Trò chuyện Triết học (Tập 4): Phần 1

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:106

Thêm vào BST

Báo xấu

38
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trò chuyện Triết học (Tập 4): Phần 1 trình bày các nội dung chính sau: Lyotard với tâm thức và hoàn cảnh hậu - hiện đại; Lý tưởng giáo dục Humboldt: Mô hình hay huyền thoại; Kant, nhà giáo dục; Nhân phẩm và nhân quyền: Một trang lịch sử văn hóa;... Mời các bạn cùng tham khảo để nắm nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Trò chuyện Triết học (Tập 4): Phần 1

BUI VAN NAM SO'N VDT HUffNG UUOI DAT TRO CHUYEN TRIET HOC TAP BON rora m CONG TY sACH THill 041 @ NHi XUAT BAN TRI THDC
N()IDUNG • LYOTARD VOi TAM THUC VA HOAN CANH HAU-Hl�N 8Al ................................................. 7 '- ? A A • "GAP PHAT GIET PHAT" HAY VE MOT CACH 8QC .., A ,./ A � A r "KE PHAN KITO" CUA NIETZSCHE ....................................50 ? ? A ? • LY TUONG GIAO DVC HUMBOLDT: MO HINH HAY HUYEN THOAI? .......................................... 54 A ' � . ................................................................................................ 75 + KANT' NHA GIAO DUC + NHAN PHAM VA NHAN QUYEN: A ,? ' A ,oil MOT TRANG L!CH SU VAN HOA ........................................96 A ? \J r + TAO CHUY�N: "RANH GIOI CHO NHUNG KHA THE ' A , - ? ,, CUA CON NGUOI" .............................................................109 + TRO CHUY�N: "f)E BIET MINH, ' A � ,( 'l HAY NH1N vAo MAT NGU01 KHAC!"................................121 + HUNG U THI.. .....................................................................130 + THAY PARIS ROI CH ET ....................................................136 + DU U NGH� .......................................................................139
• NGUYEN HINH NG CHUA TREN NGAY PHU DU ............ 144 • BAP THANH HQI CO HAO HOA......................................... 150 ' + BUI GIANG TRONG CHIEC KINH VAN HOA .................... 156 , K ; + TRIET GIA vA THI sT......................................................... 165 ' + TRIET HOC 8U'ONG 8f\l VA TRIET HOC ,( ,( VE THOI 8U'ONG BAI ........................................................ 177
LYOTARDVOI TAM THUCVA HOAN CANH �U-HI�N DAI
8 • BUI YAN NAM �ON mai day cho den luc ... Heidegger qua doi, thi bay gio n6 l;�i quayve ta ngq.n song Rhin, va Paris tro thanh manh dat tu ttiong giau tinh than sang tq.O nhat! Hai chu: "hq.u - hi�n d�i" (Postmoderne)va "giai- cau true" (Deconstruction) gan lienv6'i ten tuoi lay lung cuaJean-Frarn;ois Lyotard (1924- 1998) va.Jacques Derrida (1930-2004) khong chi la hai khai ni�m triet h9c m6'i me ma con la hai trong so nhfing tieu ngu thoi thuQ'ng nhat cua cac phtidng ti�n truyen thong dq.i chung. Neu ban dau nguoi ta con hoai nghi, th�m chi de biu nhung "triet gia m6'i" cua nu6'c Phap nhu J ean-Frarn;ois Lyotard,Jacques Derrida, Michel Foucault, Jacques Lacan, Gilles Deleuze, Jean Baudrillard ... nhu la nhung "Lacancan", "Derridada" (chu yeu vivan phong cua h9 "khac"vo'i cac "triet gia chuyen nghi�p") 1 thi it lau sau, ngay doi thu tu tuong 16'n nhat cua h9 laJurgen Habermas, "triet gia 16'n nhat con dang song" cua nti6'c Due, ciing phai thua nh�n: "Trang mot, hai th�p ky gan day, khi nghi den nhung dv bao ve ly lu�n xa hoi cua thoi dq.i, toi thay Paris la ndi xuat phat nhieu gQ'i y sang tq.O nhat, hdn bat ky ndi nao khac"(l). "G
TRO mum TRlfr HOC • g 1 dich gia Ngan Xuyen trong tu sach "Tinh hoa ' cua NXB Tri thuc. Hy VQng trong tho'i gian khong xa, b�n d9c se con co dip tiep c�n cac ban dich lien quan den trao h.iu nay cfing nhu trao htu "chi em" voi no: "Giai-cau true" hay "H�u-cau true". Lyotard so�n quyen nay nhu m¢t Bao cao tham afnh - theo "ddn d�t hang" cua H¢i dong d�i h9c cua bang Quebec ( Canada) - ve vi�c ho�ch dinh chinh sach lau dai cho d�i h9c va khoa h9c o cac nu'oc phat trien trong dieu ki�n chiu tac d¢ng m�nh me cua cong ngh� thong tin hi�n d�i. Quyen sach ra do'i do mt yeu cau nhat tho'i, nhu'ng da som tro thanh "kinh dien", khi no mo ra m9t CUQC tranh }u�n soi noi, gay gat, keo dai trong gioi triet h9c va khoa h9c xa h¢i chung quanh van de "h�u-hi�n d�i". Cac lu�n diem trung tam cua quyen sach mang tinh chat cua mt cudng lznh. No mo ta slj bien chuyen tu Hi�n d�i sang H�u hi�n d�i: ve phudng di�n xa h¢i h9c, nhung bien doi nhanh chong cua xa h
1 O • BUI YAN NAM �ON dong (heterogeneite), tiem an nhieu nguy cd d9c doan va b�o lt;tc. Trong khi d6, bien chuyen cua xa h9i cho thay Stj khung hoang tram tn;,ng va Stj cao chung cua CaC d(;li 11 t1j sv" cua Hi�n d�i dung de hQ'p thuc h6a cho khoa h9c va tri thuc n6i chung (phep bi�n chung cua Tinh than; thong
TRO CHIIYOI nun HOC + 11 minh" tu tuong cua ong o Due hi�n nay < 1) . Jean-Franc;ois Lyotard sinh ngay 10.8.1924 o Versailles (Phip). Ong h9c d�i h9c Sorbonne, hie dau chju nhieu anh huong cua Hi�n tliQ'ng h9c Husserl. Ngay tu 1954, ong da SO
12 • BUI YAN NAJASON Phap. Nam 1954, 6ng la thanh vien nh6m ta cap tien chung quanh t
TRO CHUT(H TRIU HOC • 13 Tieu SU ngan gon tren day ciing cho ta m¢t hinh dung kha tieu bieu ve m9t mau nguoi tri thuc Phap noi rieng, Tay Au noi chung o nua cuoi the ky XX: h9 Ion len trong boi canh "h�u chien" nhieu md m9ng nhung roi lq.i phai trai nghi�m nhfing xung d9t, nghich ly, do vo, mat mat ve nhieu m�t: ly tuong chinh tri, le song, tinh bq.n ... Trong khi do, tinh hinh the gioi bien chuyen nhanh chong; cac m�t kinh te, xa h9i, van hoa, doi song con bien chuyen nhanh chong va phuc tq.p hdn nfia, bu9c ho phai d�t lq.i hang loq.t van de. 1. Boi canh hinh thanh "tam lhli'c hiju • hien d�i'' I.I. "Tam thuc" cua m9t the h� b9c 19 r6 r�t nhat trong cac loq.i hinh ngh� thu�t cung voi slj phe binh ngh� thu�t va my h9c (xem 1.2). Tuy nhien, ciing can d�t no vao trong boi canh chinh tri - xa h9i r9ng hdn cua thoi dq.i, de tu do, co the hieu moi quan h� gifia "hi�n dq.i" va "h�u - hi�n dq.i" m9t each dung dan hdn so voi each hieu v¢i va va ddn gian ve chu "h�u 1' nhu nhat cat ve phan ky lich su, qua do "hi�n dq.i" tro thanh cai bung xung cho tat ca nhung gi cii ky, con "h�u-hi�n dq.i" la cai gi moi me, hap clan. Ban than Lyotard da ltjch li�t phan doi Slj ddn gian hoa day xuyen tq.C ay, Va hdn m9t Ian, thay bu¢c phai tuyen bo giu khoang each, th�m chi "ly khai" voi khai ni�m do chinh minh tq.o ra! Dieu quan tr9ng nhat o day la kh6ng duQ'c danh dong khai ni�m "Hi�n d4i" voi nhung gia tri cua thoi Hi�n dq.i: slj khai minh, chu nghia nhan dq.o, slj khai
14 • BUI YAN NAMSON ph6ng . Chi c6 nhu the, khai ni�m "h�u-hi�n dq.i" m6'i chung to la mot khai n1�m "chien lu'.Q'c" de gifi khoang each v6'i nhfing bi�n phap da du'.Q'c thu nghi�m suot may the ky nham hi�n thl,ic h6a cac gia trj cua Hi�n dq.i. Vao the ky XVI, Chau Au bu6'c vao mot tien trinh hi�n dq.i h6a, den nay van chua ket thuc. Hq.t nhan cua tien trinh hi�n dq.i h6a la giai ph6ng ca nhan ra khoi nhfing boi canh tien-hi�n dq.i, va ca nhan tlj do trd thanh diem xuat phat cua mQi bien d6i ve cau true kinh te, xa hoi cung v6'i nhu cau "hQ'p thuc h6a" chung ve m�t triet h9c va h� tu'. tu'.dng. Nhung, tien trinh thay the cai ph6 bien tien-hi�n dq.i bang cai ca nhan hi�n dq.i da dien ra day nhfing xung dot va nghich ly khien ngu'.oi ta n6i den mot "phep bi�n chung cua Khai minh" hay "phep bi�n chung cua Hi�n dq.i". Tien trinh hi�n dq.i h6a ay, n6i nga.n, luon bi can tro' va de d9a bo'i nhang mo hinh tie'n - hitn d(li chu'.a chiu chet han. Nhieu hinh thuc each tan ve xa. hoi va h� tu'. ttio'ng mang danh hi�u "hi�n dq.i", nhu'.ng thl,ic chat la "tien-hi�n dq.i", hay n6i khac di, van chu'.a th�t Sl,i CO du'.Q'C nhfing hinh thuc xa h¢i thich hQ'p cua nhfing ca nhan tl,i do. Thay cho cho nhfing moi quan h� tien-tu'. ban chu nghia va tien-hi�n dq.i la gia trj trao aoi, nay tro' thanh hinh thuc CU a Sl,i tha h6a "ban tinh con nguoi" (K. Marx) va nay sinh nhu ca.'u keu doi nhfing hinh thuc "nhan dq.O hdn" trong cac quan h� xa h¢i. Ben Cq.nh nhfing yeu to kinh te va xa h¢i khac, chinh nhu ca'u hue thiet nay lq.i tro' thanh mot 1 Peter Engelmann: Postmoderne und Dekonstruktion. Stuttgart 1990, tr. 8.
TRO CHUY(N TRIO HOC + 15 nguon tiem hjc hau nhu VO t�n de cho nhung "chien ltiQ'c" tien - hi�n d�i khac nhau huy d9ng va 1�m dl,lng. Trong boi canh d6, "tam thuc h�u-hi�n d�i" la m9t no Ive m6'i nham thuc tinh tru6'c nhung nguy Cd va cam do de tiep tl,lC suy tliong Va k.ien t�O nhung hinh thuc m6'i, phu hQ'p hdn, de "cuu van" va bao v� nhung gia trj dich thljc ctia Hi�n d�i: sv tlj do va slj khai ph6ng ctia ca nhan. Khong phai ngau nhien ma "tam thuc" nay ra doi trong nua sau ctia the ky xx, m9t "the ky ngan" nhung phai chung kien day "nhung cljc doan" (Erich Hobsbawn), nhat la a Chau Au. Vi the, Lyotard nhieu Ian nhan m�nh: "H�u-hi�n d�i khong phai la S\i cao chung ctia Hi¢n d�i [ ... ] ma la m9t quan hf khac v6'i H'I�n d �I'"(1) A 1 Willem van Reijen/Dick Veerman: N6i chuy�n v6i J. F. Lyotard: Khai minh, cai cao ca, triSt h9c, my h9c. Sdd, 1990, tr. 121. Jean Loup Thebaud, trong Magazine litteraire, 3.1987 (Du bon usage du postmodeme, tr. 96) cho biSt Lyotard da n6i rieng v6i ong ring: "H�u-hi�n d�i la m9t tu khong ch�t che, va chinh vi thS ma dugc toi ch9n d� chi mu6n n6i len m9t "bao hi�u" ring: c6 di�u gi d6 dang suy tan a trong tinh hi�n d�i" (Il sert a signaler que quelque chose est en declin dans la modemite). Thang 2.1988, trong diSn tu b�ng tiSng Anh t�i Bao tang ngh� thu�t Bern (Th1,1y Si), Lyotard xac dinh ro hon nua v� each hi�u cua ong: "Ai cung biSt chinh ban than toi da sir dµng thu�t ngu "h�u-hi�n d�i". D6 la m9t each thuc it nhi�U CO tinh khieu khich d� d�t CUQC thao lu�n V� nh�n thuc trong anh sang dAy du cua n6. H�u-hi�n d�i kh6ng phai la m9t thoi ky mm, ma la vi¢c "rewrite" [Phap: "reecrire/"viit lq,i", "xu ly lq,i "} m(H s6 d�c di�m cua Hi�n d�i, nhfrt la tham v9ng cua n6 trong vi�c d�t ca so hgp thuc h6a cho dS an giai ph6ng toan b9 nhan lo�i bing khoa h9c va ky thu�t. Tuy nhien, vi¢c "rewrite" nay v6n ilii. co m(lt tu /au trong ban than Hi¢n ilf,li" [ch(mg toi nh�n
16 • BUI YAN NAM �ON 1.2. "Ba buoc" tniong thanh cua "tam thuc" h.)u - hi�n d�i Ta t
TRO CHUr(H TRlfr HOC + 17 nhung di bi�t ve van h6a va xa h9iJ nhat la sl.j di bi�t gifia h� thong Va the gidi CUQC :Sl· ,0:,- song) nhung van chu trlidng tim each dua nhung sl.j di bi�t ay ( chang �
18 • BUI YAN HAMSON de cua nhung cau true xa h(>i va ngfi nghia. Khac v6'i Habermas, Lyotard kh6ng nhin thay kha nang hoa giai nhung di bi�t cua Hi�n d�i d trong ngh� thu�t hi�n d�i, ma hoan toan nguQ'c l�i: ch{nh triet h9c hqu-hi ¢n dc;zi thoatthai tutinhthan cuangh¢ thuqt hi�n dc;zi: "Triet h9c h�u-hi�n d�i t each suy ly nhung gi ngh� thu�t hi�n d�i da the nghi�m bang phtidng ti�n ngh� thu�t''. Ong neu "ba bu6'c" cua
TRO CHUYIN TRIO HOC • 19 "hi�n thl.jc" da bi khuynh loat boi the 11.jc cua chu nghia tu ban, cua "nhung d6i tu'.Q'ng SU d1:1ng va cac vai tro cua doi song va dinh che xa h
20 • BUI YAN NAM �ON co m�t trong quan ni�m cuaKantve "cai cao ca". Ta nho rang, theo Kant, cai cao ca la "sv danh thuc tinh cam ve m(>t quan nang sieu-cam tinh o trong ta"< 1 >, do do, la cai gi vtiQ't ra khoi khu6n kho dien ta hay khong the bien thanh hi�n tht;ic dtiQ'c. Tinh cam ve cai cao ca con nay sinh khi ta nghI den cai gi tuy co the suy ttiong hay dt;i bao bang y ni�m nhting khong bao gio co the nam bat hay trai nghi�m: chang h.;in, ve cai Tuy�t d6i, cai Toan b(>, cai khong-con-co the - phan chia v.v .. . Trang khi do, quan ni�m ve "cai d�p" dt;ia tren cai gi CO the nam bat dtiQ'c, dien ta dtiQ'C bang khai ni�m Va trai nghi�m dtiQ'c trong slj nhat tri, hai hoa ve so thich va tham my. NguQ'c }q.i, cai cao ca nham den cai gi phi - tham my, cai gi khong-the-dien-ta-dticjc. Vi the, theo Lyotard, ngh� thu�t hi�n dq.i la nen ngh� thu�t dt;ia vao tinhvo-hinh thuc CU.a doi tticjng hayvi�c tranh dung mQi hinh ttiQ'ng hay mo phong de no Ive cho thay "co m(>t cai gi-khong-the-dien-ta-dtiQ'c". Cho "thay" r6 co m(>t cai gi c6 the suy ttiong dticjc nhting khong the "nhin thay" dticjc hay lam cho "nhin thay" dticjc: d6 la "tien d�t cticjc (enjeu) cua h(>i h9a hi�n dq.i". Tu cho xac dinh ngh� thu�t hi�n dq.i nhu la de an thu nghi�m, phan tti, khong htiong den cai d�p ma den cai cao ca, cai dich tht;ic khong-the-dien-ta-dtiQ'c, Lyotard di toi btioc thu ba cua "tam thuc h�u - hi�n dq.i": nen triet h9c phu hcjp voi no. 1.2.3. Triet h{Jc htju-hiin dq.i 1 I. Kant, Sdd, Phan t{ch phap vJ cai cao ca, B74-B 131.
TRO CHUYlN TRlfl HOC • 21 Qua nhfing gi vita trinh bay het sue sd hicjc, cam giac dau tien cua ta la: Lyotard khong phan ly tri�t de gifia Hi�n d�i va H�u - hi�n d�i, dung hdn, ong thay rang nhfing Y tli6'ng - clan d�o, nhfing dtj ph6ng nen tang cua Hi�n d�i n6i chung, ngh� thu�t hi�n d�i n6i rieng phai duqc HQU - hi¢n d,;ii thljc hi¢n. Du6'ng phan thuy duy nhat va quyet djnh qe phan bi�t giua hai "tam thuc" (esprits), theo ong, chi la 6' cha: trong khi tam thuc hi�n d�i {{kh6c than", thi tam thuc h�u-hi�n d�i "reo mitng" trlio'c S\i giai the cua mqt hi�n thl;ic duy nhat va S\i troi d�y cua VO van kha the cho vi�c "tim toi nhfing lu�t chdi m6'i, nhfing phlidng thuc ngh� thu�t m6'i mang tinh thu nghi�m". Tuy Hi�n dc].i da c6 cong, chang h�n, trong ngh� thu�t, chi ra cai khong-the-dien-ta-ducjc, chi ra tinh khong the nam bat hi�n thl;ic nhu cai toan be\ nhung n6 van sau kho ve cai chan tro'i da mat, ve vi�c tieu bien di cua "cai d�p" trong vi�c mo ta, trinh bayC 1). NguQ'c lc].i, h�u - hi�n d�i "... no Ive di tim nhfing S\i
22 • BUI YAN NAUOI cai Mt duy nhat (kieu Hegel) se dan t6'i stj ''khung bo" ("terreur 11)< 1) nhu the nao. T6m le;li, c6 the n6i "tam thuc h�u-hien dq.i" la mt "mo hinh" phan tu gom ba m�t: - kinh nghi�m va thua nh�n t{nh co the' cau tq.o nen du(Jc ciia hi�n thtjc; - kinh nghi�m va thua nh�n nhang di bitt khong the khac pht;ic trong the gi6'i con nguoi va xa hQi, Vil - no ltjc thu nghi�m nhung Stj "cau te;l.O nen hi�n thtjc" Vil nhung di bi�t hen trong nhung hi�n thtjc C\l the CUa chung ta. V�y, dau la nhang Cd S