Quan điểm của Auguste Comte về xã hội thực chứng

1<br /> <br /> <br /> <br /> CHUYÊN MỤC<br /> <br /> TRIẾT HỌC - CHÍNH TRỊ HỌC - LUẬT HỌC<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> QUAN ĐIỂM CỦA AUGUSTE COMTE<br /> VỀ XÃ HỘI THỰC CHỨNG<br /> NGUYỄN THÀNH NHÂN*<br /> <br /> <br /> Triết gia người Pháp Auguste Comte (1798 - 1857) là nhà sáng lập chủ nghĩa<br /> thực chứng, đồng thời là một trong những người đặt nền móng cho ngành xã hội<br /> học hiện đại. Cơ sở lý luận trong triết học thực chứng của Auguste Comte dựa<br /> trên những thành tựu của các ngành khoa học cùng với thuyết “ba giai đoạn” do<br /> ông đề xuất có ảnh hưởng lớn đến các nhà triết học phương Tây thế kỷ XIX.<br /> Trong bài viết này, tác giả sẽ tập trung làm rõ quan điểm của ông về xã hội thực<br /> chứng, cùng với những giá trị và hạn chế mang tính lịch sử.<br /> Từ khóa: Auguste Comte, chủ nghĩa thực chứng, xã hội thực chứng, triết học<br /> phương Tây hiện đại<br /> Nhận bài ngày: 15/8/2019; đưa vào biên tập: 16/8/2019; phản biện: 19/8/2019;<br /> duyệt đăng: 4/10/2019<br /> <br /> 1. ĐẶT VẤN ĐỀ đời sống xã hội, A. Comte đã nỗ lực<br /> Trong lịch sử tư tưởng phương Tây, thống nhất các dòng chảy của tri thức<br /> Auguste Comte (1798 - 1857) là nhà khoa học để tìm kiếm những phương<br /> triết học có ảnh hưởng lớn trong thế án nhằm tái thiết xã hội tương lai. Tinh<br /> kỷ XIX. Ông được thừa nhận là người thần ấy đã định hình nên một trường<br /> sáng lập chủ nghĩa thực chứng, đồng phái triết học mới, được các nhà khoa<br /> thời là một trong những người đặt nền học và triết học kế thừa và phát triển<br /> móng cho ngành xã hội học hiện đại. tạo nên làn sóng mạnh mẽ, chi phối<br /> Sống trong bối cảnh của nước Pháp lịch sử tư tưởng Châu Âu trong suốt<br /> sôi động bởi những phong trào cách thế kỷ XIX.<br /> mạng và sự trỗi dậy ngày càng mạnh Trong sự nghiệp của mình A. Comte<br /> mẽ của các thành tựu khoa học đóng để lại nhiều tác phẩm, trong đó tiêu<br /> vai trò quan trọng vào việc phát triển biểu nhất là hai tác phẩm Giáo trình<br /> triết học thực chứng (Cours De<br /> *<br /> Trường Đại học Cần Thơ. Philosophie Positive) gồm 6 tập, được<br /> 2 NGUYỄN THÀNH NHÂN – QUAN ĐIỂM CỦA AUGUSTE COMTE…<br /> <br /> <br /> xuất bản trong giai đoạn từ năm 1830 buồn cười, thể hiện sự chủ quan và<br /> đến 1842 và Hệ thống chính thể thực bảo thủ” (Mai Sơn, 2007: 421). Song<br /> chứng (Système De Politique Positive) công trình này lại chính là sự thể hiện<br /> được xuất bản từ năm 1851 đến 1854, một cách thống nhất về mặt tư tưởng<br /> thể hiện rõ quá trình phát triển tư khi ông đề ra trong Kế hoạch nghiên<br /> tưởng của ông. Nếu như tác phẩm cứu khoa học để tổ chức lại xã hội<br /> Giáo trình triết học thực chứng là sự (Plan des travaux scientifiques nécessaires<br /> chuẩn bị về mặt lý luận triết học, thì pour réorganiser la société) được viết<br /> tác phẩm Hệ thống chính thể thực từ hơn 30 năm trước đó, vào năm<br /> chứng là sự hoàn thành chủ nghĩa 1822. Điều đó cho thấy khát vọng mà<br /> thực chứng của ông. Trong tác phẩm A. Comte luôn hướng đến trong suốt<br /> này, ông trình bày ý tưởng về xã hội cuộc đời của mình là tìm kiếm một<br /> thực chứng. Theo đó, mô hình tổ chức chính thể xã hội phát triển hài hòa hơn.<br /> xã hội lý tưởng của ông được phỏng Những đề xuất của A. Comte về xã<br /> theo mô hình tổ chức của giáo hội hội trong giai đoạn thực chứng có ảnh<br /> Công giáo La Mã. Theo A. Comte, hưởng rất lớn trong đời sống học<br /> trong chính thể này, các nhà công thuật và chính trị, chẳng những trong<br /> nghiệp và những người yêu nước có nội bộ Châu Âu thời bấy giờ mà cả<br /> trách nhiệm đảm bảo sự thịnh vượng đến các nước Châu Mỹ - Latinh, thậm<br /> vật chất của xã hội, những người chí là các nước ở Châu Á. Những học<br /> công nhân thể hiện những đức tính giả và là chính trị gia theo chủ nghĩa<br /> đạo đức vượt trội thông qua quyền lực thực chứng ở các quốc gia đã tuyên<br /> hợp pháp để ngăn chặn sự lạm truyền và áp dụng các giá trị tư tưởng<br /> quyền, còn phụ nữ có một vai trò của ông nhằm phát triển xã hội(2).<br /> quan trọng tạo nên sự đoàn kết trong Nghiên cứu này góp phần làm rõ quan<br /> điểm của A. Comte về xã hội thực<br /> xã hội. Trên hết, chính thể thực chứng<br /> chứng, đồng thời chỉ ra những giá trị<br /> theo ông đề xuất là quản lý xã hội dựa<br /> và hạn chế của nó.<br /> trên cơ sở đạo đức của Nhân đạo<br /> giáo(1) (Religion de L’ Humanité) – một 2. NHỮNG NỘI DUNG CƠ BẢN CỦA<br /> hình thức tôn giáo thế tục mới do ông TƢ TƢỞNG A. COMTE VỀ XÃ HỘI<br /> sáng lập – đề cao lòng vị tha của con THỰC CHỨNG<br /> người. 2.1. Quan điểm của A. Comte về xã<br /> Theo các nhà nghiên cứu, những gì hội thực chứng<br /> mà A. Comte trình bày trong Hệ thống Trước hết cần phải thấy rằng, quy luật<br /> chính thể thực chứng là một bước thụt ba giai đoạn phát triển gắn kết chặt<br /> lùi về mặt tư tưởng của ông so với chẽ với khát vọng tái thiết trật tự xã<br /> Giáo trình triết học thực chứng (M. hội của A. Comte, điều mà bất kỳ một<br /> Bourdeau, 2018). Thậm chí, những nhà tư tưởng nào sống trong xã hội<br /> mô tả về xã hội lý tưởng của ông “khá đầy loạn lạc đều hướng đến. Nó như<br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 10 (254) 2019 3<br /> <br /> <br /> là một minh chứng cho sự tồn tại hợp đoạn thực chứng, liên quan đến sự<br /> lý của xã hội thực chứng mà ông đề phát triển của xã hội công nghiệp, đời<br /> xướng. Ông cho rằng, tư tưởng nhân sống kinh tế của con người trở thành<br /> loại phát triển qua 3 giai đoạn từ thần vấn đề trung tâm của xã hội. Trong<br /> học, siêu hình đến thực chứng là một giai đoạn này, hình thành nên một<br /> quy luật, do đó ông gọi nó là quy luật tầng lớp những nhà khoa học, họ xuất<br /> về 3 giai đoạn (Loi des trois états). Để hiện để tổ chức và điều tiết xã hội<br /> chứng minh cho sự tồn tại của quy công nghiệp một cách hợp lý hơn, và<br /> luật này, trong Giáo trình triết học thực tương ứng với nó là chế độ chính trị<br /> chứng, ông đã chỉ ra sự hiện diện của thực chứng – “chính thể thực chứng”,<br /> quy luật này trong từng cá nhân cho mà A. Comte cho rằng, sẽ do chính<br /> đến cộng đồng và trong hầu khắp mọi ông và một số nhà khoa học đương<br /> lĩnh vực của tri thức con người, trong thời khác xây dựng.<br /> mỗi ngành khoa học, kể cả triết học,<br /> Trong tập 1 của tác phẩm Hệ thống<br /> thậm chí nó “cũng ứng nghiệm cả<br /> chính thể thực chứng, với tiêu đề Tổng<br /> trong lĩnh vực chính trị” (S.E. Stumpt,<br /> quan về chủ nghĩa thực chứng (Discours<br /> 2004: 288).<br /> sur l’ensemble du positivisme), ông<br /> Theo A. Comte, lịch sử nhân loại thời cho rằng, mô hình xã hội tương lai do<br /> cổ đại và trung cổ thuộc giai đoạn ông đề xuất sẽ vượt trội hơn so với<br /> thần học, thời kỳ Khai sáng thuộc giai các chế độ cũ. Bởi vì, thứ nhất, nó<br /> đoạn siêu hình, còn thời đại của ông dựa vào khoa học xã hội mới, tức xã<br /> (cuối thế kỷ XVIII - XIX) chính là sự hội học mà mục đích của nó là “tổ<br /> khởi đầu của giai đoạn thực chứng. chức cho cuộc sống của con người”<br /> Mỗi giai đoạn có liên quan đến một (A. Comte, 1908: 64, 139); thứ hai, do<br /> hình thức tồn tại riêng biệt của một bản chất của chủ nghĩa thực chứng sẽ<br /> chế độ chính trị, xã hội. Giai đoạn thần bảo tồn những gì tốt nhất trong các<br /> học liên quan đến niềm tin vào thẩm giai đoạn lịch sử. A. Comte (1908: 120)<br /> quyền tuyệt đối và quyền thần thánh cho rằng: chủ nghĩa thực chứng là đại<br /> của vua chúa với một trật tự xã hội diện cho đỉnh cao của lịch sử, xã hội<br /> quân phiệt. Trong giai đoạn siêu hình, thực chứng sẽ dung hòa trật tự và đạo<br /> chế độ cũ bị chỉ trích là cực đoan, đức của xã hội Công giáo trong giai<br /> niềm tin vào quyền tự nhiên và quyền đoạn thần học với tinh thần cách<br /> tự do cá nhân, quyền của các vua mạng và sự tiến bộ đặc trưng của giai<br /> chúa và các linh mục được thay thế đoạn siêu hình. Về vai trò của nhà<br /> bằng sự cai trị của pháp luật và tương nước, A. Comte cho rằng, trong xã hội<br /> ứng với nó là các thiết chế chính trị thực chứng quyền lực của nhà nước<br /> thời Khai sáng ở Châu Âu từ thế kỷ cũng phải được duy trì nhưng cần<br /> thứ XIV đến thế kỷ XVIII (Lưu Phóng phải hạn chế và dần được thay thế<br /> Đồng, 2004: 89). Cuối cùng, trong giai bởi quyền lực tinh thần. Xã hội thực<br /> 4 NGUYỄN THÀNH NHÂN – QUAN ĐIỂM CỦA AUGUSTE COMTE…<br /> <br /> <br /> chứng cần phải dựa trên quyền lực Đối với bộ phận thứ nhất, A. Comte tin<br /> tinh thần, đây chính là mục đích của rằng, chính công nghiệp là nền tảng<br /> chính thể thực chứng mà ông đang cố của nền văn minh hiện đại, vì vậy nó<br /> gắng xây dựng, chủ yếu quản lý xã phải được phát triển đầu tiên, hơn<br /> hội trên cơ sở đạo đức của Nhân đạo nữa công nghiệp liên quan đến những<br /> giáo vì lợi ích của mọi người. Mục gì gọi là dễ dàng nhất, cụ thể nhất và<br /> đích của chính thể thực chứng là thúc đáp ứng được những nhu cầu vật<br /> đẩy tự do, đó là quyền tự trị của con chất thực tế của đa số người dân. Nó<br /> người. cải thiện trí thông minh và tính xã hội<br /> Mặc dù A. Comte không đưa ra một của con người, khuyến khích tính kỷ<br /> định nghĩa nào về xã hội thực chứng luật và sự hợp tác, tạo ra sự hài hòa<br /> nhưng có thể thấy rằng xã hội thực giữa lợi ích cá nhân và xã hội, và tạo<br /> chứng mà Comte đề xuất là một xã ra một xã hội công bằng hơn. A.<br /> hội dựa trên sự tiến bộ của nền văn Comte (1856: 754) cũng cho rằng,<br /> minh nhân loại, đặc biệt là sự tiến bộ công nghiệp hóa không phải là ngẫu<br /> của khoa học, nhất là sự ra đời của nhiên mà nó “là một quá trình tự<br /> ngành xã hội học. Đó là một xã hội nhiên”. Cũng giống như các yếu tố<br /> dựa trên sự kết hợp một cách hài hòa khác của nền văn minh hiện đại, nó<br /> giữa trật tự và tiến bộ, ở đó con người xuất hiện và ứng dụng những thành<br /> thực hiện quyền và nghĩa vụ của mình tựu của các ngành khoa học để phát<br /> một cách tự nguyện dựa trên nền tảng triển qua các giai đoạn và cuối cùng<br /> đạo đức mới là tình yêu thương con trở thành mục tiêu chính của nhà<br /> người. nước. Trong xã hội thực chứng, phân<br /> 2.2. Các yếu tố cấu thành nền văn công lao động sẽ thúc đẩy sự phát<br /> minh trong xã hội thực chứng triển sở trường và năng lực của cá<br /> nhân, cũng như góp phần vào sự<br /> Theo A. Comte, để xã hội đạt đến<br /> đoàn kết con người với nhau, bằng<br /> trình độ hay giai đoạn thực chứng thật<br /> sự thì bốn bộ phận cấu thành nền văn cách tạo ra trong mỗi cá nhân ý thức<br /> minh hiện đại phải lần lượt phát triển về sự phụ thuộc của mình vào người<br /> đạt đến trình độ thực chứng, khoa học khác. Dường như ở đây có sự tương<br /> theo thứ tự là: công nghiệp đến đầu đồng giữa A. Comte và K. Marx trong<br /> tiên trong thời hiện đại và giúp đỡ để qua niệm về xã hội tương lai, tuy<br /> tiếp sinh lực cho những bộ phận còn nhiên C. Mác còn đi xa hơn, không chỉ<br /> lại mà trước hết là nghệ thuật, sau đó cho rằng trong xã hội tương lai con<br /> là khoa học và cuối cùng là triết học người được “làm theo năng lực” mà<br /> (M. Pickering, 1993: 655). Sở dĩ, ông còn được “hưởng theo nhu cầu!” (C.<br /> đề xuất theo trật tự như trên bởi vì nó Mác và Ph. Ăngghen, 2004: 36).<br /> phù hợp với nguyên tắc phân loại Theo A. Comte, sau khi nhu cầu về<br /> khoa học do ông đề xuất(3). vật chất được đảm bảo bởi sự phát<br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 10 (254) 2019 5<br /> <br /> <br /> triển của công nghiệp thì nhu cầu hợp chính xác, chắc chắn, hữu ích và thực<br /> lý tiếp theo của con người phải là nhu tế” (A. Comte, 1908: 63). Khi đó kiến<br /> cầu về nghệ thuật. Ông cho rằng, thức sẽ đồng nhất và thống nhất, điều<br /> công nghiệp và nghệ thuật có mối đó có nghĩa là tất cả các ngành khoa<br /> quan hệ chặt chẽ, cùng có lợi. Một học sẽ có phương pháp thực chứng,<br /> mặt, công nghiệp giúp phổ biến nghệ khoa học và có một đối tượng nghiên<br /> thuật, nó kích thích hoạt động tinh cứu chung, đó là con người hay nói<br /> thần của con người để họ có thể hiểu rộng hơn là xã hội. Tuy nhiên, theo A.<br /> được nghệ thuật, và mang lại sự thoải Comte (1908: 367), điều này chỉ có<br /> mái và an toàn cần thiết cho việc thể xảy ra khi xã hội học được thành<br /> thưởng thức chúng. Mặt khác, nghệ lập “và điều này được thực hiện bởi<br /> thuật phục vụ như là một sự khắc sự khám phá của tôi về quy luật phát<br /> phục cho tình trạng nghèo nàn đáng triển lịch sử”. Một khi khoa học và triết<br /> xấu hổ của hoạt động công nghiệp, học đạt đến trình độ thực chứng thì<br /> bằng cách khuyến khích hơn nữa tính “các nhà khoa học cũng là nhà triết<br /> vô tư của hoạt động tinh thần và làm học và các triết gia trong tương lai sẽ<br /> thức tỉnh lòng vị tha nhờ tính sinh trở thành những linh mục của Nhân<br /> động của nghệ thuật. Theo ông nghệ đạo giáo; sự ảnh hưởng về đạo đức<br /> thuật có liên quan đến bản chất của và trí tuệ của họ sẽ rộng lớn hơn và<br /> con người thông qua cảm xúc, suy sâu sắc hơn so với bất kỳ chức tử tế<br /> nghĩ và hành động. Do đó, “nó có thể nào trước đây” (A. Comte, 1908: 367).<br /> gây ảnh hưởng tốt đến mọi giai đoạn Căn cứ vào tính chất chung của<br /> của sự tồn tại của con người, cho dù những hoạt động của các nhóm xã hội<br /> là cá nhân hay xã hội, nó mang lại nhằm phục vụ cho sự phát triển của<br /> niềm vui như nhau cho tất cả mọi các bộ phận cấu thành nền văn minh<br /> người” (A. Comte, 1908: 319). hiện đại nêu trên, A. Comte phân xã<br /> Đối với sự phát triển của khoa học và hội thành ba tầng lớp cơ bản, mà mỗi<br /> triết học, A. Comte cho rằng, vào thời tầng lớp giữ vị trí và vai trò khác nhau:<br /> đại của ông các khoa học toán học, Thứ nhất, nhóm những nhà hoạt động<br /> thiên văn học, vật lý, hóa học và sinh lý luận bao gồm các nhà khoa học,<br /> học đã phát triển đạt đến trình độ thực triết học, nghệ sĩ và các nhà thơ. Đây<br /> chứng, nhưng vẫn chưa thể trở thành là nhóm người có địa vị cao nhất và<br /> nền tảng của triết học mới. Theo ông, được tôn trọng nhất bởi những năng<br /> sự phát triển của triết học hiện đại lực của họ về sự khái quát hóa, trừu<br /> ngày càng phụ thuộc vào sự phát triển tượng hóa; Thứ hai, nhóm những nhà<br /> khoa học. Một khi nghiên cứu về xã hoạt động thẩm mỹ giải quyết những<br /> hội trở thành một khoa học, toàn bộ vấn đề mang tính cụ thể và chuyên<br /> hệ thống kiến thức sẽ đạt đến trình độ biệt hơn; Thứ ba, nhóm những nhà<br /> thực chứng, “có nghĩa là hữu cơ, hoạt động thực tiễn, gồm bốn thành<br /> 6 NGUYỄN THÀNH NHÂN – QUAN ĐIỂM CỦA AUGUSTE COMTE…<br /> <br /> <br /> phần theo thứ tự như sau: một là hướng củng cố trật tự. Bất kỳ một<br /> nhóm những người hoạt động trong quan niệm nào mà chỉ dành cho một<br /> lĩnh vực ngân hàng; hai là nhóm trong hai nhu cầu này đều làm<br /> những người hoạt động trong lĩnh vực phương hại cho nhu cầu còn lại và<br /> thương mại; ba là nhóm những nhà chắc chắn không được chấp nhận,<br /> sản xuất công nghiệp và cuối cùng là sớm hay muộn nó sẽ trở thành khuyết<br /> nông dân (A. Comte, 1856: 776-777). điểm thuộc về bản chất của vấn đề<br /> 2.3. Những đặc điểm cơ bản của xã chính trị” (A. Comte, 1856: 401). Do<br /> hội thực chứng vậy, phương châm của ông đề ra<br /> trong trong chính thể thực chứng là<br /> Xã hội lý tưởng trong tương lai mà A.<br /> “Trật tự và Tiến bộ” (Ordre et Progrès).<br /> Comte (1908: 149) đề xuất trải qua hai<br /> Trong thời kỳ chuyển đổi, theo A.<br /> giai đoạn: giai đoạn thứ nhất là “giai<br /> Comte (1908: 424), “chính sách của<br /> đoạn trung gian” hay “thời kỳ chuyển<br /> chính phủ nên được tạm thời chấp<br /> đổi”, đây là thời kỳ tồn tại song song<br /> nhận, bởi vì mục tiêu của nó là duy trì<br /> giữa quyền lực tạm thời và quyền lực<br /> những gì rất cần thiết cho tình trạng<br /> tinh thần; giai đoạn thứ hai là giai<br /> chuyển đổi của chúng ta đó là trật tự.<br /> đoạn xã hội đạt đến trình độ hay trạng<br /> Hơn nữa, đây cũng là giai đoạn chủ<br /> thái thực chứng, thể hiện sự chiến<br /> nghĩa thực chứng sẽ thực hiện nhiệm<br /> thắng hoàn toàn của quyền lực tinh<br /> vụ của mình nhằm giải thích những<br /> thần, “ý thức đoàn kết phổ quát được<br /> nguyên tắc mang tính lịch sử của quá<br /> lan tỏa rộng rãi”, “các quốc gia không<br /> trình tiến hóa xã hội, cho phép hiểu<br /> còn tồn tại riêng biệt, mà là một toàn<br /> được đặc điểm của giai đoạn trung<br /> thể thống nhất của Nhân loại”.<br /> gian, để có thể đi đến đích cuối cùng –<br /> Đặc điểm của xã hội thực chứng xã hội thực chứng”.<br /> trong giai đoạn trung gian<br /> Về phân công quyền lực<br /> Về phương châm và chính sách<br /> Trong giai đoạn này, A. Comte (1908:<br /> Trong Giáo trình triết học thực chứng, 419) cho rằng: “Phạm vi hoạt động<br /> sau khi phê phán quan điểm cho rằng của triết gia là giáo dục, mà hành<br /> “Trật tự và Tiến bộ là không thể dung động của giáo dục là khuyên bảo,<br /> hòa” của các học thuyết chính trị siêu thuyết phục. Phạm vi hoạt động của<br /> hình, A. Comte cho rằng, “Trật tự và nhà tư bản là hành động và quản lý<br /> Tiến bộ là những điều kiện không thể quyền lực. Đây là sự phân công<br /> thiếu trong giai đoạn của nền văn quyền lực duy nhất đúng và cần phải<br /> minh hiện đại... Trật tự thật sự không được duy trì nếu không có nó thì sự<br /> thể có được nếu nó không tương tồn tại hài hòa của Nhân loại là không<br /> thích hoàn toàn với tiến bộ và không thể”. Theo đó, “Các nhà tư bản là<br /> có sự tiến bộ tuyệt vời nào có thể những người lãnh đạo thực hiện<br /> được thực hiện nếu không có xu quyền lực tạm thời của xã hội hiện<br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 10 (254) 2019 7<br /> <br /> <br /> đại” (A. Comte, 1908: 411), họ có trong cuộc sống... Quyền lực đạo đức<br /> trách nhiệm đảm bảo sự thịnh vượng này rất phù hợp với định hướng tiến<br /> vật chất của xã hội. Giai cấp công bộ của xã hội”, “sự tiến bộ cao nhất<br /> nhân và phụ nữ thể hiện những đức của con người và của xã hội là tăng<br /> tính đạo đức vượt trội và quyền hợp dần sự làm chủ của con người đối với<br /> pháp nhằm ngăn chặn quyền lực có các khiếm khuyết của bản thân, đặc<br /> thể bị lạm dụng bởi những tầng lớp biệt là các khiếm khuyết về bản chất<br /> bên trên họ. Còn các nhà khoa học đạo đức của chúng ta” (A. Comte,<br /> cũng chính là những nhà triết học trở 1908: 362). Do đó, Comte hy vọng,<br /> thành những giáo sĩ thực chứng, thực trong xã hội tương lai “chúng ta có thể<br /> hiện quyền lực tinh thần để định hình thực hiện việc phân loại xã hội một<br /> dư luận và khắc sâu những giá trị xã cách hoàn hảo hơn, trong đó con<br /> hội thông qua giáo dục và hoạt động người có thể được xếp hạng dựa vào<br /> của giáo hội thực chứng, nhằm dùng giá trị đạo đức và trí tuệ mà không<br /> quyền lực tinh thần kiểm soát quyền quan tâm đến sự giàu có hay địa vị<br /> lực thống trị. của họ” (trang 397). Tuy nhiên, A.<br /> Theo A. Comte (1908: 132), một trong Comte cho rằng: “ngay cả khi nguyên<br /> những nguyên tắc cơ bản của chủ tắc cơ bản của chính thể tương lai<br /> nghĩa thực chứng là “quyền lực tinh của chúng ta được chấp nhận và phê<br /> thần phải hoàn toàn độc lập với mọi chuẩn thì việc tái thiết các thể chế<br /> loại quyền lực tạm thời”, các nhà khoa chính trị vẫn còn quá sớm. Điều này<br /> học nên đại diện cho quyền lực tinh chỉ có thể thực hiện khi quyền lực<br /> thần mới này và “nhiệm vụ của mọi tinh thần chiếm địa vị thống trị và<br /> người trong xã hội là hỗ trợ quyền lực tầng lớp lao động cùng phụ nữ và<br /> tinh thần trong việc sửa đổi hành động các giáo sĩ Nhân đạo giáo phải nỗ lực<br /> của chính phủ - sức mạnh tạm thời” hợp nhất để sửa đổi trật tự hiện có<br /> (A. Comte, 1908: 151). nhằm thúc đẩy những giá trị đạo đức<br /> Về những biện pháp xây dựng chính mới, ít nhất cần trải qua một thế hệ”<br /> thể thực chứng (trang 424).<br /> Để chuẩn bị cho sự thắng thế của chủ A. Comte (1908: 427-437) còn đề xuất<br /> nghĩa thực chứng, ông đề xuất tách thành lập hiệp hội triết học và chính trị<br /> quyền lực tinh thần khỏi quyền lực với tên gọi Ủy ban Thực chứng<br /> tạm thời bằng việc thành lập Nhân phương Tây (Positive Occidental<br /> đạo giáo mà ông chính là linh mục tối Committee), được đặt tại Paris. Trong<br /> cao. A. Comte (1908: 399) cho rằng: giai đoạn đầu Ủy ban gồm 36 thành<br /> “Nhân đạo giáo sẽ tạo ra một sức viên, trong đó có 6 thành viên là nữ,<br /> mạnh trí tuệ và đạo đức, đủ để hướng nhiệm vụ đặc biệt của họ là phổ biến<br /> dẫn con người có thể giải phóng khỏi chủ nghĩa thực chứng ra toàn nhân<br /> áp lực của những ham muốn vật chất loại. Để chủ nghĩa thực chứng có thể<br /> 8 NGUYỄN THÀNH NHÂN – QUAN ĐIỂM CỦA AUGUSTE COMTE…<br /> <br /> <br /> được phổ biến, A. Comte cho rằng, về Thứ nhất, về đặc điểm và vai trò nhà<br /> mặt chính trị, Ủy ban Thực chứng có nước<br /> thể dùng các biện pháp như: thành lập A. Comte (1854: 435) cho rằng trong<br /> lực lượng hải quân phương Tây, với tương lai, “quyền lực nhà nước sẽ<br /> nhiệm vụ là bảo vệ biển và hỗ trợ ngày càng dựa trên quyền lực tinh<br /> khám phá địa lý và khoa học; thiết lập thần nhiều hơn so với quyền lực tạm<br /> một tiêu chuẩn tiền tệ chung với sự thời”. Theo ông, quyền lực tạm thời<br /> đồng ý của các chính phủ khác nhau, của nhà nước được duy trì để đảm<br /> để tạo điều kiện thuận lợi cho giao bảo cho các hoạt động xã hội bình<br /> dịch công nghiệp; thành lập trường thường nhằm hướng đến phục vụ đời<br /> học phương Tây, là nơi đào tạo và sống vật chất của công dân và nó dần<br /> cung cấp đội ngũ giáo sĩ tự nguyện, phải được hạn chế và “hành động của<br /> những người sẽ thuyết giảng giáo lý nó cần được sửa đổi bởi quyền lực<br /> thực chứng ở khắp mọi nơi. Theo A. tinh thần” (A. Comte, 1908: 396).<br /> Comte, với vai trò ngày càng lớn Dường như quan điểm này của ông<br /> mạnh của Ủy ban Thực chứng, việc có sự tương đồng với các nhà xã hội<br /> tuyên truyền và phổ biến chủ nghĩa như Charles Fourier(4) và Étienne<br /> thực chứng ra toàn thế giới gồm 5 giai Cabet(5), thậm chí cũng gần với quan<br /> đoạn và có thể được thực hiện triệt để điểm về “nhà nước tự tiêu vong” của<br /> trong khoảng thời gian hai thế kỷ. Ông C. Mác (M. Pickering, 2009: 365). Còn<br /> cũng đề xuất tạo ra một lá cờ chung quyền lực tinh thần không chỉ cung<br /> cho Cộng hòa phương Tây với nền cấp một ảnh hưởng nhất định đối với<br /> màu xanh lá cây, trên đó biểu thị quyền lực tạm thời mà còn giúp tạo ra<br /> phương châm của chủ nghĩa thực sự đoàn kết xã hội bằng cách hình<br /> chứng. Một bên của lá cờ sẽ là thành niềm tin và cảm xúc của con<br /> phương châm chính trị và khoa học - người thông qua giáo dục. A. Comte<br /> Trật tự và Tiến bộ, còn bên kia là (1908: 405) cho rằng: “Sự cần thiết<br /> phương châm đạo đức và thẩm mỹ - của quyền lực tinh thần là để nghiên<br /> Sống vì mọi người. Theo ông, trên cơ cứu và giảng dạy những quy luật của<br /> sở của lá cờ này với những thay đổi những hiện tượng xã hội và những<br /> nhỏ sẽ là quốc kỳ cho mỗi quốc gia. nguyên tắc đạo đức, do đó quyền lực<br /> Đặc điểm của xã hội trong trạng tinh thần sẽ cai trị con người bằng<br /> thái thực chứng cách thuyết phục, thay vì bắt buộc”.<br /> <br /> Trong tập 4 của tác phẩm Hệ thống Thứ hai, về vai trò của các tầng lớp xã<br /> chính thể thực chứng với chủ đề hội<br /> “Tổng hợp về tương lai của con Về vai trò của phụ nữ, A. Comte (1854:<br /> người” (Tableau synthétique de 304) cho rằng, họ là cầu nối cho mối<br /> l'esprit humain) mô tả chi tiết về các quan hệ giữa con người và nhân loại,<br /> đặc điểm của xã hội thực chứng. là người bạn đồng hành tốt nhất và là<br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 10 (254) 2019 9<br /> <br /> <br /> đối tượng phù hợp nhất đảm nhận vai kết con người với nhau, đặc biệt giáo<br /> trò giáo dục con cái và sửa đổi hành vi dục sẽ thúc đẩy quyền lực tinh thần<br /> đạo đức cho xã hội. Theo ông, họ cần trong chức năng chính trị và tôn giáo.<br /> phải được xếp ở vị trí cao nhất trong Theo ông, giáo dục cần phải được<br /> xã hội vì họ đại diện cho sự nhân cách phổ biến cho toàn xã hội và có quyền<br /> hóa một cách thuần khiết và đơn giản tự do trong giảng dạy. Ông cũng đề ra<br /> nhất của tình yêu thương nhân loại. một chương trình giáo dục khá chi tiết<br /> Về vai trò của người lao động và nhà cho từng cá nhân trong xã hội. Theo<br /> tư bản, theo A. Comte, xã hội thực đó, giáo dục trước tiên là tình cảm,<br /> chứng sẽ là một xã hội có trật tự, sau đó là thẩm mỹ, lý thuyết và thực<br /> người giàu sẽ chăm sóc người nghèo, tiễn, và rộng hơn nữa là lịch sử của<br /> người nghèo sẽ tôn trọng người giàu. nền văn minh. Đầu tiên là phụ nữ<br /> Các nhà tư bản với trách nhiệm đảm trong vai trò người mẹ sẽ chăm sóc<br /> bảo sự thịnh vượng vật chất của xã giáo dục tình cảm và thẩm mỹ cho trẻ<br /> hội; chăm sóc và bảo trợ tầng lớp trước tuổi dậy thì, ở tuổi 14. Tiếp theo,<br /> thấp hơn là hạnh phúc của họ. Trong các linh mục sẽ dạy các môn khoa<br /> khi đó, người lao động, mặc dù họ bị học cho độ tuổi từ 14 đến 21. Sau đó,<br /> buộc phải phục tùng, nhưng họ là các nhà giáo dục có kinh nghiệm ở<br /> người giàu có về cảm xúc tình cảm và những ngành nghề khác nhau sẽ<br /> hạnh phúc hơn so với những người hướng dẫn môn học mang tính thực<br /> bảo trợ cho họ, bởi vì các nhà tư bản tiễn để đáp ứng nhu cầu việc làm của<br /> phải chịu trách nhiệm bảo vệ họ (A. một thế giới năng động cho độ tuổi<br /> Comte, 1854: 332-333). Nhà tư bản sau tuổi 21 (A. Comte, 1854: 368).<br /> trong vai trò của mình thúc đẩy phát 3. GIÁ TRỊ VÀ HẠN CHẾ CỦA TƢ<br /> triển hệ thống công nghiệp, có thể TƢỞNG A. COMTE VỀ XÃ HỘI<br /> giúp người lao động dễ dàng thay đổi THỰC CHỨNG<br /> công việc và tìm được việc làm được Có thể thấy rằng quan điểm về xã hội<br /> trả lương cao ở bất cứ đâu trên thế thực chứng của A. Comte còn hạn<br /> giới. Với việc làm được đảm bảo hơn, chế nhất định do lịch sử xã hội quy<br /> mức lương cao hơn và giáo dục tốt định, nhưng những đề xuất của ông<br /> hơn, người lao động sẽ hạnh phúc và vẫn có những giá trị nhất định đáng để<br /> có thể cống hiến hết mình để cải thiện suy ngẫm.<br /> bản thân và đạo đức (A. Comte, 1854:<br /> Thứ nhất, với mong muốn dùng tri<br /> 341-342).<br /> thức khoa học để thúc đẩy tiến bộ xã<br /> Thứ ba, quan niệm về giáo dục hội, đặc biệt là xã hội học do ông đề<br /> A. Comte cho rằng, giáo dục giữ vai xuất để xây dựng một trật tự xã hội<br /> trò quan trọng trong xã hội thực chứng, mới, tinh thần ấy đã tạo nên một trào<br /> giúp con người có thể sửa đổi hành vi lưu xã hội thật sự, ảnh hưởng sâu sắc<br /> của mình, giảm sự bất đồng và gắn đến những nhà xã hội học sau này.<br /> 10 NGUYỄN THÀNH NHÂN – QUAN ĐIỂM CỦA AUGUSTE COMTE…<br /> <br /> <br /> Việc đề xuất ngành khoa học mới này Thứ tư, trong quan điểm về giáo dục,<br /> là tiền đề quan trọng giúp cho những A. Comte cho rằng, ngoài việc giáo<br /> nhà khoa học xã hội tiếp tục nghiên dục tri thức bách khoa thì việc giáo<br /> cứu và đi sâu vào từng lĩnh vực của dục đạo đức giữ vai trò quan trọng<br /> đời sống xã hội đạt được những thành trong việc tổ chức xây dựng xã hội<br /> quả nhất định. Cũng chính vì thế mà A. mới. Đặc biệt ông cho rằng, giáo dục<br /> Comte được thừa nhận là một trong tình cảm và thẩm mỹ cho trẻ trước<br /> những người đặt nền móng cho tuổi dậy thì giữ vai trò quyết định trong<br /> ngành xã hội học hiện đại. việc định hình nhân cách con người,<br /> Thứ hai, việc đề xuất xây dựng một xã quan điểm này đến nay vẫn còn<br /> hội mới dựa trên phương châm “Trật nguyên giá trị đối với giáo dục các<br /> tự và Tiến bộ” của A. Comte, một mặt nước, trong đó có Việt Nam. Ngoài ra,<br /> phù hợp trong điều kiện hiện tại của Comte còn là một trong những người<br /> xã hội đầy biến động phức tạp, mặt đầu tiên cổ xúy cho nền giáo dục đại<br /> khác nó cũng phù hợp với xu hướng chúng và quyền tự do trong giảng dạy.<br /> của nền chính trị hiện đại. Theo ông, Mặc dù có những giá trị nêu trên,<br /> một xã hội nếu muốn có sự tiến bộ thì nhưng quan điểm của A. Comte về<br /> không thể không có trật tự và sự tiến chính thể thực chứng cũng cho thấy<br /> bộ hoàn hảo có xu hướng củng cố trật rõ những hạn chế nhất định.<br /> tự. Hơn nữa, theo ông tiến bộ không Một là, xã hội thực chứng của A.<br /> chỉ có nghĩa là nâng cao đời sống vật Comte còn có sự phân biệt đẳng cấp<br /> chất mà còn là đời sống tinh thần của và mang tính biện hộ chính trị. “Tính<br /> xã hội, đặc biệt là sự tiến hóa về đạo chất biện hộ chính trị” (Đinh Ngọc<br /> đức. Quan điểm này có sự ảnh hưởng Thạch và cộng sự, 2013: 148) và<br /> nhất định đối với phong trào cải tổ phân biệt đẳng cấp trong quan điểm<br /> chính trị của các quốc gia. Hiện nay về xã hội thực chứng của ông một mặt<br /> phương châm này vẫn còn được in được thể hiện trong việc đề xuất phân<br /> trên quốc kỳ của Brazil, một quốc gia chia xã hội thành ba tầng lớp cơ bản,<br /> chịu sự ảnh hưởng tư tưởng của ông mà mỗi tầng lớp giữ vị trí và vai trò<br /> thời kỳ bấy giờ. khác nhau trong xã hội; mặt khác<br /> Thứ ba, trong xã hội thực chứng, A. thông qua việc kêu gọi sự phục tùng<br /> Comte đề xuất sự giải phóng phụ nữ, của các tầng lớp thấp hơn như là việc<br /> đề cao vai trò ưu việt của họ trong thực hiện bổn phận đạo đức. Hơn nữa<br /> việc giáo dục con cái và sửa đổi hành ông phủ nhận các phong trào cách<br /> vi đạo đức cho xã hội và xếp họ ở vị mạng xã hội và đề xuất khẩu hiệu<br /> trí đầu tiên trong xã hội tương lai. “Trật tự và Tiến bộ”.<br /> Quan điểm này của ông đã truyền Hai là, xã hội thực chứng của A.<br /> cảm hứng cho phong trào nữ quyền Comte mang tính chủ quan và không<br /> cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX. tưởng. Việc đề xuất xã hội thực chứng<br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 10 (254) 2019 11<br /> <br /> <br /> của ông dựa trên cơ sở lý luận luật ba mô hình trật tự và đạo đức của xã hội<br /> giai đoạn có sự gượng ép một cách Công giáo thời kỳ phát triển cực thịnh<br /> nhất định, mang tính chủ quan và ở Châu Âu, điều đó cho thấy tư tưởng<br /> thiếu cơ sở để chứng minh. Mặc dù của ông quá phiến diện và lạc hậu so<br /> ông đưa ra nhiều dẫn chứng về mặt với tư tưởng của các nhà triết học<br /> lịch sử để chứng minh, nhưng theo đương thời. Còn nhân đạo giáo do<br /> tác giả Lưu Phóng Đồng (2004: 90), ông sáng lập, được xem là cơ sở nền<br /> “đó chỉ là một số ví dụ miêu tả mang tảng chuẩn bị cho sự thành công của<br /> tính hiện tượng chủ nghĩa đối với sự xã hội thực chứng trong tương lai<br /> phát triển tư tưởng loài người, chưa cũng không thể thu hút được công<br /> phản ánh chính xác quy luật của sự chúng và bị các nhà tư tưởng đương<br /> phát triển ấy”. Còn theo Cardinal thời phê phán.<br /> Mercier(6) (1917: 20), “luật giả định 4. KẾT LUẬN<br /> của ông về ba giai đoạn chỉ là một hệ Sống trong bối cảnh xã hội biến động<br /> quả của một định đề không được đầy phức tạp, A. Comte đã cố gắng<br /> chứng minh; hoặc đó là một kinh hợp nhất những dòng chảy của tri<br /> nghiệm và ngoài sự quan sát về lịch thức với khát vọng nhằm tái thiết một<br /> sử thì nó hoàn toàn không có giá trị”. trật tự xã hội mới dựa trên những<br /> Tính chủ quan trong học thuyết của thành tựu văn minh của nhân loại. Tuy<br /> ông còn thể hiện thông qua phương có những hạn chế mang tính lịch sử<br /> pháp dự báo của ông. Châm ngôn mà và lập trường giai cấp được các nhà<br /> A. Comte yêu thích là “từ khoa học triết học sau ông đã chỉ ra, song quan<br /> đến dự báo”. Sau khi chuẩn bị về lý điểm của ông về những bộ phận cấu<br /> luận khoa học trong Giáo trình triết thành nền văn minh và phương châm<br /> học thực chứng, ông đi đến dự báo “trật tự và tiến bộ” trong tiến trình xây<br /> tương lai về sự thống trị của xã hội dựng xã hội thực chứng là sự kế thừa<br /> học và đạo đức; các ngành khoa học những giá trị lịch sử của nhân loại, có<br /> sẽ thống nhất đối tượng nghiên cứu là sự phù hợp nhất định trong điều kiện<br /> nhân loại và sẽ trở nên đạo đức hơn. lịch sử và xu hướng của nền chính trị<br /> Vì thế xã hội thực chứng mà ông đề hiện đại. Ngoài ra những đề xuất của<br /> xuất xây dựng trong Hệ thống chính ông về vai trò của phụ nữ, đạo đức và<br /> thể thực chứng, công trình thứ hai của giáo dục, đặc biệt là quan điểm về<br /> mình hoàn toàn dựa vào những quyền tự do, tự trị của con người có<br /> nguyên tắc đạo đức, đặc biệt là dựa ảnh hưởng lớn đến đời sống học<br /> vào tình cảm vị tha của con người, thuật và chính trị xã hội hiện thời, góp<br /> cũng vì thế mà nó thiếu đi tính thực phần vào tiến trình phát triển lịch sử<br /> tiễn để có thể tồn tại được. của nhân loại.<br /> Ba là, trật tự xã hội và đạo đức mà A. Đối với Việt Nam hiện nay, trong quá<br /> Comte hướng đến được phỏng theo trình hội nhập quốc tế, việc nghiên<br /> 12 NGUYỄN THÀNH NHÂN – QUAN ĐIỂM CỦA AUGUSTE COMTE…<br /> <br /> <br /> cứu, tiếp cận và tham khảo những học của A. Comte là một trong những<br /> thuyết chính trị xã hội mang giá trị phổ cách góp phần làm phong phú nền<br /> quát từ các nước phát triển, trong đó văn hóa của dân tộc, thúc đẩy đất<br /> có quan điểm về xã hội thực chứng nước phát triển. <br /> <br /> <br /> CHÚ THÍCH<br /> (1)<br /> Nhân đạo giáo là một tôn giáo thế tục thể hiện sự sùng kính nhân loại do chính A. Comte<br /> sáng lập. Nó có hệ thống tín ngưỡng và nghi lễ hoàn chỉnh, có nghi thức tế lễ và những bí<br /> tích, có cả những linh mục và giáo hoàng. Nhân đạo giáo dựa trên các nền tảng chính là:<br /> lòng vị tha, trật tự và tiến bộ.<br /> (2)<br /> Theo Mary Pickering, sau khi A. Comte qua đời, các tạp chí nghiên cứu về chủ nghĩa thực<br /> chứng lần lượt ra đời làm cho tư tưởng của ông có sự ảnh hưởng mạnh mẽ tại Pháp, Anh,<br /> Brazil, Nhật.<br /> (3)<br /> Trong nguyên tắc phân loại khoa học của mình, A. Comte cho rằng khoa học nào mang<br /> tính trừu tượng cao và những hiện tượng của nó càng đơn giản thì nó sẽ sớm đạt đến trình<br /> độ thực chứng và sự ra đời của nó sẽ sớm hơn các khoa học khác và ngược lại. Theo ông,<br /> có 6 khoa học được xếp theo thứ tự, trừu tượng nhất đến cụ thể nhất là toán học, thiên văn<br /> học, vật lý học, hóa học, sinh lý học và cuối cùng là xã hội học.<br /> (4)<br /> Charles Fourier (1772 - 1837) là một nhà tư tưởng xã hội chủ nghĩa nổi tiếng của Pháp<br /> nửa đầu thế kỷ XIX. Những học thuyết của ông trở thành một trong những tiền đề lý luận<br /> quan trọng để xây dựng học thuyết về chủ nghĩa cộng sản khoa học sau này.<br /> (5)<br /> Étienne Cabet (1788 - 1856) là một nhà triết học và nhà xã hội không tưởng người Pháp,<br /> người sáng lập ra phong trào Ician. Cabet trở thành người ủng hộ xã hội chủ nghĩa phổ biến<br /> nhất trong thời đại của ông.<br /> (6)<br /> Cardinal Mercier – Hồng y Mercier tên thật là Désiré-Joseph Mercier (1851 - 1926) là nhà<br /> giáo dục người Bỉ, hồng y, và một nhà lãnh đạo phong trào phục hưng triết học của Thomas<br /> Aquinas trong thế kỷ XIX.<br /> <br /> <br /> TÀI LIỆU TRÍCH DẪN<br /> 1. Bourdeau, M. 2018. “Auguste Comte. The Stanford Encyclopedia of Philosophy”.<br /> https://plato.stanford.edu/entries/comte/, truy cập ngày 20/6/2019.<br /> 2. Comte, A. 1854. Système de politique positive ou Traité de sociologie instituant la<br /> religion de l'Humanité (Tome quatrième et dernier, contenant le Tableau synthétique de<br /> l'avenir humain). Paris: Carilian-Gœury et V. Dalmont.<br /> 3. Comte, A. 1856. The Positive Philosophy (H. Martineau dịch). New York: Canvil<br /> Blanchard.<br /> 4. Comte, A. 1908. A General View of Positivism. Translated by J. H. Bridges. London:<br /> George Routledge & Sons Limited.<br /> 5. Đinh Ngọc Thạch (chủ nhiệm), Nguyễn Trọng Nghĩa, Doãn Chính. 2013. Các khuynh<br /> hướng chủ đạo trong triết học phương Tây hiện đại. Đề tài nghiên cứu khoa học cấp Đại<br /> học Quốc gia TPHCM.<br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 10 (254) 2019 13<br /> <br /> <br /> 6. https://en.wikipedia.org/wiki/%C3%89tienne_Cabet, truy cập ngày 9/8/2019.<br /> 7. http://tulieuvankien.dangcongsan.vn/ho-so-su-kien-nhan-chung/phong-trao-cong-san-<br /> cong-nhan-quoc-te/cac-lanh-tu-va-cac-nha-lanh-dao-noi-tieng/charles-fourier-1772-<br /> 1837-3059, truy cập ngày 9/8/2019.<br /> 8. Lưu Phóng Đồng (Lê Khánh Trường dịch). 2004. Giáo trình hướng tới thế kỷ XXI -<br /> Triết học phương Tây hiện đại. Hà Nội: Nxb. Lý luận Chính trị.<br /> 9. C. Mác và Ph. Ăngghen. 2004. Toàn tập, tập 19. Hà Nội: Nxb. Chính trị Quốc gia.<br /> 10. Mai Sơn. 2007. 101 triết gia. Hà Nội: Nxb. Tri thức.<br /> 11. Mercier, C. 1917. A Manual of Modern Scholastic Philosophy (Vol. 2). London:<br /> Kegan Paul, Trench, Trubner & Co.<br /> 12. Morichère, B. (Phan Quang Định dịch). 2010. Triết học Tây phương từ khởi nguyên<br /> đến đương đại. Hà Nội: Nxb. Văn hóa Thông tin.<br /> 13. Pickering, M. 1993. Auguste Comte: An Intellectual Biography (Vol. 1). Cambridge:<br /> Cambridge University Press.<br /> 14. Pickering, M. 2009. Auguste Comte: An Intellectual Biography (Vol. 3). Cambridge:<br /> Cambridge University Press.<br /> 15. Stumpt, S.E (Đỗ Văn Thuấn - Lưu Văn Hy dịch). 2004. Lịch sử triết học và các luận<br /> đề. Hà Nội: Nxb. Lao động.<br />