Ánh Sáng và vợ chồng “độc bản”
Tên Ánh Sáng của triển lãm có lẽ vẫn chưa phải là cái tên mà điêu khắc gia
Phan Phương Đông hài lòng. Anh muốn tìm một từ tiếng Việt nào tương
đương như từ “Minh” (một sự sáng mắt sáng lòng?).
Đi xuyên Việt cùng vợ là hoạ sĩ Chinh Lê từ ngày 4. 12, Phương Đông ra Hà
Nội sớm 10 ngày để chuẩn bị triển lãm. Anh vốn là người yêu thích sự tuyệt
đối, hoàn hảo, và đây là một triển lãm quan trọng của anh.
Không statement, không giải thích, triển lãm gồm 5 tác phẩm bằng inox
(điêu khắc), 13 tác phẩm in digital art lên inox và plastic, về mặt kỹ thuật,
Phan Phương Đông muốn “vật chất hóa ánh sáng” bằng điêu khắc. Sau đó
dùng ánh sáng đèn chiếu để cộng hưởng lại lần nữa.
Vốn là dân kiến trúc, tác phẩm của Phan Phương Đông có một vẻ đẹp “đúng
lý” mà bản thân Soi rất thích.
Mời các bạn đến xem, triển lãm kéo dài trong 10 ngày, giữa mùa đông rét
của Hà Nội.
Nhân đây, Soi xin giới thiệu lại một bài của Nguyễn Hữu Hồng Minh, đăng
trên Thể thao & Văn hoá cuối tuần 2009 về Phan Phương Đông và Chinh
Lê.
*
Hai nghệ sĩ Phan Phương Đông - Chinh Lê
VỢ CHỒNG ĐỘC BẢN
Thật khó mà hình dung nổi ở cái thời buổi ăn tốc độ, yêu tốc độ này mà vẫn
còn một đôi lứa xứng đôi không quan tâm tới tốc độ như họ. Chồng điêu
khắc gia Phan Phương Đông, vợ – họa sĩ làm thơ Chinh Lê. Cả hai “ngự”
trong một dinh thự “xưa và nay”, vừa là nhà, vừa là nơi chốn làm việc và
cũng là phòng trưng bày, triển lãm tác phẩm luôn, nghĩa là tất cả đều trong
một.
Thật ra, trong giới văn nghệ, dân điêu khắc và họa sĩ vẫn được và bị xem là
“những tài năng ở ẩn” vì công chúng ít người biết đến họ, trừ những công
chúng của riêng họ, rất ít thôi. Phan Phương Đông và Chinh Lê đều xuất
thân từ chỗ có thể “nổi” với đám đông. Là con gái rượu của điêu khắc gia
Nguyễn Hải, em gái của điêu khắc gia Nguyễn Hải Nguyễn, Chinh Lê lúc trẻ
đã làm thơ và rất xinh đẹp (bây giờ vẫn mặn mà) gieo hình ảnh “nàng thơ”
vào tim khối chàng trai. Còn Phan Phương Đông đã tốt nghiệp ngành “hái ra
tiền” thời mở cửa, ấy là khoa Thiết kế dân dụng Đại học Kiến trúc TP.HCM.
Nhưng, như lời anh kể về quá trình thử “hái ra tiền” của mình: “Lần thứ nhất
nhận thiết kế công trình, người ta (chủ công trình) bảo mình thiết kế theo ý
người ta, mình không theo. Lần thứ hai mình bảo người ta theo mình, người
ta không theo. Lần thứ ba không ai chịu theo ai, thế là thôi”. Thôi, Đông
thiết kế ngôi nhà cho chính mình, một ngôi nhà rất độc đáo bên bờ sông Sài
Gòn từng được phong danh hiệu “nhà đẹp” trên tạp chí cùng tên. Đó cũng là
công trình kiến trúc đầu tiên và duy nhất trong “đời kiến trúc sư” của anh
(sau khi cất nhà này, nhiều người nhờ thiết kế nhà cho họ nhưng anh không
nhận). Và Chinh Lê thôi xách túi theo “hầu” bố, mà ở ngôi nhà “độc bản” ấy
để vẽ tranh, làm thơ.
Tôi nhớ mấy dịp gặp nhau, Chinh Lê có cho tôi xem bản thảo tập thơ mà Lê
bảo đã được quỹ Anh Thơ tài trợ in. Viết đến đây phải dài dòng một chút.
Quỹ Anh Thơ được thành lập là do ý nguyện của nhà thơ Anh Thơ, tác giả
tập Bức tranh quê được giải thưởng Tự Lực Văn Đoàn những năm 1930, bà
là một giọng thơ nữ hiếm hoi và độc đáo của phong trào Thơ Mới. Sau khi
bà mất, quỹ Anh Thơ ra đời, tài trợ cho các cây bút nữ in tác phẩm đầu tay.
Chinh Lê rất trân trọng vì thế, rất chăm chút cho tập thơ. Mỗi lần đến chơi
nhà là Lê cho xem một số tờ thơ đã được trình bày. Cứ sửa lui sửa tới mất…
mấy năm cho đến khi tôi thấy lâu, quên bẵng, thì tập thơ được in ra. Tôi còn
nhớ khi Chinh Lê chuyển tập thơ tặng tôi, câu đầu tiên tôi vuột miệng khi
cầm tập thơ là: Trời, cứ tưởng phải xuất bản từ mấy năm trước rồi kia mà!
Chinh Lê cẩn trọng đã thế, Phan Phương Đông còn “khủng khiếp” hơn.
Triển lãm (điêu khắc) nào của anh cũng gửi giấy mời trước… một năm. Mà
cũng không phải ai cũng mời. Danh sách khách tròm trèm độ khoảng hai
chục. Sau hai triển lãm, bốn năm, hai năm làm một lần, thì cũng thêm
được… một người. Mà cũng là đã “cân nhắc” lắm! Triển lãm Sóng khai mạc
hôm 26/7 vừa rồi cũng vậy. Hơn hai chục khách, không hơn. Khai mạc chín
giờ ba mươi sáng, thì mười một giờ rưỡi “hội tan”. Chỉ là cuộc gặp gỡ, chúc
mừng chia vui với tác phẩm mới của nhà điêu khắc diễn ra khoảng hai tiếng
mà phải đúng hai năm ấp ủ để thực hiện. Không “khủng khiếp” thì còn gì?
Lần đầu tiên gặp Phan Phương Đông thực tình tôi chỉ muốn “gây lộn”! Khó
có thể tìm thêm một gã thứ hai nào có vẻ mặt lầm lì và khó ưa hơn thế! Râu
ria, tóc tai. Ánh nhìn khi lạnh lẽo lờ đờ, lúc kiêu hãnh quắc thước. Anh kiệm
từng từ một. Nói nhát gừng như đang gặm một thứ ngôn ngữ chết. Cứ như
anh sợ lời nói không diễn đạt hết lòng mình, những gì đang biến động, lao
xao thay đổi trong tâm hồn. Im lặng “tới mức” là thái độ anh chọn sau khi
trải qua “đủ thứ hiện thực”. Sự tĩnh tại bề mặt đó đối trọng với những cuộc
chiêm nghiệm, suy tư, đào thoát chưa bao giờ yên nghỉ ở bề sâu. Nhưng đó
chỉ là cách tôi nhìn anh. Còn anh thì bất ngờ hơn: “Tôi giống như kẻ khuyết
tật, thật khó khăn khi phải nói những điều của mình”. Trong một cuộc trả lời
phỏng vấn, anh dùng hình tượng: “Cái cây có chuyển động không? Tôi thích
giống cái cây. Nó không vô tri vô giác đâu, có chuyển động trong sự tại chỗ.
Cây luôn hướng về ánh sáng…”.
Hình dung kiểu khác, qua các triển lãm của anh trước đây, như Đôi (1999),
Đồng (2007), Sóng (2009), Phan Phương Đông gần với các chất liệu đất, đá,
đồng, gần với đúc, đanh, đắm, đổ, đặc. Là nén. Là khối. Là thế mạnh của
biểu hình chứ không hoàn toàn biểu ngữ. Cảm tưởng anh luôn loay hoay với
một khối trầm lạ, tìm cách chuyển động. Làm sao có thể như Sisyphe xoay
một khối đá vuông lên đỉnh núi? Liệu nó có phải là con Nhân sư Xphinx có
cánh hay thần Atlax phải chống đỡ, khuôn vác cả bầu trời khổng lồ trên đôi
vai trần của mình? Mà tại sao phải đi tìm lý lẽ thần bí để thỏa mãn tâm lý
trong những điển tích cổ xưa của thần thoại Hy Lạp? Phan Phương Đông vui
chơi sinh tử với Âm Dương, mặt trời – mặt trăng, đêm và ngày, hữu hình và
vô hình. Anh đã thử gọi tên nó một cách rành rẽ mà theo vẫn còn ngấp ngứ
là nghệ thuật độc bản! Có một thế giới nghệ thuật nào lý tưởng như thế
không? Hiểu thế nào với độc bản? Là có một không hai. Là đi qua không
ngoái lại. Là một lần và xóa hết dấu tích? Liệu nó quá có vẻ yêu ngôn? Hay
hàm hồ chữ nghĩa. Tôi thấy thời gian của anh với công việc mình sáng tạo
đam mê như lật hết chất liệu của mình lên để khám phá, đặt một cái nhìn của
mình vào đó. Đó là nghệ thuật tối giản, tối thiểu. Cho đến một ngày chính tôi
bất ngờ khi nghe anh đọc thơ. Vâng, thơ của nhà điêu khắc Phan Phương
Đông. Và tôi đã tìm ra cách giải – phương – trình anh. “Thời gian rơi tự do/
quả chín rời cành/ ADN vương vãi trong lòng đất mẹ”. Dù không là nhà thơ,
Đông đã có những giây phút vụt hiện chớp bắt ngôn từ: “Làm sao biết được