Từ quan điểm của Louis Wirth nhìn về lối sống của người dân thành phố Hồ Chí Minh

29<br /> <br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 3 (199) 2015<br /> <br /> TỪ QUAN ĐIỂM CỦA LOUIS WIRTH NHÌN VỀ LỐI SỐNG<br /> CỦA NGƯỜI DÂN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH<br /> TÔN NỮ QUỲNH TRÂN<br /> <br /> Với bài tiểu luận Urbanism as a Way of Life, Louis Wirth, một thành viên trong trường<br /> phái Chicago nổi tiếng vào nửa đầu thế kỷ XX, đã nêu lên các đặc trưng về lối sống<br /> đô thị như một sự tương phản với lối sống nông thôn trên nhiều khía cạnh cơ bản từ<br /> chính các nghiên cứu thực tế tại thành phố Chicago. Bài viết này đối chiếu và chỉ ra<br /> những mức độ phù hợp giữa các quan điểm của Louis Wirth với các đặc trưng về lối<br /> sống của người dân đô thị Sài Gòn - TPHCM. Các bối cảnh kinh tế, văn hóa, xã hội<br /> đa dạng của các thành phố đã định hình lối sống xã hội đô thị đa dạng, bao gồm cả<br /> việc lưu giữ quá khứ ở những mức độ khác nhau trong lòng thành phố.<br /> 1. TỪ CÁC QUAN ĐIỂM CỦA LOUIS<br /> WIRTH VỀ LỐI SỐNG ĐÔ THị<br /> Trên nền tảng các nghiên cứu về đô thị,<br /> Louis Wirth (1938, tr. 1-24) cho rằng sự<br /> chuyển đổi từ xã hội nông thôn sang xã<br /> hội đô thị diễn ra trong vòng một thế hệ ở<br /> những khu vực công nghiệp hóa, đã kéo<br /> theo những sự thay đổi lớn lao trên hầu<br /> hết các khía cạnh của cuộc sống xã hội.<br /> Từ đó, đô thị và nông thôn có thể được<br /> coi như hai cực nếu xét ở khía cạnh bố<br /> trí sự định cư của con người. Ông đưa ra<br /> quan điểm rằng tại các thành phố càng<br /> lớn, càng đông đúc và càng không đồng<br /> nhất thì lối sống đô thị càng thể hiện rõ<br /> ràng những đặc điểm của nó. Mật độ dân<br /> số cao là sự thể hiện đầy đủ nhất sự<br /> đông đúc dân cư trong giới hạn của một<br /> vùng và là tiêu chí cần thiết để tạo nên<br /> Tôn Nữ Quỳnh Trân. Phó giáo sư tiến sĩ.<br /> Trung tâm Nghiên cứu Đô thị và Phát triển.<br /> Nghiên cứu này được tài trợ bởi Quỹ Phát<br /> triển Khoa học và công nghệ Quốc gia<br /> (NAFOSTED), mã số đề tài IV1.3-2011.<br /> <br /> một đô thị, còn tính không đồng nhất<br /> cũng là một tiêu chí thể hiện tính chất<br /> riêng biệt của cuộc sống đô thị.<br /> 1.1. Tính chất của đô thị<br /> Tính không đồng nhất: Do khả năng tự<br /> tái sản xuất dân số thấp, đô thị phải thu<br /> nhận thêm người nhập cư từ các nơi<br /> khác, đặc biệt là từ thôn quê. Do đó, về<br /> mặt lịch sử, thành phố là nơi trộn lẫn các<br /> chủng tộc, dân tộc và văn hóa khác nhau,<br /> đồng thời nó là nơi ươm mầm tốt nhất<br /> cho sự lai giống văn hóa. Thành phố đã<br /> kết hợp những con người từ mọi nơi trên<br /> đất nước và cả thế giới tạo ra sự khác<br /> biệt và hỗ trợ lẫn nhau, thay vì là đồng<br /> nhất và có cùng khuynh hướng tư duy<br /> như nhau. Số lượng cá nhân tham gia<br /> trong quá trình giao lưu hội nhập càng<br /> lớn thì sự khác biệt tiềm tàng giữa họ<br /> cũng càng cao. Do đó, đặc điểm cá nhân,<br /> nghề nghiệp, cuộc sống văn hóa và tư<br /> duy của các cư dân đô thị khác nhau rất<br /> nhiều so với dân cư ở vùng nông thôn.<br /> Mối quan hệ họ hàng và tình cảm láng<br /> <br /> 30<br /> <br /> TÔN NỮ QUỲNH TRÂN – TỪ QUAN ĐIỂM CỦA LOUIS WIRTH…<br /> <br /> giềng xuất phát từ việc sống chung nhau<br /> qua nhiều thế hệ theo một truyền thống<br /> dân gian chung sẽ không có, và hoặc giả<br /> nếu có thì sẽ rất yếu trong một tập hợp<br /> dân cư đông đảo với các nguồn gốc và<br /> nền tảng khác nhau. Trong những điều<br /> kiện như vậy, sự cạnh tranh và luật pháp<br /> sẽ tạo ra các quan hệ mới, thay thế cho<br /> những quan hệ đoàn kết vốn được giữ<br /> gìn tồn tại qua nhiều thế hệ, sự quen biết<br /> cá nhân vốn có giữa các cư dân đồng<br /> hương cũng sẽ mất đi. Sự cạnh tranh<br /> trong đô thị rất cao, và đô thị là nơi sống<br /> và làm việc của các cá nhân vốn không<br /> có quan hệ tình cảm với nhau. Những<br /> mối quan hệ dựa trên công việc cộng với<br /> khoảng cách xã hội lớn làm nổi bật sự<br /> không gắn bó giữa cá nhân này với cá<br /> nhân khác, con người sẽ trở nên cô độc.<br /> Họ làm việc để nâng cao vị thế của mình<br /> và lợi dụng lẫn nhau. Và để đối phó với<br /> sự mất trật tự có thể xảy ra trong thế giới<br /> cạnh tranh ấy, các hình thức kiểm soát<br /> xã hội đô thị được hình thành. Đồng hồ<br /> và đèn giao thông là những hình ảnh<br /> tượng trưng cho nền tảng của trật tự đô<br /> thị.<br /> Các yếu tố về mật độ dân số, giá trị đất<br /> đai, khả năng tiếp cận, lợi ích cho sức<br /> khỏe, giá trị thẩm mỹ, chất lượng môi<br /> trường quyết định giá trị của một vùng<br /> đất trong thành phố, và cũng vì thế, có<br /> những phân khúc cư dân khác nhau.<br /> Ngoài các yếu tố thuộc về vùng đất, còn<br /> có yếu tố thuộc về con người như là nơi<br /> làm việc, bản chất công việc, thu nhập,<br /> đặc điểm sắc tộc và dân tộc, địa vị xã hội,<br /> phong tục, tập quán, ý thích, thị hiếu và<br /> định kiến là những yếu tố quan trọng để<br /> các dạng dân cư trong đô thị chọn lựa<br /> <br /> nơi ở và như thế đô thị được phân bổ<br /> thành những vùng định cư ít nhiều có sự<br /> phân biệt. Do đó, đô thị gồm những<br /> thành phần dân cư khác nhau cư ngụ<br /> trong một bức tranh nhiều mảng của xã<br /> hội, trong đó sự khác nhau từ vùng này<br /> sang vùng khác rất đột ngột.<br /> Tính di động xã hội cao: Sự tương tác<br /> giữa các cá nhân có nguồn gốc khác<br /> nhau trong xã hội đô thị đưa đến nhiều<br /> khả năng phá vỡ biên giới của các giai<br /> tầng xã hội. Con người trong đô thị có cơ<br /> hội di động xã hội cao hơn, có cơ may<br /> nhiều hơn trong việc thay đổi việc làm,<br /> thay đổi vị trí xã hội. Con một người tài<br /> xế taxi có nhiều cơ hội trở thành một<br /> người bác sĩ hơn con một người nông<br /> dân sống ở nông thôn. Tính di động xã<br /> hội cao đã làm cho việc giữ gìn sự gắn<br /> bó của một tổ chức nào đó, quan hệ gần<br /> gũi lâu dài giữa các thành viên trở nên<br /> vô cùng khó khăn. Hiện tượng các cá<br /> nhân rời khỏi các cơ quan đã từng gắn<br /> bó tạo thành một dòng chảy thay đổi, làm<br /> cho các hành vi trong đô thị khó đoán<br /> trước và khó giải quyết.<br /> Sự phân đoạn trong quan hệ giữa các cá<br /> nhân: Trong xã hội đô thị với mật độ dân<br /> cư cao, mối quan hệ toàn vẹn giữa các<br /> cá nhân không thể thực hiện được,<br /> người đô thị gặp nhau trong những vai<br /> trò mang tính phân đoạn cao. Điều này<br /> không có nghĩa là cư dân đô thị có ít<br /> quan hệ quen biết hơn cư dân nông thôn,<br /> mà có nghĩa là trong quan hệ với số<br /> người mà họ gặp gỡ, họ biết ít hơn về<br /> người đó. Các cá nhân ở đô thị biết một<br /> cá nhân nào đó dưới tư cách là con<br /> người công chức, con người kinh doanh,<br /> con người hoạt động xã hội, mấy ai biết<br /> <br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 3 (199) 2015<br /> <br /> đến chính con người đó dưới góc cạnh<br /> là người cha, người mẹ trong gia đình,<br /> người láng giềng trong cộng đồng.<br /> 1.2. Con người đô thị<br /> Kết luận về lối sống đô thị, Louis Wirth<br /> cho rằng trong xã hội đô thị, mối quan hệ<br /> của nhóm sơ cấp (là những nhóm nhỏ<br /> với số lượng ít người, gặp nhau thường<br /> xuyên và có nhân tố cảm xúc cụ thể, là<br /> nhóm gia đình, bạn bè, đồng nghiệp<br /> cùng cơ quan) bị thay thế bằng mối quan<br /> hệ của nhóm thứ cấp (nhóm có số lượng<br /> người đông đảo như đảng phái, các tổ<br /> chức xã hội, trong đó tình cảm thân<br /> thuộc gắn bó ít được thể hiện), các quan<br /> hệ họ hàng bị suy yếu, giá trị gia đình bị<br /> suy thoái, tình cảm láng giềng bị xóa sổ<br /> và các nền tảng truyền thống của sự<br /> đoàn kết xã hội bị xói mòn.<br /> Trong khi thu nhập của người dân thành<br /> phố trung bình cao hơn người dân ở<br /> thôn quê, nhưng giá sinh hoạt ở thành<br /> phố cũng cao hơn. Nhà cửa đắt đỏ hơn<br /> và cũng hiếm hoi hơn. Tiền thuê nhà cao<br /> hơn và chiếm tỷ lệ lớn trong các khoản<br /> chi tiêu. Mặc dù cư dân đô thị được<br /> hưởng lợi từ những dịch vụ công cộng,<br /> người dân đô thị lại phải dành ra một<br /> khoản khá lớn cho những thứ như giải trí,<br /> còn khoản chi tiêu cho lương thực ít hơn.<br /> Những thứ nào dịch vụ công ích không<br /> mang đến được, người đô thị phải mua,<br /> và trên thực tế, không có nhu cầu nào<br /> của con người đô thị mà không được<br /> khai thác ở góc độ thương mại. Việc phục<br /> vụ cho các nhu cầu cảm giác mạnh và<br /> cung cấp các phương tiện thoát ly khỏi<br /> thực tế công việc vất vả, đơn điệu đã trở<br /> thành một trong những chức năng chính<br /> của ngành công nghiệp giải trí ở đô thị.<br /> <br /> 31<br /> <br /> Có một tính chất nữa đáng chú ý trong<br /> lối sống đô thị mà Louis Wirth đề cập đến<br /> là sự khoan dung rộng rãi nhất (broadest<br /> tolerance) của con người đô thị đối với<br /> bối cảnh sống. Tình trạng kế cận nhau<br /> của những lối sống khác biệt nhau tại<br /> các đô thị tạo ra một tính chất thông cảm,<br /> tạo nên khả năng chấp nhận cái mới, cái<br /> khác biệt một cách dễ dàng hơn.<br /> Tóm lại, dưới mắt Louis Wirth, những<br /> thay đổi to lớn về cơ cấu và thiết chế<br /> trong quá trình đô thị hóa đã mang lại<br /> những hậu quả nghiêm trọng cho người<br /> dân. Thần kinh của họ bị kích thích, tâm<br /> lý bị căng thẳng trong một đô thị quá<br /> chuyên biệt, quá nhiều thông tin. Những<br /> người ở thành phố gặp nhau trong các<br /> vai trò bị cắt rời, không phải trong quan<br /> hệ toàn bộ con người đó. Họ xem trọng<br /> cơ chế chính thức. Sự tiếp xúc với nhiều<br /> người khác nhau tạo cơ hội cho sự phát<br /> triển của nhiều mối quan hệ đưa đến tình<br /> trạng là không ai trung thành với một tổ<br /> chức nào cả. Con người thị dân lúc ấy<br /> dường như là một con người bị tha hóa<br /> và có phần bất hạnh (Trịnh Duy Luân,<br /> 2004, tr. 40).<br /> Luận điểm của Louis With đã từng là chủ<br /> đề của nhiều nghiên cứu phản hồi, tranh<br /> luận, phản biện, bổ sung. Harry Gold<br /> (1982, tr. 25-26) cho rằng Louis Wirth đã<br /> quá bi quan về đời sống đô thị, bị ám<br /> ành bởi các vấn đề tiêu cực của đô thị<br /> như tình trạng vô tổ chức của các cá<br /> nhân, sự suy sụp tinh thần, tệ nạn, tội ác,<br /> tham nhũng… Stanley Milgram trong bài<br /> viết The Urban Experience a Psychological<br /> Analysis (1996, tr. 35-46) từ góc nhìn<br /> của một nhà tâm lý học cho rằng dân số<br /> đông, mật độ dân số cao và tính chuyên<br /> <br /> 32<br /> <br /> TÔN NỮ QUỲNH TRÂN – TỪ QUAN ĐIỂM CỦA LOUIS WIRTH…<br /> <br /> biệt là những yếu tố thuộc về nhân khẩu<br /> học, là những yếu tố nằm bên ngoài của<br /> cá nhân, cần phải xem xét sự liên quan<br /> của các yếu tố ấy đến tính cách của cá<br /> nhân. Tác giả cho rằng chính sự quá tải<br /> của cá nhân, chính sự tiếp xúc quá nhiều,<br /> “đầu vào” quá lớn đã làm rối loạn “đầu<br /> ra”. Đời sống đô thị là một chuỗi những<br /> chạm trán liên tục với sự quá tải và từ đó<br /> xuất hiện tình huống mà các cá nhân<br /> phải thích nghi.<br /> 2. NHÌN VỀ LỐI SỐNG CỦA NGƯỜI ĐÔ<br /> THỊ SÀI GÒN - TPHCM<br /> 2.1. Đối chiếu<br /> Sự không đồng nhất: Dù không rập<br /> khuôn như hình ảnh đô thị mà Louis<br /> Wirth đưa ra, TPHCM hiện nay và Sài<br /> Gòn trước đây cũng là một đô thị mang<br /> tính không đồng nhất về lối sống khá cao.<br /> Đây là một đô thị đa hợp, cư dân được<br /> hình thành từ nhiều đợt nhập cư khác<br /> nhau, mang theo nhiều lối sống khác<br /> nhau, đồng thời ảnh hưởng qua lại lẫn<br /> nhau nên đã tạo ra một lối sống đô thị<br /> phức hợp. Nhờ vào môi trường thoáng<br /> mở vốn có của đô thị, người Sài Gòn<br /> luôn có nhiều mối quan hệ rộng rãi,<br /> phạm vi giao tiếp rộng, cường độ giao<br /> tiếp cao và đa chiều. Người dân Sài Gòn<br /> - TPHCM có những giao lưu dựa trên<br /> các nhóm sở thích, nhóm đồng nghiệp,<br /> nhóm làm ăn… chứ không phải theo địa<br /> bàn dân cư nơi cư trú. Đây là một lối<br /> sống có những điểm đối chọi nhau. Điểm<br /> tích cực toát ra trong môi trường giao lưu<br /> đó là con người sẽ phát huy được nhiều<br /> ưu điểm của bản thân để học hỏi và phát<br /> triển, dễ dàng gặp được nhiều cơ hội<br /> trong cuộc sống, thoải mái vô tư trong<br /> các mối quan hệ rộng rãi… Nhưng đồng<br /> <br /> thời lối sống đó làm cho quan hệ xã hội<br /> trên địa bàn cư trú sẽ trở nên lỏng lẻo,<br /> láng giềng sống theo kiểu đèn nhà ai nấy<br /> rạng, không như lối sống truyền thống<br /> “bán anh em xa, mua láng giềng gần”.<br /> Từ đó, ta có thể nhận thấy rằng lối sống<br /> ấy quả thật khác xa với truyền thống tối<br /> lửa tắt đèn có nhau của người Việt Nam.<br /> Quan điểm của Louis Wirth có vẻ khá<br /> đúng khi xem xét mối quan hệ láng giềng<br /> của cư dân đô thị Sài Gòn - TPHCM. Mối<br /> quan hệ có phần lỏng lẻo, không mặn<br /> nồng như ở nông thôn. Tuy nhiên, Sài<br /> Gòn - TPHCM vẫn có những đặc trưng<br /> riêng. Mới thoạt nhìn, cảnh quan tại các<br /> con hẻm nhỏ ở thành phố, nơi mà các<br /> ngôi nhà san sát nhau, chung tường,<br /> chung lối đi, cửa đóng im ỉm, không<br /> người qua lại, không tiếng em bé vui đùa,<br /> hiếm tiếng chó sủa… Dân cư thì người<br /> lớn đi làm việc, trẻ con được gửi đến nhà<br /> trẻ, học sinh sinh viên đi đến trường,<br /> người nội trợ đi chợ hoặc làm lụng trong<br /> nhà, khiến chúng ta nghĩ những con hẻm<br /> thật yên ắng, bị chia cắt, mỗi gia đình<br /> một cuộc sống. Nhưng không phải thế,<br /> đấy chỉ là cái nhìn từ bên ngoài. Thật sự,<br /> giữa các ngôi nhà im ắng ấy vẫn có một<br /> mối quan hệ láng giềng, không đậm đà,<br /> dễ thấy, nhưng nhẹ nhàng và khá bền<br /> vững. Họ được ràng buộc với nhau bởi<br /> nhiều cái chung, như vấn đề an ninh, vệ<br /> sinh, môi trường sinh sống của con hẻm.<br /> Sống trong đô thị, những con người này<br /> biết tự điều tiết để đừng xảy ra xô xát<br /> giữa láng giềng vì rốt cuộc không ai<br /> được hưởng lợi gì mà đi về vẫn phải<br /> chạm mặt nhau hàng ngày.<br /> Lưu Phương Thảo (2006, tr. 55) cho<br /> rằng: “Môi trường sống nơi hẻm phố<br /> <br /> 33<br /> <br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 3 (199) 2015<br /> <br /> thân thiện và đoàn kết. Khái niệm ‘hàng<br /> xóm láng giềng’ tưởng như không còn có<br /> thể tìm thấy ở nơi đô thị, vốn là nơi đặc<br /> thù với lối sống đứt đoạn và vô danh…”<br /> vẫn còn tồn tại nơi đây.<br /> Chứng minh cho sự hiện diện của mối<br /> thân thiện láng giềng trong các hẻm phố,<br /> Lưu Phương Thảo đưa ra kết quả một<br /> cuộc điều tra định lượng được tiến hành<br /> vào năm 2005 đối với 500 hộ về mối<br /> quan hệ giữa các gia đình ở trong hẻm<br /> thông qua việc có mời hay không các<br /> láng giềng đến nhà dự đám tiệc, như<br /> Bảng 1.<br /> Kết quả trên cho thấy có 12,8% hộ không<br /> mời láng giềng đến dự đám tiệc do gia<br /> đình tổ chức, tương ứng với kiểu sống<br /> phân đoạn, hời hợt mà Wirth phân tích,<br /> nhưng đồng thời có đến 21,2% hộ mời<br /> hầu hết các hộ trong hẻm cùng tham dự<br /> và 56,8% mời một ít hộ thân nhất trong<br /> hẻm. Như vậy, tỷ lệ số có mời láng giềng<br /> lên đến 78%. Đây là một con số khá lớn,<br /> bên cạnh đó, theo phong tục Việt Nam,<br /> các mối quan hệ thường “có qua có lại”,<br /> người được mời bao giờ cũng sẽ mời lại<br /> người đã mời mình, tạo ra các quan hệ<br /> xã hội đan cài nhau. Qua đó, ta có thể<br /> hình dung mối quan hệ giữa các láng<br /> <br /> giềng của người đô thị ở đây không lợt<br /> lạt, phân đoạn như mô tả của Wirth, mà<br /> trái lại sự giao lưu giữa cư dân sống<br /> cùng trên địa bàn khá dày.<br /> Giá trị của mối quan hệ sơ cấp (gia đình,<br /> bạn bè) trong cư dân đô thị không bị mối<br /> quan hệ thứ cấp thay thế như Wirth mô<br /> tả. Dù quy mô gia đình có nhỏ đi, gia<br /> đình ba thế hệ có ít đi, con người đô thị<br /> của TPHCM có bị cuộc mưu sinh chi<br /> phối quá nhiều đi, nhưng truyền thống<br /> gia đình vẫn còn được duy trì và giá trị<br /> của tình bạn vẫn được ca tụng.<br /> Cuộc sống bôn ba ở đô thị, người đi làm<br /> việc, người đi học, người đi công tác,<br /> người làm ca trực, bữa ăn gia đình<br /> không còn là “một ngày ba bữa quây<br /> quần” như trước, nhưng bữa cơm gia<br /> đình vào buổi chiều hay vào ngày cuối<br /> tuần vẫn là dịp để các thành viên trong<br /> gia đình gặp gỡ, trò chuyện. Hàng năm,<br /> dân cư TPHCM vẫn tôn vinh Ngày gia<br /> đình 28/6 một cách rộn rã. Các nơi đưa<br /> ra nhiều hình thức chào mừng khác nhau,<br /> như Hội thi Nấu ăn, Hội thi Gia đình và<br /> pháp luật, Hội thi Kiến thức gia đình nuôi<br /> con khỏe, Hội thi Gia đình thời hội nhập,<br /> Vận động bữa cơm gia đình…<br /> Bên cạnh gia đình, bạn bè luôn là nơi mà<br /> <br /> Bảng 1. Thống kê dựa trên câu hỏi: Có mời các gia đình trong hẻm dự đám tiệc<br /> Một ít hộ thân Hầu hết các Chỉ mời bà<br /> nhất<br /> hộ trong hẻm con dòng họ<br /> Nghề<br /> Phân Dân tộc<br /> loại hẻm Tôn giáo<br /> Dân cư<br /> Tổng<br /> <br /> Không mời<br /> <br /> Tổng<br /> <br /> n<br /> 88<br /> <br /> %<br /> 52,4<br /> <br /> n<br /> 58<br /> <br /> %<br /> 34,5<br /> <br /> n<br /> 12<br /> <br /> %<br /> 7,1<br /> <br /> n<br /> 10<br /> <br /> %<br /> 6,0<br /> <br /> n<br /> 168<br /> <br /> %<br /> 100<br /> <br /> 82<br /> <br /> 66,1<br /> <br /> 32<br /> <br /> 25,8<br /> <br /> 2<br /> <br /> 1,6<br /> <br /> 8<br /> <br /> 6,5<br /> <br /> 124<br /> <br /> 100<br /> <br /> 8<br /> <br /> 44,4<br /> <br /> 8<br /> <br /> 44,4<br /> <br /> 2<br /> <br /> 11,1<br /> <br /> 18<br /> <br /> 100<br /> <br /> 106<br /> <br /> 55,8<br /> <br /> 8<br /> <br /> 4,2<br /> <br /> 32<br /> <br /> 16,8<br /> <br /> 44<br /> <br /> 23,2<br /> <br /> 190<br /> <br /> 100<br /> <br /> 284<br /> <br /> 56,8<br /> <br /> 106<br /> <br /> 21,2<br /> <br /> 46<br /> <br /> 9,2<br /> <br /> 64<br /> <br /> 12,8<br /> <br /> 500<br /> <br /> 100<br /> <br /> Nguồn: Hẻm phố Sài Gòn - TPHCM, Tôn Nữ Quỳnh Trân (chủ biên), 2006, tr. 55.<br /> <br />