thành t u thu c lĩnh v c a v t lí, thiên văn v t lí và toán lí. Tuy nhiên, ngư i ta cũng có th công b ng mà nói r ng, a s nh ng nhà v t lí l n c a th k qua ã ư c trao gi i Nobel. Năm 1974, Qu Nobel ã thay i quy ch , cho phép toàn b h sơ lưu tr - thu c quy n s h u c a Vi n Hàn lâm khoa h c Hoàng gia Th y i n, i v i gi i thư ng v t lí và hóa h c – ư c công b các nhà s h c khai thác, sau 50 năm gi i thư ng ã trao. Quy nh này có nghĩa là toàn b h sơ lưu tr s ư c ưa ra công chúng sau khi 50 ròng ã trôi qua. Ví d , h sơ liên quan n gi i thư ng năm 1951 s ư c công b vào ngày 1/1/2002. T t nhiên, s thay i quy ch này ã cho phép nh ng ngư i vi t l ch s khoa h c nghiên c u xem t ng cá nhân nào ó ã th ng gi i như th nào. Nhưng Trang 1/10
th c ra nh ng nghiên c u này còn i xa hơn. Các nhà l ch s cũng xem xét cái gì ã gi i h n “tính công chúng c a gi i Nobel”, và xem nh ng ngư i th ng gi i, nh ng ngư i c và c nh ng ngư i kém may m n ã tham gia vào quá trình xét trao gi i như th nào. Trong bài báo này, chúng ta g p chung c các nhà v t lí và hóa h c, xem như là thành viên trong “công chúng Nobel” c a chúng ta. Lí do là trong ph m vi mà y ban Nobel quan tâm, m t s v n thư ng ư c xem là thu c v t lí - như s phóng x ch ng h n – có khi tr thành thu c hóa h c. Hơn n a, gi i thư ng hóa h c năm 1908 và 1935 tương ng ư c trao cho Ernest Rutherford và cho Frédéric Joliot và Irène Joliot-Curie, cho nghiên c u c a h trong lĩnh v c này Cơ c u gi i tính, màu da và trư ng vi n nghiên c u Tr c t c a công chúng Nobel là nh ng ngư i ư c c cho gi i thư ng v t lí, hóa h c – ho c ôi khi c hai ngành – b i nh ng nhà c ư c m i. Nh ng ai có quy n c ư c gi i thi u trong b ng bên dư i. T 1901 n 1950, có kho ng 598 cá nhân ư c c , 104 trong s h - ch ng 1/6 – ã th ng gi i. V y thì h g m nh ng ai ? M t i u rõ như ban ngày. a ph n h là àn ông (99%). Ch có v n v n 8 ng c viên là n , trong ó ch có 3 ngư i th ng gi i. ó là Marie Curie, gi i Nobel v t lí 1903 và gi i Nobel hóa h c 1911, Irène Joliot-Curie (gi i hóa h c 1935) và Dorothy Hodgkin (gi i hóa h c 1964). M c dù ch có vài ng c viên n , nhưng h nh n ư c nhi u c hơn (trung bình 10 c / ng c viên n , trong khi ch có 7 c / ng c viên nam). S chênh l ch này ch y u là do m t s lư ng l n phi u c t phía Lise Meitner, ngư i chưa bao gi th ng gi i nào (Bà nh n ư c t ng c ng 20 c cho gi i thư ng v t lí, 21 c cho gi i thư ng hóa h c – chi m hơn phân n a s c dành cho nh ng ng c viên n trong giai o n 1901-1950). Bu c ph i tr n ch y kh i ch phát xít c không bao lâu trư c khi khám phá ra s phân h ch h t nhân vào tháng 12/1938, nh ng óng góp c a bà không ư c y ban xét gi i v t lí và hóa h c k n, và năm 1945, ch m t mình Otto Hahn nh n gi i Nobel hóa h c. Nh ng ng c viên n kém may khác có th k ra ây là nhà hóa h c ngư i c Ida Noddack, nhà hóa sinh và toán h c ngư i Anh-Mĩ Dorothy Wrinch, và hai nhà v t lí nguyên t ngư i Áo Marietta Blau và Hertha Wambacher. Nh ng ng c viên giai o n 1901-1950 cũng n t m t ph m vi h p các qu c gia. Trong s 2416 c trong lĩnh v c v t lí, ba ph n tư là dành cho các nhà khoa h c thu c 4 nư c: c (25%), Mĩ (21%), Pháp (16%) và Anh (13%). Trong nh ng năm u, ngư i c ư c c bi t ưu ái. M t ph n tư còn l i phân u cho các nư c châu Âu, nh t là vùng Scandinavi, ông Âu, Hà Lan và Italia. ng c viên n t nh ng l c a khác – như Mĩ Latinh (Peru và Brazil) hay châu Á ( n và Nh t B n) – chi m chưa t i 2% s c . Châu Phi thì hoàn toàn không có m t trong b n Nobel. i a s các c trong lĩnh v c v t lí (67%) dành cho nh ng ng c viên ang làm vi c các khoa gi ng d y c a trư ng i h c và các phòng thí nghi m. Nhóm nhi u ng vào hàng th hai (10%) là nh ng ngư i làm vi c các vi n công ngh - t các trư ng kĩ thu t n các trư ng i h c công ngh . Ch m t vài c Trang 2/10
dành cho nh ng vi n nghiên c u c l p và phòng thí nghi m thu c chính ph , như James Dewar thu c Vi n Hoàng gia London, và Friedrich Kohlrausch thu c C c Tiêu chu n c, c hai ngư i này u không ư c gi i. Các nhà v t lí làm vi c trong lĩnh v c công nghi p cũng ít và hi m. Guglielmo Marconi, ngư i cùng nh n gi i thư ng v t lí năm 1909 cho khám phá ra i n báo không dây, là m t thí d hi m hoi. Ph n c còn l i bao g m nh ng nhà v t lí như Oliver Heaviside và William Crookes, nh ng ngư i “không tư cách” và làm vi c trong các phòng thí nghi m t xây d ng t i nhà, m t chuy n không ph i hi m th y vào th i gian u th k 20. Tháng 6/1920, m t nghi th c c bi t ã ư c t ch c Stockholm tôn vinh gi i thư ng Nobel trao trong th i kì và ngay khi v a k t thúc Th chi n th nh t. 5 trong s 9 ngư i t gi i trong th i kì này là ngư i c. H là (t trái sang ph i): Max von Laue (gi i v t lí 1914), Fritz Haber (gi i hóa h c 1918), Max Planck (gi i v t lí 1918), Richard Willstätter (gi i hóa h c 1915) và Johannes Stark (gi i v t lí 1919). Nh ng ngư i ph n trong hình là v c a h . V y thì nh ng i bi u i di n cho chuyên ngành c a h ư c ti n c gi i thư ng v t lí và hóa h c như th nào ? Câu tr l i ph thu c vào t ng th i kì. Ch ng h n, ngư i ta ư c tính có n 1000 hay ng n y nhà v t lí ang ho t ng châu Âu và B c Mĩ vào u th k 20, kho ng gi a m t ph n tư và m t ph n ba trong s ó có th óng vai trò là ng c viên ho c nhà ti n c cho gi i thư ng v t lí. Th t v y, quy ch Nobel trư c Th chi n th nh t ã ti n r t g n t i ý tư ng v m t “n n c ng hòa khoa h c qu c t ”. Tuy nhiên, s phát sinh ch nghĩa phát xít trong Th chi n th hai ã d n t i vi c phân chia n n khoa h c th gi i thành nh ng n n khoa h c mang tính “qu c gia”. H u qu tr c ti p c a vi c Hitler lên n m quy n là n n khoa h c cb c tr i kh i th ch Nobel. N i gi n trư c vi c trao gi i Nobel hòa bình năm 1936 cho nhà ho t ng hòa bình cánh t , ch ng phát xít, Carl von Ossietzky, Hitler ã ban hành m t o lu t c m công dân c nh n gi i thư ng Nobel. B ng s kh c k , các nhà khoa h c c tuân th o lu t ó khá t t. Do ó, t 1937 n 1945, nh ng nhà khoa h c c ch ư c c t nh ng nhà nghiên c u các nư c khác. S suy gi m a v khoa h c c a c sau khi ch phát xít lên n m quy n vào năm 1933 có th th y rõ trong h sơ c a gi i Nobel (xem hình). Bi u cũng cho th y s tăng trư ng ngo n m c c a Mĩ như m t l c lư ng khoa h c quan tr ng. Vào u th p niên 1900, các nhà v t lí ngư i Mĩ ch nh n ư c m t ph n r t nh c t phía các ng nghi p c, Pháp và Anh. Nhưng, vào cu i Th chi n th hai, h nh n ư c s c nhi u hơn c c a ba nư c này c ng l i. ây ch m i là Trang 3/10
s b t u c a quy n bá ch Mĩ trong t ch c Nobel. Ch ng h n, trong 10 năm v a qua (bài báo vi t năm 2001 – ND), 15 trong t ng s 24 ngư i nh n gi i Nobel là ngư i Mĩ. Nh ng ngư i ư c m i c gi i Nobel v t lí và hóa h c 1. Thành viên ngư i Th y i n và ngư i nư c ngoài c a Vi n Hàn lâm Khoa h c Hoàng gia Th y i n. 2. Thành viên c a y ban Nobel xét gi i v t lí và hóa h c. 3. Các nhà khoa h c ã nh n gi i Nobel t Vi n Hàn lâm Khoa h c Hoàng gia Th y i n. 4. Giáo sư và phó giáo sư v t lí và hóa h c các trư ng i h c và vi n công ngh thu c Th y i n, an M ch, Ph n Lan, Iceland và Na Uy, cũng như vi n Karolinska – khoa y h c c a trư ng i h c Stokholm. 5. Nh ng ngư i gi ch c giáo sư ít nh t 6 trư ng i h c ho c cao ng do Vi n Hàn lâm Khoa h c Hoàng gia Th y i n l a ch n, qua m t cu c ph ng v n m b o tính phân b u cho nh ng nư c khác và a v h c thu t c a h . 6. Nh ng nhà khoa h c khác mà Vi n lâm Khoa h c Hoàng gia Th y i n th y x ng áng m i c . Các nhà c thu c nhóm 1-4 có quy n c vĩnh vi n. Nh ng ngư i còn l i trong nhóm 5 và 6 thì ư c m i theo hàng năm. Hơn 500 cá nhân ã ư c m i c gi i thư ng v t lí và hóa h c năm 1950. Hi n nay, s ngư i c có l ã lên t i con s ngàn. Xem trang web c a qu Nobel (http://nobelprize.org) bi t thêm chi ti t. K chi n th ng và ngư i thua cu c Do tính công chúng c a gi i thư ng Nobel ư c t o ra t c nh ng ngư i chi n th ng l n nh ng ngư i th t b i trong cu c ua giành gi i, nên chúng ta có th kh o sát s chênh l ch gi a nh ng ng c viên t gi i và nh ng ng c viên không t gi i. Trong t ng s 278 ng c viên cho gi i thư ng v t lí t năm 1901 n 1950, ch có ch ng 55 ngư i – t c là c 1/5 – thành công (k c m t vài ngư i Trang 4/10
ư c trao gi i thư ng hóa h c). T t nhiên, s chênh l ch gi a s ngư i t gi i và th t b i th c t còn nh y c m hơn nhi u so v i s li u lưu tr cho th y. c bi t, nó ph thu c nhi u vào tư ch t khoa h c c a các ng c viên và s ánh giá c a y ban Nobel v kh năng c a h . Cũng còn m t s y u t n a ph i k n, ch ng h n như quan i m c a các thành viên trong y ban nghiêng v phía th c nghi m nhi u hơn so v i lí thuy t. i u áng nói là nh ng ngăn tr ban u i v i vi c trao gi i cho các nhà lí thuy t ã b phá v sau Th chi n th nh t, khi Carl Wilhelm Oseen – nhà v t lí lí thuy t trư ng i h c Uppsala, Th y i n – ư c b u vào y ban Nobel v t lí. Nhà v t lí lí thuy t thu n túy u tiên ư c trao gi i là Max Planck, ông t gi i thư ng v t lí năm 1918 cho vi c khám phá ra thuy t lư ng t . Albert Einstein và Niels Bohr cũng t gi i 3 năm sau ó. Nh ng thay i như th này trong chính sách c a y ban ch có th ư c ánh giá úng qua vi c nghiên c u kĩ lư ng các văn b n trong h sơ lưu tr Nobel. M t y u t cũng quan tr ng n a là ph i tìm hi u s thích khoa h c c a năm nhà khoa h c ngư i Th y i n có m t trong y ban khi ó. M c dù vi c phân tích nh lư ng tính công chúng c a gi i Nobel cho th y s lư ng phi u c mà m i nhà v t lí nh n ư c, nhưng các c cho gi i Nobel không gi ng như vi c “b u c ”. Như quy ch ã nêu, ch c n m t c cũng trao gi i. S lư ng l n c không nh t thi t s cho cơ h i th ng gi i nhi u hơn. Thí d , nhà phát minh ngư i Th y i n Nils Dalén ư c trao gi i năm 1912 cho phát minh ra phao h i ăng t ng m c dù trong năm ó, ông ch nh n ư c duy nh t m t c , và ch ng nh n ư c c nào trong nh ng năm trư c ó. Tuy nhiên, Dalén là m t trư ng h p ngo i l , vì a s nh ng ng c viên khác – c ngư i t gi i và không t gi i – u nh n ư c nhi u c trong nhi u năm. H sơ Nobel cũng có th s d ng d ng nên m t “top hit” 40 nhà v t lí ưc c nhi u nh t trong giai o n 1901 – 1950 (xem b ng bên dư i). Trong ó có 22 ng c viên nh n gi i v t lí, 3 ngư i nh n gi i hóa h c (m c dù h nh n ư c s c cho gi i thư ng v t lí nhi u hơn), và 15 ngư i th t b i, không nh n ư c gi i thư ng nào h t. Nh ng ngư i không t gi i trong danh sách bên dư i cho th y ba khó khăn chính mà nh ng ng c viên ph i i m t. Cái khó th nh t – và là cái khó thư ng th y nh t – là ng c viên nghiên c u trong lĩnh v c không có ngư i i di n trong y ban Nobel v t lí. ây là trư ng h p c a nhà toán h c và v t lí toán ngư i Pháp Henri Poincaré, ngư i nh n ư c n 51 c trong các năm nhưng chưa h nh n ư c gi i thư ng nào. ó cũng là trư ng h p c a nhà khí tư ng h c ngư i Na Uy Vilhelm Bjerknes (48 c và không gi i thư ng), và nhà thiên văn v t lí ngư i Mĩ George Ellery Hale (33 c nhưng không may m n). M t rào c n n a là có th thành t u c a các ng c viên – m c dù có ch t lư ng khoa h c cao – làm c n tr y ban trao gi i. Nói c th thì quy ch Nobel quy nh gi i thư ng ph i ư c trao cho nh ng khám phá c bi t, úng hơn là cho nh ng nghiên c u ph c v cu c s ng con ngư i. Chư ng ng i này ư c minh h a b ng s “thi u h t gi i thư ng” dành cho nh ng nhà v t lí a tài như Arnold Sommerfeld (81 c ), Robert Williams Wood (38) và Paul Langevin (25). Th t v y, Sommerfeld là trư ng h p áng nghi ng nh t, vì ông nh n n 81 c- nhi u nh t trong giai o n 1901-1950 – mà ch h nh n gi i thư ng nào. Trang 5/10
Th thách sau cùng trong vi c giành gi i thư ng là các nhà c quy t nh kh i ng chi n d ch v n ng cho ng c viên nào ó trong th i gian bao lâu. Hình như ng c viên s có l i th hơn n u như ngư i c h ti n hành b phi u theo ki u “công kích”, úng hơn là m t “cu c chi n tinh th n” kéo dài. Th c t cho th y rõ ph i g n 5 năm qua i t s ti n c u tiên cho n khi gi i thư ng ư c trao cho James Chadwick, Enrico Fermi, Werner Heisenberg, Ernest Lawrence và Erwin Schrödinger. Và th m chí Planck và Einstein ph i ch m t 12 năm m i ư c nh n gi i – vì y ban v t lí nhìn nh n v t lí lư ng t và thuy t tương i v i thái hoài nghi cao - s tích góp nh ng phi u ng h cho h cũng gi ng như m t cu c chi n kh i hoàn. Ngư c l i, có nh ng chi n d ch kéo dài và không hi u qu iv i nh ng ngư i không t gi i như Paul Langevin (36 năm trôi qua tính t c u tiên n c cu i cùng), Aimé Cotton (34 năm), Arnold Sommerfeld (33 năm) và Robert Williams Wood (24 năm). Top 40 nhà v t lí ư c c nhi u nh t trong giai o n 1901-1950 Gi i thư ng và năm H tên S c Năm c Nư c trao gi i V t lí 1 Otto Stern 81 1925 - 1944 Mĩ [1] 1943 2 Arnold Sommerfeld [7] 81 1917 - 1950 c 3 Max Planck 74 1907 - 1919 V t lí [2] 1918 c 4 Albert Einstein 62 1910 - 1922 V t lí [3] 1921 c 5 Henri Poincaré 51 1904 - 1912 Pháp 6 Vilhelm Bjerknes 48 1923 - 1945 Na Uy 7 Friedrich Paschen 45 1914 - 1933 c 8 Clinton Joseph Davisson 44 1929 - 1937 V t lí 1937 Mĩ 9 Percy Williams Bridgman 41 1919 - 1946 V t lí 1946 Mĩ 10 Erwin Schrödinger 41 1928 - 1933 V t lí 1933 Áo 11 Augosto Righi 40 1905 - 1920 Italia 12 Robert Williams Wood 38 1926 - 1950 Mĩ 13 Jean Perrin 36 1913 - 1926 V t lí 1926 Pháp 14 Enrico Fermi 35 1935 - 1939 V t lí 1938 Italia 15 Carl David Anderson 34 1934 - 1950 V t lí [4] 1936 Mĩ 16 George Ellery Hale 33 1909 - 1934 Mĩ 17 Peter Debye 31 1916 - 1936 Hóa h c 1936 c 18 Walter Gerlach 30 1925 - 1944 c 19 Werner Heisenberg 29 1928 - 1933 V t lí [5] 1932 c 20 Wolfgang Pauli 28 1933 - 1946 V t lí 1945 Th y Sĩ 21 Aimé Cotton 26 1915 - 1949 Pháp 22 Lester Halbert Germer 26 1929 - 1937 Mĩ 23 Paul Langevin 25 1910 - 1946 Pháp 24 Gabriel Lippmann 23 1901 - 1908 V t lí 1908 Pháp Trang 6/10
25 Pierre Weiss 23 1916 - 1937 Pháp 26 Patrick Blackett 21 1935 - 1949 V t lí 1948 Anh 27 James Chadwick 21 1934 - 1935 V t lí 1935 Anh an 28 Valdemar Poulsen 21 1909 - 1923 M ch 29 Isidor Isaac Rabi 21 1939 - 1945 V t lí 1944 Mĩ 30 Joseph John Thomson 20 1902 - 1906 V t lí 1906 Anh c/ 31 Lise Meitner 20 1937 - 1949 Th y in 32 Ernest Rutherford 20 1907 - 1937 Hóa h c [6] 1908 Anh 33 Heike Kamerlingh-Onnes 20 1909 - 1913 V t lí 1913 Hà Lan an 34 Niels Bohr 20 1917 - 1922 V t lí 1922 M ch 35 John William Strutt (huân 20 1902 - 1904 V t lí 1904 Anh tư c Rayleigh) Nh t 36 Hideki Yukawa 20 1940 - 1949 V t lí 1949 Bn 37 Robert Millikan 17 1916 - 1923 V t lí 1923 Mĩ 38 Ernest Orlando Lawrence 17 1938 - 1940 V t lí 1939 Mĩ 39 Wander Johannes de Haas 16 1935 - 1945 Hà Lan 40 Irène Joliot-Curie 16 1934 - 1935 Hóa h c 1935 Pháp Ghi chú: [1] Gi i thư ng trao năm 1944 [2] Gi i thư ng trao năm 1919 [3] Gi i thư ng trao năm 1922 [4] Anderson cũng nh n ư c 14 c cho gi i Nobel v t lí th hai [5] Gi i thư ng trao năm 1933 [6] Rutherford cũng nh n ư c 8 c cho gi i Nobel th hai, nhưng thu c lĩnh v c v t lí. [7] Arnold Sommefeld úng là k kém may nh t trong lĩnh v c v t lí. N i ti ng v i vi c hi u ch nh m u nguyên t Bohr xét n các qu o elip c a electron (ch không ph i qu o tròn), ông cũng là ngư i có danh v ng không rõ ràng khi là nhà v t lí ư c c nhi u nh t trong th i kì 1901-1950 nhưng ch ng nh n ư c gi i thư ng nào. Ông cũng nh n ư c t ng s 81 c t năm 1917 n 1950 nhưng ch ng l n nào thành công. Ông cũng là m t ngư i m nh y u, qua i năm 1951 trong m t v tai n n xe hơi. Danh sách trên bao g m 40 nhà v t lí ã nh n ư c c nhi u nh t t năm 1901 n 1950, cùng v i s phi u c và năm h ư c c l n u tiên và l n cu i cùng. Danh sách cũng cho bi t năm h nh n gi i thư ng (n u có), lo i gi i thư ng mà h nh n, và “qu c gia nơi h ang làm vi c”, t c là t nư c có vi n nghiên c u mà ng c viên ang ho t ng khi ư c c. i v i nh ng nhà khoa h c di chuy n thư ng xuyên – nh t là trong th p niên 1930 và 1940 – h ư c gi qu c t ch g c trong th i gian 7 năm. N u h sinh s ng t nư c nào ó t 8 năm tr lên, thì h ph i mang qu c t ch m i. Ch nghĩa dân t c và ch nghĩa qu c t trong các c B t kì ai ư c m i làm ngư i c cho gi i Nobel cũng ph i, v nguyên t c, tuân theo di chúc c a Nobel qu quy t r ng “không xét n qu c t ch c a ng c viên”. Tuy nhiên, qu c t ch c a ng c viên v n luôn luôn óng m t vai trò quan Trang 7/10
tr ng. Th nh t là các nhà c có xu hư ng xu t ng c viên c a nư c mình – tôi t m g i h là nh ng nhà c “qu c n i”. K n là vi c t p trung s c n t nư c “mình” hay nư c “khác” dành cho m t ng c viên nào ó có nh hư ng l n n vi c quy t nh trao gi i. Tôi s phân tích kĩ t ng v n này. N u chúng ta gi i h n ch phân tích 4 n n khoa h c ch o là c, Pháp, Anh và Mĩ – nh ng nư c chi m t i ba ph n tư s lư ng c và m t ph n ba s ngư i c trong giai o n 1901-1950 – chúng ta s th y s chênh l ch áng k v mc tham gia c a các nhà v t lí n t nh ng nư c này trong quá trình c gi i thư ng. Các nhà khoa h c c ho t ng tích c c nh t, h chi m t i 34% s lư ng c . Ngư i Mĩ ng th hai v i 28%, theo sau là Pháp (21%) và Anh (17%). S chênh l ch này không ph i do s chênh l ch s lư ng thư m i c gi t i t ng nư c – ít nh t là i v i các nư c Pháp, Anh và Mĩ. Ch có ngư i c hơi chi m th thư ng phong hơn m t chút, ch y u do h có nhi u ngư i t gi i Nobel hơn ba nư c kia. S chênh l ch ó cũng có nguyên nhân do quan i m c a gi i khoa h c m i nư c i v i vi c c gi i thư ng, và nó cho chúng ta bi t ư c ôi i u v n n văn hóa khoa h c m i nư c. Ch trên phân n a (51%) s nhà c b n nư c trên có thi n ý v i nh ng ngư i ng bào c a h , m c dù quan i m c a h cũng thay i theo t ng nư c và t ng th i gian c th . T năm 1901 n 1950, ngư i Pháp mang tính ch t Sô vanh nh t, v i ch ng 60% s lư ng c n t chính các nhà khoa h c Pháp. Ngư i Anh th ng th n nh t, v i ch 35% s lư ng c dành cho nh ng ngư i b n ng chí nư c h . Ngư i c và ngư i Mĩ thì n m gi a hai thái c c này, tương ng là 53% và 49%. Tuy nhiên, c 4 nư c u th y có s tăng b c phát s lư ng c qu c n i trong th i gian và sau hai cu c chi n tranh th gi i. Khuynh hư ng này c bi t m nh m trong th i gian Th chi n th hai Pháp, Anh và Mĩ, và có l là do lòng yêu nư c, cũng như gi i khoa h c t ng nư c ã b cô l p v i gi i khoa h c nư c ngoài. S v ng m t các nhà c ngư i c t 1937 n 1945 là do o lu t ch ng l i gi i Nobel c a Hitler, và t t nhiên, không có nhân v t ngư i c nào xu t hi n trong th i kì này. Tuy nhiên, s b t ng gi a ngư i Anh và ngư i Pháp trong vi c c ngày càng ph c t p hơn so v i khi nó m i xu t hi n. Ch ng h n, khi phát hi n không có nhà khoa h c hay tác gi ngư i Anh nào ư c k n trong s nh ng ngư i th ng gi i năm 1901, m t cu c tranh lu n gay g t ã bùng n trên trang i m thư c a t p chí Times. M t s phóng viên gi quan i m cho r ng s thi u v ng m t t ch c trung tâm s p x p quá trình c c a ngư i Anh là b t l i, trong khi theo h thì ngư i Pháp có c m t h th ng h c vi n ư c t ch c t t làm vi c này. Nhưng, trong khi úng là có nhi u chi n d ch ng h ng c viên ngư i Pháp t p trung Vi n Hàn lâm Khoa h c Paris, thì không gì ph i nghi ng vi c h hay vi n hàn lâm có ti p tay thêm b ng cách này hay không. Th t v y, i u áng nói là không có ng c viên ngư i Anh nào thành công trong s top 40 nhà v t lí, còn ngư i Pháp thì có 4 ngư i: Poincaré, Cotton, Langevin và Weiss. S b t ng chi n lư c c ngư i Anh và ngư i Pháp th y rõ nh t trong lĩnh v c n i b t nh t – s gi i Nobel th c t nh n ư c. Như chúng ta ã th y, các nhà c ngư i Pháp ho t ng tích c c hơn nh ng ng nghi p ngư i Anh c a Trang 8/10
mình. H qu c a t l c qu c n i cao là ng c viên ngư i Pháp thư ng nh n ư c nhi u hơn ng c viên ngư i Anh g n m t ph n ba s c . Tuy nhiên, s thu n l i qua nh ng con s này cũng khác bi t nhi u. Ví d , trong lĩnh v c v t lí, t năm 1901 n 1950, Pháp ch nh n ư c có 7 gi i, so v i 13 gi i dành cho Anh, 12 gi i cho Mĩ, và 10 cho c. T t nhiên, còn có nh ng nguyên nhân khác ã mang n s thành công c a ngư i Anh s lư ng gi i Nobel th c t ư c nh n. i u này ch có th bàn lu n trong ph m vi r t r ng, i v i nh ng trư ng h p và cơ h i mang n gi i thư ng, n u không có gì b t ng , thư ng thì là c nh t vô nh i v i m t ng c viên nào ó. Tuy nhiên, th c t thì ng c viên ngư i Anh, thay vì nh n ư c nhi u ct phía nh ng ngư i trong nư c, h l i nh n ư c s ng h h t s c thuy t ph c – c bi t là t phía nư c ngoài, i u ó m i là quan tr ng. M t lí do n a là do quy mô, s c m nh và Anh là nơi kh i sinh các nghiên c u v t lí nguyên t và h t nhân, lĩnh v c mà y ban Nobel v t lí quan tâm trong n a u th k 20. Các thành viên y ban cũng có quan h g n k t ch t ch hơn v i n n khoa h c Anh so v i v i nh ng ngư i ng nghi p Pháp, h th y xa l v i ngôn ng và n n văn hóa khoa h c Pháp. Trong th i kì sau Th chi n th hai, quan h ch t ch c a các thành viên y ban v i c, và m t s v i Anh, b thay th b ng quan h trên quy mô l n v i ngư i Mĩ. Tuy nhiên, tinh th n dân t c ch nghĩa c a các nhà c th t ra không sai khi n ư c vi c quy t nh trao gi i. Cho dù có ch ý hay không có ch ý, y ban xét trao gi i v n s d ng c quy n c a h ra phán quy t cu i cùng, san ph ng quy t nh trao gi i cho mang tính ch t qu c t . M t s o thô c a cơ ch này có th thu ư c b ng cách so sánh s lư ng c nh n ư c gi i và không nh n ư c gi i trong giai o n 1901-1950, trong c lĩnh v c v t lí và hóa h c. Trong khi nh ng ngư i th ng gi i nh n ư c 83% s c dành cho h t các nư c khác, thì nh ng ngư i th t b i ch nh n ư c phân n a s ó (43%) t phía gi i khoa h c nư c ngoài. Khi ch tính riêng v i 4 nư c ã gi i h n thì tương ng là 53% cho nh ng ngư i th ng cu c và 40% cho nh ng ngư i thua cu c. i u này cho th y k t qu ph thu c nhi u vào mong mu n c a nh ng ngư i xét trao gi i ng h tinh th n qu c t trong khoa h c, ch không ph i ng c viên nào nh n ư c nhi u “phi u” là s th ng. “Ti n ra qu c t ” t ra là m t l i th th c s trong chi n lư c tranh giành gi i thư ng Nobel. H sơ t năm 1951: m t chút suy oán Sau t s t gi m s lư ng c do Th chi n th hai, s lư ng c thư ng niên trong lĩnh v c v t lí nhanh chóng tăng v t tr l i như th i trư c chi n tranh, m c t 50 n 75. Khi nào h sơ lưu tr c a th p niên 1950 và 1960 ư c m , chúng ta có th trông i tính công chúng c a gi i thư ng Nobel s còn tăng nhanh hơn – và sau cùng thì s c ã lên t i hàng trăm cho m t năm. Do tính công chúng c a gi i Nobel mang n nhi u cơ h i nghiên c u không ch v quy ch Nobel, mà còn ph n ánh c c ng ng v t lí qu c t r ng l n hơn nhi u, nên nó v n là ngu n thông tin có giá tr cho các nhà l ch s khoa h c, r t lâu sau khi nh ng tai ti ng rùm beng xung quanh gi i thư ng ã l ng d u. Các nghiên c u này s ư c làm phong phú thêm b ng nh ng n ph m có liên quan và t l trích d n ã b t u ánh l a c ng ng khoa h c – và c bi t là nh ng nhà tài tr - trong th p niên 1950 và sau ó. T t c nh ng thông tin này th t tuy t v i, nhưng Trang 9/10
các nhà nghiên c u v n có nh n th c sâu s c v nh ng gi i h n c a các lo i d li u nh lư ng này. Tuy v y, vi c nghiên c u l ch s trên kho tư li u Nobel giúp chúng ta ti n g n hơn n vi c hi u ư c nh ng ngư i th ng gi i ã ư c b u ch n như th nào. Còn l i, m i thông tin khác ch thu n túy là suy oán mà thôi. 6 & C 6 2 6 ! @ W 2 6 © 6 & $ 6 ! 5 2 5 $ ' @ ¡ ¢ £ Trang 10/10