Quan niệm kẻ sĩ của Nguyễn Công Trứ

QUAN NIỆM KẺ SĨ CỦA NGUYỄN CÔNG TRỨ<br /> (*)<br /> MAI THỊ HUỆ<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> <br /> Ngay từ thời cổ - trung đại, kẻ sĩ được xem là thành phần quan trọng, có vai trò khó có thể<br /> thay thế trong thiết kế, xây dựng và bảo vệ xã hội. Và có lẽ ngày nay cũng thế. Nhưng kẻ sĩ<br /> là ai?, làm thế nào để xứng danh kẻ sĩ? Đấy là những câu hỏi từng được Nguyễn Công Trứ<br /> đặt ra một cách riết róng và luận giải một cách sâu sắc vừa bằng tiếng nói của tư duy lí<br /> luận, vừa bằng tiếng nói của tư duy thẩm mĩ. Bài viết đi sâu khảo sát, chỉ ra những nét đặc<br /> sắc trong tư duy ấy (tức quan niệm về kẻ sĩ) của Nguyễn Công Trứ, cũng hy vọng từ đây, có<br /> thể tìm thấy những bài học bổ ích cho quan niệm về kẻ sĩ hiện đại...<br /> <br /> ABSTRACT<br /> <br /> Since ancient – medieval times, scholars have been considered an important<br /> element which is irreplaceable in designing, building and protecting society. Nowadays is<br /> the same. But who are scholars? How to merit scholars? These are questions severely put<br /> and thoroughly interpreted by Nguyen Cong Tru with both reasoning thought and aesthetic<br /> thought. The article investigates and points out the specialties in the thought (i.e. the<br /> concept of scholars) by Nguyen Cong Tru. It also hopes to find useful lessons with the<br /> concept of modern scholars.<br /> <br /> <br /> 1. Khái niệm kẻ sĩ ngày nay vẫn được dùng nhiều, nhằm chỉ người trí thức có nhân<br /> cách, bản lĩnh, không gì có thể khuất phục. Trong hai từ tố tạo nên kẻ sĩ, chữ kẻ có thể xem<br /> là từ “thuần Việt”, chỉ một chủ thể (người) nào đó; còn chữ sĩ, tiếng Hán, chỉ “con trai, nam<br /> giới”, xuất xứ từ lời hào Thượng lục quẻ Quy muội: Nữ thừa khuông vô thực. Sĩ khuê<br /> dương, vô huyết, vô du lợi (Con gái tay cầm lẵng tre, không đựng gì cả. Con trai cầm dao<br /> mổ dê, không có máu me, không lợi gì cả). Trong Luận ngữ, thiên Thái bá, có câu: Sĩ bất<br /> khả dĩ bất hoằng nghị” (Con trai - kẻ sĩ không thể không có nghị lực lớn) (1). Nguồn gốc<br /> của chữ sĩ trong tiếng Hán khá phong phú, nhưng có thể nói đến các nghĩa chính: chỉ người<br /> nghiên cứu, người có học vấn; chỉ con trai, người làm quan, làm lính (nghĩa cũ) ...(2). Nói<br /> vậy cũng để thấy rằng, xét ngay từ trong nghĩa gốc, quan niệm của Nguyễn Công Trứ đã<br /> hội tụ đủ các phương diện, điều kiện cần có của một kẻ sĩ.<br /> <br /> Nguyễn Công Trứ (1778 – 1858), tự Tồn Chất, hiệu Ngộ Trai, Hy Văn, người làng<br /> Uy Viễn (nay thuộc xã Nghi Giang), Nghi Xuân, Hà Tỉnh, gồm thao lược đã nên tay ngất<br /> ngưởng, có thể nói là một mẫu hình của kẻ sĩ, không chỉ của thời đại ông! Con người này,<br /> nói và làm đi đôi với nhau. Cả hai phương diện lí thuyết (luận về kẻ sĩ) và thực hành (làm<br /> kẻ sĩ) ở Nguyễn Công Trứ đều đặc sắc, độc đáo, đến nơi đến chốn. Kẻ sĩ hay là người trí<br /> thức, hay nói đúng hơn, người trí thức của thời đại ngày nay - thế kỉ XXI liệu có xứng danh<br /> là kẻ sĩ kiểu như Nguyễn Công Trứ? Có lẽ đây cũng là câu hỏi khiến cho chúng ta phải suy<br /> ngẫm nhiều! Như thế cũng có nghĩa là mẫu hình kẻ sĩ từ Nguyễn Công Trứ hãy còn sức<br /> sống, hơn nữa, là sức sống mãnh liệt.<br /> <br /> Ngay từ thuở thiếu thời, Nguyễn Công Trứ đã cố gắng dùi mài kinh sử mong có<br /> ngày đỗ đạt ra làm quan, phò vua, giúp nước. Việc thi cử lận đận, mãi đến năm 1819 mới<br /> <br /> (*)<br /> Trường PTTH Nguyễn Hữu Cảnh, Biên Hoà, Đồng Nai<br /> đỗ, và đỗ ngay Giải nguyên, lúc này ông đã 42 tuổi và bắt đầu lộ trình làm quan. Năm<br /> 1820: làm Hành tẩu Sử quán; 1823: làm Tri huyện Đường Hào (Hải Dương); năm 1824:<br /> Lang trung bộ Lại, Quốc tử Giám tư nghiệp, Thiêm sự bộ Hình; 1825: Thừa Thiên Phủ<br /> Thừa, sau đó được thăng làm Tham hiệp trấn Thanh Hoá; năm 1826: dẹp Phan Bá Vành;<br /> 1828: Hình bộ Tham tri ở Kinh; 1829: Dinh điền sứ ở Nam Định, Hình bộ hữu tham tri;<br /> 1830: bị giáng Kinh tri huyện; 1831: Lang trung nội vụ; 1832: Bố chánh Hải Dương, Binh<br /> Bộ tham tri, Thự Tổng đốc Hải - An; 1833: dẹp Nông Văn Vân; 1836: Hình bộ Thượng thư<br /> lĩnh Hải - An Tổng đốc; 1837: bị giáng 4 cấp vì để xổng tù; 1838: bị giáng tiếp, làm Binh<br /> Bộ hữu tham tri; 1840: Chủ khảo trường thi Hà Nội; 1841: đánh Trấn Tây; 1842: giáng<br /> binh bộ Lang trung, lĩnh tuần phủ An Giang; 1843: khai phục Binh bộ thị lang; 1844: lên<br /> Binh bộ Tham tri, rồi bị cách tuột làm lính; 1845: Chủ sự bộ Hình; 1846: Quyền án sát<br /> Quảng Ngãi; 1847: Thự Thừa Thiên Phủ doãn; 1848: về hưu, Nợ tang bồng trang trắng vỗ<br /> tay reo. Về hưu nhưng vẫn không ngừng hoạt động, vẫn hăm hở thăm thú nhiều nơi, v.v.<br /> Nhân sinh ba vạn sáu nghìn thôi, 82 tiêu sạch hết mất rồi! (ông mất ngày 14 tháng 11 Âm<br /> lịch, 1858, thọ 82 tuổi). Một cuộc đời đầy sóng gió, “lên voi, xuống chó”, nhục, vinh đắp<br /> đổi, v.v. Một tấm gương kẻ sĩ đâu dễ phai nhoà, v.v.<br /> <br /> 2. Nói đến kẻ sĩ thời trung đại, không thể không nói đến Nho giáo, bởi Nho giáo có<br /> công lớn nhất trong đào tạo kẻ sĩ thời đại này. Dĩ nhiên học thuyết nào cũng có ưu điểm và<br /> nhược điểm của nó, nhưng rèn đúc nên một kiểu người như kẻ sĩ dám dấn thân, dám hi sinh<br /> để thực hiện lí tưởng, nếu không thành công thì cũng thành nhân,v.v, thì có thể nói, khó có<br /> học thuyết nào vượt qua Nho giáo. Kẻ sĩ Việt Nam và kẻ sĩ Trung Hoa chắc chắn có nhiều<br /> điểm khác nhau, nhưng phần lớn họ là nhà nho, đều từ “cửa Khổng, sân Trình” mà ra, đều<br /> được Nho giáo, Nho học (qua khoa cử, giáo dục) đào tạo, trang bị về nhiều mặt: thế giới<br /> quan, nhân sinh quan, thẩm mĩ quan, v.v. Nói những điều này, chúng tôi muốn khẳng định<br /> rằng, trong luận về kẻ sĩ, Nguyễn Công Trứ không thể không dựa trên vốn lí luận của Nho<br /> giáo. Bởi vậy, có nên xem đây (“lí luận” về kẻ sĩ của Nguyễn Công Trứ) như là biểu hiện<br /> của một sự “tha hoá” (?) như ý kiến của Nguyễn Gia Kiểng trong một bài viết trên<br /> http//www.dactrung.net, với tiêu đề Một chân dung tráng lệ của kẻ sĩ. Nguyễn Gia Kiểng<br /> sau khi rất đề cao những chân dung kẻ sĩ Việt Nam như Nguyễn Trãi, Nguyễn Công Trứ,<br /> đã viết: “Điều cần lên án là cái văn hoá Khổng Giáo tồi tệ đã tha hoá cả những con người<br /> lỗi lạc như thế”(3). Có thể thấy đòi hỏi của Nguyễn Gia Kiểng là vượt quá thời đại, v.v.<br /> <br /> Cã thÓ xem LuËn kÎ sÜ nh- mét tuyªn ng«n vÒ lÏ sèng, ®ång thêi còng nh- lµ tuyªn<br /> ng«n vÒ nghÖ thuËt ®Çy ch©n thµnh, xóc ®éng vµ còng rÊt mùc râ rµng cña NguyÔn C«ng<br /> Trø(4). Bài thơ thuộc thể hát nói (thơ ca trù) - một thể thơ có thể nói phóng túng nhất trong<br /> các thể loại văn học Việt Nam trung đại, gồm 33 câu, luận về 10 điều đối với kẻ sĩ:<br /> <br /> 1. Sĩ có vị trí quan trọng, khó có thể thay thế trong xã hội (đứng đầu tứ dân - sĩ,<br /> nông, công, thương; tham dự vào 5 bậc của tước - công, hầu, bá, tử, nam (2 câu đầu):<br /> <br /> Tước hữu ngũ, sĩ cư kì liệt<br /> Dân hữu tứ, sĩ chi vi tiên<br /> <br /> 2. Sĩ là vốn quí (2 câu 3,4):<br /> <br /> Có giang san thời sĩ đã có tên<br /> Từ Chu, Hán vốn sĩ này là quí<br /> <br /> 3. Sĩ phải giữ đạo cương thường (câu 5, 6):<br />  Miền hương đảng đã khen rằng hiếu đễ<br /> Đạo lập thân phải giữ lấy cương thường<br /> <br /> 4. Sĩ mang khí hạo nhiên (câu 7, 8):<br /> <br /> Khí hạo nhiên chí đại, chí cương<br /> So chính khí đã đầy trong trời đất<br /> <br /> 5. Sĩ phải biết Xử (ẩn náu đợi thời) nhưng vẫn giúp việc giáo hoá (6 câu: 9, 10, 11,<br /> 12, 13, 14):<br /> <br /> Lúc vị ngộ hối tàng nơi bồng tất<br /> Hiêu hiêu nhiên, điếu Vị canh Sằn<br /> Xe bồ luân dầu chưa gặp Thang, Văn<br /> Phù thế giáo một vài câu thanh nghị<br /> Cầm chính đạo để tịch tà cự bí<br /> Hồi cuồng lan nhi chướng bách xuyên<br /> <br /> 6. Sĩ phải biết Xuất (4 câu: 15, 16, 17, 18):<br /> <br /> Rồng mây khi gặp hội ưa duyên<br /> Đem quách cả sở tồn làm sở dụng<br /> Trong lăng miếu ra tài lương đống<br /> Ngoài biên thùy rạch mũi can tương<br /> <br /> 7. Sĩ phải lưu tiếng thơm muôn đời, phải đảm việc trị nước, việc giáp binh (4 câu:<br /> 19, 20, 21, 22):<br /> <br /> Sĩ làm cho bách thế lưu phương<br /> Trước là sĩ, sau là khanh tướng<br /> Kinh luân khởi tâm thượng<br /> Binh giáp tàng hung trung<br /> <br /> 8. Sĩ có phận sự lớn lao trong tư cách của một đấng nam nhi (câu 23, 24, 25):<br /> <br /> Vũ trụ chi gian giai phận sự<br /> Nam nhi đáo thử thị hào hùng<br /> Nhà nước yên mà sĩ cũng thung dung<br /> <br /> 9. Sĩ có quyền sống theo sở thích, cá tính của mình sau khi đã hoàn thành phận sự,<br /> giúp “nhà nước yên” (câu 26 - 32):<br /> <br /> Bấy giờ sĩ mới tìm ông Hoàng Thạch<br /> Năm ba chú tiểu đồng lếch thếch<br /> Tiêu dao nơi hàn cốc thâm sơn<br /> Nào thơ, nào rượu, nào địch, nào đờn<br /> Đồ thích chí chất đầy trong một túi<br /> Mặc ai hỏi, mặc ai không hỏi<br /> Gẫm việc đời mà ngắm kẻ trọc thanh<br /> <br /> 10. Sĩ hoàn danh (sau khi đã hoàn thành xuất sắc 9 điều trên) - câu 33:<br />  Này này sĩ mới hoàn danh!<br /> <br /> Có thể thấy trong 10 điều Nguyễn Công Trứ luận về kẻ sĩ, vừa bằng tư duy “luận<br /> lí”, vừa bằng tư duy thẩm mĩ (tư duy bằng tiếng nói của hình ảnh thi ca), không phải tất cả<br /> đều là mới, nhất là 7 điều đầu hầu như nhà nho - kẻ sĩ nào cũng ý thức được (chẳng hạn, về<br /> vị trí, thang bậc của kẻ sĩ trong “tứ dân”, ngay khi đã tàn mùa quân chủ (đầu thế kỉ XX),<br /> Phan Bội Châu vẫn xác định: Đứng đầu tên là bạn làng Nho). Nhưng, Nguyễn Công Trứ<br /> đã làm mới nó bằng sự tổng hợp và theo logic riêng của mình, bằng giọng riêng hào sảng,<br /> dứt khoát, quyết đoán của mình nên các điều ấy dẫu đã nghe quen vẫn cứ tươi rói, hấp dẫn.<br /> Đặc biệt 3 điều sau (ghi danh với muôn đời; ngao du, hành lạc; hoàn danh) thì quả thật là<br /> mới mẻ, táo bạo, và thực sự mang ý nghĩa hiện đại. Nhìn Luận kẻ sĩ trong tính chỉnh thể, có<br /> thể thấy hệ thống “lí luận” về kẻ sĩ của Nguyễn Công Trứ thật sự độc đáo. Trong đó, có sự<br /> kết hợp giữa “lí luận” và “thực tiễn”, giữa nói và làm, giữa làm và chơi, giữa hành đạo và<br /> hành lạc, giữa chung và riêng, giữa “nhà nước” và cá nhân (Nhà nước yên mà sĩ cũng thung<br /> dung). Chưa có ai trước ông dựng được một bảng giá trị hấp dẫn, thú vị đến thế về kẻ sĩ.<br /> <br /> 3. Nguyễn Công Trứ không chỉ luận về kẻ sĩ ở bài Luận kẻ sĩ như đã trình bày trên<br /> đây. Trong toàn bộ thơ văn của ông, mạch tư duy - cảm xúc luận về kẻ sĩ luôn dồi dào, tha<br /> thiết. Ông đã “luận” và “cảm” về nhiều vấn đề của kẻ sĩ: Chí nam nhi, Nợ tang bồng,<br /> Đường công danh, Nợ công danh, Danh lợi, Tài tình, Trên vì nước, dưới vì nhà, Gánh<br /> trung hiếu, Chí khí anh hùng, Hành tàng, v.v. Trong đó, cốt lõi của vấn đề vẫn là nam nhi<br /> chí.<br /> <br /> Như đã nêu từ đầu, nghĩa gốc của sĩ là chỉ người con trai. Nguyễn Công Trứ rất<br /> nhất quán và triệt để với cái nhìn này. Làm trai là phải có chí, Phải có danh gì với núi sông.<br /> Lí tưởng của người con trai là phải đem tài năng, sức lực của mình ra cống hiến phụng sự<br /> xã hội, phải coi mọi việc trong trời đất, trong xã hội là bổn phận của mình. Nam nhi phải<br /> lập được công danh:<br /> <br /> Đã mang thân ở trong trời đất<br /> Phải có danh gì với núi sông<br /> <br /> (Nợ tang bồng)<br /> <br /> Không chỉ khẳng định Phải có danh, ông còn phủ định dứt khoát việc không danh:<br /> <br /> Không công danh thời nát với cỏ cây.<br /> <br /> (Gánh trung hiếu)<br /> <br /> Không phải ngẫu nhiên mà Nguyễn Công Trứ thường nhắc đến các món nợ: nợ tang<br /> bồng, nợ nam nhi, nợ công danh, nợ trung hiếu, nợ sách đèn, v.v.<br /> <br /> Nợ tang bồng hẹn khách thiếu niên...<br /> Bao nhiêu nợ tang bồng đem trả hết<br /> <br /> (Cầm kì thi tửu )<br /> <br /> Nợ tang bồng vay trả, trả vay...<br /> Nợ tang bồng trang trắng vỗ tay reo<br />  (Chí khí anh hùng )<br /> <br /> Sạch nợ tang bồng mới kể người<br /> <br /> (Tình cảnh làm quan)<br /> <br /> v.v.<br /> <br /> Nợ, thì phải trả. Nếu không trả được, phải tự thẹn với bản thân mình, với non<br /> sông, không xứng đáng với ân huệ tạo hoá ban cho, Trông gương mà thẹn với hàm râu<br /> (Muộn thành đạt), Dở đem thân thế hẹn tang bồng (Đi thi tự vịnh), v.v. Muốn trả được các<br /> món nợ ấy phải văn ôn võ luyện, dùi mài kinh sử, ra ứng thí, thi đỗ, làm quan, để có điều<br /> kiện thực thi đạo lí Nho gia, thực hiện lí tưởng “trí quân trạch dân”, phải hoạt động không<br /> ngừng, tung hoành ngang dọc cho thoả chí nam nhi. Có như thế mới làm nên sự nghiệp, lưu<br /> danh ngàn thu.<br /> <br /> Bài Hàn nho phong vị phú cũng là một cách “luận” trào lộng độc đáo về kẻ sĩ. Thì<br /> ra, xưa, nay, kẻ sĩ vẫn “hơn ai cái sự nghèo” (lời thơ Tản Đà)! Nghèo về ăn, nghèo về ở,<br /> nghèo tiêu dụng, nghèo tất cả.<br /> <br /> Về ở thì: Kìa ai bốn vách tường mo, ba gian nhà cỏ/Đầu kèo mọt tạc vẻ sao, trước<br /> cửa nhện giăng màn gió... Bóng nắng giọi trứng gà bên vách, thằng bé tri trô/Hạt mưa xoi<br /> hang chuột trong nhà, con mèo ngấp ngó, v.v.<br /> <br /> Về ăn: Ngày ba bữa vỗ bụng rau bịch bịch, người quân tử ăn chẳng cầu no/Đêm<br /> năm canh an giấc ngáy kho kho, đời thái bình cổng thường bỏ ngỏ, v.v.<br /> <br /> Về mặc: Áo vải thô nặng trịch, lạnh làm mền, nực làm gối, bốn mùa thay đổi bấy<br /> nhiêu/Khăn lau giắt đỏ lòm, trải làm chiếu, vận làm quần, một bộ ăn chơi quá thú, v.v.<br /> <br /> Về uống: Đồ chuyên trà ấm đất sứt vòi/Cuộc uống rượu be sành chắp cổ, v.v.<br /> <br /> Về chơi (thư giãn): Cỗ bài lá ba đời cửa tướng, hàng văn, hàng sách lờ mờ/Bàn cờ<br /> săng bảy kiếp nhà ma, chữ nhật chữ điền xiêu xó, v.v.<br /> <br /> Về tiêu dụng: Tiêu dụng lấy chi mà phao phóng, thường giữ ba cọc ba đồng/Mùa<br /> màng dành để có bao nhiêu /Chừng độ một triêng, một bó, v.v.<br /> <br /> Còn luận (bàn)? - Cùng con cháu thuở nói năng chuyện cũ, dương ngâm câu lạc<br /> đạo vong bần/Gặp anh em khi bàn bạc sự đời, lại đọc chữ vi nhân bất phú, v.v.<br /> <br /> Vì nghèo mà trở nên nhếch nhác? Vì nghèo mà tìm cách biện minh: Người quân tử<br /> ăn chẳng cầu no, “lo đạo chứ không lo nghèo”? - Đói ai bằng Mãi Thần, Mông Chánh<br /> cũng có khi ngựa cỡi dù che/Giàu ai bằng Vương Khải, Thạch Sùng cũng có lúc tường xiêu<br /> quán đổ. Ngày nay chúng ta dễ nhận ra thực chất vấn đề này, nhưng ở thời Nguyễn Công<br /> Trứ đâu có dễ!<br /> <br /> Đâu là phong vị của kẻ sĩ - hàn Nho? Chẳng biết Nguyễn Công Trứ đùa dỡn, mỉa<br /> mai hay tự bạch sự thực của kẻ sĩ một thời (và, đâu phải của một thời)? Bài phú thật quá<br /> nhiều hàm ý! Điều rất đáng nói là ngay từ đầu bài phú này, Nguyễn Công Trứ đã phê phán,<br /> lên án gay gắt cái nghèo, coi nó là xấu xa, tội lỗi - điều mà chưa một nhà nho nào trước và<br /> ngay cùng thời với Nguyễn Công Trứ nhận ra:<br /> <br /> Chém cha cái khó, chém cha cái khó<br /> Khôn khéo mấy ai, xấu xa một nó<br /> <br /> Riêng với điều này, Nguyễn Công Trứ đã vượt quá xa thời đại ông.<br /> <br /> Có thể nói như Biện Minh Điền rằng: “C¸i h¬n ng-êi cña NguyÔn C«ng Trø lµ nãi<br /> ®-îc, lµm ®-îc. Tuyªn bè, luËn lí cã vÎ h¬i ån µo nh-ng tÊt c¶ ®Òu ®-îc chøng minh b»ng<br /> hµnh ®éng thùc tiÔn. H×nh t-îng kÎ sÜ hoµn danh trong th¬ «ng lµ mét mÉu mùc cho kiÓu<br /> ng-êi hµnh ®¹o, cho mÉu h×nh con ng-êi chøc n¨ng - phËn vÞ. Nh-ng kh«ng dõng l¹i ë ®Êy.<br /> Cã hµnh ®¹o kh«ng thÓ kh«ng cã hµnh l¹c bëi c¶ hai ®Òu lµ chÝ, lµ phËn... Ở ph-¬ng diÖn nµo,<br /> NguyÔn C«ng Trø còng lu«n lu«n lµ con ng-êi tù kh¼ng ®Þnh m×nh mét c¸ch m¹nh mÏ, vµ dÜ<br /> nhiªn «ng cã c¬ së ®Ó kh¼ng ®Þnh. ChÝnh v× vËy mµ «ng d¸m v-ît lªn, bÊt chÊp mäi ®-îc mÊt<br /> khen chª. D¸m dÊn th©n cho mäi hµnh vi, øng xö hµnh ®¹o vµ hµnh l¹c, NguyÔn C«ng Trø ®·<br /> t¹o cho m×nh ®­îc mét sù c©n b»ng cÇn thiÕt, tr¸nh ®­îc mäi c¬n “stress” rÊt dÔ cã ë thêi ®¹i<br /> «ng nhÊt lµ ®èi víi «ng. D-êng nh- «ng ®· t¹o ®-îc cho m×nh mét sù tho¶i m¸i tËn ®é trong<br /> mäi tr¹ng th¸i t©m lí, tinh thÇn vµ v-¬n ®Õn c¸i tù do cã thÓ cã. Con ng-êi c¸ nh©n víi mäi<br /> kh¶ n¨ng vµ nhu cÇu trÇn thÕ cã thÓ cã trong v¨n häc ViÖt Nam trung ®¹i ®Õn NguyÔn C«ng<br /> Trø lµ mét b-íc ph¸t triÓn ®ét xuÊt. Th¬ v¨n «ng lµ sù kh¼ng ®Þnh con ng-êi c¸ nh©n trªn mäi<br /> ph-¬ng diÖn cña lí t-ëng kÎ sÜ vµ lí t­ëng nh©n sinh. “Kh«ng cã g× thuéc vÒ con ng-ßi mµ l¹i<br /> xa l¹ ®èi víi”... con ng­êi nµy. H¬n thÕ, mäi sù ®Òu cã thÓ ®Èy ®Õn møc ngÊt ng­ëng, kh¸c<br /> ng-êi. §Êy võa lµ mét sù kh¼ng ®Þnh võa lµ mét th¸ch thøc. Trong triÒu (vµ ®©u chØ cã trong<br /> triÒu) ai ngÊt ng-ëng nh- «ng?. Mét c¸i t«i ng«ng, mét c¸ tÝnh m¹nh mÏ lõng l÷ng trong th¬<br /> v¨n NguyÔn C«ng Trø nh- muèn næi lo¹n, ph¸ tung mäi quy củ nền nÕp s¸o mßn nhµm ch¸n<br /> nãi rÊt nhiÒu ®iÒu cho ý thøc c¸ tÝnh, b¶n ng·, cho sù thÓ hiÖn phong c¸ch c¸ nh©n. Trong v¨n<br /> häc trung ®¹i ViÖt Nam, tr-íc NguyÔn C«ng Trø, Ýt thÊy cã sù tù thÓ hiÖn m×nh, nh×n m×nh<br /> phong phó ®a chiÒu nh- tr-êng hîp «ng Hy V¨n nµy”(5).<br /> <br /> 4. Nhân vật là kẻ sĩ trong quan sát của Nguyễn Công Trứ gồm nhiều đối tượng.<br /> Trước hết, thử xem những đối tượng là khách thể (ngoài bản thân tác giả) là những ai?<br /> <br /> Cũng như bất cứ nhà nho nào thời trung đại, chắc chắn - và đúng như vậy - Nguyễn<br /> Công Trứ phải vay mượn điển tích, điển cố, thi liệu Hán học, ông chủ yếu dẫn các tấm<br /> gương kẻ sĩ Trung Hoa.<br /> <br /> Đấy là những Khương Công, Nghiêm Tử (bài Thú ruộng vườn):<br /> <br /> Toà đá Khương Công đôi khám trúc<br /> Áo xuân Nghiêm Tử một vai cày<br /> <br /> (Khương Công tức Khương Thượng, còn gọi là Khương Tử Nha, Lã Thượng, Lã<br /> Vọng: lúc còn ở ẩn thường ngồi câu bên bến đá sông Vị; về sau ra giúp vua Chu Văn<br /> Vương làm lên cơ nghiệp; Nghiêm Tử tức Nghiêm Tử Lăng, hiệu Nghiêm Quang, người<br /> đời Đông Hán, lúc ở ẩn thường đi cày ở núi Phú Xuân).<br /> <br /> Là Bá Di, Thúc Tề (trong bài Vịnh Di, Tề) lên ở ẩn núi Thái Dương, thà ăn rau vi,<br /> rồi chịu chết đói, chứ không thèm ăn thóc nhà Chu, để giữ vững khí tiết; là Bá Nha, Tử Kì<br /> (đời Chiến quốc), Lưu Linh (đời nhà Tấn, quê ở Bái Quận, tính phóng khoáng nổi tiếng vì<br /> tài uống rượu); là Khuất Nguyên, danh sĩ đời Chiến quốc, làm chức Tam Lư đại phu nước<br /> Lỗ, thấy nước nguy, dân khổ, vua ngu, đau xót làm ra tập thơ Li Tao để tỏ chí khí của mình<br /> (Vịnh Khuất Nguyên); là Trần Đoàn, biệt hiệu Hi Di, đời Hậu Chu không ra làm quan, vì<br /> không đúng triều đại lí tưởng của ông (Vịnh Trần Đoàn), v.v.<br /> <br /> Là Trương Lưu Hầu tự Tử Phòng, người nước Hàn, làm mưu thần giúp Lưu Bang<br /> phá Tần diệt Sở, lập nên công nghiệp lớn (Trương Lưu Hầu I); là Hoàn Kì, Nhạc Phi (hai<br /> danh thần đời nhà Tống), Mai Phúc (danh nho đời Đông Hán), v.v.<br /> <br /> Là Phó Duyệt, người đời Thương, thuở hàn vi gánh đất đắp thuê, sau làm tướng<br /> giúp vua nhà Thương thành lập nghiệp vương; Lí Hề, người đời Chiến quốc, lúc nghèo đói<br /> chăn trâu thuê đề nuôi thân, sau giúp vua Tần lên nghiệp bá; là Khuông Hành đời Hán, nhà<br /> nghèo đêm không có dầu, thường đục lỗ ở vách để nhờ ánh đèn nhà người khách dọi sang<br /> mà học; là Xa Dận, tự Vũ Tử, người đời Tấn, không có đèn bắt đom đóm bỏ vào chai để có<br /> ánh sáng mà đọc; là Hàn Tín một trong “Tam kiệt” nhà Hán, quê ở đất Hoài Ân, khi còn<br /> nghèo khổ thường đi câu cá ở dưới thành; Trần Bình cũng danh thần thời Hán, quê ở đất<br /> Dương Võ, lúc còn nghèo phải coi việc chia phần cho người làng; là Mãi Thần (đời Hán),<br /> Lã Mông Chính (đời Tống), hai người trước đều nghèo sau làm nên sự nghiệp.<br /> <br /> Là Đào Tiềm, Lí Bạch, Đỗ Phủ, Tô Đông Pha - những kẻ sĩ - nghệ sĩ - nhà thơ<br /> lớn, luôn mang nặng nỗi đau nhân thế, thường lấy rượu làm vui, nhưng vẫn giữ vững nhân<br /> cách, tiết tháo dẫu trong bất cứ hoàn cảnh nào.<br /> <br /> Cuộc hành lạc vẫy vùng cho phỉ chí<br /> Thơ một túi gieo vần Đỗ Lí<br /> Rượu lưng bầu rót chén Lưu Linh<br /> Đàn Bá Nha gẩy khúc tính tang tình<br /> Cờ Đế Thích đi về xe pháo mã<br /> Lúc Vị ngộ Vị tân, Sằn dã<br /> Lấy bút nghiên mà hẹn với non sông<br /> Xe Thang Văn nhất đán tao phùng<br /> Bao nhiêu nợ tang bồng đem giả hết.<br /> <br /> (Cầm kì thi tửu)<br /> <br /> Kẻ sĩ Việt Nam, Nguyễn Công Trứ chỉ nhắc đến Lão Trần (tức Trần Tu đời Lê),<br /> 73 tuổi đỗ Tiến sĩ, vua gả cho một công chúa 23 tuổi. Ông nhắc đến Lão Trần vì thấy Lão<br /> Trần giống mình quá (giống ở sự đa tình hơn ai hết):<br /> <br /> Xưa nay mấy kẻ đa tình<br /> Lão Trần là một với mình là hai<br /> <br /> (Tuổi già cưới vợ hầu)<br /> <br /> Đối tượng kẻ sĩ là chủ thể tức chính bản thân tác giả mới là hình tượng trung tâm,<br /> và là hình tượng độc đáo nhất trong sáng tác của Nguyễn Công Trứ. Đây chính là hình<br /> tượng tác giả trong sáng tác của ông mà đã có người tìm hiểu, nghiên cứu (Trần Thị Cẩm<br /> Vân với đề tài: Hình tượng tác giả trong sáng tác của Nguyễn Công Trứ). Trần Thị Cẩm<br /> Vân đã rất có cơ sở khi xác định rằng: “Trong các sáng tác của mình, Nguyễn Công Trứ<br /> luôn thể hiện một bản lĩnh mạnh mẽ, cứng cỏi. Cái tôi được đặt trong một môi trường hoạt<br /> động đa dạng và cũng khá nhiều sắc điệu. Sự tự ý thức về tài năng cá nhân đã được ông<br /> nhìn nhận trong mối quan hệ với vũ trụ đất trời,v.v. Ý thức kẻ sĩ trong ông rất mạnh mẽ.<br /> Ông thể hiện là một nhà nho biết vượt lên trên những khó khăn thử thách của đời thường để<br /> hoàn thành nghĩa vụ của một đấng nam nhi, một ông quan đầy tinh thần trách nhiệm, xông<br /> pha trên mọi mặt trận, một người tài tử biết hưởng thụ các thú vui cầm, kì, thi, tửu. Và ông<br /> còn thể hiện là một con người ngông nghênh, ngạo thế. Dù ở khía cạnh nào thì ông vẫn<br /> luôn giữ một dáng vẻ riêng, không lẫn với cái trầm tư lặng lẽ, đầy trăn trở của Nguyễn Du,<br /> vẫn khác với vẻ đơn độc, bất cần đời và đứng ngoài khuôn khổ của Cao Bá Quát”(6).<br /> <br /> Quả là Nguyễn Công Trứ đã thể hiện mình rất rõ trong thơ, vừa trực tiếp, vừa gián<br /> tiếp, có khi bằng đại từ nhân xưng ngôi một, có khi bằng đại từ ngôi ba hoặc tự tách mình<br /> ra khỏi mình để ngắm nhìn mình, miêu tả mình:<br /> <br /> Ông Hy Văn tài bộ đã vào lồng<br /> Khi Thủ khoa, khi Tham tán, khi Tổng đốc Đông<br /> Gồm thao lược đã nên tay ngất ngưởng<br /> Lóc B×nh T©y, cê ®¹i t-íng,<br /> Cã khi vÒ Phñ Do·n Thõa Thiªn.<br /> §« m«n gi¶i tæ chi niªn,<br /> §¹c ngùa bß vµng ®eo ngÊt ng-ëng.<br /> K×a nói nä phau phau m©y tr¾ng,<br /> Tay kiÕm cung mµ nªn d¹ng tõ bi.<br /> Gãt tiªn theo ®ñng ®Ønh mét ®«i d×,<br /> Bôt còng nùc c-êi «ng ngÊt ng-ëng.<br /> §-îc mÊt d-¬ng d-¬ng ng-êi t¸i th-îng<br /> Khen chª ph¬i phíi ngän ®«ng phong.<br /> Khi ca, khi töu, khi c¾c, khi tïng,<br /> Kh«ng PhËt, kh«ng Tiªn, kh«ng v-íng tôc.<br /> Ch¼ng Tr¸i, Nh¹c còng vµo ph-êng H¸n, Phó.<br /> NghÜa vua t«i cho vÑn ®¹o s¬ chung,<br /> Trong triÒu ai ngÊt ng-ëng nh- «ng !<br /> <br /> (Bµi ca ngÊt ng-ëng)<br /> <br /> Bài thơ làm hiện lên một ông Hy Văn đầy cá tính độc đáo - cũng là một mẫu hình<br /> kẻ sĩ hoàn hảo theo “lí thuyết” luận về kẻ sĩ của Nguyễn Công Trứ. Theo TS. Nguyễn Viết<br /> Ngoạn, “Nguyễn Công Trứ đã đưa ra được một kiểu mẫu kẻ sĩ văn võ kiêm toàn, giàu óc<br /> kinh luân, hơn tài thi phú, bởi chắc là Nguyễn Công Trứ đã nhận ra được những nhược<br /> điểm của giai cấp ông. Quan niệm kẻ sĩ của Nguyễn Công Trứ thật hoàn bị và hào sảng. Nó<br /> đưa kẻ sĩ đến “thực hiện một mẫu người tổng hợp, trong đó có cái đạo đức của Trọng Ni,<br /> cái hùng dũng của Tử Lộ, cái thanh thoát của Tăng Điểm. Kẻ sĩ của ông như trở thành một<br /> siêu nhân” (Phạm Thế Ngũ)(7).<br /> <br /> Nguyễn Công Trứ là người có lí tưởng, từ lí thuyết đến thực tiễn, từ “luận” đến<br /> hành động, ông đều rất nhất quán. Việc ông theo Gia Long, dẹp khởi nghĩa Phan Bá Vành,<br /> Nông Văn Văn cũng không có gì trái với lí tưởng mà ông đã chọn. Việc ông giúp dân ở hai<br /> miền duyên hải Nam Định, Ninh Bình lập được hai huyện Tiền Hải, Kim Sơn, lấy được<br /> thêm 33.570 mẫu ruộng cho dân cày, làm cho cuộc sống nhân dân ở đây ấm no hơn càng<br /> chứng tỏ thêm chí kinh bang tế thế của một kẻ sĩ từng thề hẹn Phải có danh gì với núi sông.<br /> Chỉ có điều con đường làm quan hay việc hành đạo của ông có quá nhiều thăng trầm, đúng<br /> là “lên voi, xuống chó” (nhiều lần bị giáng chức, thậm chí bị cách tuột làm lính), v.v. Rồi<br /> chuyện người đời ghét ghen, đàm tiếu, thị phi do cái “ngất ngưởng” hay đi đâu cũng “gót<br /> tiên theo đủng đỉnh một đôi dì” của ông, ông cũng “bỏ ngoài tai”. Đấy không phải là “gàn”<br /> mà là một sự thách thức của một kẻ sĩ thấy được cái giá của mình và cũng rất thấu hiểu sự<br /> đời. Nguyễn Công Trứ có đủ cơ sở để đúc kết sự đời:<br /> <br /> Ra trường danh lợi vinh liền nhục<br /> Vào cuộc trần ai khóc trước cười<br /> Chuyện cũ trải qua đà chán mắt<br /> Việc sau nghĩ lại chẳng thừa hơi<br /> Đã hay đường cái thời ra thế.<br /> Sạch nợ tang bồng mới kể người .<br /> <br /> (Tình cảnh làm quan)<br /> <br /> Khi Nợ tang bồng trang trắng, vỗ tay reo tức là đã trả được các món nợ đời, nợ<br /> nước, nợ vua, nợ quân thân, nợ công danh, v.v. kẻ sĩ có quyền sống đến cùng khát vọng<br /> sống cá nhân với các nhu cầu trần thế, v.v. Triết lí cũng như con người hành lạc của<br /> Nguyễn Công Trứ thực sự là một phương diện cần thiết và tất yếu của nhân cách kẻ sĩ.<br /> <br /> <br /> CHÚ THÍCH<br /> (1)<br /> Từ điển Nho Phật Lão (Lao Tử - Thịnh Lê chủ biên), Nxb Văn học, TP.HCM, 2001,<br /> tr.1203.<br /> (2)<br /> Đào Duy Anh, Từ điển Hán Việt, Hàn Mạn Tử (Phan Bội Châu hiệu đính), Nxb Thành<br /> phố Hồ Chí Minh, 1996, tr.192.<br /> (3)<br /> Nguyễn Gia Kiểng Một chân dung tráng lệ của kẻ sĩ, http//www.dactrung.net.<br /> (4), (5)<br /> BiÖn Minh §iÒn, T¹p chÝ Nghiªn cøu v¨n häc, sè 3.2009, tr.36 - 37.<br /> (6)<br /> Trần Thị Cẩm Vân, Hình tượng tác giả trong sáng tác của Nguyễn Công Trứ, Luận văn<br /> Thạc sĩ, ĐH Vinh, 2002, tr.59.<br /> (7)<br /> Nguyễn Viết Ngoạn, Nguyễn Công Trứ, tác giả, tác phẩm, giai thoại, Nxb Đại học<br /> Quốc gia TP. Hồ Chí Minh, 2002, tr.56.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> .<br />