TÂY S N TH T H T NGƠ Ấ Ổ ƯỚ
T li u v các mãnh t ng c a nhà Tây S n nh Võ Văn Dũng, Võ Đình Tú, Tr nư ệ ề ướ ủ ơ ư ầ
Quang Di u, Nguy n Văn Tuy t, Lê Văn H ng, Lý Văn B u và Nguy n Văn L c.ệ ễ ế ư ư ễ ộ
Võ Văn Dũng
Sau khi vua Quang Trung m t, C nh Th nh lên ngôi, tu i còn nh , quy n bính đ u ấ ả ị ổ ỏ ề ề ở
trong tay Bùi Đ c Tuyên.ắ
Bùi Đ c Tuyên ng i làng Xuân Hòa, huy n Tuy Vi n, c u ru t c a C nh Th nh. D iắ ườ ệ ễ ậ ộ ủ ả ị ướ
tri u vua Quang Trung, Tuyên nh th em gái là Hoàng h u Bùi Th Nh n nên đ c làmề ờ ế ậ ị ạ ượ
quan trong tri u. Vì ít h c, nên ch làm Th Lang B L , nh ng l i đ c ghép vào n iề ọ ỉ ị ộ ễ ư ạ ượ ơ
cung c m. Tuyên th ng bày nhi u trò ch i đ mua lòng Thái T Nguy n Quang To n.ấ ườ ề ơ ể ử ễ ả
Vì v y, nên sau khi lên ngôi báu, Quang To n li n s d ng Tuyên và đ a lên làm tháiậ ả ề ử ụ ư
s , b t ch p c quan ch đã đ t s n. Trong cung đã có Bùi Thái h u, ngoài tri u l i cóư ấ ấ ả ế ặ ẵ ậ ề ạ
l m đ i th n nghiêng theo chi u gió nh Ngô Văn S , Ph m Công H ng, nên th l cắ ạ ầ ề ư ở ạ ư ế ự
c a Tuyên r t v ng. Tuyên m i ngày m t thêm l ng hành. Các đ i th n trung tín đ uủ ấ ữ ỗ ộ ộ ạ ầ ề
b t mãn. M t s quan văn k thì tìm c già y u xin v v n. K thì b Tuyên tìm cấ ộ ố ẻ ớ ế ề ườ ẻ ị ớ
giáng ch c hay cách ch c. M t s quan võ không v cánh v i Tuyên, ng i thì b th mứ ứ ộ ố ề ớ ườ ị ả
h i, k thì b đ a đi tr n th n i xa xôi. Ngay nh ng ng i tr c kia theo Tuyên nhạ ẻ ị ư ấ ủ ơ ữ ườ ướ ư
Ngô Văn S , Lê Văn H ng cũng không ch u n i hành vi gian ác c a Tuyên, nhi u lúcở ư ị ổ ủ ề
cũng có thái đ b t b ình. Tuyên mu n tr kh khi có d p. Nhân khi Lê Văn H ng th ngộ ấ ố ừ ử ị ư ắ
tr n Phú Yên, giao thành cho Nguy n Quang Huy gi , đem quân v Phú Xuân, Tuyênậ ở ễ ữ ề
b t t i là không th nh m nh tr c, có ý mu n làm ph n, tâu xin vua chém đ u rănắ ộ ỉ ệ ướ ố ả ầ
chúng. Vua C nh Th nh y l i, Ngô Văn S can nh ng không đ c, Quan Ph chánhả ị ờ ở ư ượ ụ
Tr n Văn K can thi p, Tuyên n i gi n, giáng ch c, đày ra coi tr m Hoàng Giang.ầ ỷ ệ ổ ậ ứ ạ
Tr n Văn K nguyên là m t danh nhân đ t Thu n Hóa, quy thu n nhà Tây S n khi B cầ ỷ ộ ấ ậ ậ ơ ắ
Bình V ng ra Phú Xuân. Đ c vua Quang Trung tr ng d ng, th ng đem theo bênươ ượ ọ ụ ườ
tr ng, làm đ n ch c Trung Th l nh. Quang To n lên ngôi, K đ c làm Ph chánh.ướ ế ứ ư ệ ả ỷ ượ ụ
Sau khi đày Tr n Văn K , Tuyên mu n d t luôn cái nguy là Võ Văn Dũng, nên sai Ngôầ ỷ ố ứ
Văn S ra B c Hà thay ch c Tr n th . Tri u h i Võ Văn Dũng v Phú Xuân đ i l nh.ở ắ ứ ấ ủ ệ ồ ề ợ ệ
Dũng đem quân h v v đ n Hoàng Giang thì g p K , K nói:ộ ệ ề ế ặ ỷ ỷ
- Thái s ng i trùm c quân th n, cho ai s ng đ c s ng, b t ai ch t ph i ch t, n uư ồ ả ầ ố ượ ố ắ ế ả ế ế
không s m tr đi, e b t l i cho xã t c. Ông nên lo li u tr c đi k o n a ăn năn khôngớ ừ ấ ợ ắ ệ ướ ẻ ữ
k p.ị
Võ Văn Dũng v n tin tr ng Văn K , li n nghe theo. V đ n Phú Xuân, không vào tri u,ố ọ ỷ ề ề ế ề
lén cho m i Ph m Công H ng và Nguy n Văn Hu n đ n bàn m u gi t Bùi Đ c Tuyên.ờ ạ ư ễ ấ ế ư ế ắ
Nh n th y rõ ràng lòng tàn nh n và tính ph n phúc c a Tuyên, H ng và Hu n cùng loậ ấ ẫ ả ủ ư ấ
ng i đ n thân ph n c a mình, bèn h ng ng ngay l i Dũng. Đêm y kéo quân đ n vâyạ ế ậ ủ ưở ứ ờ ấ ế
dinh Thái s . Ch ng ng đêm y Tuyên có vi c ng l i trong cung. B n Dũng vây luônư ẳ ờ ấ ệ ủ ạ ọ
c cung và đòi C nh Th nh giao Tuyên. Không tránh đ c, C nh Th nh đành b t Tuyênả ả ị ượ ả ị ắ
n p. Dũng h ng c Tuyên, r i m t m t cho Nguy n Văn Hu n vào Quy Nh n b t conạ ạ ụ ồ ộ ặ ễ ấ ơ ắ
Tuyên là Bùi Đ c Tr , m t m t gi chi u ra B c Hà b t Ngô Văn S gi i v Phú Xuân.ắ ụ ộ ặ ả ế ắ ắ ở ả ề
Dũng cho r ng ba ng i Tuyên, Tr , S m u ph n, nên đóng cũi nh t, đem dìm xu ngằ ườ ụ ở ư ả ố ố
sông H ng.ươ
Vua C nh Th nh bi t là oan nh ng không sao ngăn c n đ c đành g t n c m t khócả ị ế ư ả ượ ạ ướ ắ
th m. Tr n Quang Di u đang vây thành Diên Khánh nghe tin l p t c v t bi n v Phúầ ầ ệ ậ ứ ượ ể ề
Xuân. Võ Văn Dũng cùng N i h u Nguy n Th T đem quân b n b ra đóng b phíaộ ầ ễ ế ứ ả ộ ở ờ
b c sông H ng, m nh vua, ch ng nhau v i quân Tr n Quang Di u đóng An C uắ ươ ỷ ệ ố ớ ầ ệ ở ự
b ên b phía nam sông H ng. Võ Đình Tú l y tình quen thân c đôi bên xin vua C nhờ ươ ấ ả ả
Th nh đ c phép đ ng ra hòa gi i, nh v y mà Võ Văn Dũng cùng Tr n Quang Di uị ượ ứ ả ờ ậ ầ ệ
n i l i tình x a. C hai kéo binh vào thành b ki n C nh Th nh. Vua phong Võ Vănố ạ ư ả ệ ế ả ị
Dũng làm Đ i T Đ . Tr n Quang Di u làm Thái Phó.ạ ư ồ ầ ệ
Đ u tháng 5 năm K Mùi (1799), thành Quy Nh n b vây. Tr n th Lê Văn Thanh ch ngầ ỷ ơ ị ấ ủ ố
không n i nên c u c u Phú Xuân. Võ Văn Dũng cùng Tr n Quang Di u kéo vào đ nổ ầ ứ ầ ệ ế
Qu ng Nghĩa thì b binh Vi t Ph c ch n l i t i Th ch Tân. Th a lúc t i V õ Văn Dũngả ị ế ướ ậ ạ ạ ạ ừ ố
đem quân theo đ ng Trung xá m u đánh úp quân T ng Vi t Ph c. Ch ng ng kh pườ ư ố ế ướ ẳ ờ ắ
n i đ u có quân đóng gi , canh phòng c n m t, nên binh Võ Văn Dũng thua to. May nhơ ề ữ ẩ ậ ờ
Tr n Quang Di u c u ng k p th i, Võ Văn Dũng m i thoát n n. Vì v y Quy Nh n th tầ ệ ứ ứ ị ờ ớ ạ ậ ơ ấ
th và thành đ c đ i tên là thành Bình Đ nh. Võ Văn Dũng và Tr n Quang Di u đ củ ượ ổ ị ầ ệ ượ
l nh lui v gi Qu ng Nam.ệ ề ữ ả
Nhân vi c m t Quy Nh n, b n Tr n Vi t Ki t, H Công Di u sàm t u v i C nh Th nhệ ấ ơ ọ ầ ế ế ồ ệ ấ ớ ả ị
là t i Tr n Quang Di u không ch u c u ng, nên Quy Nh n m i m t và xin sai ng iạ ầ ệ ị ứ ứ ơ ớ ấ ườ
mang m t th vào Qu ng Nam b o Võ Văn Dũng b t Di u gi t đi. Dũng đ c th tậ ư ả ả ắ ệ ế ượ ư ự
nghĩ:
- T i là t i c a mình. Tr n huynh đã có lòng t t không cáo giác, sao mình l i n lòng h iộ ộ ủ ầ ố ạ ỡ ạ
ân nhân thà đ c t i cùng vua còn h n ph m t i vong ân b i nghĩa.ắ ộ ơ ạ ộ ộ
Bèn đ a th cho Di u xem. Di u kéo quân v kinh tr t i b n gian tà, r i tr l i Qu ngư ư ệ ệ ề ị ộ ọ ồ ở ạ ả
Nam. Tháng giêng năm Canh Thìn (1800), Võ Văn Dũng h p cùng Tr n Quang Di u vàoợ ầ ệ
đ c Quy Nh n. Võ Văn Dũng c m th y binh đ ng gi c a bi n Th N i đ Tr nượ ơ ầ ủ ứ ữ ử ể ị ạ ể ầ
Quang Di u công thành. Võ Văn Dũng đem chi n thuy n Đinh Qu c và h n trăm chi nệ ế ề ố ơ ế
thuy n nh ra đóng giăng ngang c a bi n. Hai pháo đài Gh ng Ráng và Ph ng Mai b yề ỏ ử ể ề ươ ấ
lâu b hoang đ c Dũng cho s a sang l i và đ t súng đ i bác đ canh phòng.ỏ ượ ử ạ ặ ạ ể
Năm Tân D u (1801) Nguy n Phúc Ánh kéo binh ra đánh m nh, t n công hai m t th yậ ễ ạ ấ ặ ủ
và b . V m t th y, quân nhà Nguy n t n công hai m t:ộ ề ặ ủ ễ ấ ặ
- Nguy n Văn L ng và T ng Phúc L ng đem thuy n nh v t ra phía b c Th N iễ ươ ố ươ ề ỏ ượ ắ ị ạ
vào c a Cách Th , l n vào đ m Th N i, dùng h a công đ t th y tr i Tây S n.ử ử ẻ ầ ị ạ ỏ ố ủ ạ ơ
- Lê Văn Duy t và Võ Di Nguy ngoài c a Th N i khi th y l a cháy thì kéo chi nệ ở ử ị ạ ấ ử ế
thuy n đánh p vào.ề ậ
Th N i, Võ Văn Dũng canh phòng nghiêm ng t, súng đ i bác s n sàng nh đ n.Ở ị ạ ặ ạ ẵ ả ạ
Nh ng đang đêm, thình lình th y th y tr i cháy, v i cho quân đi ch a l a. Võ Di Nguyư ấ ủ ạ ộ ữ ử
trông th y ánh l a li n xua quân ti n vào. Súng trên pháo đài b n xu ng, đánh chìm h tấ ử ề ế ắ ố ế
đoàn thuy n tiên phong. Võ Di Nguy b trúng đ n ch t. Lê Văn Duy t đ c binh ti pề ị ạ ế ệ ố ế
theo, li u ch t v t kh i t m súng. Lê Văn Duy t dùng h a công, l a cháy r n r n theoề ế ượ ỏ ầ ệ ỏ ử ầ ầ
gió t t vào thuy n Tây S n. Gió th i càng m nh, l a c t càng cao. Ánh sáng r c c m tạ ề ơ ổ ạ ử ấ ự ả ặ
bi n, ng t c nghìn d m mây. Và ti ng súng n , ti ng quân la hét vang tr i d y đ t,ể ấ ả ặ ế ổ ế ờ ậ ấ
quân nhà Nguy n b ch t vô s . Thuy n Tây S n b đ t cháy không còn m t chi c. Võễ ị ế ố ề ơ ị ố ộ ế
Văn Dũng đ i b i, kéo tàn quân lên h p cùng Tr n Quang Di u gi nh ng n iạ ạ ợ ầ ệ ữ ữ ơ
hi m y u khác. Nguy n Phúc Ánh th y đánh không n i quân Tây S n đ c u thành Quyể ế ễ ấ ổ ơ ể ứ
Nh n, tuy đã chi m đ c c a Th N i, bèn kéo đ i quân ra đánh Phú Xuân.ơ ế ượ ử ị ạ ạ
Ngày 27 tháng 5, Tr n Quang Di u h đ c thành Quy Nh n và thành Phú Xuân tr cầ ệ ạ ượ ơ ướ
đó cũng l t vào tay Nguy n Phúc Ánh (ngày 3 tháng 5 năm Tân D u).ọ ễ ậ
Nghe tin quân Tây S n b thua Nh t L , Tr n Ninh Nguy n Phúc Ánh hoàn toàn làmơ ị ở ậ ệ ấ ễ
ch đ t Thu n Hóa, Võ Văn Dũng cùng Tr n Quang Di u đem 3 ngàn quân cùng 80 th tủ ấ ậ ầ ệ ớ
voi, theo đ ng s n đ o sang Lào đ ra Ngh An vào th ng tu n tháng 3 năm Nhâmườ ạ ạ ể ệ ượ ầ
Tu t (1802).ấ
Đ ng đi khó khăn, Lam S n ch ng khí đ y d y, khi n cho đoàn quân càng ngày càngườ ơ ướ ầ ẫ ế
hao h t. L p b b nh, l p b b n th ty theo nhà Nguy n t p kích, nên khi đ n Ngh Anụ ớ ị ệ ớ ị ọ ổ ễ ậ ế ệ
thì m i ph n ch còn ba b n. Đoàn t ng binh ch còn m i th t. Quân t ng h u h tườ ầ ỉ ố ượ ỉ ươ ớ ướ ầ ế
đ u b s t rét r ng. T i H ng S n, Võ Văn Dũng cùng Tr n Quang Di u và các t ngề ị ố ừ ạ ươ ơ ầ ệ ướ
b t ng nhà Nguy n là Võ Doãn Văn, Lê Đ c Đ nh b t s ng.ị ướ ễ ứ ị ắ ố
Di n Châu, Bùi Th Xuân hay tin đem n binh đi gi i c u. Đ n Giáp S n thì gi i c uỞ ễ ị ữ ả ứ ế ơ ả ứ
đ c, nh ng ch y đ n sông Thành Ch ng thì hai v ch ng Tr n, Bùi b b t tr l i.ượ ư ạ ế ươ ợ ồ ầ ị ắ ở ạ
M t mình Võ Văn Dũng m đ ng máu thoát ch y. Nh ng ch y đ n Nông C ng, thu cộ ở ườ ạ ư ạ ế ố ộ
Thanh Hóa thì Võ Văn Dũng b b n Lê Văn Pháp, Ph m Ng c Th y kéo dân đ a ph ngị ọ ạ ọ ụ ị ươ
ra bao vây. V i m t thanh đo n đao, Võ Văn Dũng đã đánh th ng hai t ng Lê, Ph mớ ộ ả ắ ướ ạ
xong quá y u s c vì gian lao đói khát, nên không ch ng l i đám đông, đành buông đaoế ứ ố ạ
ch u trói.ị
B ba Dũng, Di u, Xuân b đóng cũi gi i v Ngh An. D c đ ng, Võ Văn Dũng pháộ ệ ị ả ề ệ ọ ườ
cũi, thoát ra ngoài, ông gi i c u luôn c hai v ch ng Tr n, Bùi song hai chân c a Tr nả ứ ả ợ ồ ầ ủ ầ
t ng quân b s ng phù, không th ch y tr n đ c. Bùi n t ng đành l i ch u ch tướ ị ư ể ạ ố ượ ữ ướ ở ạ ị ế
cùng ch ng.ồ
M t mình Võ Văn Dũng l n l i su i đèo, ngày ngh đêm đi, sau nhi u tháng m i v đ nộ ặ ộ ố ỉ ề ớ ề ế
quê h ng. Trong đêm t i, ông ghé thăm nhà t i Phú Phong, đ t h ng lên bàn th tươ ố ạ ố ươ ờ ổ
tiên, r i âm th m ra đi. Ông lên s ng t i các làng ng i dân t c vùng cao tr c kia đãồ ầ ố ạ ườ ộ ướ
t ng m t th i h p tác v i nhà Tây S n, mong có ngày g y d ng l i c đ .ừ ộ ờ ợ ớ ơ ầ ự ạ ơ ồ
Các vùng núi Tây S n th ng đ u l u v t chân ông. Các thôn Đ ng Phó, Hà Nhungơ ượ ề ư ế ồ
th ng là n i ông l u trú lâu nh t. T i An Khê ông chiêu m đ c m t s ng i dânườ ơ ư ấ ạ ộ ượ ộ ố ườ
t c thi u s , l y hòn H i S n Trinh T ng làm căn c quân s . Do đó nhân dân đ aộ ể ố ấ ộ ơ ở ườ ứ ự ị
ph ng cũng g i hòn H i S n là hòn Ông Dũng và g i t t là Hòn Dũng.ươ ọ ộ ơ ọ ắ
Khi h p tác cùng các s c t c vùng núi, Võ Văn Dũng ban đ u đ c sùng bái, sau l n l nợ ắ ộ ầ ượ ầ ầ
vì th l c c a ông không có mà th quy n Gia Long càng ngày càng v ng m nh, nên cácế ự ủ ế ề ữ ạ
s c t c vùng núi t ý l là không mu n h p tác n a. Vì v y, ông b h n vùng Tây S nắ ộ ỏ ơ ố ợ ữ ậ ỏ ẳ ơ
th ng tr v ho t đ ng vùng c n quê h ng. Các vùng ven sông Côn nh Tiênượ ở ề ạ ộ ở ậ ươ ư
Thu n, Vĩnh Th nh, Kiên M đ uậ ạ ỹ ề
n m trong ph m vi ho t đ ng c a ông.ằ ạ ạ ộ ủ
Vi c ông đ t đo n v i các s c t c vùng Tây S n th ng đ c nhân dân đ a ph ngệ ứ ạ ớ ắ ộ ơ ượ ượ ị ươ
đ a vào ca dao:ư
C lang Đ ng Phóủ ồ
Đ u ph ng Hà Nhungậ ụ
Chàng bòn thi p mót b chung m t gùiế ỏ ộ
Ch ng qua duyên n s t sùiẳ ợ ụ
Chàng gi n chàng đá cái gùi, chàng điậ
Chim kêu d i su i T Bi.ướ ố ừ
Nghĩa nh n còn b hu ng chi cái gùi.ơ ỏ ố
Đó là câu ca dao đã dùng th t nói v vi c chung l ng đ u c t, v vi c b t hòa gi aể ỷ ề ệ ư ấ ậ ề ệ ấ ữ
Võ Công và ng i dân t c thi u s .ườ ộ ể ố
Đ chu n b cho m t c đi m n náu cu i cùng, Võ Công đã đi sâu vào vùng L c Đ ng,ể ẩ ị ộ ứ ể ẩ ố ộ ổ
H m Hô, tìm nh ng hang đ ng r ng rãi, kín đáo đ chu n b cho vi c n náu lâu dài.ầ ữ ộ ộ ể ẩ ị ệ ẩ
Trong khi ho t đ ng vùng Tây S n th ng, Võ Công đã có m t th i đ n s ng trongạ ộ ở ơ ượ ộ ờ ế ố
r ng m đi u, nh ng sau th y Cô H u không thi t tha đ n vi c ph c h ng nhà Tâyừ ộ ể ư ấ ầ ế ế ệ ụ ư
S n, nên ông đã đón hai con c a vua Thái Đ c là Văn Đ c, Văn L ng và cháu n i làơ ủ ứ ứ ươ ộ
Văn Đ u v trong binh tr ng. Sau khi ng i dân t c không còn h p tác v i ông và cóẩ ề ở ướ ườ ộ ợ ớ
âm m u ph n b i, ông đã đem ba chú cháu Văn Đ c lên hòn núi Xanh n náu.ư ả ộ ứ ẩ
Năm Minh M ng th 12 (1882), t ng th i gian đã xóa đi các liên h tranh ch p, ba chúạ ứ ưở ờ ệ ấ
cháu Văn Đ c v thăm quê h ng Kiên M thì b quan l i đ a ph ng b t gi i v Phúứ ề ươ ở ỹ ị ạ ị ươ ắ ả ề
Xuân, gi t ch t.ế ế
Còn l i tr tr i m t mình, Võ Công s ng m t cu c đ i tiêu diêu t t i, phiêu đ nh nayạ ơ ọ ộ ố ộ ộ ờ ự ạ ị
đây mai đó. Võ Công m t ngày nào, t i đâu, không ai bi t rõ. Ch bi t là Võ Công s ngấ ạ ế ỉ ế ố
đ c 90 năm, nh vào bài th V nh Võ Đô đ c c a c Vân S n Nguy n Tr ng Trì, thìượ ờ ơ ị ố ủ ụ ơ ễ ọ
sau khi thoát n n, Võ Công còn s ng đ c 40 năm n a. Bài th y nh sau:ạ ố ượ ữ ơ ấ ư
V NH VÕ ĐÔ Đ C.Ị Ố
T o v t kh n hào ki t.ạ ậ ố ệ
Ý t ng s h u vi.ưở ử ữ
Công danh v túc ngôn.ị
Ho c tác xu t th ty.ặ ấ ế
Võ công dũng quán quân.
Bách chi n kh i Tây thùy.ế ở
Thiên ph ng y m trung nguyên.ươ ể
Đãi phi nh t m c chi.ấ ộ
Thoát thân t th p niên.ứ ậ
Th nhân th c công thùy.ế ứ
Đ n kinh s n th ch gian.ả ơ ạ
H u th hùng báo ty.ữ ử
Ngã di c chí ph ng ngo i.ệ ươ ạ
B ch đ u v phùng s .ạ ầ ị ư
Niên niên h nh ph phóng.ạ ế
Th ng to i gi th t .ả ạ ữ ế ừ
Tùng công du Ngũ Nh c.ạ
Kh th th n linh chi.ể ủ ố
Kim c t hoán l c t y.ố ụ ủ
Khiêm nhiên tùng đào phi.
Nghĩa là:
T o hóa làm kh n đ n k hào ki t.ạ ố ố ẻ ệ
Ý mu n cho h làm vi c gì.ố ọ ệ
Công danh không đ nói.ủ
Ho c gi bày ra c h i đ h thoát đ i.ặ ả ơ ộ ể ọ ờ
Tài đánh d p c a ông th t quán quân.ẹ ủ ậ
