Quan hệ thương mại Việt Nam - Nhật Bản
(Thời kỳ 1990 – 2007)
Tống Thùy Linh
Trường Đại học Kinh tế
Luận văn ThS ngành: Kinh tế thế giới & Quan hệ KTQT; Mã số: 60 31 07
Người hướng dẫn: TS. Trần Quang Minh
Năm bảo vệ: 2008
Abstract: Trình bày một số vấn đề lý luận chung về thương mại quốc tế; những đặc điểm
chủ yếu về điều kiện tự nhiên và kinh tế - xã hội của Việt Nam và Nhật Bản; các nhân tố
chủ yếu thúc đẩy quan hệ thương mại Việt Nam - Nhật Bản. Phân tích quan hệ thương
mại Việt Nam - Nhật Bản từ năm 1990 đến năm 2007, chỉ ra được những thành tựu như:
sự tăng trưởng của thương mại hai chiều, sự cải thiện của cán cân mậu dịch, sự phát triển
của một số mặt hàng xuất khẩu chủ lực; đồng thời cũng chỉ ra một số hạn chế bất cập của
quan hệ thương mại Việt Nam - Nhật Bản: sự phát triển của quan hệ thương mại Việt -
Nhật chưa tương xứng với tiềm năng của mỗi nước, cơ cấu hàng hoá xuất nhập khẩu còn
nghèo nàn, chậm được cải thiện, chất lượng hàng hoá xuất khẩu chưa cao. Đề xuất một số
giải pháp chính sách đẩy mạnh quan hệ thương mại Việt - Nhật ở tầm vĩ mô và vi mô đối
với Chính phủ và đối với doanh nghiệp
Keywords: Hợp tác song phương; Quan hệ thương mại; Nhật Bản; Việt Nam
Content
1. Tính cấp thiết của đề tài
Ngược dòng lịch sử chúng ta có thể thấy rằng Việt Nam và Nhật Bản vốn có quan hệ thương mại
từ hàng trăm năm nay. Ngay từ thế kỷ thứ XVI đã có những thương gia Nhật Bản đến kinh
doanh ở Việt Nam. Trải qua nhiều biến cố lịch sử, quan hệ giữa hai nước cũng có nhiều thăng
trầm nhưng vẫn được duy trì và ngày càng phát triển. Và kể từ khi quan hệ ngoại giao chính thức
giữa Việt Nam và Nhật Bản được thiết lập vào tháng 9 năm 1973 thì quan hệ thương mại giữa
hai nước có điều kiện phát triển mạnh. Năm 1986, Việt Nam thực hiện chính sách đổi mới, mở
cửa thị trường trong nước, phát triển kinh tế thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa đã tạo
động lực cho quan hệ thương mại song phương phát triển mạnh hơn nữa. Đặc biệt, từ đầu thập
kỷ 90 của thế kỷ XX đến nay, quan hệ thương mại Việt Nam – Nhật Bản đã đạt được nhiều
thành tựu rất đáng khích lệ. Nhật Bản luôn là một trong những đối tác thương mại hàng đầu của
Việt Nam trong những năm gần đây với tỷ trọng kim ngạch xuất nhập khẩu chiếm khoảng 1/5
tổng kim ngạch ngoại thương của Việt Nam. Tuy nhiên, quan hệ ngoại thương giữa hai nước vẫn
còn khá nhiều hạn chế bất cập đòi hỏi sự cố gắng chung của cả hai nước để khắc phục nhằm đáp
ứng những đòi hỏi của quá trình hội nhập kinh tế khu vực đã và đang diễn ra mạnh mẽ. Vậy thì
quan hệ thương mại Việt Nam - Nhật Bản thời gian qua đã phát triển như thế nào? Sự phát triển
đó diễn ra nhờ những nhân tố gì? Liệu có thể phát triển mối quan hệ thương mại giữa hai nước
trong tương lai hơn nữa hay không? Việt Nam cần phải làm gì để tăng kim ngạch xuất khẩu sang
thị trường Nhật Bản? Để tìm lời giải đáp cho những câu hỏi này, việc nghiên cứu một cách toàn
diện và sâu sắc quan hệ thương mại Việt Nam – Nhật Bản là hết sức cần thiết và có ý nghĩa về lý
luận và thực tiễn. Chính vì vậy, tác giả đã chọn chủ đề “Quan hệ thương mại Việt Nam - Nhật
Bản (Thời kỳ 1990 – 2007)” làm đề tài luận văn thạc sĩ.
2. Tình hình nghiên cứu
Cho đến nay, đã có nhiều tài liệu đề cập đến quan hệ thương mại Việt Nam - Nhật Bản. Tuy
nhiên, các tài liệu này chỉ tập trung về từng mặt hàng cụ thể như: nông sản, thuỷ sản, thủ công
mỹ nghệ, sản phẩm gỗ hoặc khái quát quan hệ kinh tế, thương mại.
a. Thương mại một số mặt hàng
- Nguyễn Thế Vinh, Thúc đẩy quan hệ thương mại Việt Nam - Nhật Bản, Đại học Kinh tế Quốc
dân, Hà nội 2006.
- Phạm Thị Phương Nga, Xuất khẩu đồ gỗ nội thất Việt Nam sang Nhật Bản, Đại học Kinh tế
Quốc dân, Hà nội 2006.
- Nguyễn Thị Nhiễu (chủ nhiệm), Giải pháp chủ yếu nhằm phát triển xuất khẩu nông, thuỷ sản và
hàng thủ công mỹ nghệ sang thị trường Nhật Bản, Viện Nghiên cứu Thương mại, Hà nội 2004.
- Nguyễn Thanh Đức, Nhật Bản - Thị trường mở cho xuất khẩu hàng may mặc của Việt Nam,
Tạp chí Nghiên cứu Nhật Bản & Đông Bắc Á, số 5, tháng 10/2004.
- Đoàn Tất Thắng, Xuất khẩu hoa tươi sang Nhật Bản - Một thị trường có nhiều triển vọng, Tạp
chí Nghiên cứu Đông Bắc Á, số 2, tháng 4/2006.
- Trần Thu Cúc, Thực trạng thị trường nhập khẩu tôm của Nhật Bản và giải pháp đối với Việt
Nam, Tạp chí Nghiên cứu Nhật Bản & Đông Bắc Á, số 3, tháng 6/2003.
- Dương Hồng Nhung - Trần Thu Cúc, Xuất khẩu rau quả của Việt Nam vào thị trường Nhật
Bản, Tạp chí Nghiên cứu Nhật Bản & Đông Bắc Á, số 1, tháng 2/2005.
b. Khái quát quan hệ hệ kinh tế, thương mại
- Trần Anh Phương, 25 năm quan hệ thương mại Việt Nam - Nhật Bản: Tiến trình phát triển và
vấn đề đặt ra, 25 năm quan hệ Việt Nam - Nhật Bản 1973 - 1998, Nhà xuất bản Khoa học Xã
hội, Hà nội 1999.
- Trần Quang Minh, Quan hệ thương mại Việt Nam - Nhật Bản: Thành tựu, vấn đề và giải pháp,
Tạp chí Nghiên cứu Nhật Bản & Đông Bắc Á, số 5, tháng 10/2005.
- Nguyễn Duy Dũng, Thực trạng và triển vọng quan hệ kinh tế Việt Nam – Nhật Bản, Tạp chí
Nghiên cứu Nhật Bản, số 1, tháng 6/1995. Phùng Thị Vân Kiều: Quan hệ kinh tế Việt Nam -
Nhật Bản những năm gần đây, Tạp chí Nghiên cứu Nhật Bản, số 3, tháng 6/1999. Vũ Văn Hà,
Quan hệ kinh tế Việt Nam - Nhật Bản những năm gần đây, Tạp chí nghiên cứu Nhật Bản, số 1,
tháng 2/2000.
Do vậy, tác giả luận văn muốn tổng hợp và cập nhật các tài liệu có liên quan để nghiên cứu đầy
đủ hơn về quan hệ thương mại Việt Nam - Nhật Bản (thời kỳ 1990 – 2007), tập trung vào một số
mặt hàng xuất và nhập khẩu chủ yếu. Từ đó, góp phần tạo nên cơ sở tham khảo cho việc hoạch
định chính sách thương mại của Việt Nam đối với Nhật Bản thời gian tới.
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
Mục đích nghiên cứu là phân tích thực trạng, chỉ rõ những thành tựu, hạn chế của mối quan hệ
thương mại Việt Nam - Nhật Bản (thời kỳ 1990 – 2007). Trên cơ sở đó đề xuất một số giải pháp
nhằm thúc đẩy hơn nữa quan hệ thương mại giữa hai nước.
Nhiệm vụ nghiên cứu chính của luận văn là tổng hợp, thống kê số liệu, so sánh và phân tích
nhằm làm rõ thực trạng quan hệ thương mại Việt Nam – Nhật Bản trong thời kỳ nói trên.
4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của luận văn là quan hệ thương mại giữa Việt Nam và Nhật Bản (thời kỳ
1990 – 2007).
Trong phạm vi nghiên cứu quan hệ xuất nhập khẩu, luận văn chọn một số mặt hàng chủ yếu để
phân tích. Cụ thể là 6 mặt hàng xuất khẩu chủ yếu của Việt Nam sang Nhật Bản và 6 mặt hàng
nhập khẩu chủ yếu của Việt Nam từ Nhật Bản. Các mặt hàng chủ yếu này thay đổi theo từng
năm.
5. Phƣơng pháp nghiên cứu
Luận văn sử dụng hệ phương pháp kết hợp logic và lịch sử, khái quát hoá và cụ thể hoá, phương
pháp thống kê, phương pháp so sánh trên cơ sở phân tích và tổng hợp số liệu. Ngoài ra còn dựa
trên các lý thuyết về thương mại quốc tế và chính sách thương mại.
6. Dự kiến những đóng góp mới của luận văn
- Hệ thống hoá các vấn đề về lý luận và thực tiễn của quan hệ thương mại Việt Nam – Nhật Bản.
- Phân tích quan hệ thương mại Việt Nam - Nhật Bản từ năm 1990 đến năm 2007, chỉ ra được
những thành tựu, những tồn tại và nguyên nhân của chúng.
- Đề xuất một số giải pháp nhằm thúc đẩy quan hệ thương mại song phương hơn nữa trong tương
lai.
7. Kết cấu của luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục các chữ viết tắt, danh mục bảng biểu, danh mục tài liệu
tham khảo, luận văn gồm 3 chương.
Chương 1. Cơ sở lý luận và thực tiễn của quan hệ thương mại Việt Nam - Nhật Bản.
Chương 2. Thực trạng quan hệ thương mại Việt Nam - Nhật Bản từ năm 1990 đến năm 2007.
Chương 3. Một số giải pháp chính sách đẩy mạnh quan hệ thương mại Việt Nam - Nhật Bản.
CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA
QUAN HỆ THƢƠNG MẠI VIỆT NAM – NHẬT BẢN
1.1. Một số vấn đề lý luận chung về thương mại quốc tế
1.1.1. Các lý thuyết về thương mại quốc tế
1.1.1.1. Chủ nghĩa trọng thương
Các nhà kinh tế của chủ nghĩa trọng thương đã coi tiền là tiêu chuẩn căn bản của của cải. Theo
họ, một quốc gia giàu là phải có nhiều tiền, mỗi nước muốn đạt được sự thịnh vượng trong phát
triển kinh tế thì phải gia tăng khối lượng tiền tệ. Những người theo chủ nghĩa trọng thương cho
rằng của cải của một nước chỉ có thể tăng lên nhờ phát triển thương nghiệp, đặc biệt là ngoại
thương, tức là phát triển buôn bán với nước ngoài.
1.1.1.2. Lý thuyết về lợi thế tuyệt đối
Theo lý thuyết về lợi thế tuyệt đối do Adam Smith phát hiện: “Mỗi quốc gia chỉ nên sản xuất các
mặt hàng mà họ có lợi thế tuyệt đối, tức là sử dụng những lợi thế tuyệt đối đó họ có thể sản xuất
ra sản phẩm với chi phí thấp hơn các nước khác”. Theo đó, quốc gia nào có đất đai phì nhiêu thì
nên tập trung sản xuất trong ngành trồng trọt, nhập khẩu các mặt hàng công nghiệp tại các nước
khác. Mỗi nước nên sản xuất chuyên môn hóa, dựa vào lợi thế tuyệt đối sẵn có của quốc gia thì
sẽ có lợi nhất.
1.1.1.3. Lý thuyết về lợi thế so sánh (lợi thế tương đối)
Theo lý thuyết về lợi thế so sánh nếu một quốc gia có hiệu quả thấp hơn so với các nước khác
trong việc sản xuất tất cả sản phẩm thì quốc gia đó vẫn có thể tạo ra lợi ích khi tham gia vào
phân công lao động và thương mại quốc tế. Khi tham gia vào thương mại quốc tế, nước đó sẽ
chuyên môn hóa sản xuất và xuất khẩu sản phẩm mà việc sản xuất chúng ít bất lợi nhất, tức là
chúng có lợi thế tương đối và nhập khẩu các sản phẩm mà việc sản xuất chúng bất lợi nhất, tức là
sản phẩm không có lợi thế tương đối.
Lý thuyết thương mại quốc tế đã chỉ rõ: “Bất kỳ hai quốc gia nào tận dụng những lợi thế của mỗi
nước đều đem lại lợi ích cho cả hai quốc gia và cho xã hội nói chung. Và sự phát triển thương
mại “hoàn toàn tự do” (theo cơ chế thị trường, không có sự can thiệp của nhà nước) sẽ đem lại
lợi ích tối đa cho xã hội”. Tuy nhiên, mỗi quốc gia tùy theo mục tiêu kinh tế, chính trị ở mỗi giai
đoạn phát triển nhất định đều có những chính sách khuyến khích hoặc hạn chế trao đổi mậu dịch
đối với một số mặt hàng nào đó. Các công cụ chính sách để thực hiện các mục tiêu này là “trợ
cấp xuất hoặc nhập khẩu”; “hạn ngạch – quota”; “thuế quan – tariff”; “hạn chế xuất khẩu tự
nguyện – VER”;…
1.1.2. Các công cụ chủ yếu của chính sách thương mại quốc tế
1.1.2.1. Thuế quan
Thuế quan được hiểu là loại thuế chính phủ đánh vào mỗi đơn vị hàng hóa xuất khẩu, nhập khẩu
hoặc quá cảnh. Trong đó, thuế nhập khẩu là loại thuế đánh vào mỗi đơn vị hàng nhập khẩu, nên
người mua trong nước phải trả cho những hàng hóa nhập khẩu một khoản lớn hơn mức mà người
xuất khẩu ngoại quốc thu được. Thuế xuất khẩu là thuế đánh vào mỗi đơn vị hàng hóa xuất khẩu.
Các nước đang phát triển thường sử dụng thuế xuất khẩu như một công cụ để tăng lợi ích quốc
gia.
1.1.2.2. Hạn ngạch
Hạn ngạch là qui định số lượng hoặc giá trị xuất nhập khẩu đối với từng hàng hóa, từng thị
trường. Hạn ngạch xuất khẩu là hạn chế số lượng xuất khẩu theo từng mặt hàng, theo từng quốc
gia, thị trường và theo thời gian. Hạn ngạch nhập khẩu là hạn chế số lượng nhập khẩu nên cũng
ảnh hưởng tới giá cả hàng hóa và lợi ích xã hội..
1.1.2.3. Hạn chế xuất khẩu tự nguyện
Hạn chế xuất khẩu tự nguyện (Voluntary Export Restraint – VER) được hiểu là một loại hạn
ngạch được thực hiện một cách “tự nguyện” bởi nước xuất khẩu đối với hàng xuất khẩu của
mình sang các nước khác nhằm tránh các biện pháp trả đũa do nước nhập khẩu đưa ra.
1.1.2.4. Những quy định về điều kiện kỹ thuật
Một quốc gia có thể hạn chế số lượng hoặc giá trị hàng hóa nhập khẩu bằng cách đưa ra những
quy định về điều kiện kỹ thuật. Đây là những quy định về tiêu chuẩn kỹ thuật đối với hàng hóa
nhằm bảo vệ sức khỏe, sự an toàn của con người, các loài động thực vật và môi trường, về bao bì
của hàng hóa nhập khẩu, …
1.1.2.5. Trợ cấp xuất khẩu
Trợ cấp xuất khẩu là trợ cấp tiền trực tiếp hay cho vay với lãi suất thấp đối với doanh nghiệp
xuất khẩu trong nước hoặc cho các bạn hàng nước ngoài vay ưu đãi để họ có thể mua hàng hóa
do nước mình xuất khẩu nhằm khuyến khích xuất khẩu quốc gia.
1.2. Những đặc điểm chủ yếu về điều kiện tự nhiên và kinh tế – xã hội của Việt Nam và Nhật
Bản
1.2.1. Điều kiện tự nhiên và kinh tế - xã hội của Việt Nam
1.2.1.1. Điều kiện tự nhiên
Việt Nam là một quốc gia nằm ở vị trí trung tâm của khu vực Đông Nam Á, phía Bắc giáp với
Trung Quốc, phía Tây giáp với Lào, Campuchia, phía Đông và Nam trông ra biển Đông và Thái
Bình Dương. Đây là điều kiện địa lý thuận lợi giúp Việt Nam trở thành đầu mối giao thông quan
trọng từ Ấn Độ Dương sang Thái Bình Dương.
Ngoài những tài nguyên rừng, tài nguyên thủy hải sản, Việt Nam còn có nguồn tài nguyên
khoáng sản đa dạng như: than (trữ lượng khoảng trên 6 tỉ tấn), dầu khí (trữ lượng dầu mỏ khoảng
3 – 4 tỷ thùng và khí đốt khoảng 50 – 70 mét khối), kim loại màu (nhôm, đồng, vàng, thiếc…),
… Hiện nay, Việt Nam chỉ mới khai thác và chế biến khoáng sản ở mức độ thấp, các khoáng sản
xuất khẩu chỉ ở dạng sơ chế, dầu chỉ là dầu thô. Đây là điều kiện thuận lợi trước mắt giúp phát
huy hiệu quả kinh tế cao mà cần ít vốn đầu tư. Bên cạnh đó, Việt Nam còn có các mỏ nhỏ rải rác
trên cả nước, rất thuận tiện cho việc khai thác và phát triển kinh tế giữa các vùng.
1.2.1.2. Dân cư và nguồn nhân lực
Tính đến năm 2007, dân số của Việt Nam là trên 85 triệu người, đứng thứ 2 tại Đông Nam Á và
đứng thứ 13 trên thế giới. Dân số Việt Nam được đánh giá là có quy mô lớn và phát triển nhanh
với tốc độ tăng dân số ở mức 1 triệu người/năm.
1.2.1.3. Thị trường tiềm năng
Việt Nam là quốc gia giàu tài nguyên thiên nhiên trên mặt đất cũng như dưới nước, đất đai màu
mỡ rất phù hợp để phát triển nông nghiệp, ngư nghiệp để xuất khẩu nông sản và thủy sản. Việt
Nam đang trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa nên các tiềm năng đó chỉ mới khai thác
bước đầu, nên có thể cung ứng phần nào cho Nhật Bản. Mặt khác, Việt Nam cũng cần nhập khẩu
từ Nhật Bản nhiều thiết bị máy móc hiện đại, nguyên vật liệu cần thiết để phát triển kinh tế trong
nước. Theo Tổng cục Thống kê dự tính: Năm 2024, dân số Việt Nam sẽ vượt qua con số 100
triệu người, đạt 100,5 triệu người. Mật độ dân số lúc đó đạt 335 người/km2, tăng hơn nhiều so
với 258 người/km2 hiện tại. Dân số đông, trẻ thì nhu cầu tiêu dùng cao, là một điều kiện thuận
lợi cho việc tiêu thụ hàng hóa và phát triển kinh tế của Nhật Bản.
1.2.2. Điều kiện tự nhiên và kinh tế - xã hội của Nhật Bản
1.2.2.1. Quốc đảo đồng nhất
Nhật Bản là quần đảo hình cánh cung, ôm lấy lục địa châu Á với diện tích khoảng 380.000 km2,
chiều dài đất nước khoảng 3.500 km. Trong lịch sử, trước năm 1945, quốc gia này chưa từng bao
giờ bị một quốc gia khác chiếm đóng. Điều này giúp hình thành nên một quốc đảo có sự đồng
nhất về dân tộc, về ngôn ngữ, về tôn giáo, về kinh tế, và cả sự đồng bộ về giáo dục.
Với hơn 90% dân số thuộc dân tộc Yamato (người Nhật) nên hầu hết mọi người đều có thể giao
tiếp với nhau bằng tiếng Nhật chuẩn được dạy trong trường học. Sự đồng bộ giáo dục trong
chương trình và chất lượng giảng dạy cũng được thực hiện trên khắp mọi miền đất nước. Tất cả
những sự đồng nhất kể trên tạo nên ý thức đoàn kết trong công việc, tinh thần tập thể, có tính kỷ
luật cao và ham học hỏi của người Nhật.
1.2.2.2. Siêu cường kinh tế
GDP bình quân đầu người của Nhật Bản luôn trong danh sách hàng đầu trên thế giới. Năm 2003,
GDP bình quân đầu người của Nhật Bản đạt 33.640 USD, tăng 0,8% so với năm 2004. Năm
1996, xuất khẩu của Nhật chiếm 8% thị trường thế giới và nhập khẩu chiếm 6,6%, đứng thứ 3
sau Mỹ và Đức. Năm 2004, Nhật Bản xuất siêu với kim ngạch 12 ngàn tỷ yên (khoảng 112,3 tỷ
USD).
1.2.2.3. Khoa học công nghệ, kỹ thuật chế tạo phát triển