1
PHẦN I. ĐẶT VẤN ĐỀ
1. Lí do chọn đề tài
Giáo dục Việt Nam đang tập trung đổi mới, hướng tới một nền giáo dục tiến
bộ, hiện đại ngang tầm với các nước trong khu vực và toàn thế giới. Uneco đã đề ra
4 trụ cột của giáo dục trong thế kỉ 21 là học để biết, học để làm, học để cùng chung
sống, học để khẳng định mình (Learning to knovv, Learning to do, Learning to live
together and learning to be). Chính vì thế vai trò của các bài toán có nội dung thực
tế trong dạy học toán là không thể không đề cập đến. Vai trò của toán học ngày càng
quan trọng và tăng lên không ngừng thể hiện ở sự tiến bộ trong nhiều lĩnh vực khác
nhau của khoa học, công nghệ, sản xuất và đời sống xã hội, đặc biệt là với máy tính
điện tử, toán học thúc đẩy mạnh mẽ các quá trình tự động hoá trong sản xuất, mở
rộng nhanh phạm vi ứng dụng và trở thành công cụ thiết yếu của mọi khoa học. Toán
học có vai trò quan trọng như vậy không phải là do ngẫu nhiên mà chính là sự liên
hệ thường xuyên với thực tiễn, lấy thực tiễn làm động lực phát triển và là mục tiêu
phục vụ cuối cùng. Toán học có nguồn gốc từ thực tiễn lao động sản xuất của con
người và ngược lại toán học là công cụ đắc lực giúp con người chinh phục và khám
phá thế giới tự nhiên.
Để đáp ứng được sự phát triển của kinh tế, của khoa học khác, của kỹ thuật
và sản xuất đòi hỏi phải có con người lao động có hiểu biết có kỹ năng và ý thức vận
dụng những thành tựu của toán học trong những điều kiện cụ thể để mang lại hiệu
quả lao động thiết thực. Chính vì lẽ đó sự nghiệp giáo dục – đào tạo trong thời kì đổi
mới hiện nay phải góp phần quyết định vào việc bồi dưỡng cho HS tiềm năng trí tuệ,
tự duy sáng tạo, năng lực tìm tòi chiếm lĩnh trí thức, năng lực giải quyết vấn đề, đáp
ứng được với thực tế cuộc sống. Để đáp ứng với sự phát triển của kinh tế tri thức và
sự phát triển của khoa học thì ngay từ bây giờ khi ngồi trên ghế nhà trường phải dạy
cho học sinh tri thức để tạo ra những con người lao động, tự chủ, năng động sáng
tạo và có năng lực để đáp ứng được những yêu cầu phát triển của đất nước và cũng
là nguồn lực thúc đẩy cho mục tiêu kinh tế - xã hội, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.
Chính vì thế dạy học toán ở trường THPT phải luôn gắn bó mật thiết với thực tiễn
đời sống. Tuy nhiên trong thực tiễn dạy học ở trường THPT nhìn chung mới chỉ tập
chung rèn luyện cho học sinh vận dụng trí thức học toán ở kỹ năng vận dụng tư duy
tri thức trong nội bộ môn toán là chủ yếu còn kĩ năng vận dụng tri thức trong toán
học vào nhiều môn khác vào đời sống thực tiễn chưa được chú ý đúng mức và thường
xuyên. Những bài toán có nội dung liên hệ trực tiếp với đời sống lao động sản xuất
còn được trình bày một cách hạn chế trong chương trình toán phổ thông. Như vậy,
trong giảng dạy toán nếu muốn tăng cường rèn luyện khả năng và ý thức ứng dụng,
toán học cho học sinh nhất thiết phải chú ý mở rộng phạm vi ứng dụng, trong đó ứng
dụng vào thực tiễn cần được đặc biệt chú ý thường xuyên, qua đó góp phần tăng
cường thực hành gắn với thực tiễn làm cho toán học không trừu tượng khô khan và
nhàm chán. Học sinh biết vận dụng kiến thức đã học để giải quyết trực tiếp một số
vấn đề trong cuộc sống và ngược lại. Qua đó càng làm thêm sự nổi bật nguyên lý:
2
“Học đi đôi với hành, giáo dục kết hợp với lao động sản xuất, lý luận gắn với thực
tiễn, giáo dục nhà trường kết hợp với giáo dục gia đình và giáo dục xã hội”.
Trong mục tiêu dạy học môn Toán, hầu hết các nước trên thế giới đều hướng
vào phát triển năng lực người học, đặc biệt năng lực tư duy, năng lực giải quyết vấn
đề. Bởi vậy, cần phải tăng cường khả năng vận dụng kiến thức, kỹ năng toán học
vào đời sống thực tiễn, thông qua việc giải quyết các tình huống nảy sinh trong cuộc
sống. Tuy nhiên, thực tiễn cho thấy có không ít GV Toán chủ yếu quan tâm tới các
khái niệm, các mệnh đề toán học thuần túy, các bài tập vận dụng lí thuyết, làm cho
môn Toán trở nên khô khan, không mấy hấp dẫn.
Một trong những định hướng xây dựng và phát triển chương trình giáo dục
phổ thông 2018 là năng lực mô hình toán học hóa từ các tình huống thực tiễn giả
định hoặc tình huống thực trong cuộc sống. Đây là năng lực cần phải được quan tâm
nhiều hơn nữa đối với các trường phổ thông hiện nay
Trong chương trình giáo dục phổ thông 2018 ở môn Toán bậc THPT , có
nhiều kiến thức Hình học liên quan đến thực tế. Nhiều đồ vật xung quanh ta có hình
dạng là các hình hình học: hình vuông, hình hộp chữ nhật, hình nón, hình cầu.... Việc
tính toán các khoảng cách, diện tích bề mặt của các hình, tính thể tích các khối đa
diện, khối tròn xoay... là những bài toán Hình học có liên quan đến thực tế.
Hình học còn được sử dụng trong nhiều ngành nghề, như nghề cơ khí, nghề
mộc, kiến trúc, nghề xây dựng, hội họa.... Hình học được sử dụng để thiết kế các bản
vẽ cơ khí, vì các chi tiết cơ khí thường được chế tạo bởi những khối hình học cơ bản;
Trong thiết kế đồ họa, trong những nét đẹp của hội họa, những công trình kiến trúc
nổi tiếng, trong các khảo sát về diện tích, các bản đồ quy hoạch, trong nghiên cứu
thiên văn....
Việc sử dụng máy tính hỗ trợ đồ họa, xây dựng các video trò chơi, phim hoạt
hình... cũng sử dụng nhiều kiến thức hình học.
Nội dung Hình học và Đo lường trong chương trình môn Toán THPT, phương
pháp dạy học hình học hiện còn đang có nhiều tranh luận khác nhau, HS thường thấy
ít hứng thú với nội dung hình học, nội dung còn thiên về tính hàn lâm, ít liên hệ với
thực tiễn. Dạy học môn Toán sẽ có hiệu quả hơn nếu GV làm cho HS thấy được ý
nghĩa của những nội dung Toán học mà họ được học. Dạy học môn Toán không phải
chỉ là dạy những tri thức toán học cho HS, mà còn dạy văn hóa Toán học cho HS;
cần phải chỉ ra ý nghĩa, ứng dụng của các kiến thức để HS thấy được Toán học bắt
nguồn từ thực tế và phục vụ thực tế như thế nào?
Từ những lí do trên, tôi đã mạnh dạn chọn đề tài nghiên cứu “Xây dựng một
số bài toán có nội dung gắn với thực tiễn trong dạy học môn Toán – CTGDPT
2018 nhằm phát triển phẩm chất và năng lực cho học sinh tại trường THPT
Mường Quạ ” làm sáng kiến kinh nghiệm của mình.
3
2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu
2.1. Mục đích
- Mục đích nghiên cứu của đề tài là làm sáng tỏ cơ sở lý luận và thực tiễn tăng
cường vận dụng các bài toán có nội dung thực tiễn vào dạy học môn toán THPT.
- Phân tích và xây dựng phương án dạy học có nhiều nội dung toán học thể
hiện về mối liên hệ giữa toán học và thực tiễn, các bài toán thực tiễn đã được đưa
vào giảng dạy ở THPT. Qua đó thấy được ý nghĩa: “Học đi đôi với hành”.
- Biết vận dụng thực tế cuộc sống vào trong dạy học toán.
- Đề xuất những biện pháp giúp giáo viên Toán thiết kế được những bài toán
gắn với thực tiễn để sử dụng chúng trong quá trình dạy học, góp phần nâng cao chất
lượng dạy học môn Toán ở trường THPT Mường Quạ
2 2. Nhiệm vụ
Đề tài cần trả lời những câu hỏi nghiên cứu sau đây
- Vì sao cần thiết kế và sử dụng những bài toán gắn với thực tiễn trong dạy
học môn Toán ở trường THPT?
- Thực tiễn việc thiết kế và sử dụng những bài toán có nội dung gắn với thực
tiễn trong dạy học các phần Hình học của môn Toán THPT hiện nay như thế nào?
- Biện pháp thiết kế và sử dụng những bài toán phần hình học gắn với thực
tiễn trong dạy học môn Toán THPT là những biện pháp nào?
- Những biện pháp thiết kế và sử dụng các bài toán gắn với thực tiễn trong
dạy học môn Toán – CTGDPT 2018 ở trường THPT Mường Quạ đã đề xuất có tính
khả thi và hiệu quả hay không?
III. Đối tượng, phạm vi, phương pháp và thời gian nghiên cứu
3.1. Đối tượng, phạm vi
- Quá trình dạy học môn Toán tại trường THPT Mường Quạ
- Các bài toán hình học vận dụng vào giải quyết các vấn đề trong thực tiễn.
- Học sinh Trường THPT Mường Quạ
3.2. Phương pháp nghiên cứu
- Những phương pháp (PP) chủ yếu được sử dụng trong nghiên cứu đề tài là:
+ Phương pháp nghiên cứu lí luận: Nghiên cứu lí luận và Phương dạy học bộ
môn Toán; những nguyên lí và nguyên tắc trong giáo dục, nghiên cứu các công trình,
các tài liệu liên quan đến đề tài; Nghiên cứu đề xuất một số biện pháp thiết kế và sử
dụng những bài toán Hình học gắn với thực tiễn trong dạy học môn Toán ở trường
THPT.
4
+ PP điều tra quan sát: Lập các phiếu điều tra về thực trạng hiện nay về thiết
kế, sử dụng những bài toán Hình học gắn với thực tiễn trong dạy học môn Toán ở
trường THPT và điều tra kết quả thực nghiệm sư phạm.
+ PP thực nghiệm sư phạm: Tiến hành thực nghiệm sư phạm tại các lớp của
trường THPT Mường Quạ nhằm đánh giá tính khả thi và hiệu quả của đề tài.
3.3. Thời gian nghiên cứu. Năm học 2023 - 2024.
IV. Điểm mới của đề tài
- Tổng quan về việc thiết kế và sử dụng các bài toán Hình học gắn với thực
tiễn trong dạy học Hình học ở trường THPT từ hệ thống lí luận và những đề tài khác;
Chỉ ra những cơ hội, cách thiết kế các dạng toán thực tiễn, khắc sâu các ứng dụng
và tổ chức dạy học các bài toán thực tiễn trong dạy học phần Hình học ở môn Toán
tại trường THPT.
- Đề xuất được những biện pháp thiết kế bài toán gắn với thực tiễn để sử dụng
trong dạy học môn Toán – CDGDPT 2018 tại trường THPT Mường Quạ.
- Đánh giá được một phần thực trạng việc thiết kế và sử dụng các bài toán gắn
với thực tiễn trong dạy học môn Toán ở trường THPT.
- Những biện pháp thiết kế và sử dụng các bài toán gắn với thực tiễn làm cho
HS hứng thú học hơn, thấy rõ hơn giá trị thực tiễn của những tri thức Toán học, góp
phần nâng cao chất lượng dạy học môn Toán, phát triển phẩm chất và năng lực cho
học sinh THPT
- Hình thành niềm đam mê, yêu thích môn Toán và vận dụng kiến thức bộ
môn vào thực tiễn.
- Đề tài góp phần làm sáng tỏ cơ sở lý luận về việc sử dụng các hình ảnh minh
hoạ thực tiễn trong bài học. Đồng thời cung cấp nguồn tư liệu giúp giáo viên có thể
tham khảo các thiết kế hoạt động dạy học và áp dụng vào bài dạy của bản thân một
cách sáng tạo, hiệu quả trong dạy học. Từ đó, người dạy có thể tạo ra môi trường
học tập thoải mái, vui vẻ, hứng thú cho học sinh trong các bài học và giúp các em
chủ động hơn, tích cực hơn, năng động và sáng tạo hơn trong quá trình học tập của
bản thân.
Đề tài hoàn toàn là những kinh nghiệm, những tâm huyết mà bản thân tôi đã
đúc kết lại trong quá trình giảng dạy của bản thân tại đơn vị của mình, đã được kiểm
định qua thực tế và mang lại những hiệu quả tích cực, góp phần nâng cao hiệu quả
dạy và học.
5
PHẦN II. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU
I. CƠ SỞ CỦA ĐỀ TÀI
1.1. Cơ sở lý luận
1.1.1. Tính thực tiễn và tính ứng dụng của toán học.
Toán học không phải là những công thức vô bổ mà Toán học gắn liền với sự
phát triển của loài người. Những bài toán đặt ra xuất phát từ nhu cầu thực tiễn, từ
bài toán cho sản xuất đến giải quyết các bài toán dự đoán tự nhiên, vũ trụ,…Thật
vậy toán học có rất nhiều ứng dụng vào thực tế và nó thể hiện rất rõ trong cuộc sống
hằng ngày của con người nhưng chúng ta không để ý mà thôi. Với mục đích giúp
cho học sinh thấy rằng toán học là rất gần gũi với cuộc sống xung quanh, hoàn toàn
rất thực tế và việc tiếp thu các kiến thức toán ở nhà trường không chỉ để thi cử mà
nó còn là những công cụ đắc lực để giúp các em giải quyết các vấn đề, tình huống
đơn giản trong thực tế.
1.1.2. Vai trò của toán học trong nhiều lĩnh vực của khoa học khác
Toán học không chỉ là một môn học trừu tượng mà còn đóng vai trò quan
trọng đặc biệt trong cuộc sống thực tế. Trong nhiều ngành nghề xu hướng của xã hội
như Kỹ thuật, Công nghệ thông tin, Kinh tế,…Toán học là kiến thức nền tảng để trau
dồi chuyên môn vững chắc. Hay trong những hoạt động thường ngày, môn Toán
cũng là cơ sở để phát triển các kỹ năng tính toán chi tiêu, quản lý tài chính, đo lường
thời gian, xác định vị trí,…
1.1.4. Tính thực tiễn và ứng dụng thực tiễn của toán học trong nhà
trường phổ thông.
Thực trạng ở một số trường THPT hiện nay cho thấy việc thiết kế các bài toán
gắn với thực tiễn trong dạy học ở trường THPT còn nhiều khó khăn, bất cập và đặc
biệt ở khu vực miền núi, miền biên giới thì học sinh càng ít được tiếp cận các bài
toán thực tế.
Các biện pháp thiết kế bài toán gắn với thực tiễn và sử dụng chúng trong quá
trình dạy học ở trường THPT được đề xuất trong sáng kiến có tính khả thi và hiệu
quả, góp phần nâng cao chất lượng dạy học Hình học ở trường THPT.
Thực tiễn luôn đặt ra những bài toán và việc nghiên cứu giải quyết những bài
toán đó đã hình thành và phát triển Toán học nói chung, Hình Học nói riêng;
Sau đó, nhờ công cụ toán học, con người đã giải quyết những vấn đề nảy sinh
trong đời sống hàng ngày như đong, đo, đếm, tính toán,…
1.1.5. Vì sao dạy học bài toán Hình học cần gắn với thực tiễn?
Từ thời Ai Cập cổ đại, “do yêu cầu phải đo lại ruộng đất bị nước sông Nin
làm ngập và do cần phải tính toán vật liệu trong các công trình xây dựng, từ sớm,
người Ai Cập đã có khá nhiều hiểu biết đáng chú ý về toán học”.