NHỮNG KỶ NIỆM VỀ
NGUYỄN SÁNG
Tôi gặp Nguyễn Sáng vào năm
1977, khi về học tại Đại học
Mỹ thuật Hà Nội, trong lần đến
thăm ông tại căn hộ trên chục
mét vuông tại số nhà 65 phố
Nguyễn Thái Học. Nhìn ngoài,
dáng vẻ ông lầm lì , không dễ
gần. Nước da lá chuối nướng
tái sẫm thêm do rượu, lại càng khiến ông lẫn hẳn vào hàng ngũ những
người lao động bần hàn.
Liếc nhìn sang tôi, ông hỏi: em học gì.? Khi biết tôi học vẽ thì ông nhỏ
nhẹ : 5 năm đại học nhanh lắm, cố nghiên cứu hình họa cho vững rồi
sau ra trường tha hồ mà múa! Sau này có lần trò chuyện với họa sĩ
Nguyễn Thụ, ông cũng bảo Nguyễn Sáng là người rất trọng hình họa.
Khi chuyện trò về nghề, ông luôn đặc biệt đề cao hình họa. Về sáng tác
ông bảo: Hãy nắm lấy triết học mà vẽ, đừng vẽ theo chính sách. Ông
giải thích đại khái rằng cái triết học mà ông nói chính là qui luật biện
chứng của tự nhiên (điều này mãi mấy chục năm sau tôi mới dần hiểu).
Còn về chính sách, chỉ để giải quyết công việc trong một giai đoạn...
Tôi nghe chỉ biết vậy. Đôi lúc nghĩ tới những điều ông nói thấy mông
lung khó hiểu.
Bây giờ khi ông đã đi xa, tôi mới dần hiểu ra rằng mình thật hạnh phúc
vì đã được diện kiến với ông dù chỉ một hai lần. Những lần trò chuyện
ít ỏi ấy, tôi đã cố gắng lắng nghe, và may mắn đã ngộ ra khá nhiều điều
cho đời sống nghệ thuật của mình .
Khi xem bức tranh khắc gỗ Tình quân dân được sáng tác sau chiến dịch
biên giới 1950, tôi đã nhận ra cái tài của ông khi ông cố ý dùng nét
khắc để diễn tả một buổi chiều đang xuống ở một bản Tày. Những
người lính và dân bản xúm xít ở vùng trung tâm tranh, ông diễn tả nét
dương ở không gian sáng bình thường. Nhưng phía rìa tranh thì ông lại
dùng nét âm (nền đen nét trắng), để người xem cảm nhận được bóng tối
đang thu dần không gian. Khi tôi hỏi ông sao không vẽ trận Phay Khắt
- Nà Ngần, bắt Lơpa - Sactong, thì được ông giải thích như một chính
trị viên : em phải nhớ tình quân dân mới là cái gốc của chiến thắng.
Trận đánh dù thắng lớn, thì nó cũng vẫn chỉ là dấu chấm hết của một
chiến dịch, là một câu kết của bài văn mà thôi. Ông nhìn tôi rộng lượng
: Anh vẽ cái gốc, thằng em ạ. Không có tình quân dân thì không có
chiến thắng ấy đâu. Thế nên nghệ thuật mới phải cần một cái đầu biết
suy nghĩ. Tôi cảm nhận được sự ân cần của một người anh, một người
thày trong lời trò chuyện bình dị . Đó là cái rất thiếu ở nhiều họa sĩ hôm
nay, khi mà họ mới phấn đấu có được tí danh phận, hoặc may mắn
kiếm được chút tiền từ bán tranh đã sớm phồng mang trợn mắt đại
ngôn, cho dù chẳng dọa được ai.
Họa sĩ Nguyễn Trọng Tường, người Nam Định kể chuyện vào thập kỷ
60 thế kỷ 20, tỉnh có mời Nguyễn Sáng về sáng tác. Ông vẽ tháp Phổ
Minh. Đó là bức sơn mài khổ lớn. Đã có ý kiến qua lại khi ông đang lên
tranh : Sao họa sĩ không vẽ cấy chăng dây thẳng hàng nhỉ? (Lúc ấy
phong trào cấy chăng dây thẳng hàng theo kỹ thuật mới đang thịnh
hành mà). Biết thế, Trọng Tường bảo sao anh không giải thích cho họ
hiểu, thì ông lắc đầu : Muốn hiểu nghệ thuật thì phải được giáo dục,
phải học chứ giải thích qua loa sao nổi!
Bức sơn mài làm xong, tỉnh hỏi giá, ông nói giá ba nghìn đồng. Một
cán bộ tỉnh tham mưu cho lãnh đạo : Ba nghìn là giá chiếc sitđờca
(môtô 3 bánh)mà tỉnh đang cần để đi công tác, thì mua tranh làm gì.
Nghệ sĩ nhiếp ảnh Lê Vượng làm việc ở Bảo tàng Mỹ thuật kể rằng lúc
ấy đoàn công tác của Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam do giám đốc họa sĩ
Nguyễn Đỗ Cung dẫn đầu đang có mặt ở đó, nghe thấy thế thì đề nghị
nếu tỉnh không lấy,ông sẽ mua cho Bảo tàng. Có lẽ nghi là bức tranh có
giá trị, lúc ấy tỉnh mới quyết định giữ lại. Cũng theo lời Trọng Tường
thì sau đó đã có lúc thấy tranh được kê làm bàn học, rây bẩn cả mực
tím vào. Chẳng rõ bây giờ nó lưu lạc ở đâu. Bức tháp Phổ Minh ở bảo
tàng hiện nay là bức bảo tàng đặt làm lại sau này.
Lần sau cùng gặp Nguyễn Sáng tại nhà 65 Nguyễn Thái Học, cũng vào
cuối những năm 70 , thì ông đã bộc lộ dấu hiệu của bệnh tâm thần. Ông
luôn lo lắng sợ bị đặt máy nghe trộm ở gót chân, nên đi đâu, nói gì đều
sợ bị ghi âm hết. Thời gian này ông vẽ bức sơn mài Vũ trụ, diễn tả con
người như đang bay tự do giữa trời cao, như cánh diều len vào giữa
những vì tinh tú...Một khát vọng không gian đến nghẹt thở.
***
Về Nguyễn Sáng thì đã có nhiều lời bàn và đánh giá. Với Lịch sử mỹ
thuật Việt Nam hiện đại, ông đương nhiên là đại bàng cả về độ cao và
tầm xa trong tư duy sáng tác. Từ Tình quân dân, Giặc đốt làng tôi,
Hành quân mưa, Kết nạp Đảng ở Điện Biên, đến Bình dân học vụ,
Thanh niên thành đồng, Tình cảm họa sĩ và Vũ trụ, đã minh chứng
trước mỗi chuyển biến của đất nước, ông đều cho ra tác phẩm như
những cột mốc đánh dấu. Thành quả ấy đã làm nên một Nguyễn Sáng -
họa sĩ cách mạng số một trong con mắt nể trọng của giới sáng tác mỹ
thuật.
Đỗ Đức
