1
PHẦN I. ĐẶT VẤN ĐỀ
1. Lí do chọn đề tài
Thực hiện Nghị quyết 29/NQ-TW ngày 4/11/2013 của Ban Chấp hành
Trung ương Đảng tại Hội nghị Trung ương khóa 8 (Khóa XI) về Đổi mới căn bản
và toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa
trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, hội nhập quốc tế,
trong đó nhấn mạnh chuyển từ giáo dục trang bị chủ yếu kiến thức, kĩ năng sang
phát triền năng lực người học, nên giáo dục nước nhà đã có những chuyển biến
mạnh mẽ và sâu sắc. Trải qua nhiều lần chỉnh sửa bổ sung , ngày 25-26/12/2018,
Chương trình giáo dục phổ thông tổng thể và Chương trình phổ thông môn Lịch sử
đã chính thức được ban hành xác nhận mục tiêu, yêu cầu cốt lõi là phát triển năng
lực.
Để năng lực được hình thành và phát triển ở người học thì việc sử dụng đồ
dùng trực quan là cần thiết. Bởi như Lênin đã chỉ rõ, con đường nhận thức bắt
nguồn từ trực quan sinh động. Hơn nữa, kiến thức lịch sử với tính không lặp lại và
tính quá khứ, đòi hỏi việc sử dụng đồ dùng trực quan lại càng không thể thiếu.
Trong thời gian qua, nhiều chuyên khảo viết về sử dụng đồ dùng trực quan, nhất là
các kênh hình ở các cấp THCS và THPT, cả lịch sử Việt Nam lẫn lịch sử thế giới
đã được xuất bản. Trong sáng kiến này, tác giả đã đi vào một nhóm tranh ảnh lịch
sử có phạm vi hẹp hơn đó là tranh biếm họa.
Tranh biếm họa là tranh châm biếm, chế giễu, đả kích thông qua sự phóng
đại một hoặc vài yếu tố đặc trưng của đối tượng bị châm biếm. Giống các loại
tranh khác được sử dụng trong dạy học Lịch sử, tranh biếm họa mạng đầy đủ
nhưng ưu điểm của đồ dùng trực quan, góp phần khắc sâu sự kiện lịch sử, nâng cao
năng lực tái hiện kiến thức, phát triển óc quan sát và tư duy cho học sinh. Ngoài
ra, tranh biếm họa còn nâng cao sự hứng thú, giúp giáo dục tư tưởng và óc thẩm
mĩ. Tranh biếm họa có đặc trưng là tính biểu tượng và logic vấn đề cao, luôn có
một lớp nghĩa ẩn dưới hình vẽ. Nên để hiểu được tranh biếm họa thì HS cần có
kiến thức nền tảng tốt, cộng thêm tư duy logic và tư duy phản biện cao. Do vậy, sử
dụng tranh biếm họa trong dạy học Lịch sử còn giúp thúc đẩy tư duy phản
biện,chính kiến và sự logic trong nhận thức của HS. Bên cạnh đó, sử dụng đồ dung
trực quan nói chung, tranh biếm họa nói riêng còn giúp giáo dục tư tưởng và óc
thẩm mĩ cho HS.
Xuất phát từ yêu cầu đổi mới dạy học, đạt mục tiêu của chương trình
giáo dục phổ thông áp dụng sau năm 2020 và từ thực trạng của bộ môn Lịch sử
bậc THPT tôi đã mạnh dạn chọn đề tài nghiên cứu: KHAI THÁC TRANH BIẾM HỌA
VÀO DẠY HỌC CHƯƠNG I: CÁC NƯỚC CHÂU Á ,CHÂU PHI VÀ KHU VỰC MĨ LA
TINH- LỊCH SỬ 11- TRUNG HỌC PHỔ THÔNG, để làm đề tài sáng kiến kinh nghiệm.
Đây là một số kinh nghiệm của bản thân và bước đầu thực hiện vì vậy không tránh
khỏi những sai sót mong sự giúp đỡ góp ý của đồng nghiệp
2
2. Những tính mới, đóng góp mới của đề tài
Hiện nay, xây dựng và tổ chức các hình thức dạy học theo định hướng hình
thành và phát triển năng lực trong môn lịch sử hiện nay rất mới, đa số giáo viên
còn lúng túng, thiếu kinh nghiệm trong việc áp dụng và thực hiện.Trong đó qua
khảo sát thực tế nhiều giáo viên và học sinh vẫn còn đang lúng túng khi vận dụng
phương pháp khai thác tranh biếm họa trong quá trình dạy và học bộ môn Lịch sử
ở bậc THPT.
Đề tài đã nghiên cứu về thực trạng vận dụng phương pháp khai thác tranh
biếm họa trong bộ môn Lịch sử hiện nay ở trường THPT trên địa bàn huyện Tân
Kỳ, tỉnh Nghệ An. Từ đó, đưa ra các giải pháp vận dụng phương pháp khai thác
tranh biếm họa trong dạy học , thiết kế các hình thức dạy học bằng khai thác tranh
biếm họa học trong dạy học bộ môn Lịch sử lớp 11 bậc THPT theo định hướng
hình thành và phát triển năng lực học sinh một cách cụ thể. Mặt khác, thông qua tổ
chức dạy học theo định hướng mới thông qua phương pháp làm cho học sinh yêu
thích học bộ môn Lịch sử hơn.
Thông qua thiết kế và soạn giảng bài 3 “ Trung Quốc ”–Lịch Sử 11 bậc
THPT theo định hướng mới, để hướng tới các mục tiêu: chiếm lĩnh nội dung kiến
thức khoa học, hiểu biết tiến trình khoa học và rèn luyện các kĩ năng tiến trình
khoa học như: quan sát, thu thập thông tin, dữ liệu; xử lý (so sánh, sắp xếp, phân
loại, liên hệ…thông tin); suy luận, áp dụng thực tiễn nhằm hướng tới việc hình
thành và phát triển năng lực cho học sinh thông qua rèn luyện kĩ năng khai thác đồ
dùng trực quan cho học sinh.Việc vận dụng phương pháp khai thác tranh biếm
họa vào dạy học Lịch sử có thể xem một điều kiện, kết quả góp phần vào sự phát
triển nhân cách thế hệ trẻ một trong những phẩm chất quan trọng của mỗi cá nhân
là tính tích cực, sự chủ động sáng tạo trong mọi hoàn cảnh.
Đề tài cũng đáp ứng được yêu cầu đổi mới toàn diện và đồng bộ trong
phương pháp dạy học và định hướng phát triển phẩm chất năng lực của học sinh,
xác định rõ những yêu cầu cơ bản của phương pháp tự học như: nội dung phương
pháp tự học gồm mấy vấn đề, để tiếp cận nó phải tuân thủ theo qui trình nào, điều
kiện để áp dụng có hiệu quả các yêu cầu ra sao… từ đó xây dựng những biện pháp
dạy tự học tích cực tương ứng.
Mặt khác, đề tài sáng kiến đáp ứng được một trong những mục tiêu của đổi mới
căn bản, toàn diện về GD&ĐT hiện đại mà trong Nghị quyết số 29 của Hội nghị
lần thứ 8, Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XI đã chỉ ra. Qua đề tài nghiên
cứu nhằm giúp người dạy và người học tiếp cận với xu thế dạy học trong chương
trình giáo dục THPT mới áp dụng sau năm 2020, đó là phát triển con người mới có
năng lực và phẩm chất đáp ứng sự phát triển của xã hội.
3
PHẦN NỘI DUNG NGHIÊN CỨU
CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC KHAI THÁC
TRANH BIẾM HỌA VÀO DẠY HỌC CHƯƠNG I:CÁC NƯỚC CHÂU
Á,CHÂU PHI VÀ KHU VỰC MĨ LA TINH –LỊCH SỬ 11-THPT
1.1. Cơ sở lí luận
1.1.1. Một số khái niệm về tranh biếm họa và khai thác tranh biếm họa
- Khái niệm về tranh biếm họa
Theo Đại từ điển Tiếng Việt của Nguyễn Nhứ Ý, biếm có nghĩa là chê, biếm
họa là tranh châm biếm.
Theo Từ điển en.oxforddictionaries.com, “caricature” (tranh biếm họa được
định nghĩa là: “ A picture, description, or imitation of a person in which certain
striking characteristics are exaggerated in order to create a comic or grotesque
effect”, định nghĩa là một bức tranh, một mô tả hoặc một sự bắt chước một người
mà trong đó đặc điểm nổi bật được phóng đại để tạo ra một hiệu ứng hài hước hoặc
gây cười.
Theo Từ điển Lạc Việt, “biếm họa” trong tiếng Anh gọi là “ caricature” có
nghĩa là tranh gây cười để chế giễu nhưng tật xấu.
Theo Vdict.com, Informatik.uni-leipzig.de, tratu.soha.vn và vi.wiktionary.org,
tranh biếm họa là tranh châm biếm gây cười.
Tác giả Baran Sarigul trong công trình The Significance of Caricature in
Visual Cammunication (Ý nghĩa của tranh biếm họa trong giao tiếp trực quan)
quan niệm: Tranh biếm họa là một loại đồ dùng trực quan chứa đựng những thông
điệp thông qua những bản vẽ phóng đại. Đó là cách ngắn gọn và sắc bén nhất để
phát ra một lời chỉ trích. Bởi vậy, ban đầu nó được một số người sử dụng để đáp
trả sự thiếu hiểu biết và khiêm nhã của một bộ phận xã hội. Bất kể điều gì liên
quan đến con người đều có thể trở thành chủ đề của tranh biếm họa.
Barbara Brooks trong cuốn Caricature as the record of Medical History in
eighteenth century London đã khẳng định: “ Tranh biếm họa là phượng tiện cho
phép bình luận trực quan về những điều ngớ ngẩn và mâu thuẫn của thời đại…Kĩ
năng của hoạ sĩ vẽ tranh biếm họa cũng giống như kĩ năng của người viết truyện
châm biếm: họ quan sát xã hội và “chưng cất” sự lệch tâm của hành vi con người.
Nhìn chung, tranh biếm họa có các đặc điểm cơ bản sau:
- Về hình thức, đó là một loại tranh ( phân biệt với ảnh chụp)
- Về nội dung, là loại tranh trong đó có yếu tố được phóng đại chi tiết nào đó của
đối tượng bị châm biếm, đả kích. Cũng chính vì thế, hầu hết tranh biếm họa
thường gây cười.
- Về mục đích, tranh được vẽ nhằm chấm biếm, chế giễu những thói hư tật xấu
trong xã hội.
- Về chủ đề, bất kể chủ đề gì liên quan đến con người, quan hệ giữa con người
với con người trong đời sống đều có thể trở thành đề tài của tranh biếm họa.
4
Tóm lại, tranh biếm họa là tranh châm biếm, chế giễu, đả kích thông qua
sự phóng đại một hoặc vài yếu tố đặc trưng của đối tượng bị châm biếm.
Khai thác tranh biếm họa
Một phương pháp dạy học có hiệu quả trong việc hình thành năng lực và
phẩm chất cho học sinh là khai thác tranh biếm họa trong dạy học lịch sử ở trường
THPT
1.1.2. Vị trí vai trò khai thác tranh biếm họa trong dạy học lịch sử.
Khai thác tranh biếm họa trong dạy học Lịch sử có ý nghĩa quan trọng,ngoài
những ưu thế của một loại đồ dùng trực quan mở đầu cho quá trình nhận thức,khả
năng quan sát ,năng lực tái hiện kiến thức ,khắc sâu kiến thức khả năng tư duy
,tranh biếm họa còn có ưu thế riêng là kích thích được hững thú cho người học là
nền tảng quan trọng của việc tạo động cơ,cũng như tích cực hóa động cơ học tập
cho học sinh thông qua yếu tố hài hước châm biếm
Thứ nhất, giống các loại tranh khác được sử dụng trong dạy học Lịch sử,
tranh biếm họa mang đầy đủ những ưu điểm của đồ dùng trực quan.
Theo con đường nhận thức nổi tiếng mà Lênin đã chỉ ra trong tác phẩm Bút
ký triết học: “Từ trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng, từ tư duy trừu tượng
đến thực tiễn - đó là con đường biện chứng của sự nhận thức chân lí, của sự nhận
thức hiện thực khách quan”, tranh biếm họa thực chất cũng là một loại đồ dùng
trực quan, có vai trò quan trọng trong việc mở đầu quá trình nhận thức – giai đoạn
“ trực quan sinh động”.
Theo kết quả thực nghiệm giáo dục học: Việc ghi nhớ kiến thức qua hoạt
động nhìn có thể đạt được đến 30%, vừa nghe vừa nhìn đạt 50% sau 2 tuần.
Komenxki (1582-1670) – Ông tổ của nền giáo dục cận đại, xem trực quan là “
nguyên tắc vàng ngọc” trong dạy học nói chung.
Các mức độ ghi nhớ kiến thức sau hai tuần học
5
Đối với việc dạy học Lịch sử, đồ dùng trực quan có vai trò rất quan trọng bởi
hai trong những đặc trưng của kiến thức là tính quá khứ và tính không lặp lại, trong
khi nhận thức của học sinh lại diễn ra theo hướng từ hiện tại nhìn về quá khứ, rất
dễ xảy ra tình trạng “ hiện đại hóa lịch sử”. Sử dụng đồ dùng trực quan góp phần
đưa HS trở lại không khí lịch sử như hiện thực đã xảy ra.
Tuy nhiên, khác với các loại tranh khác, hầu hết tranh biếm họa gây hứng thú
cao ở người đọc thông qua những chi tiết phóng đại. Theo lí luận giáo dục học và
tâm lí học, hứng thú có vai trò quan trọng trong việc làm cho con người trở nên vui
tươi, phấn chấn hơn. Hứng thú làm cho qua trình học tập trở nên hấp dẫn hơn và
duy trì được nhận thức một cách bền bỉ. Theo Alecxêep: “chỉ có hưng thú với một
hoạt động nào đó mới đảm bảo cho hoạt động ấy được tích cực”.
Thứ hai, tranh biếm họa góp phần khắc sâu sự kiện lịch sử, nâng cao năng
lực tái hiện kiến thức.
Tranh biếm họa với những chi tiết phóng đại sẽ gây ấn tượng với người xem, duy
trì sự chú ý và làm chỗ dựa cho sự ghi nhớ. Theo quy luật ưu tiên của trí nhớ, sự
ghi nhớ sẽ có chọn lọc với các mức độ khác nhau tùy thuộc vào đặc điểm thông tin.
Cụ thể, sự ghi nhớ sẽ ưu tiên cho những điều cụ thể, hình ảnh trực quan (sẽ dễ ghi
nhớ hơn ngôn ngữ trừu tượng), sự vật hiện tượng càng sinh động, hấp dẫn, càng
gây hứng thú càng dễ ghi nhớ, những điều quan trọng, bổ ích hoặc gây tranh
cãi…Những đặc điểm đó sẽ góp phần giúp học sinh tái hiện kiến thức khi cần thiết,
khắc sâu sự kiện lịch sử hơn, tạo biểu tượng lịch sử ở HS.
Các nước đế quốc xâu xé “ chiếc bánh ngọt” Trung Quốc
