Bài giảng Tín ngưỡng và văn hóa ở Việt Nam: Chương 6 - Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên

Chương này giới thiệu những khía cạnh cơ bản của tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, một thực hành văn hóa và tâm linh quan trọng. Nó sẽ đi sâu vào nguồn gốc và bản chất vốn có của tín ngưỡng này, cung cấp một cái nhìn tổng quan ban đầu về một trong những nét văn hóa đặc trưng của Việt Nam.

Tài liệu này được biên soạn dành cho sinh viên và những người quan tâm đến nghiên cứu về văn hóa, tín ngưỡng, và tôn giáo tại Việt Nam, đặc biệt là tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên trong bối cảnh xã hội và lịch sử, nhằm cung cấp kiến thức nền tảng và chuyên sâu.

Chương 6 của tài liệu này tập trung vào tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, một trong những nét văn hóa tâm linh đặc sắc và phổ biến tại Việt Nam. Nội dung chính được chia thành hai phần: nguồn gốc và bản chất của tín ngưỡng, cùng với các nghi lễ liên quan. Về nguồn gốc, tín ngưỡng này được hình thành dựa trên niềm tin vào sự bất tử của linh hồn tổ tiên, xuất phát từ ước muốn bản năng về sự trường thọ của con người và sự thiêng liêng hóa tình cảm kính trọng đối với những người đã có công tạo dựng cuộc sống. Nó cũng bắt nguồn từ lòng hiếu thảo, nơi mối quan hệ giữa cha mẹ và con cái khi còn sống được xem là sự phản ánh của mối quan hệ giữa tổ tiên và con cháu sau này, thể hiện bổn phận kính trọng và đền ơn công sinh thành dưỡng dục. Về bản chất, tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, tương tự như các hình thái tín ngưỡng và tôn giáo khác, được nhìn nhận là sự phản ánh sai lệch hiện thực, một sự phản ánh hư ảo về những lực lượng bên ngoài chi phối cuộc sống con người. Xét về mặt nhận thức luận, chủ thể nhận thức là người sống, còn khách thể là tổ tiên đã khuất. Về mặt xã hội, nó phản ánh quyền hành hoang đường của người gia trưởng, là hệ quả của quá trình phân hóa xã hội từ chế độ mẫu quyền sang phụ quyền. Bản chất xã hội của tín ngưỡng này được thể hiện rõ nét qua nội dung, đối tượng và hình thức phản ánh, chịu ảnh hưởng từ các nguồn gốc xã hội, nhận thức và tâm lý.