1
PHẦN 1: ĐẶT VẤN ĐỀ
1. Lý do chọn đề tài
Trong những năm gần đây, tri thức nhân loại có sự tiến bộ vượt bậc với sự
phát triển nhanh chóng của khoa học kĩ thuật và công nghệ thông tin. Điều đó thúc
đẩy sự đổi mới để phát triển trong tất cả các lĩnh vực. Hơn hết thảy, ngành giáo dục
phải có sự tiên phong trong đổi mới để bắt nhịp với tri thức nhân loại. Đó là lí do
chương trình giáo dục 2018 được đưa vào giảng dạy sau một thời gian dài chuẩn bị
kĩ lưỡng. Chương trình Giáo dục phổ thông 2018 được biên soạn trong hơn hai
năm và công bố vào tháng 12 năm 2018 nên gọi là Chương trình 2018 (CT 2018).
Riêng về chương trình Ngữ văn 2018 sau khi biên soạn xong đã xin ý kiến của các
chuyên gia văn học và ngôn ngữ, lấy ý kiến của tất cả các sở, các trường, nhất là
của các nhà khoa học thuộc các Đại học Sư phạm trong cả nước. Chương trình đã
công khai trên mạng và đăng tải trên báo chí trong khoảng thời gian từ bốn lăm
đến sáu mươi ngày để xin ý kiến công luận. Sau khi sửa chữa, bổ sung chương
trình phải thông qua thẩm định. Hội đồng quốc gia thẩm định chương trình trải qua
ba lần. Sau khi Hội đồng Quốc gia lần thứ ba thông qua, chương trình được mới
kết luận để lãnh đạo Bộ Giáo dục và Đào tạo ký quyết định ban hành.
Giao tiếp ngôn ngữ là một hoạt động đặc thù và quan trọng nhất của con
người. Sản phẩm của các hoạt động giao tiếp bằng ngôn ngữ chính là ngôn bản
hoặc văn bản. Có thể nói, đây là những khái niệm cơ bản mà lí luận dạy tiếng Việt
theo quan điểm giao tiếp quan tâm nghiên cứu. dạy kĩ năng nghe - nói cho học sinh
chính là quá trình nâng cao năng lực sử dụng ngôn ngữ nhằm cung cấp cho các em
công cụ giao tiếp và tư duy, giúp các em có năng lực giao tiếp với các kĩ năng nghe
- nói cơ bản. Dạy kĩ năng nghe - nói theo quan điểm giao tiếp, tức là hướng học
sinh tới những hoạt động giao tiếp - hoạt động tiếp nhận, cảm thụ và hoạt động tạo
lập, sản sinh lời nói. Một trong những mục tiêu cơ bản của dạy kĩ năng nghe - nói
là hình thành, rèn luyện và phát triển năng lực giao tiếp bằng ngôn ngữ, năng lực
hoạt động lời nói cho học sinh, bao gồm năng lực lĩnh hội về lời nói (nghe) và
năng lực sinh sản lời nói (nói). Phát triển kĩ năng nghe - nói cho học sinh chính là
việc dạy cho các em biết sử dụng linh hoạt các nghi thức lời nói vào cuộc hội thoại
cụ thể một cách phù hợp; giúp học sinh luyện tập cách đối thoại có văn hóa. Phát
triển kĩ năng nghe - nói cho học sinh là phát triển kĩ năng hội thoại, giao tiếp cho
các em trong các cuộc thoại gắn với đời sống học tập, sinh hoạt hằng ngày. Nhận
thấy rõ điều đó chương trình giáo dục 2018 đã có sự điều chỉnh rất mới trong môn
Ngữ văn với ý tưởng dạy cả bốn kỹ năng: nghe - nói - đọc - viết trong một bài học.
Đặc biệt phần dạy kĩ năng nghe - nói là phần rất mới nên đặt ra nhiều thử thách
cho người dạy và người học.
Có thể thấy rằng với môn Ngữ văn, dạy học Ngữ văn ở nhà trường phổ
thông đang đứng trước ngưỡng cửa của những đổi mới quan trọng, toàn diện nhằm
mục tiêu phát triển phẩm chất và năng lực người học, từng bước hòa nhập vào bối
2
cảnh giáo dục khu vực và quốc tế. Trong công cuộc đổi mới đó việc định hướng để
đạt hiệu quả cao trong chương trình dạy học mới là nhu cầu tất yếu.
Một trong những điểm quan trọng của chương trình Ngữ văn nói riêng,
chương trình GDPT 2018 nói chung là chương trình mở. Nhằm phục vụ cho chủ
trương chương trình nhiều SGK, vì thế chương trình chỉ nêu lên mục tiêu; những
yêu cầu cần đạt về bốn năng lực đọc, viết, nói và nghe; phần nội dung, chương
trình chỉ nêu một số nội dung cốt lõi của mỗi lớp, mỗi cấp bao gồm những nội
dung cơ bản về kiến thức tiếng Việt, kiến thức văn học và gợi ý ngữ liệu. Như vậy,
việc dạy thế nào, bắt đầu từ đâu, sắp xếp kiến thức ra sao, kết cấu bài dạy và việc
lựa chọn ngữ liệu thế nào?… hoàn toàn do tác giả các bộ sách giáo khoa quyết
định. Tuy nhiên, dù các bộ SGK có cách triển khai rất khác nhau, nhưng tất cả đều
phải hướng đến mục tiêu và đáp ứng được các yêu cầu cần đạt mà chương trình đã
nêu. Thông qua hoạt động đọc, viết, nói và nghe các kiểu loại văn bản, nhất là văn
bản văn học, môn Ngữ văn góp phần giúp học sinh phát triển những phẩm chất cao
đẹp như: tình yêu đối với thiên nhiên, tình yêu quê hương, đất nước; ý thức đối với
cội nguồn, tự hào về lịch sử dân tộc; lòng nhân ái, vị tha; yêu thích cái đẹp, cái
thiện và có cảm xúc lành mạnh; có hứng thú học tập, ham thích lao động, tinh thần
tự học, phát triển ý thức nghề nghiệp; trung thực và có ý thức sẵn sàng thực hiện
trách nhiệm công dân, góp phần giữ gìn, phát huy các giá trị văn hóa Việt Nam; có
tinh thần hội nhập và ý thức công dân toàn cầu.
Chương trình Ngữ văn trung học phổ thông tiếp tục phát triển năng lực giao
tiếp đã hình thành ở trung học cơ sở. Thông qua những kiến thức phổ thông nền
tảng, có tính hệ thống và sâu rộng hơn về văn học, tiếng Việt, chương trình giúp
học sinh có năng lực vững vàng để tiếp tục học lên cao đẳng, đại học, các trường
nghề hoặc tham gia vào cuộc sống lao động. Kết thúc cấp trung học phổ thông, học
sinh biết đọc hiểu các kiểu loại văn bản dựa trên những kiến thức sâu rộng hơn và
hệ thống hơn, kết hợp với những trải nghiệm và khả năng suy luận, tư duy độc lập
của bản thân; biết viết các kiểu loại văn bản tương đối phức tạp (nhất là văn bản
nghị luận, văn bản thông tin) đúng quy cách, quy trình; biết trình bày dễ hiểu,
mạch lạc, sinh động các ý tưởng và cảm xúc; nói có nội dung, rõ ràng, đúng trọng
tâm, có thái độ tự tin khi nói trước nhiều người, biết nghe hiểu với thái độ phù hợp
và phản hồi hiệu quả. Năng lực thẩm mĩ được phát triển thông qua thưởng thức vẻ
đẹp của con người, thiên nhiên, sự việc và ngôn từ trong tác phẩm văn học. Qua
những ngữ liệu chọn lọc đặc sắc, học sinh có được những trải nghiệm thú vị trong
đọc, viết, nói, nghe và rút ra được những bài học cụ thể, sâu sắc; có khả năng phản
hồi một cách tích cực và hiệu quả những nội dung đã đọc, khả năng làm chủ tình
cảm, hành vi cũng như khả năng ứng xử phù hợp trước các tình huống phức tạp
trong đời sống. Cũng qua đọc hiểu các kiểu loại văn bản, học sinh có được hiểu
biết cơ bản về sự đa dạng văn hóa, có khả năng tìm tòi khám phá, để củng cố, mở
rộng vốn sống và tri thức văn hóa; biết tôn trọng sự khác biệt giữa các nền văn hóa,
giữa mọi người. Qua yêu cầu viết các kiểu loại văn bản, chương trình giúp học sinh
3
có khả năng suy nghĩ độc lập, sáng tạo; khả năng tìm kiếm, lựa chọn cách giải
quyết vấn đề, đề xuất giải pháp. Nội dung luyện nói và nghe giúp học sinh biết sử
dụng ngôn ngữ kết hợp với các loại phương tiện phi ngôn ngữ đa dạng để trình bày
thông tin, ý tưởng và để thảo luận, lập luận, đánh giá về các vấn đề trong học tập
và đời sống một cách phù hợp, hiệu quả.
Xuất phát từ yêu cầu thực tiễn của chương trình giáo dục 2018 nói chung và
môn Ngữ văn nói riêng tôi đã tiến hành đề tài “Một số định hướng nâng cao hiệu
quả dạy học phần nói - nghe trong môn Ngữ văn lớp 10 chương trình GDPT-
2018”
2. Mục đích nghiên cứu
Nhằm đáp ứng mục tiêu và yêu cầu cần đạt chính là kim chỉ nam cho giáo
viên giảng dạy môn Ngữ văn THPT thiết kế bài giảng và tổ chức tiết dạy đúng tinh
thần đổi mới của chương trình giáo dục phổ thông 2018. Trong thực tế giảng dạy
chúng tôi nhận thấy rằng bấy lâu nay việc dạy học văn ở nhà trường phổ thông
đang bị bất cân xứng về bốn kỹ năng nghe - nói - đọc - viết cho học sinh. Học sinh
chủ yếu được rèn luyện nhiều ở mặt đọc và viết, còn kỹ năng nói rất hạn chế, đặc
biệt là kỹ năng nghe thì dường như bị bỏ quên. Các kỹ năng về “nghe” và “nói”
của học sinh còn nhiều khiếm khuyết. Học sinh chưa có năng lực biết lắng nghe để
nhận thức, thấu hiểu mà ứng xử cho phù hợp. Học sinh chưa quen với lắng nghe để
cảm nhận theo cách nghệ thuật, ví dụ như âm điệu của một bài thơ, tiết tấu của một
bản nhạc. Bên cạnh đó, học sinh yếu về kỹ năng nói, thuyết trình và tranh luận.
Cho nên, nhiều em trong lớp học ở trường thì thụ động, rụt rè; ra ngoài xã hội thì
khép nép thu mình vì sợ nói, sợ sai. Việc học văn bị cho thiếu thực tiễn là vì thế.
Có thể nhận thấy dạy kỹ năng nói và nghe là phần mới mang tính đột phá đưa môn
Ngữ văn gắn với nhu cầu thực tiễn hơn của chương trình 2018.
3. Nhiệm vụ nghiên cứu:
Sáng kiến này nghiên cứu các nội dung sau đây:
- Nghiên cứu cơ sở lý luận về nâng cao hiệu quả dạy học phần nói nghe
trong môn Ngữ văn lớp 10.
- Khảo sát, đánh giá về thực trạng dạy học phần nói nghe trong môn Ngữ
văn trên địa bàn huyện Đô Lương, tỉnh Nghệ An.
- Đề xuất quy trình dạy học dựa trên nâng cao hiệu quả dạy học phần nói
nghe trong môn Ngữ văn lớp 10 chương trình GDPT-2018
- Tiến hành thực nghiệm sư phạm để xem xét khả năng ứng dụng của đề tài
trong việc nâng cao hiệu quả dạy học phần nói nghe trong môn Ngữ văn lớp 10
chương trình GDPT-2018
4. Phạm vi và đối tƣợng nghiên cứu
4.1. Đối tƣợng nghiên cứu:
4
Sáng kiến tập trung nghiên cứu việc vận dụng phương pháp dạy học phần
nói - nghe trong chương trình Ngữ văn THPT 2018 (trên cơ sở một số thiết kế và
triển khai một số hoạt động cụ thể để nâng cao hiệu quả dạy học phần nói nghe
trong môn Ngữ văn lớp 10 chương trình GDPT-2018).
4.2. Phạm vi áp dụng sáng kiến:
Định hướng và hỗ trợ cho giáo viên, học sinh trong môn học Ngữ văn
THPT.
- Nội dung: Đề tài tập trung nghiên cứu cơ sở lí luận, cơ sở thực tiễn về PP
dạy học phần nói - nghe trong chương trình Ngữ văn THPT. Đề xuất quy trình dạy
học phần nói - nghe trong chương trình Ngữ văn
- Không gian nghiên cứu: Đề tài được triển khai nghiên cứu cho HS khối
10 tại trường THPT Đô Lương 2, huyện Đô Lương, tỉnh Nghệ An.
- Thời gian nghiên cứu: Đề tài thực hiện trong năm học 2023 - 2024
5. Phƣơng pháp nghiên cứu
- Nhóm phương pháp nghiên cứu lý luận:
+ Sử dụng các phương pháp phân tích, tổng hợp, hệ thống, khái quát
hóa,...các thông tin, các văn kiện, tài liệu, Nghị quyết của Đảng, Nhà nước và các
tài liệu có liên quan đến đề tài nhằm thiết lập cơ sở lý luận cho vấn đề nghiên cứu.
+ Nghiên cứu lý luận về phương pháp dạy học phần nói - nghe trong
chương trình Ngữ văn THPT.
- Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn:
+ Phương pháp điều tra theo bảng hỏi nhằm tìm hiểu thực trạng vận dụng
phương pháp dạy học phần nói - nghe trong chương trình Ngữ văn ở các trường
THPT trên địa bàn huyện Đô Lương.
+ Phương pháp quan sát các hoạt động của giáo viên, học sinh trong các giờ
học, điều kiện dạy và học của giáo viên và học sinh.
+ Nghiên cứu các sản phẩm của giáo viên và học sinh (giáo án, phiếu học
tập,...).
+ Phương pháp thống kê toán học sử dụng để tính toán các tham số đặc
trưng, so sánh kết quả thực nghiệm.
6. Đóng góp mới của đề tài:
- Về lý luận: Phân tích làm sáng tỏ cơ sở lý luận về dạy học dạy học phần
nói - nghe trong chương trình Ngữ văn THPT. Trong đó bao gồm hệ thống các
khái niệm liên quan đến dạy học dạy học dựa trên dạy học phần nói - nghe trong
chương trình Ngữ văn THPT, bản chất, quy trình dạy học và lý thuyết trong dạy
học.
5
- Về thực tiễn:
+ Đề tài được triển khai áp dụng lần đầu tiên cho chương trình bộ môn Ngữ
văn - Chương trình GDPT 2018.
+ Thiết kế bài học dạy học dựa trên phần nói - nghe trong chương trình Ngữ
văn THPT
+ Ứng dụng một số phần mềm và thiết bị vào dạy học Ngữ văn.
+ Đề tài giúp học sinh có cơ hội tìm hiểu, và có phương pháp nói - nghe phù
hợp.
+ Qua sáng kiến, giúp các đồng nghiệp về đổi mới PPDH để phát triển phẩm
chất, năng lực học sinh.