“Di sản sài gòn” (Saigon heritage) - sự khơi nguồn cho chiến lược giáo dục di sản trong trường đại học

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 24 - Thaùng 11/2014<br /> <br /> <br /> “DI SẢN SÀI GÒN” (SAIGON HERITAGE)<br /> - SỰ KHƠI NGUỒN CHO CHIẾN LƯỢC GIÁO DỤC DI SẢN<br /> TRONG TRƯỜNG ĐẠI HỌC<br /> <br /> NGUYỄN ĐĂNG KHÁNH(*)<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Di sản văn hóa nói chung và di sản Sài Gòn nói riêng là thành quả sáng tạo của nhân<br /> dân trong lịch sử đã trở thành tài sản vô giá của cộng đồng địa phương, quốc gia hay dân<br /> tộc và cả nhân loại. Đến với “Di sản Sài Gòn” là đến với thế giới của kí ức thành phố hơn<br /> 300 năm tuổi, đến với các giá trị bản sắc, đến với cội nguồn các lõi giá trị nhân văn sâu<br /> sắc và cơ bản của cuộc sống. Đó là nguồn lực to lớn đóng góp chung vào sự phát triển<br /> kinh tế xã hội của đất nước, của thành phố, là tài sản vô giá trong giáo dục truyền thống,<br /> giáo dục nhân cách cho thế hệ trẻ Thành phố Hồ Chí Minh và các trường đại học, trong<br /> đó có Trường Đại học Sài Gòn. Vì thế, “Di sản Sài Gòn” chính là sự khơi nguồn cho chiến<br /> lược giáo dục di sản trong trường đại học, trở thành nhu cầu, động lực đối với nhà trường,<br /> góp phần quan trọng vào việc giáo dục kĩ năng sống cho học sinh, sinh viên, đồng thời<br /> nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện trong sự nghiệp giáo dục, đào tạo.<br /> Từ khóa: di sản, kí ức, ấn tượng, bản sắc, truyền thống, giáo dục.<br /> <br /> ABSTRACT<br /> Cultural heritage in general and Saigon heritage in particular is the outcomes created<br /> by the people in the course of history, that has become the invaluable property of a local<br /> community and a nation, a state and the world over. Accessing “Saigon Heritage” we<br /> contact with the world of the memory of a city 300 years old, with valuable identity, with<br /> the beginning of cultural core values, profound and fundamental. That is the great<br /> resource contributing to the social and economic development of the country, to the growth<br /> of the city. That is an invaluable asset for tradition and personality education to the young<br /> generation in Ho Chi Minh city, as well in the higher schools, Sai Gon University included.<br /> Therefore, SaiGon Heritage is a good beginning for the strategy of heritage education in<br /> the higher schools, and becomes a need and a motive for Saigon university. Thus, Saigon<br /> Heritage makes a big contribution to training students’ softskills, at the same time,<br /> enhances the quality of all-sided education.<br /> Keywords: heritage, impression, identity, tradition, education<br /> <br /> (*)<br /> Nói đến di sản văn hóa là nói đến thành Sự kiêu hãnh và niềm tự hào của mỗi dân<br /> quả sáng tạo của nhân dân trong lịch sử đã tộc, trước hết là sự đóng góp các giá trị di<br /> trở thành tài sản vô giá không chỉ của mỗi sản trong dòng chảy của văn hóa và minh<br /> cộng đồng địa phương, quốc gia hay dân nhân loại. Đến với di sản là đến với thế<br /> tộc mà còn là tài sản chung của nhân loại. giới của kí ức dân tộc, đến với các giá trị<br /> bản sắc, đến với cội nguồn các lõi giá trị<br /> (*)<br /> TS, Trường Đại học Sài Gòn nhân văn sâu sắc và cơ bản của cuộc sống.<br /> <br /> 44<br /> Di sản văn hóa không chỉ được coi là phát triển, tuy không có được dáng vẻ oai<br /> nguồn lực to lớn đóng góp chung vào sự hùng, rực rỡ như một kinh đô Thăng Long-<br /> phát triển kinh tế xã hội của đất nước mà Hà Nội hay vẻ trầm mặc, uy linh của vùng<br /> còn là tài sản vô giá trong giáo dục truyền đất cố đô như Huế nhưng Sài Gòn –thành<br /> thống, giáo dục nhân cách cho thế hệ trẻ. phố Hồ Chí Minh lại có được diện mạo hào<br /> Chính vì vậy, trong những năm vừa qua, hoa của một đô thị từng được mệnh danh là<br /> Bộ Giáo dục và Đào tạo đã có những chủ “hòn ngọc Viễn Đông” và là trung tâm của<br /> trương về giáo dục di sản trong nhà trường vùng đất phương Nam hào phóng. Và trong<br /> tại Việt Nam và đã nhận được sự hưởng diễn trình lịch sử hàng trăm năm ấy, qua<br /> ứng khá sâu rộng từ nhiều ngành, nhiều nhiều biến cố chuyển giao lớn trong quá<br /> trường phổ thông và đại học, nhiều tổ chức khứ, Sài Gòn- thành phố Hồ Chí Minh đã<br /> xã hội trong nước và quốc tế. Cho đến nay, kịp tạo dựng cho mình những đặc điểm văn<br /> giáo dục di sản từng bước đã và đang trở hóa đô thị đặc sắc, khó hòa lẫn với bất cứ<br /> thành nhu cầu, động lực đối với nhà đô thị nào trong cả nước. Đó là những đặc<br /> trường, góp phần quan trọng vào việc giáo điểm mà người ta thường nhắc tới như tính<br /> dục kĩ năng sống cho học sinh, sinh viên, tiên phong, tính mở, thoáng, bao dung, tính<br /> đồng thời nâng cao chất lượng giáo dục tri thức, tính công nghiệp - hiện đại, tính đa<br /> toàn diện ở Việt Nam. dạng của nhiều luồng dân cư và nhiều<br /> Hòa chung vào nhịp đập di sản đó, vừa luồng văn hóa hội tụ, với sự pha trộn và<br /> qua, năm 2014, Trường Đại học Sài Gòn giao thoa của nhiều nền văn hóa không chỉ<br /> phối hợp với Tạp chí Xưa & Nay đã cho của các dân tộc anh em cùng chung sống<br /> xuất bản cuốn “Di sản Sài Gòn” (Sài Gòn mà còn nhiều quốc gia khác trong khu vực<br /> Heritage) do PGS.TS. Nguyễn Viết Ngoạn và trên thế giới. Tất cả những đặc điểm ấy<br /> (chủ biên). Đây là công trình vừa mang ý đã trở thành hệ giá trị của văn hóa đô thị<br /> nghĩa đón chào kỉ niệm 40 năm ngày thống Sài Gòn và được lắng tụ trong rất nhiếu<br /> nhất đất nước, vừa mang ý nghĩa giới thiệu, công trình đã trở thành di sản vật thể và phi<br /> quảng bá di sản văn hóa Sài Gòn đến với vật thể quí báu không chỉ của riêng thành<br /> công chúng không chỉ ở khu vực Sài Gòn phố này mà còn là của cả nước.<br /> mà còn với du khách và bạn bè quốc tế. Và Điều đặc biệt là, phần lớn những di sản<br /> quả thực, nếu đứng ở phương diện đáp ứng quí báu ấy của văn hóa đô thị Sài Gòn lại<br /> giáo dục di sản, công trình “Di sản Sài cùng dịp tỏa sáng, sinh động và sắc nét kì<br /> Gòn” thực sự hết sức có ý nghĩa như là sự lạ bởi sự ánh xạ của hơn 300 bức ảnh từ<br /> khởi nguồn cho chiến lược giáo dục di sản công trình sách: “Di sản Sài Gòn” của<br /> trong nhà trường đại học, trong đó có PGS.TS. Nguyễn Viết Ngoạn (chủ biên),<br /> Trường Đại học Sài Gòn. gây nhiều ấn tượng đẹp đối với người đọc.<br /> Như “Lời ngỏ” đầu sách, cuốn sách là Ấn tượng đẹp đầu tiên, đó chính là tính<br /> “tập hợp của hơn 300 bức ảnh về Sài Gòn thông tin tư liệu. Hơn 300 bức ảnh đánh<br /> từ cuối thế kỉ XIX, đầu thế kỉ XX, tập trung thức kí ức cả một Sài Gòn với quá khứ<br /> trên các chủ đề: thiên nhiên, con người, hàng trăm năm tuổi, một Sài Gòn với tiếng<br /> kiến trúc, đời sống, kinh tế, văn hóa, xã vọng trầm hùng trong lịch sử, một Sài Gòn<br /> hội...”. đa diện, đa dạng, đa tầng, đa lớp văn hóa<br /> Với hơn 300 năm lịch sử hình thành và (lớp văn hóa bản địa của những lưu dân<br /> <br /> 45<br /> thời khẩn hoang, lớp văn hóa tiếp xúc và liên hệ đặc biệt.<br /> giao lưu với Trung Hoa và khu vực, lớp Và quả thật, hơn 300 bức ảnh về các di<br /> văn hóa giao lưu và tiếp biến với phương sản, nếu tách riêng thì chỉ là mảnh ghép,<br /> Tây) trầm tích trong hào quang của quá nhưng nếu tập hợp lại, chúng lại có sức lan<br /> vãng, một Sài Gòn phát lộ nét đẹp của tỏa, trở thành một bức tranh khá đầy đủ<br /> những khoảnh khắc di sản, một Sài Gòn mảng màu về Sài Gòn hoa lệ. Mỗi bức ảnh<br /> lan tỏa bằng sức rung động của trái tim bao ở các góc máy khác nhau thể hiện những<br /> lớp ngưới và bao thế hệ... Từ đây, “Di sản khoảnh khắc khác nhau về từng di sản nên<br /> Sài Gòn” bỗng trở thành những điểm kết tự thân vừa mang hình khối riêng vừa<br /> nối của thời gian, không gian và chủ thể: mang đường nét của một kết cấu tổng thể<br /> Ai thả hồn với thiên nhiên thì có thể tìm và khiến nó có giá trị của một mảng, một<br /> cảm nhận được hương sắc và khí trời của miếng ghép của một bức họa đa màu sắc<br /> Sài Gòn một thời hoa lệ, ai trải lòng rung nhằm thể hiện một Sài Gòn mang đầy đủ<br /> động với những nhịp đập con tim người Sài tầm vóc của một trung tâm kinh tế - văn<br /> Gòn thì có thể nhìn thấy những con người hóa- chính trị, nơi hội tụ các tinh hoa, năng<br /> hào sảng của một thời mở đất, ai đắm say động và sôi nổi của hàng thế kỉ qua.<br /> không gian kiến trúc thì có thể hòa điệu với Ấn tượng đẹp thứ ba, mỗi di sản là sự<br /> sự mênh mang của một phương Tây lãng phối thể giữa kênh hình và kênh chữ: Tên<br /> mạn lồng kết trong những đường nét gọi di sản – Hình ảnh di sản – Thông tin<br /> phương Đông huyền bí, ai chuộng phong thuyết minh di sản. Vì vậy, mỗi di sản<br /> cách hào hoa thì ở đấy có một Sài Gòn hào được người đọc tri nhận bằng kiểu đồng<br /> hoa, ai ưa ngẫm nghĩ sự đời thì ở đấy có hiện: Tên gọi chạm miền trí nhớ, hình ảnh<br /> một Sài Gòn lắng sâu, trầm tĩnh, ai thích sự gợi niềm cảm xúc, thông tin kích hoạt<br /> bung mở thì ở đấy có một Sài Gòn năng nghiệm suy. Bởi thế, những bức ảnh đặt<br /> động, hào phóng... bên cạnh nhau như “những thước phim<br /> Ấn tượng đẹp thứ hai, cũng là cái độc quay chậm” (“Lời ngỏ” đầu sách) làm thức<br /> đáo trong cấu trúc của cuốn sách. Tất cả dậy miền kí ức của mỗi người để ai cũng<br /> hơn 300 bức ảnh thể hiện cho hơn 100 di có thể cảm nhận như chính mình đang<br /> sản được tập hợp và sắp xếp không theo được bước vào, chạm vào, được chứng<br /> trật tự thường qui, nghĩa là không theo trật kiến về “số phận” và nắm được lai lịch và<br /> tự tuyến tính của từng chủ đề xét theo nội từ đó sống với nhịp đập của mỗi di sản.<br /> dung bức ảnh, mà lại được trình bày theo Nhờ đó, tác giả sách không cần giới thuyết<br /> kiểu nghệ thuật sắp đặt nhằm làm bật lên hay luận lí mà vẫn đạt được hiệu quả tác<br /> sự đa dạng, đa diện, đa lớp và đa góc độ động về nhận thức lẫn tình cảm. Xin hãy<br /> như vốn có của văn hóa Sài Gòn, đúng như bắt đầu từ chỗ giới thiệu di sản đầu tiên để<br /> ý tưởng của người làm sách. Con số hơn thấy được cái chủ ý trong cách sắp đặt của<br /> 300 bức ảnh phải chăng là một sự ẩn dụ tác giả cuốn sách. Đó là những hình ảnh về<br /> cho hào quang hơn 300 năm tuổi ấy của sài di sản rất đỗi thiêng liêng đối với mỗi<br /> Gòn và hơn 100 di sản cũng là sự ẩn dụ người dân Sài Gòn nói riêng và đồng bào<br /> cho hơn 100 năm tuổi của Đại học Sài cả nước nói chung: một Bến Nhà Rồng còn<br /> Gòn? Chắc chắn rằng, những con số ấy là phảng phất bóng dáng của một thương<br /> những con số có ý nghĩa hay những mối cảng sầm uất, có vị thế của một trung tâm<br /> <br /> 46<br /> kinh tế–văn hóa và là nơi in dấu chân Bác đường Boulevard Norodom nay là đường<br /> Hồ ra đi tìm đường cứu nước, một Dinh Lê Duẩn, đường Bonard nay là đường Lê<br /> Toàn quyền nay là Dinh Thống Nhất lặng Lợi và nhiều đường phố Chợ Lớn khác<br /> lẽ, quyền uy, nơi chứng kiến những biến cố dưới nước có kinh Tàu Hủ, một trong<br /> thăng trầm và những cuộc chuyển giao lịch những thành tố đặc biệt để Sài Gòn có<br /> sử mà ngay bản thân tên gọi cũng đã là sự được danh xưng “Hòn ngọc Viễn Đông”.<br /> thể hiện ý chí và khát vọng thống nhất đất Rồi có di sản là những công trình giáo dục<br /> nước của dân tộc một Tòa Thị chính nay là như ngôi trường trung học thuộc loại lâu<br /> Ủy ban Nhân dân Thành phố hoành tráng, đời nhất và duy nhất không đổi tên từ bấy<br /> uy nghi đang vươn vai tỏa rộng một góc đến gờ là Lycée Marie Curie nay là<br /> trời một Dinh Thống đốc Nam Kì nay là Trường THPT Bán công Marie Curie, hay<br /> Bảo tàng Thành phố Hồ Chí Minh ngạo ngôi trường cổ nhất Sài Gòn là Trường<br /> nghễ, đang âm thầm đếm những thời khắc Collége Chesseloup Laubat nay là trường<br /> lịch sử một Bưu điện Thành phố tráng lệ, Lê Quý Đôn. Có di sản là công trình chữa<br /> một Nhà hát Thành phố trang nhã và lãng bệnh, chăm sóc sức khỏe như bệnh viện<br /> mạn bậc nhất một Nhà thờ Đức Bà kiêu đầu tiên ở Nam Kỳ là bệnh viện Grall nay<br /> hãnh với những kiểu kiến trúc đậm chất là bệnh viện Nhi Đồng 2. Có di sản là các<br /> nghệ thuật mang đặc điểm giao thoa văn công trình đô thị như Vườn Bách Thảo nay<br /> hóa Đông Tây, luôn xứng danh là một là Thảo Cầm Viên, đứng hàng thứ 8 thế<br /> trong những biểu tượng của thành phố Sài giới về tuổi thọ. Có di sản là công trình<br /> Gòn từ xưa đến nay một Bác ái Học hiệu phục vụ sinh hoạt như Khách sạn Majestic-<br /> nay là Trường Đại học Sài Gòn đan xen khách sạn sang trọng nhất Đông Nam Á<br /> kiểu kiến trúc Pháp hào hoa và kiểu kiến những năm đầu thế kỉ XX, Khách sạn<br /> trúc Trung Hoa bí ẩn một ngôi chợ Bến Continential mà người chủ của nó là Công<br /> Thành không chỉ thuần túy là nơi buôn tước De Montpensier, người xây Lầu Ông<br /> bán, mà gần một trăm năm qua, đã trở Hoàng ở Phan Thiết nổi tiếng. Có di sản là<br /> thành một chứng nhân lịch sử, chứng kiến công trình phục vụ đời sống tín ngưỡng<br /> bao đổi thay thăng trầm của thành phố, là tâm linh như chùa Ấn Độ, mang đậm yếu<br /> bộ mặt kinh tế nói lên sự phát triển của một tố tiếp xúc và giao thoa văn hóa, dấu gạch<br /> thành phố thương mại lớn nhất nước và là nối giữa hai nền văn hóa Việt Nam và Ấn<br /> điểm giao hòa giữa Sài Gòn xưa và nay Độ. Cũng có di sản là những giá trị tinh<br /> xứng đáng trở thành biểu tượng của Thành thần như Đờn ca tài tử Nam Bộ mang đặc<br /> phố Hồ Chí Minh v.v. trưng và cốt cách của người dân vùng đất<br /> Bên cạnh đó là những di sản vật chất sông nước miệt vườn hay Hát bội mang âm<br /> và tinh thần từ lâu đã là một phần thân hưởng của những lưu dân thời khẩn đất.<br /> thuộc của Sài Gòn. Đó là những yếu tố Lại có di sản rất dân dã, gần gũi và hết sức<br /> thuộc loại xưa nhất Sài Gòn, chẳng hạn, có quen thuộc như Phương tiện giao thông<br /> di sản về công trình giao thông, trên cạn có hay Đời sống thị thành hay Hàng rong ở<br /> xe lửa Sài Gòn- Mĩ Tho, tuyến đường sắt Sài Gòn...<br /> đầu tiên của Nam Kì hay hơn chục con Và ấn tượng đẹp cuối cùng, đó là ấn<br /> đường nối dài từ quá khứ đến hiện tại, chạy tượng đến từ hơn 300 bức ảnh đen trắng<br /> qua kí ức của bao thế hệ người dân như được những người làm sách dày công<br /> <br /> 47<br /> nghiên cứu kĩ lưỡng, nỗ lực tìm kiếm từ sản, nâng cao sự hiểu biết di sản của cộng<br /> nhiều nguồn nhằm chọn lựa những bức ảnh đồng, của các đối tượng khác nhau thuộc<br /> thể hiện tốt nhất, đúng nhất và thực nhất về nhiều ngành nghề, khuyến khích và tạo<br /> hơn 100 di sản. Các bức ảnh được in trên điều kiện giao lưu, học hỏi giữa các cá<br /> chất liệu giấy đẹp, trình bày trang trọng nhân, nhóm hay các đoàn thể, hội, câu lạc<br /> tương xứng với giá trị di sản, cùng những bộ. Tùy theo mục tiêu của các ngành học<br /> dòng thuyết minh vừa bằng tiếng Việt vừa và của nhà trường, tổ chức khảo sát, đánh<br /> bằng tiếng Anh ngắn gọn nhưng đầy đủ, giá, những dự án, những mô hình và<br /> chân xác, cuốn sách là một sự tái hiện lại phương pháp tiếp cận mới trong giáo dục<br /> văn hóa Sài Gòn từ nhiếu phương diện, di sản ở nhà trường tại Việt Nam. Tạo sự<br /> nhiều góc độ, để người đọc hiểu biết và đa dạng, phong phú trong việc đưa hệ<br /> cảm nhận, để cùng được sống với kí ức của thống di sản Sài Gòn vào nhà trường về di<br /> một thành phố, một vùng đất có tầm ảnh sản văn hóa vật thể, (như di tích, bảo tàng,<br /> hưởng đến cả một khu vực rộng lớn và nhà của, công trình kiến trúc, bảo vật, v.v),<br /> thực sự nó đã trở thành một trung tâm kinh về di sản văn hóa phi vật thể (như kiến<br /> tế-văn hóa-chính trị, nơi hội tụ các tinh thức bản địa, nghề thủ công, nghệ thuật<br /> hoa, năng động và sôi nổi vào loại bậc nhất trình diễn, âm nhạc, kĩ thuật canh tác, trò<br /> cả nước. Bởi vậy, cuốn sách còn mang chơi dân gian, lễ hội, thơ văn v.v). Thiết kế<br /> dáng dấp của một bách khoa thư hay một các nội dung “Đến với di sản Sài Gòn” hay<br /> dư địa chí về văn hóa Sài Gòn. “Kết nối di sản Sài Gòn” trong những<br /> Từ những ấn tượng về những giá trị chương trình City Tour hay Hotel Tour cho<br /> của những di sản Sài Gòn trong công trình các ngành xã hội và nhân văn...nhằm mục<br /> nêu trên, trong chiến lược giáo dục di sản, tiêu giúp học sinh, sinh viên hiểu được giá<br /> thiết nghĩ, các nhà quản lí giáo dục trong trị và trải nghiệm về các di sản văn hóa<br /> các trường đại học cần giới thiệu, tuyên trong và ngoài lớp học. Từ đó, mở rộng<br /> truyền các di sản một cách có bài bản, hệ không gian giáo dục văn hóa của nhà<br /> thống. Từng bước cho giảng viên, công trường, bồi dưỡng cho họ lòng yêu mến di<br /> nhân viên, sinh viên tiếp cận với các di sản sản, có nhận thức và hành động đúng đối<br /> để có cách nhìn và ứng xử đúng đắn với di với sự bảo tồn động các di sản, coi đó là<br /> sản, biết khai thác sử dụng những giá trị di một trong những nội dung và nhiệm vụ cụ<br /> sản thích ứng với cuộc sống hiện tại, phát thể trong chủ trương giữ gìn bản sắc văn<br /> huy tối đa các giá trị di sản trong hiện tại hóa của Đảng và nhà nước và điều có ý<br /> và trong tương lai. Tăng cường sự hỗ trợ nghĩa hơn hết, đó là sự đối thoại văn hóa,<br /> về chuyên môn từ các cơ quan quản lí di sự đối thoại di sản.<br /> <br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> <br /> 1. Cục Di sản văn hóa (2012), Một con đường tiếp cận di sản văn hóa, tập 6.<br /> 2. Nguyễn Quốc Hùng (2013), Truyền thống Việt Nam qua di sản văn hóa-nhận thức,<br /> khám phá và bảo tồn, Nxb Cục Di sản văn hóa.<br /> <br /> 48<br /> 3. Nguyễn Viết Ngoạn (chủ biên) (2014), Di sản Sài Gòn, Trường Đại học Sài Gòn -<br /> Tạp chí Xưa & Nay.<br /> 4. Quốc hội nước Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Việt Nam, Luật Di sản văn hóa,<br /> số 28/2001/QH10.<br /> 5. Trần Văn Bính (2014), “Văn hóa với vai trò là nguồn lực nội sinh của sự phát triển<br /> (Nhân bàn về vai trò của văn hóa trong sự nghiệp xây dựng và phát triển Thủ đô)”,<br /> Tạp chí Di sản văn hóa, số 2.<br /> <br /> <br /> * Ngày nhận bài: 14/10/2014. Biên tập xong: 05/11/2014. Duyệt đăng: 07/11/2014<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 49<br />