Bài giảng Động vật học và phân loại động vật: Chương 3 - Nguyễn Hữu Trí

24/02/2016<br /> <br /> Chöông 3<br /> <br /> Chương 3 HỆ THỤ CẢM<br /> <br /> Heä thuï caûm<br /> <br /> • 3.1 Khái niệm hệ thụ cảm<br /> • 3.2. Các giác quan đặc biệt<br /> <br /> 24/02/2016 11:16 SA<br /> <br /> 1<br /> <br /> Nguyễn Hữu Trí<br /> <br /> 24/02/2016 11:16 SA<br /> <br /> ‫ ﻬ‬Heä thuï caûm hay coøn ñöôïc goïi baèng caùc teân<br /> khaùc nhau nhö cô quan caûm giaùc, cô quan<br /> phaân tích, giaùc quan, thuï quan.<br /> ‫ ﻬ‬Heä thuï caûm laø cô quan chuyeân traùch goàm<br /> nhöõng teá baøo ñaõ bieät hoùa ñeå tieáp nhaän kích<br /> thích töø moâi tröôøng beân ngoaøi vaø beân trong<br /> ñoái vôùi cô theå.<br /> ‫ ﻬ‬Moâi tröôøng soáng luoân bieán ñoåi (caû beân ngoaøi<br /> vaø beân trong) ñoøi hoûi cô theå phaûi phaûn öùng ñeå<br /> thích nghi.<br /> ‫ ﻬ‬Ñieàu ñoù ñaûm baûo cho tính toaøn veïn thoáng<br /> nhaát cuûa cô theå ñoái vôùi moâi tröôøng, ñaûm baûo<br /> söï caân baèng cho caùc heä thoáng soáng ñeå toàn taïi<br /> vaø phaùt trieån.<br /> 3<br /> <br /> Nguyễn Hữu Trí<br /> <br /> Caáu taïo cô quan caûm giaùc<br /> <br /> Heä thuï caûm<br /> <br /> 24/02/2016 11:16 SA<br /> <br /> 2<br /> <br /> Nguyễn Hữu Trí<br /> <br /> • Cô quan caûm giaùc ñieån hình thöôøng coù 3 phaàn:<br /> – Boä phaän ngoaïi bieân<br /> – Boä phaän daãn truyeàn<br /> – Boä phaän trung öông<br /> <br /> 24/02/2016 11:16 SA<br /> <br /> 4<br /> <br /> Nguyễn Hữu Trí<br /> <br /> Da ngöôøi<br /> <br /> Xuùc giaùc<br /> •<br /> <br /> Caáu taïo goàm ba lôùp:<br /> – Lôùp bieåu bì (epidermis):<br /> – Lôùp da chính thöùc (Dermis)<br /> – Lôùp döôùi da (Hypodermis)<br /> <br /> • Xuùc giaùc hay cô quan caûm<br /> giaùc da vaø noäi taïng baùo cho cô<br /> theå nhöõng caûm giaùc va chaïm,<br /> tieáp xuùc, noùng, laïnh vaø ñau.<br /> • Ñaây laø cô quan chieám dieän<br /> tích lôùn nhaát cô theå (khoaûng<br /> 1,5 m2), moät mình noù chieám<br /> khoaûng 16% troïng löôïng cô theå<br /> <br /> •<br /> <br /> 24/02/2016 11:16 SA<br /> <br /> 5<br /> <br /> Nguyễn Hữu Trí<br /> <br /> 24/02/2016 11:16 SA<br /> <br /> 6<br /> <br /> Nguyễn Hữu Trí<br /> <br /> 1<br /> <br /> 24/02/2016<br /> <br /> Teá baøo cuûa bieåu moâ<br /> <br /> Bieåu bì<br /> • Bieåu bì laø bieåu moâ deït taàng coù söøng bao<br /> phuû bao goàm chuû yeáu laø caùc teá baøo söøng,<br /> ngoaøi ra coøn coù ba loaïi teá baøo soá löôïng ít<br /> hôn laø teá baøo saéc toá, teá baøo Langerhans vaø<br /> teá baøo Merkel.<br /> • Caùc teá baøo bieåu moâ coù tính hoùa söøng goïi laø<br /> teá baøo söøng (keratinocyte).<br /> • Ngöôøi ta thöôøng phaân bieät da daøy khoâng coù<br /> loâng vôùi da moûng coù loâng coù ôû nhieàu nôi<br /> trong cô theå<br /> <br /> 24/02/2016 11:16 SA<br /> <br /> 7<br /> <br /> Nguyễn Hữu Trí<br /> <br /> Maøu da<br /> Phuï thuoäc vaøo<br /> 3 loaïi saéc toá<br /> Hemoglobin: do maïch maùu da cung<br /> caáp<br /> Melanin: do teá baøo saéc toá toång hôïp<br /> Carotene: thu ñöôïc töø caùc thöïc<br /> phaåm coù nguoàn goác thöïc vaät<br /> <br /> 24/02/2016 11:16 SA<br /> <br /> 9<br /> <br /> Nguyễn Hữu Trí<br /> <br /> Lôùp da chính thöùc<br /> <br /> 24/02/2016 11:16 SA<br /> <br /> 8<br /> <br /> Nguyễn Hữu Trí<br /> <br /> Theå Meissner thu nhaän kích thích cô hoïc ma saùt.<br /> Theå Paccini thu nhaän kích thích cô hoïc aùp löïc<br /> Theå Krause thu nhaän kích thích nhieät ñoä laïnh<br /> Theå Ruffini thu nhaän kích thích nhieät ñoä noùng<br /> Caùc ñaàu muùt thaàn kinh thu nhaän kích thích ñau<br /> <br /> 24/02/2016 11:16 SA<br /> <br /> 10<br /> <br /> Nguyễn Hữu Trí<br /> <br /> Lôùp haï bì hay lôùp döôùi da<br /> • Ñöôïc taïo bôûi moâ lieân keát thöa coù chöùa<br /> moät khoái caùc teá baøo môõ goïi laø moâ môõ<br /> döôùi da (panniculus adiposus).<br /> • ÔÛ taàng döôùi cuøng tieáp xuùc vôùi cô quan<br /> beân trong cô theå. Trong lôùp naøy, coù caùc<br /> caáu taïo nhö loâng (pili), moùng (ungues)<br /> vaø caùc loaïi tuyeán nhôøn, moà hoâi, söõa.<br /> • Haï bì thöôøng khoâng ñöôïc xem laø thaønh<br /> phaàn caáu taïo cuûa da, coù vai troø gaén keát<br /> da vaøo moâ keá caän moät caùch loûng leûo.<br /> <br /> • Ranh giôùi giöõa bieåu<br /> bì vaø da chính thöùc<br /> khoâng baèng phaúng,<br /> caùc phaàn bì nhuù leân<br /> goïi laø nhuù bì (dermal<br /> papilla) naèm xen giöõa<br /> caùc phaàn loõm xuoáng<br /> cuûa bieåu bì ñöôïc goïi<br /> laø<br /> nhuù<br /> bieåu<br /> bì<br /> (epidemal ridge).<br /> <br /> 24/02/2016 11:16 SA<br /> <br /> • Teá baøo söøng: Teá baøo chính cuûa bieåu moâ toång hôïp<br /> keratin, moät protein sôïi giuùp cho da beàn vöõng vaø<br /> coù khaû naêng baûo veä, coù tính chun giaõn, da coù theå<br /> traûi roäng, bao phuû moät dieän tích lôùn trong caùc<br /> tröôøng hôïp söng, phuø hay khi coù thai.<br /> • Teá baøo saéc toá: toång hôïp melanin, saéc toá da giuùp<br /> baûo veä da khoûi söï huûy hoaïi cuûa tia cöïc tím (UV).<br /> • Teá baøo Langerhans: coøn goïi laø teá baøo tua nhaùnh<br /> cuûa bieåu moâ laø ñaïi thöïc baøo di cö töø tuûy xöông<br /> vaøo, coù khaû naêng thöïc baøo caùc taùc nhaân xaâm<br /> nhieãm<br /> <br /> 11<br /> <br /> Nguyễn Hữu Trí<br /> <br /> 24/02/2016 11:16 SA<br /> <br /> 12<br /> <br /> Nguyễn Hữu Trí<br /> <br /> 2<br /> <br /> 24/02/2016<br /> <br /> Loâng toùc<br /> <br /> Caùc tuyeán cuûa da<br /> <br /> • Laø caùc caáu truùc söøng<br /> hoùa, daøi, coù xuaát<br /> nguoàn töø bieåu bì. Maøu<br /> saéc, kích thöôùc, maät<br /> ñoä loâng toùc khaùc nhau<br /> tuøy thuoäc chuûng toäc,<br /> tuoåi taùc, giôùi tính vaø<br /> vuøng cô theå<br /> <br /> 24/02/2016 11:16 SA<br /> <br /> • Tuyeán baõ (sebaceous gland)<br /> • Tuyeán moà hoâi (sweat gland)<br /> <br /> 13<br /> <br /> Nguyễn Hữu Trí<br /> <br /> Chöùc naêng cuûa da<br /> • Da coù ba chöùc naêng chính:<br /> – Chöùc naêng baûo veä: choáng laïi caùc<br /> taùc duïng cô hoïc, choáng söï xaâm<br /> nhaäp cuûa vi khuaån vaø chaát ñoäc.<br /> – Chöùc naêng trao ñoåi chaát: nhö baøi<br /> tieát moà hoâi, ñieàu hoøa thaân nhieät,<br /> laøm nhieäm vuï hoâ haáp.<br /> – Chöùc naêng caûm giaùc: da ñöôïc coi laø<br /> cô quan xuùc giaùc noùi chung, laø cô<br /> quan caûm giaùc nhieät vaø ñau<br /> <br /> 24/02/2016 11:16 SA<br /> <br /> 15<br /> <br /> Nguyễn Hữu Trí<br /> <br /> 24/02/2016 11:16 SA<br /> <br /> Nguyễn Hữu Trí<br /> <br /> Caùc giaùc quan ñaëc bieät<br /> • Vò giaùc (Taste) vaø Khöùu giaùc (Olfaction)<br /> • Thò giaùc (Vision)<br /> • Thính giaùc (Hearing)<br /> • Traïng thaùi caân baèng (Equilibrium)<br /> <br /> 24/02/2016 11:16 SA<br /> <br /> 16<br /> <br /> Nguyễn Hữu Trí<br /> <br /> Caáu taïo<br /> <br /> Vò giaùc<br /> <br /> • Cô quan vò giaùc laø caùc teá baøo caûm<br /> nhaän vò cuûa caùc chaát naèm treân maët<br /> löôõi, voøm mieäng, haàu, chuùng taäp<br /> hôïp laïi thaønh nhöõng ñôn vò goïi laø<br /> nuï vò giaùc. Nôi taäp trung nhieàu<br /> treân löôõi laø ñaàu muùt, xung quanh<br /> rìa löôõi vaø goác löôõi. Maët döôùi löôõi<br /> vaø khoaûng giöõa maët treân löôõi<br /> khoâng coù caùc theå thuï caûm vò giaùc.<br /> <br /> • Vò giaùc cuøng vôùi<br /> khöùu giaùc laø hai cô<br /> quan caûm giaùc hoùa<br /> hoïc.<br /> • Vò giaùc laø caûm giaùc<br /> veà tính vaät chaát<br /> cuûa vò leân nieâm<br /> maïc<br /> löôõi<br /> vaø<br /> khoang mieäng<br /> <br /> 24/02/2016 11:16 SA<br /> <br /> 14<br /> <br /> 17<br /> <br /> Nguyễn Hữu Trí<br /> <br /> 24/02/2016 11:16 SA<br /> <br /> 18<br /> <br /> Nguyễn Hữu Trí<br /> <br /> 3<br /> <br /> 24/02/2016<br /> <br /> Lưỡi<br /> <br /> Caáu taïo<br /> • Caùc nuùm vò giaùc coù<br /> hình cuû haønh. Moãi<br /> nuùm coù töø 2-6 teá baøo<br /> vò giaùc löôõng cöïc<br /> naèm xen keõ vôùi caùc<br /> teá baøo truï.<br /> • ÔÛ ñaàu phía treân moãi<br /> teá baøo vò giaùc coù caùc<br /> nhung mao coøn ñaàu<br /> döôùi laø sôïi thaàn kinh<br /> caûm giaùc vò giaùc. Moãi<br /> nuùm coù 2-3 sôïi thaàn<br /> kinh<br /> <br /> 24/02/2016 11:16 SA<br /> <br /> • Là một khối cơ vân, được lợp bởi một lớp niêm mạc<br /> đặc biệt, có cấu trúc khác nhau tùy vùng lưỡi.<br /> • Giúp điều chỉnh thức ăn vào răng khi nhai<br /> • Trên lưỡi có các loại gai lưỡi<br /> <br /> 19<br /> <br /> Nguyễn Hữu Trí<br /> <br /> • Gai chén (Circumvallate<br /> papilla) chứa khoảng 100<br /> nụ vị giác<br /> • Gai<br /> nấm<br /> (Fungiform<br /> papilla) chứa khoảng 5<br /> nụ vị giác<br /> • Gai chỉ (Filiform papillae)<br /> chức năng xúc giác.<br /> <br /> 21<br /> <br /> Nguyễn Hữu Trí<br /> <br /> Cô quan khöu giaùc (Muõi)<br /> • Khöùu giaùc laø moät trong naêm heä thuï<br /> caûm ngoaøi. Cuøng vôùi vò giaùc tieáp nhaän<br /> caùc kích thích hoùa hoïc thoâng qua muøi<br /> vaø vò. Laø heä thuï caûm phaùt trieån sôùm<br /> nhaát trong quaù trình phaùt trieån chuûng<br /> loaïi<br /> <br /> 24/02/2016 11:16 SA<br /> <br /> 23<br /> <br /> 20<br /> <br /> Nguyễn Hữu Trí<br /> <br /> Caûm giaùc vò giaùc<br /> <br /> Gai lưỡi<br /> <br /> 24/02/2016 11:16 SA<br /> <br /> 24/02/2016 11:16 SA<br /> <br /> Nguyễn Hữu Trí<br /> <br /> • 5 vò chính gaây neân caûm giaùc<br /> vò giaùc laø maën, ngoït, chua,<br /> ñaéng, umami.<br /> • Caùc vò khaùc chæ laø söï keát hôïp<br /> cuûa 5 vò cô baûn noùi treân.<br /> • Caûm giaùc vò giaùc noùi chung laø<br /> ñôn giaûn. Tuy nhieân khi aên<br /> uoáng, caûm giaùc vò giaùc thöôøng<br /> ñöôïc taêng cöôøng nhôø söï tham<br /> gia cuûa caùc giaùc quan khaùc<br /> nhö thò giaùc, khöùu giaùc...<br /> <br /> 24/02/2016 11:16 SA<br /> <br /> 22<br /> <br /> Nguyễn Hữu Trí<br /> <br /> Cô quan khöu giaùc (Muõi)<br /> • Khöùu giaùc laø moät<br /> trong naêm heä thuï<br /> caûm ngoaøi. Cuøng vôùi<br /> vò giaùc tieáp nhaän caùc<br /> kích thích hoùa hoïc<br /> thoâng qua muøi vaø vò.<br /> <br /> Boù thaàn kinh khöùu giaùc<br /> <br /> Xöông böôùm<br /> <br /> Maøng khöùu<br /> <br /> • Laø heä thuï caûm phaùt<br /> trieån sôùm nhaát trong<br /> quaù trình phaùt trieån<br /> chuûng loaïi<br /> 24/02/2016 11:16 SA<br /> <br /> 24<br /> <br /> Nguyễn Hữu Trí<br /> <br /> 4<br /> <br /> 24/02/2016<br /> <br /> Ñoä nhay cuûa khöùu giaùc<br /> • Khöùu giaùc coù ñoä nhaïy caûm khaù<br /> cao, ñoä nhaïy caûm khöùu giaùc thay<br /> ñoåi tuøy theo loaøi, theo tuoåi, theo<br /> söï luyeän taäp.<br /> • Caûm giaùc khöùu giaùc phuï thuoäc vaøo<br /> noàng ñoä chaát coù muøi trong khoâng<br /> khí, toác ñoä va chaïm cuûa caùc chaát<br /> vaøo teá baøo thuï caûm vaø tuøy vaøo<br /> traïng thaùi sinh lyù cuûa cô quan<br /> khöùu giaùc.<br /> 24/02/2016 11:16 SA<br /> <br /> 25<br /> <br /> Nguyễn Hữu Trí<br /> <br /> Thò giaùc:<br /> Caàu maét + Caùc caáu truùc phuï<br /> <br /> 24/02/2016 11:16 SA<br /> <br /> Maét<br /> <br /> 27<br /> <br /> Nguyễn Hữu Trí<br /> <br /> • Naèm saùt vôùi maøng sôïi, maøng maïch<br /> chính thöùc meàm vaø coù maïng löôùi maïch<br /> maùu daøy ñaëc xen keõ bôûi moät soá teá baøo<br /> saéc toá.<br /> • Theå mi (ciliary body) laø phaàn daøy leân<br /> cuûa maøng maïch naèm ôû ranh giôùi giöõa<br /> maøng cöùng vaø giaùc maïc. Theå mi goàm<br /> khoaûng 70 maáu loài mi, trong coù maïch<br /> maùu. Theå mi coù chöùc naêng tieát thuûy<br /> dòch (aqueous humor).<br /> <br /> 29<br /> <br /> • Caàu maét (eyeball) laø caáu taïo chính cuûa maét,<br /> naèm loït trong xöông oå maét. Caàu maét goàm<br /> nhöõng caáu taïo sau:<br /> – Maøng sôïi (fibrous tunic)<br /> – Maøng maïch (vascular tunic)<br /> – Maøng löôùi hay voõng maïc (retina)<br /> <br /> 24/02/2016 11:16 SA<br /> <br /> 28<br /> <br /> Nguyễn Hữu Trí<br /> <br /> Maøng maïch: Mống mắt<br /> (troøng ñen - iris)<br /> <br /> Maøng maïch<br /> <br /> 24/02/2016 11:16 SA<br /> <br /> Nguyễn Hữu Trí<br /> <br /> Caáu taïo cuûa maét<br /> <br /> • Maét (eye) laø moät cô quan tieáp nhaän thò giaùc<br /> coù caáu taïo phöùc hôïp vaø phaùt trieån cao cho<br /> pheùp phaân tích chính xaùc daïng, cöôøng ñoä<br /> vaø maøu saéc cuûa aùnh saùng phaûn hoài töø caùc<br /> vaät theå.<br /> • Maét ñöôïc baûo veä bôûi caùc xöông cuûa xöông<br /> soï, taïo neân hoác maét (orbit).<br /> • Maét goàm caàu maét (eyeball), thaàn kinh thò<br /> giaùc vaø caùc boä phaän hoã trôï xung quanh thò<br /> giaùc.<br /> 24/02/2016 11:16 SA<br /> <br /> 26<br /> <br /> Nguyễn Hữu Trí<br /> <br /> • Laø phaàn tröôùc cuûa maøng maïch hình ñóa troøn,<br /> ôû chính giöõa coù loå thuûng goïi laø ñoàng töû (con<br /> ngöôi -pupil ). Mống mắt caáu taïo bôûi moâ ñeäm<br /> lieân keát, chöùa nhieàu saéc toá.<br /> • Bình thöôøng ñöôøng kính đồng tử vaøo khoaûng 25mm. Söï co giaõn thu heïp laïi hay môû roäng ra<br /> coù taùc duïng ñieàu chænh löôïng aùnh saùng loït vaøo<br /> beân trong.<br /> <br /> 24/02/2016 11:16 SA<br /> <br /> 30<br /> <br /> Nguyễn Hữu Trí<br /> <br /> 5<br /> <br />