THỂ HIỆN VÀ THƯỞNG NGOẠN MỸ THUẬT TRANH BIẾM HOẠ
KHÔNG HỀ ĐƠN GIẢN
Hầu hết các dân tộc trên thế giới đều có tranh cười giải trí. Tranh cười trên báo trào
phúng thoạt đầu chỉ nhằm chê bai, giễu cợt những thói hư tật xấu trong sinh hoạt
đời thường, và dù cái cười có điêu ngoa, cay độc thì dư luận cũng dễ bỏ qua bởi
giới thượng lưu thường tỏ ra cao thượng, “không thèm chấp” các bài viết, các tranh
vẽ của những tờ báo “lá cải”, loại báo chỉ dành cho tầng lớp bình dân...
Tuy nhiên ở châu Âu, từ khi nhiều nhà nước pháp quyền được thiết lập, những
quyền tự do ngôn luận, báo chí, tự do hoạt động các đảng phái được bảo đảm (ở
những mức độ khác nhau và còn nhiều điều nặng tính hình thức) thì phần lớn tranh
cười trên báo chí đã nâng cấp, thể hiện rõ rệt, sâu sắc tính phản biện chính trị, xã
hội ở tầm quốc gia, quốc tế, và cũng từ đó loại tranh này được mang danh biếm
họa.
Tất nhiên trong môi trường chính trị xã hội có tính cạnh tranh khốc liệt như ở
phương Tây thì biếm họa cũng được các nhóm lợi ích khác nhau mà tiêu biểu là
những tập đoàn kinh tế, những đảng phái chính trị... khai thác triệt để để xăm soi,
chế giễu, đả kích và thậm chí là vu cáo, bôi nhọ đối thủ. Tuy nhiên có những họa sĩ
biếm giầu trí tuệ, coi trọng danh dự, có trách nhiệm cao đối với sự phát triển lành
mạnh của xã hội và toàn thế giới đã vượt qua mọi sự ràng buộc lợi ích cá nhân, cục
bộ, dùng biếm họa làm vũ khí đấu tranh chống lại các thế lực cường bạo, tham
nhũng, cực đoan hiếu chiến... Cũng chính bởi có khả năng và dũng khí phát hiện,
phê phán, lên án, cảnh báo những mặt trái trong quá trình phát triển xã hội mà nhân
dân đã tôn vinh những họa sĩ biếm đó là trí thức (intelligentsia), và có lẽ chính môi
trường cạnh tranh, đấu tranh quyết liệt ở châu Âu là một trong những động lực cơ
bản để tạo nên đặc tính say mê, hăng hái phê phán xã hội của tầng lớp trí thức
phương Tây cũng như tạo nên linh hồn của tư tưởng phương Tây.
Với truyền thống đấu tranh cho tự do, bình đẳng trong xã hội, lại được luật pháp
bảo vệ, bởi thế họa sĩ biếm phương Tây không hề kiêng dè, phân biệt đối tượng để
đưa vào biếm họa, dù đó là tổng thống hay chúa trời... Tuy nhiên trong thực tế,
việc giễu cợt, phê phán đả kích đối tượng, sự việc, không đúng mức và các thủ
thuật hư ảo, bóp méo, thổi phồng... không hợp lý, không đúng tầm thì cũng dễ
phạm luật và họa sĩ biếm sẽ bị khép tội bôi nhọ, vu khống hoặc kích động gây rối
trật tự xã hội.
Hiện tại có những quan điểm khác nhau trong việc đánh giá giá trị của tranh biếm
họa, riêng cá nhân tôi thì cho rằng tranh biếm họa phải đạt được hai yêu cầu sau:
- Đưa ra được thông tin tiêu biểu có khả năng thu hút, lôi cuốn người xem và có
khả năng góp phần định hướng tích cực cho nhận thức và thái độ của người xem
(xã hội) đối với vấn đề (thông tin) nêu ra.
Vấn đề nêu ra có thể đang diễn ra hoặc đã diễn ra (nhưng vì lý do nào đó bị chìm
lấp) hoặc có thể sẽ diễn ra và gây hậu quả lớn (theo dự đoán, dự báo của họa sĩ).
Thông tin và định hướng cho nhận thức, thái độ của người xem được họa sĩ thể
hiện bằng sự tổng hợp do phối kết hợp giữa các yếu tố của bức tranh, đó là câu chữ
(lời), là hình vẽ, màu sắc, mảng khối và cần cả một bố cục đặc sắc.
Về câu chữ (phần lời), do trước đây cho rằng trình độ dân trí thấp, cần có sự hỗ trợ
giảng giải ý nghĩa cho người xem nên tranh biếm thường nhiều lời và như vậy vô
hình chung đã làm giảm kịch tính của bức tranh hoặc biến tranh biếm họa thành
tranh minh họa hay tranh truyện. Tuy nhiên nói như vậy, không có nghĩa là chỉ có
biếm họa không lời là hay nhất, là đỉnh cao. Vấn đề là sử dụng phần lời đúng mức,
đúng chỗ, đắt nghĩa, tạo thành “ngòi nổ” gây cười lại có hiệu quả cao hơn.
Về hình nét, mầu, mảng... hiện có nhiều xu hướng, phong cách khác nhau, có xu
hướng coi trọng hình họa, coi trọng cái đẹp mỹ thuật, và với thẩm mỹ này thì biếm
họa quá gần tranh mỹ thuật và họa sĩ lại phải dựa nhiều vào phần lời để tạo ra kịch
tính; một hướng khác là đơn giản tối đa đường, nét, hình khối, mầu sắc, rất gần với
phác thảo, ký họa... Đôi khi từ đơn giản đi tới cẩu thả đã làm giảm sự thu hút người
xem.
Theo tôi, họa sĩ biếm phải nắm vững hình họa, luật xa gần nhưng cần mạnh dạn
khai thác mọi thủ thuật khoa trương, bóp méo hình thể, xóa bỏ ranh giới không
gian, thời gian, tạo sự hư ảo cho cảnh sắc... họa sĩ có thể biến hóa con người thành
con vật, đồ vật hoặc ngược lại, cũng có thể cho người cổ xưa hoặc ở thế giới khác
giao tiếp với người đương đại của thế giới thực; với họa sĩ có tri thức cao, giầu vốn
sống còn có thể khai thác các yếu tố lịch sử, truyền thuyết, truyện cổ tích, dân gian
hoặc cho “nhái lại” hoặc đối chứng giữa nội dung bức tranh với các sự kiện và các