Bài giảng Sinh thái học công nghiệp: Chương 4 - PGS.TS. Nguyễn Thị Kim Thái

Bµi gi¶ng Sinh th¸i häc C«ng nghiÖp Ch−¬ng 4: HÖ thèng qu¶n lý m«i tr−êng c«ng nghiÖp ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Ch−¬ng 4

HÖ thèng qu¶n lý m«i tr−êng c«ng nghiÖp

4.1. Kh¸i niÖm vÒ hÖ thèng qu¶n lý m«i tr−êng doanh nghiÖp

Qu¶n lý m«i tr−êng ë doanh nghiÖp lµ ph©n tÝch mét c¸ch toµn diÖn vÒ vai trß cña

doanh nghiÖp trong viÖc b¶o vÖ m«i tr−êng.

Kinh doanh t¹o nªn hÖ thèng kinh tÕ x· héi æn ®Þnh tõ bao ®êi nay nh−ng l¹i ph¸ ho¹i m«i tr−êng vµ l·ng phÝ tµi nguyªn. Kh¸i niÖm míi vÒ kinh doanh ra ®êi trong bèi c¶nh khi con ng−êi chuyÓn sang ph−¬ng thøc ph¸t triÓn bÒn v÷ng h¬n. V× kinh doanh kh«ng ph¶i lµ ngµnh c« lËp nªn kh¸i niÖm vÒ m« h×nh sinh th¸i cho kinh doanh còng ph¶i më réng ra toµn x· héi. NhiÖm vô quan träng lµ lµm thÕ nµo ¸p dông kh¸i niÖm sinh th¸i cho kinh doanh vµ cho x· héi, t¹o lËp ®−îc con ®−êng ph¸t triÓn bÒn v÷ng mµ vÉn gi÷ ®−îc søc m¹nh vµ tÝnh linh ho¹t cña kinh tÕ, m«i tr−êng vµ v¨n hãa. VÒ c¬ b¶n, môc tiªu b¶o vÖ m«i tr−êng doanh nghiÖp ®−îc ph©n ®Þnh thµnh hai m¶ng: Môc tiªu dôa vµo ®Çu vµo vµ môc tiªu dùa vµo ®Çu ra. Môc tiªu dùa vµo ®Çu vµo gi¶i quyÕt vÊn ®Ò gi÷u g×n nguån tµi nguyªn chñ ®¹o lµ n¨ng l−îng vµ nguyªn liÖu Môc tiªu dùa vµo ®Çu ra liªn quan tíi ®Çu ra kh«ng mong muèn mµ ®iÓn h×nh lµ c¸c lo¹i chÊt th¶i ph¸t sinh trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt.

Nh− vËy viÖc ®−a c¸c môc tiªu m«i tr−êng vµo hÖ thèng môc tiªu doanh nghiÖp ngµy cµng ®−îc xem xÐt nh− mét c¬ héi ®Ó c¶i thiÖn kh¶ n¨ng ®¹t ®−îc cña c¸c môc tiªu kinh tÕ. §iÒu nµy ®−îc thÓ hiÖn ë hai khÝa c¹nh :

- C¶i thiÖn doanh thu th«ng qua thÞ tr−êng míi vµ s¶n phÈm míi; - Gi¶m bít chi phÝ th«ng qua tiÕt kiÖm vËt t−, n¨ng l−îng; tiÕt kiÖm phô liÖu, c¶i tiÕn qui tr×nh thao t¸c, gi¶m l−îng ph¸t th¶i.

4.2. C¸c lo¹i chÊt th¶i ( ®Çu ra kh«ng mong muèn tõ qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ) Qu¸ tr×nh ph¸t sinh ra chÊt th¶i tõ ho¹t ®éng cña c¸c xÝ nghiÖp c«ng nghiÖp theo nhiÒu d¹ng kh¸c nhau nh− thÓ hiÖn ë h×nh 4.1.

Tõ h×nh 4.1 ta thÊy l−îng vµ thµnh phÇn chÊt th¶i phô thuéc chÊt l−îng nguyªn liÖu, møc tiªn tiÕn cña s¶n xuÊt. §Ó gi¶m l−îng chÊt th¶i ta ph¶i t¨ng c−êng ¸p dông c¸c qu¸ tr×nh c«ng nghÖ kh«ng vµ Ýt phÕ th¶i, ®Èy m¹nh c¸c qu¸ tr×nh xö lý, tËn dông phÕ liÖu, s¶n xuÊt c¸c ®å dïng bÒn ®Ñp, ®ãng gãi sao cho tèn Ýt bao b×.

C¸c qu¸ tr×nh s¶n xuÊt cã c«ng nghÖ vµ thiÕt bÞ cò sÏ s¶n ra nhiÒu chÊt th¶i/ ®¬n vÞ s¶n phÈm vµ hiÖu qu¶ sö dông nguyªn liÖu vµ n¨ng l−îng thÊp lµm phÝ ph¹m c¸c nguån tµi nguyªn, trong khi c¸c nguån nµy ngµy cµng bÞ khai th¸c c¹n kiÖt. §iÒu ®ã ®Æt ra cho mäi quèc gia cÇn ph¶i qu¶n lý chÊt th¶i r¾n mét c¸ch h÷u hiÖu ®Ó gi¶m thiÓu « nhiÔm m«i tr−êng vµ sö dông hiÖu qu¶ c¸c nguån tµi nguyªn khai th¸c ®−îc.

60 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ Ng−êi so¹n : PGS. TS. NguyÔn ThÞ Kim Th¸i- ViÖn Khoa häc & KTMT- §¹i häc X©y dùng

Bµi gi¶ng Sinh th¸i häc C«ng nghiÖp Ch−¬ng 4: HÖ thèng qu¶n lý m«i tr−êng c«ng nghiÖp ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

KhÝ th¶i

Nguyªn liÖu th« S¶n phÈm

Qu¸ tr×nh

C«ng nghiÖp

ChÊt th¶i N−íc th¶i

H×nh 4.1. Tr−êng hîp c¬ së doanh nghiÖp kh«ng cã biÖn ph¸p gi¶m thiÓu

KhÝ th¶i

Gi¶m thiÓu khÝ th¶i

Nguyªn liÖu th« S¶n phÈm Qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp

ChÊt th¶i N−íc th¶i Gi¶m thiÓu chÊt th¶i Gi¶m thiÓu n−íc th¶i

H×nh 4.1b. Tr−êng hîp cã biÖn ph¸p gi¶m thiÓu

C¸c n−íc cã tr×nh ®é khoa häc kü thuËt ph¸t triÓn, c«ng nghiÖp ph¸t triÓn l−îng chÊt th¶i c«ng nghiÖp sÏ lín vµ chÊt th¶i c«ng nghiÖp còng ®a d¹ng h¬n, tuy nhiªn l−îng chÊt th¶i trªn mét ®¬n vÞ s¶n phÈm th−êng nhá h¬n so víi c¸c n−íc cã nÒn c«ng nghiÖp kÐm ph¸t triÓn. B¶ng 4.1 d−íi ®©y cho biÕt thµnh phÇn cña mét sè chÊt th¶i c«ng nghiÖp.

61 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ Ng−êi so¹n : PGS. TS. NguyÔn ThÞ Kim Th¸i- ViÖn Khoa häc & KTMT- §¹i häc X©y dùng

B¶ng 4.1. Thµnh phÇn cña mét sè chÊt th¶i c«ng nghiÖp

Bµi gi¶ng Sinh th¸i häc C«ng nghiÖp Ch−¬ng 4: HÖ thèng qu¶n lý m«i tr−êng c«ng nghiÖp ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Thµnh phÇn chÊt th¶i

Lo¹i h×nh c«ng nghiÖp

I. Khai kho¸ng vµ tuyÓn quÆng - Khai th¸c than - Lµm giµu quÆng apatit

- Lµm giµu quÆng chøa 80% KCl b»ng tuyÓn næi, t¸c nh©n tuyÓn næi lµ amin

- HÖ sè th¶i ë nhµ m¸y sµng tuyÓn than 30% 0,6-0,7 tÊn chÊt th¶i/tÊn apatit, thµnh phÇn chÊt th¶i: (Na,K)2Al2O3.nSiO2 2,5-3 tÊn chÊt th¶i/tÊn KCl, thµnh phÇn chÊt th¶i: NaCl 90-96% CaSO4 0,1-2% CaCl2 0,02-0,06% KCl 1,8-5% MgCl2 0,04-0,2% CÆn 1-4,5%

II. S¶n xuÊt ph©n kho¸ng vµ a xit - S¶n xuÊt H3PO4 tõ quÆng ph«tphat Ca5(PO4)3F vµ H2SO4

III NhiÖt ®iÖn

- 4,25 tÊn CaSO4. nH2O/1 tÊn P2O5 tõ apatit - 5,66 tÊn CaSO4. nH2O/1 tÊn P2O5 tõ ph«tphorit - Bôi + xØ : 1-5A kg/tÊn than ( A = 10-30 ( % kl tro trong than)) víi thµnh phÇn SiO2 52-65% kl Al2O3 22-25% Fe2O3 2,5-7% CaO 2-2,6 % MgO 1-3% TiO2 0,1-0,2% K2O 3.5-4,0% Na2O 0,2-0,3% P2O5 0,1% MnO 0,1%

IV ChÊt th¶i cña c¸c qu¸ tr×nh s¶n xuÊt c¸c chÊt h÷u c¬ - C«ng nghiÖp läc vµ ho¸ dÇu: cÆn dÇu cña c¸c qu¸ tr×nh lµm s¹ch dÇu b«i tr¬n, dÇu ho¶, khÝ, paraphin; cÆn cña s¶n xuÊt c¸c sul fonat, chÊt tÈy röa tæng hîp, t¸c nh©n tuyÓn næi,...

V C«ng nghiÖp gia c«ng chÊt dÎo, cao su - S¶n xuÊt tói mµng máng PE ®Þnh møc nguyªn liÖu cho 1 tÊn s¶n phÈm PE: h¹t PE 979,6 kg phô gia 27,9 kg dung m«i 19 kg mùc in 7,6 kg - S¶n xuÊt c¸c s¶n phÈm cao su: s¨m lèp « t«, xe m¸y, xe ®¹p

- CÆn chøa c¸c hîp chÊt h÷u c¬ (c¸c hîp chÊt chøa S, hîp chÊt cacben, cacbit, a sphan, nhùa,...), H2SO4 vµ H2O. Hµm l−îng c¸c chÊt h÷u c¬ thay ®æi tõ 10-93% khèi l−îng tuú qu¸ tr×nh. - Bïn dÇu cña nhµ m¸y läc ho¸ dÇu: 7kg bïn/ tÊn dÇu th«. -CÆn dÇu nÆng: s¶n ph¶m dÇu 10-56% kl H2O 30-85% kl T¹p chÊt r¾n 1,3-46% kl Bïn dÇu bÞ ph©n líp: líp trªn lµ nhò t−¬ng dÇu - n−íc, líp gi÷a lµ líp n−íc bÞ bÈn bëi líp dÇu vµ h¹t r¾n, líp d−íi 3/4 tæng r¾n bÞ bÈn bëi s¶n phÈm dÇu. - PhÕ liÖu s¶n xuÊt tói PE 0,2 kg/tÊn sf ( 10-13% nguyªn liÖu t¹o thµnh: ba via, nguyªn liÖu r¬i v·i, phÕ phÈm trong s¶n xuÊt ®−îc t¸i sinh, tËn dông l¹i ngay) - L−îng chÊt th¶i ba via tõ mét sè m¹t hµng cao su: 35 g/ ®«i ®Õ giµy 11 g/ chiÕc lèp « t« 0,07 g/ c lèp xe ®¹p 0,026 g/c s¨m xe ®¹p

62 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ Ng−êi so¹n : PGS. TS. NguyÔn ThÞ Kim Th¸i- ViÖn Khoa häc & KTMT- §¹i häc X©y dùng

Bµi gi¶ng Sinh th¸i häc C«ng nghiÖp Ch−¬ng 4: HÖ thèng qu¶n lý m«i tr−êng c«ng nghiÖp --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 4. 3. C¸c ®Æc tÝnh cña m«i tr−êng trong ho¹t ®éng s¶n xuÊt 4.3.1. M«i tr−êng lµ yÕu tè ®Çu vµo

C¸c s¶n phÈm ho¸ th¹ch vµ kho¸ng s¶n cña m«i tr−êng thiªn nhiªn trong qu¸ tr×nh

s¶n xuÊt nh− lµ nguån nguyªn liÖu vµ ph−¬ng tiÖn s¶n xuÊt. Tuy nhiªn viÖc sö dông m«i tr−êng hiÖn nay chñ yÕu vÉn ë d¹ng thøc kh«ng mÊt tiÒn mµ chØ cÇn ph¶i chi phÝ cho khai th¸c vµ chi phÝ cho nhu cÇu m«i tr−êng ( ®Êt, n−íc, c¶nh quan , kh«ng khÝ, n−íc ®Ó tiÕp nhËn chÊt th¶i cña s¶n xuÊt vµ tiªu dïng) Chi phÝ khai th¸c ngµy cµng cao do sù dåi dµo vÒ nguån dù tr÷ ngµy cµng bÞ mÊt dÇn. Chi phÝ cho nhu cÇu m«i tr−êng còng ngµy t¨ng bëi c¸c lý do:

- T¨ng yªu cÇu vÒ xö lý chÊt th¶i r¾n trong ®ã cã c¶ thµnh phÇn nguy h¹i; - T¨ng yªu cÇu vÒ xö lý n−íc th¶i; - T¨ng yªu cÇu trong viÖc xö lý khÝ th¶i vµ tiÕng ån.

Nh− vËy, kh«ng gian sö dông m«i tr−êng trë thµnh th−íc ®o søc Ðp cña quÇn x· tíi c¸c chøc n¨ng m«i tr−êng. §ã lµ chÊt l−îng c¸c nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ c¸c dÞch vô, mµ nhê ®ã hÖ sinh th¸i cã thÓ cung cÊp, kh«ng kÓ tíi sù t¸i t¹o n¨ng suÊt s¶n l−îng cña c¸c hÖ nµy vµ c¸c thay ®æi kh«ng thÓ ®¶o ng−îc trong nh÷ng phÇn dù tr÷ cña hÖ sinh th¸i.

Tuy nhiªn, kh«ng gian sö dông m«i tr−êng kh«ng cho phÐp x¸c ®Þnh vÞ trÝ cña c¸c vÊn ®Ò m«i tr−êng trong toµn bé tr¹ng th¸i ph¸t triÓn cña quèc gia. VÊn ®Ò chñ yÕu trong sö dung kh«ng gian m«i tr−êng lµ ®Þnh l−îng hãa møc ®é bÒn v÷ng. Ph−¬ng ph¸p tÝnh to¸n kh«ng gian sö dông m«i tr−êng ®−îc Héi ®ång nghiªn cøu vÒ m«i tr−êng vµ tù nhiªn §an M¹ch thùc hiÖn víi c¸c kÕt qu¶ sau ®©y:

Víi tèc ®é khai th¸c hiÖn t¹i, tr÷ l−îng c¹n kiÖt sau kho¶ng 50 n¨m ®èi víi dÇu, 30 n¨m ®èi víi ®ång. T¶i träng axit hãa tíi h¹n cña ®Êt T©y ¢u vµo kho¶ng 1400 - 2400 ®−¬ng l−îng axit. Trong khi ®ã, tèc ®é l¾ng ®äng hiÖn ®ang lµ 5000 - 6000 ®−¬ng l−îng axit. §Ó ®¹t ®−îc sù bÒn v÷ng cÇn ph¶i gi¶m 50-70% tèc ®é l¾ng ®äng. Tèc ®é suy tho¸i cña ®Êt do xãi mßn, b¹c mÇu vµ mÆn hãa hµng n¨m lµ 24tû tÊn, trong khi suy tho¸i tù nhiªn hµng n¨m chØ lµm mÊt ®i 9,3 tû tÊn. Do vËy, ®Ó ®¹t ®−îc møc bÒn v÷ng, loµi ng−êi cÇn ph¶i cã nhiÒu cè g¾ng míi ®¶o

nghÞch ®−îc xu h−íng c¹n kiÖt tµi nguyªn vµ suy tho¸i m«i tr−êng. 4.3.2. M«i tr−êng lµ n¬i tiÕp nhËn ®Çu ra kh«ng mong muèn

§èi víi ®Çu ra kh«ng mong muèn th× t¹i ngay trong kh©u s¶n xuÊt vµ ph©n phèi th×

m«i tr−êng ®· trë thµnh n¬i tiÕp nhËn cÇn thiÕt. C¬ së cña sù liªn kÕt « nhiÔm m«i tr−êng qua chÊt th¶i vµ sù ph¸t th¶i t−¬ng øng , còng nh− c¬ së cña viÖc tiªu phÝ m«i tr−êng qua ph¸t th¶i thuéc c¸c vÊn ®Ò cÇn l−u t©m sau: - Nhu cÇu vÒ xö lý, ch«n lÊp vµ tiªub huû chÊt th¶i r¾n; - Khèi l−îng khÝ th¶i; - Møc ®é ph¸t th¶i khÝ hoÆc x¶ n−íc th¶i; - To¶ nhiÖt, ph¸t nhiÖt..

Vµ ®Æc biÖt cÇn l−u t©m ®Õn c¸c th«ng sè c¬ b¶n sau:

- HÖ sè chÊt th¶i: lµ khèi l−îng chÊt th¶i t¹o ra trªn mét ®¬n vÞ s¶n phÈm , trong ®ã

chÊt th¶i ®−îc ph©n lo¹i theo ®Æc tÝnh nguy h¹i ®èi víi m«i tr−êng;

63 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ Ng−êi so¹n : PGS. TS. NguyÔn ThÞ Kim Th¸i- ViÖn Khoa häc & KTMT- §¹i häc X©y dùng

Bµi gi¶ng Sinh th¸i häc C«ng nghiÖp Ch−¬ng 4: HÖ thèng qu¶n lý m«i tr−êng c«ng nghiÖp --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- - §Þnh suÊt t¸i sinh: lµ khèi l−îng chÊt th¶i cã thÓ t¸i sinh ®−îc tÝnh trªn mét ®¬n vÞ

s¶n phÈm;

- §Þnh suÊt chuyÓn ho¸: lµ khèi l−îng chÊt th¶i g©y « nhiÔm m«i tr−êng sau khi xö

lý kh«ng cßn cã nguy c¬ g©y t¸c ®éng;

- HÖ sè ph¸t th¶i : lµ khèi l−îng chÊt th¶i cßn l¹i sau khi ®· xö lý, t¸i sinh vµ

chuyÓn ho¸.

C¸c khÝa c¹nh môc tiªu

m«i tr−êng

§¶m b¶o Ph©n phèi thu nhËp QuyÒn lùc C¸c môc tiªu B¶o vÖ chç lµm viÖc c«ng b»ng vµ uy tÝn

Gi÷ ®−îc kh¶ n¨ng c¹nh tranh

C¸c khÝa c¹nh môc tiªu kinh tÕ

Doanh Kh¶ n¨ng Môc tiªu Môc tiªu B¶o vÖ thu thanh to¸n x· héi n¨ng suÊt m«i tr−êng Lîi nhuËn Vèn Thu nhËp Chi phÝ KhÝa c¹nh môc tiªu – C«ng cô môc tiªu kinh tÕ C¬ héi thu Gi¶m bít chi nhËp th«ng phÝ th«ng qua b¶o vÖ qua b¶o vÖ m«i tr−êng m«i tr−êng

H×nh 4.2. B¶o vÖ m«i tr−êng trªn ba khÝa c¹nh trong hÖ thèng cña doanh nghiÖp

64 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ Ng−êi so¹n : PGS. TS. NguyÔn ThÞ Kim Th¸i- ViÖn Khoa häc & KTMT- §¹i häc X©y dùng

Bµi gi¶ng Sinh th¸i häc C«ng nghiÖp Ch−¬ng 4: HÖ thèng qu¶n lý m«i tr−êng c«ng nghiÖp --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 4.4. C¸c ho¹t ®éng thu håi, t¸i chÕ

C¸c yÕu tè s¶n xuÊt ®· t¸c ®éng ®Õn qu¸ tr×nh chuyÓn hãa vËt liÖu vµ n¨ng l−îng, do vËy cã sù ®ßi hái ®Õn m«i tr−êng – n¬i cung cÊp tµi nguyªn thiªn nhiªn. ë ®Çu vµo cã thÓ ph©n biÖt theo:

- Khèi l−îng vµ c¸ch thøc sö dông vËt liÖu, - Khèi l−îng vµ c¸ch thøc sö dông n¨ng l−îng, - Khèi l−îng vµ c¸ch thøc sö dông n−íc. §iÒu ®¸ng quan t©m ë ®©y lµ ®Æc tÝnh t¸i t¹o cña vËt liÖu vµ nhiªn liÖu, do vËy cÇn ph©n biÖt gi÷a vËt liÖu, nhiªn liÖu t¸i t¹o l¹i ®−îc vµ vËt liÖu, nhiªn liÖu kh«ng t¸i t¹o l¹i ®−îc. Song song víi viÖc h×nh thµnh s¶n phÈm lµ ®Çu ra ®−îc mong muèn cßn cã c¸c s¶n

- Khèi l−îng vµ chÊt l−îng phÕ th¶i r¾n, - Khèi l−îng vµ chÊt l−îng phÕ th¶i láng, - Khèi l−îng vµ chÊt l−îng phÕ th¶i khÝ, - Sù tho¸t nhiÖt, - Sù ph¸t x¹ tiÕng ån, - Sù tho¸t bôi, - Sù ph¸t tia x¹. phÈm kÌm theo ®Çu ra kh«ng mong muèn ®−îc ph©n biÖt theo:

Trªn ph−¬ng diÖn kinh tÕ, ngµnh kinh doanh sÏ gÆp mét lo¹t c¸c r¾c rèi khi quay vßng vµ t¸i s¶n xuÊt c¸c s¶n phÈm, cã khi tiÕt kiÖm ®−îc chi phÝ, cã khi chi phÝ l¹i t¨ng lªn. Ngµnh kinh doanh ph¶i tÝnh to¸n l¹i nhu cÇu s¶n xuÊt vµ kh¶ n¨ng tiªu thô c¸c s¶n phÈm cña m×nh do cã t¸i chÕ. Mét ngµnh c«ng nghiÖp míi, sö dông vµ quay vßng vËt liÖu, n¨ng l−îng cña c¸c ngµnh ®· cã vµ cña ng−êi tiªu dïng sÏ ra ®êi. Ng−êi tiªu thô ph¶i ®¸nh gi¸ ®−îc gi¸ trÞ cña bao b× vµ s¶n phÈm cã thÓ t¸i sinh. T¸i sinh lµ mét kh¸i niÖm thêi sù th«ng qua h×nh thøc sö dông l¹i hay tËn dông l¹i gi¸

trÞ cña nh÷ng s¶n phÈm ®· qua sö dông.

ë ®©y liªn quan ®Õn chÊt th¶i cña s¶n xuÊt vµ tiªu dïng, c¸i mµ tr−íc khi ®−îc ®−a vµo qu¸ tr×nh t¸i sinh ®· ®−îc chñ cña nã coi lµ nh÷ng thø kh«ng mong muèn vµ muèn vøt bá ®i. Cã thÓ sö dông thiªn nhiªn lµm m«i tr−êng tiÕp nhËn chÊt th¶i. Song, nh÷ng chÊt th¶i nµy còng cã thÓ gi÷ l¹i trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ tiªu dïng, chÝ Ýt lµ t¹m thêi.

ViÖc tiÕp tôc sö dông cã thÓ thùc hiÖn d−íi nhiÒu h×nh thøc, song tÊt c¶ c¸c qu¸ tr×nh còng chØ lµ nh÷ng viÖc sö dông l¹i nhiÒu lÇn , do ®ã vËt chÊt vµ n¨ng l−îng cã thÓ gi÷ ®−îc trong mét thêi gian cã h¹n vµ riªng biÖt trong ph¹m vi cña qu¸ tr×nh chuyÓn hãa kÕ tiÕp nhau vµ sau ®ã ®−îc ®−a vµo chu tr×nh. T¸i sö dông: Trong t¸i sö dông, s¶n phÈm ®−îc gi÷ nguyªn vÒ chÊt liÖu kÕt cÊu vµ h×nh d¸ng còng nh− chøc n¨ng ban ®Çu vµ ®−îc ®−a vµo qu¸ tr×nh chuyÓn hãa (vÝ dô nh−: bao b× ®ãng

65 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ Ng−êi so¹n : PGS. TS. NguyÔn ThÞ Kim Th¸i- ViÖn Khoa häc & KTMT- §¹i häc X©y dùng

Bµi gi¶ng Sinh th¸i häc C«ng nghiÖp Ch−¬ng 4: HÖ thèng qu¶n lý m«i tr−êng c«ng nghiÖp --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- gãi nhiÒu lÇn). Th«ng lÖ th× nh÷ng s¶n phÈm nh− vËy kh«ng ph¶i lµ chÊt th¶i, do ®ã trong nghÜa réng cã thÓ ®−îc hiÓu lµ t¸i sinh, nh−ng sè l−ît cña chu tr×nh t¸i sö dông bÞ h¹n chÕ. VÝ dô, chai lä ®−îc sö dông nhiÒu lÇn bÞ vì hay bÞ mÊt ®i tÝnh n¨ng sö dông ®Æc tr−ng. Ng−êi ta tÝnh trung b×nh chai lä sö dông kho¶ng 20 l−ît ( h×nh 4.3a).

Backup_of_ban1.cdr

§«i khi còng cã thÓ tiÕp tôc sö dông s¶n phÈm ®−îc nÕu nh− s¶n phÈm víi kÕt cÊu chÊt liÖu, h×nh d¸ng ban ®Çu ®−îc sö dông theo mét chøc n¨ng kh¸c. VÝ dô, cèc ®ùng t−¬ng h¹t c¶i lµm cèc uèng n−íc, b×nh nhùa lµm thïng chøa n−íc m−a, lèp xe «t« lµm ghÕ ®u hay ®µi hoa. §ãng chai H×nh 4.3a. T¸i sö dông l¹i c¸c chai Sö dông nhiÒu lÇn

§· sö dông S¶n phÈm míi

PhÕ liÖu

NÊu ch¶y

66 T¸i t¹o gi¸ trÞ: T¸i t¹o gi¸ trÞ lµ qu¸ tr×nh trong ®ã chÊt liÖu kÕt cÊu ban ®Çu ®−îc t¸i t¹o l¹i th«ng qua mét qu¸ tr×nh xö lý. H×nh th¸i ban ®Çu vµ chñ ®Ých sö dông ban ®Çu cã thÓ ®−îc t¸i t¹o. VÝ dô, sö dông s¾t vôn trong c«ng nghiÖp luyÖn thÐp, nÊu ch¶y m¶nh kÝnh trong c«ng nghiÖp thñy tinh, giÊy vôn trong c«ng nghiÖp giÊy… ( H×nh 4.3b). H×nh 4.3b. Minh ho¹ vÒ t¸i t¹o l¹i gi¸ trÞ ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ Ng−êi so¹n : PGS. TS. NguyÔn ThÞ Kim Th¸i- ViÖn Khoa häc & KTMT- §¹i häc X©y dùng

- TiÕt kiÖm nguyªn liÖu vµ n¨ng l−îng. - Gi¶i phãng cho m«i tr−êng khái n¬i tiÕp nhËn l¹i chÊt th¶i.

Bµi gi¶ng Sinh th¸i häc C«ng nghiÖp Ch−¬ng 4: HÖ thèng qu¶n lý m«i tr−êng c«ng nghiÖp --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- TiÕp tôc tËn dông gi¸ trÞ: Cã thÓ ¸p dông víi c¶ h×nh thøc vËt chÊt vµ n¨ng l−îng. §Æc tÝnh cña viÖc tiÕp tôc tËn dông gi¸ trÞ vËt chÊt lµ sù chuyÓn hãa vËt chÊt th«ng qua mét qu¸ tr×nh xö lý vµ lµm thay ®æi chøc n¨ng cña s¶n phÈm míi h×nh thµnh. VÝ dô, ñ c¸c chÊt h÷u c¬, s¶n xuÊt v¸n Ðp tõ mïn c−a, s¶n xuÊt vËt liÖu c¸ch ©m tõ giÊy phÕ th¶i, vËt liÖu x©y dùng tõ chÊt dÎo cò. Mét h×nh thøc n÷a cña viÖc tËn dông gi¸ trÞ lµ tËn dông n¨ng l−îng. Sù chuyÓn hãa vËt chÊt sang n¨ng l−îng lµ mét qu¸ tr×nh kh«ng ®¶o ng−îc ®−îc. Do b¶n th©n n¨ng l−îng sau khi ®−îc sö dông vµo qu¸ tr×nh chuyÓn hãa th× chØ cã thÓ thu håi l¹i ®−îc rÊt Ýt, nªn qu¸ tr×nh nµy lµ m¾t xÝch cuèi cïng trong chuçi chu tr×nh cã kh¶ dÜ. T¸i t¹o n¨ng l−îng ngoµi viÖc thÓ hiÖn t¸i sö dông vµo chøc n¨ng ban ®Çu cña nã cßn thÓ hiÖn viÖc tiÕp tôc sö dông vµo chøc n¨ng kh¸c. VÝ dô, qua viÖc sö dông ®iÖn n¨ng ®Ó s¶n xuÊt, nhiÖt n¨ng sinh ra trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt nµy ®−îc tËn dông ®Ó s−ëi Êm. Môc tiªu vµ hiÖu qu¶ cña viÖc t¸i sinh: Mçi chu tr×nh nguyªn liÖu vµ n¨ng l−îng ®−îc thiÕt lËp ®Òu mang trong nã hai hiÖu øng vÒ sinh th¸i mong muèn cã, ®ã lµ:

T¸i sinh lµ sù kÐo dµi thªm mét kho¶ng ng¾n thêi gian l−u cña nguyªn liÖu vµ n¨ng l−îng trong qu¸ tr×nh chuyÓn hãa. V× thÕ, c«ng nghÖ cã tÝnh ®Õn gi¶m thiÓu vµ c«ng nghÖ cã tÝnh ®Õn phßng ngõa « nhiÔm m«i tr−êng ph¶i ®−îc −u tiªn h¬n trong ph−¬ng ¸n chuÈn bÞ s¶n xuÊt tr−íc khi thùc hiÖn chu tr×nh. ThØnh tho¶ng vÉn cã nh÷ng lêi than phiÒn lµ sù cè g¾ng lín vÒ viÖc t¸i t¹o gi¸ trÞ, nhÊt lµ viÖc t¸i t¹o gi¸ trÞ n¨ng l−îng, ®· ng¨n c¶n nh÷ng nç lùc to lín trong viÖc tr¸nh cã chÊt th¶i. T−¬ng tù nh− vËy vÒ viÖc t¸i sinh thñy tinh ®· qua sö dông, trong tr−êng hîp nµy, sù nç lùc trong viÖc t¸i sinh thñy tinh ®· qua sö dông t¨ng lªn ®· ch«n vïi cè g¾ng nh»m sö dông bao b× ®ãng gãi mét lÇn. §èi t−îng cña t¸i sinh vµ t¸i sö dông : VÒ nguyªn t¾c, tÊt c¶ c¸c s¶n phÈm, c¸c vËt liÖu vµ n¨ng l−îng ®Òu ®−îc xem lµ ®èi t−îng t¸i sinh. Cã thÓ s¬ bé ph©n lo¹i nh− sau:

- Chu tr×nh ph−¬ng tiÖn s¶n xuÊt trong doanh nghiÖp ( thÝ dô n−íc tuÇn hoµn trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt )

- Chu tr×nh s¶n phÈm ( thÝ dô chai lä ®−îc sö dông nhiÒu lÇn); - T¸i sinh s¶n phÈm ( thÝ dô : thay ®éng c¬, lèp xe ®¾p l¹i..) - T¸i sinh phÕ liÖu s¶n xuÊt ( m¶nh thuû tinh s¶n xuÊt thuû tinh..) - T¸i sinh chÊt th¶i sinh ho¹t ( thÝ dô giÊy lo¹i, « t« ®· qua sö dông..) ; - Khai th¸c n¨ng l−îng d− thõa ( sö dông nhiÖt n¨ng d− cña qu¸ tr×nh n¹p vµ to¶ nhiÖt c«ng nghiÖp vµo s−ëi nãng)

67 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ Ng−êi so¹n : PGS. TS. NguyÔn ThÞ Kim Th¸i- ViÖn Khoa häc & KTMT- §¹i häc X©y dùng

Bµi gi¶ng Sinh th¸i häc C«ng nghiÖp Ch−¬ng 4: HÖ thèng qu¶n lý m«i tr−êng c«ng nghiÖp --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ThÝ dô trong ho¹t ®éng khai kho¸ng : C¸ch tiÕp cËn hîp lý nhÊt cña vÊn ®Ò tµi nguyªn kho¸ng s¶n chuyÓn chñ yÕu sang sù khèng chÕ chu tr×nh sö dông c¸c tµi nguyªn ®ã trong c¸c giai ®o¹n chÝnh cña sù tån t¹i cña chóng ( h×nh 4.4.)

Khai th¸c má LuyÖn kim C«ng nghiÖp chÕ biÕn KÕt thóc chu tr×nh sèng cña phÕ liÖu

C¸c má nh©n t¹o

Má thiªn nhiªn (1) Bôi, phÕ liÖu gia c«ng Dung dÞch kim lo¹i

(2) B·i chøa t¹m thêi kho

phÕ liÖu, kho trong nhµ m¸y

(3) Th¶i bá phÇn kh«ng tuyÓn chän

(1) T¸i chÕ cã thÓ ®−îc, chñ yÕu trong d©y chuyÒn néi bé. (2) T¸i chÕ dÔ nhÊt b»ng c¸ch ®Æt mét d©y chuyÒn riªng. (3) T¸i chÕ rÊt khã.

Ng−êi ta thÊy r»ng ë tÊt c¶ mäi kh©u (khai th¸c má, luyÖn kim chÕ biÕn, th−¬ng m¹i...), víi nh÷ng khã kh¨n do sè l−îng biÕn ®éng, c¸c vËt liÖu ®Òu cã thÓ t¸i sinh ®−îc b¾t ®Çu tõ c¸c má, nh−:

- Khãi, bôi, dung dÞch. - Nh÷ng b·i chøa do ng−êi t¹o ra trong thêi gian ng¾n - Nh÷ng má nh©n t¹o trong thêi gian dµi

Râ lµ mçi lo¹i kim lo¹i cã mét chu tr×nh riªng, ®Æc biÖt, vÒ ph−¬ng diÖn c¸c s¶n phÈm th−¬ng m¹i vµ c¸ch sö dông s¶n phÈm. Còng lµ nh÷ng kim lo¹i, ë trong c¸c xe «t« c¸c phô tïng cã thÓ lµ ®èi t−îng ®Ó quay vßng phôc håi. Nh−ng khã kh¨n h¬n trong viÖc phôc håi c¸c lo¹i pin vµ cµng kh«ng thÓ t−ëng t−îng ®−îc cã thÓ phôc håi c¸c chÊt mÇu kim lo¹i trong c¸c líp s¬n. Cã nh÷ng chÝnh s¸ch kh¸c nhau bæ sung cã thÓ héi vµo viÖc t¸i chÕ ®Ó c¹nh tranh víi

nguyªn liÖu vÒ mÆt kinh tÕ. §ã lµ:

- T¹o thuËn lîi cho sù thay thÕ: Nh÷ng tiÕn bé c«ng nghÖ thùc hiÖn trong nh÷ng thËp niªn gÇn ®©y trong c¸c lÜnh vùc nh− gia c«ng b»ng m¸y cho phÐp ®Æt l¹i lêi

68 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ Ng−êi so¹n : PGS. TS. NguyÔn ThÞ Kim Th¸i- ViÖn Khoa häc & KTMT- §¹i häc X©y dùng

Bµi gi¶ng Sinh th¸i häc C«ng nghiÖp Ch−¬ng 4: HÖ thèng qu¶n lý m«i tr−êng c«ng nghiÖp --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ph¸n quyÕt vÒ c¸i gäi lµ ®Æc tÝnh duy nhÊt cña nhiÒu vËt liÖu th−êng ®−îc coi mét c¸ch v« lý lµ kh«ng thÓ thay thÕ trong lÜnh vùc sö dông nµo ®ã.

ThÝ dô tr−êng hîp cña sù thay thÕ ®ång b»ng nh«m trong nhiÒu thiÕt bÞ ®iÖn, nguån dù tr÷ cña nh«m râ rµng lµ lín h¬n d÷ tr÷ ®ång. Kh¶ n¨ng gi¶i phãng viÖc sö dông b¹c trong chôp ¶nh, cèng hiÕn mét triÓnväng rÊt lín cho lo¹i kim lo¹i nµy.

- Ph¸t triÓn nh÷ng vËt liÖu trªn c¬ së thø phÈm vµ phÕ liÖu: g¹ch phôc håi, thµnh phÇn cña bªt«ng khai th¸c tõ nh÷ng phÕ liÖu cña sù ph¸ hñy, bªt«ng cã thµnh phÇn lµ ®Êt sÐt, vËt liÖu x©y dùng trªn c¬ së phÕ liÖu má, t¸i sö dông phÕ liÖu gç;

- Qu¶n lý tèt h¬n nh÷ng chu tr×nh sö dông ®èi víi nh÷ng lo¹i nguyªn liÖu kh¸c nhau: s¾t, nh«m, ®ång, ph©n bãn, gç, xi m¨ng, ... Sù qu¶n lý ®ã chuyÓn sang nghiªn cøu sù kh«ng cho lan réng nh÷ng gi¸n ®o¹n trong chu tr×nh vµ sù khèng chÕ sè l−îng tïy thuéc vµo chi phÝ n¨ng l−îng.

ChuyÓn hãa n¨ng l−îng: lµ ®Æc tr−ng nhÊt cña n¨ng l−îng trong ®êi sèng vµ ho¹t ®éng kinh tÕ. Nh÷ng sù chuyÓn hãa tu©n theo nh÷ng ®iÒu luËt râ rµng: ®ã lµ hai nguyªn lý cña nhiÖt ®éng häc.

- Nguyªn lý thø nhÊt ph¸t biÓu r»ng, trong tÊt c¶ mäi sù chuyÓn hãa l−îng n¨ng l−îng ban ®Çu cã d−íi mét d¹ng nµo ®ã sÏ lÊy l¹i mét c¸ch toµn vÑn ë d¹ng kh¸c khi kÕt thóc qu¸ tr×nh chuyÓn hãa.

- Nguyªn lý thø hai, gäi lµ nguyªn lý Carnot, diÔn dÞch kh¸c nhau tån t¹i gi÷a nhiÖt n¨ng vµ c¸c d¹ng n¨ng l−îng kh¸c. Carnot ®· chØ râ r»ng kh«ng mét lo¹i m¸y nµo cã thÓ chuyÓn hãa ®−îc mét c¸ch toµn vÑn n¨ng l−îng thµnh c«ng n¨ng. Thùc vËy nÕu sù chuyÓn hãa cña c¸c d¹ng kh¸c thµnh nhiÖt n¨ng lu«n lu«n lµ kh¶ dÜ th× qu¸ tr×nh ng−îc l¹i chØ cã thÓ lµ bé phËn, thËm chÝ kh«ng thÓ ®−îc. ChÝnh v× lý do ®ã ng−êi ta coi nhiÖt n¨ng nh− mét d¹ng suy tho¸i cña n¨ng l−îng.

Qu¶n lý vµ xö lý phÕ liÖu cã mèi quan hÖ ®Æc biÖt víi n¨ng l−îng ë nhiÒu mÆt:

- S¶n xuÊt phÕ liÖu ë c«ng tr−êng khai th¸c tµi nguyªn, vËn chuyÓn vµ sö dông: phÕ th¶i cña má, bïn khoan, l−u huúnh cña khÝ thiªn nhiªn...

- Tiªu thô n¨ng l−îng ®ßi hái c¸c c«ng ®o¹n thu thËp, tuyÓn chän, xö lý phÕ liÖu, söa ch÷a c¬ khÝ...

- Kh¶ n¨ng sö dông n¨ng l−îng (tr−êng hîp vËt liÖu chÊt dÎo vµ sinh khèi).

Mét trong nh÷ng träng t©m cña viÖc t¸i sinh n¨ng l−îng lµ viÖc t¸i khai th¸c nhiÖt n¨ng tõ bøc x¹ nhiÖt ë doanh nghiÖp. Nguån bøc x¹ nhiÖt cã thÓ lµ tÊt c¶ c¸c qu¸ tr×nh chuyÓn ho¸ c¸c h×nh th¸i n¨ng l−îng cã liªn quan tíi sù ph¸t triÓn vµ h×nh thµnh nhiÖt, nhiÖt n¨ng ®ã cã thÓ lµ nhiÖt d−, thÝ dô nh− qu¸ tr×nh s¶n xuÊt víi sù trî gióp cña h¬i n−íc vµ qua ®ã h×nh thµnh nhiÖt d− thõa mµ nã cã thÓ cã nhiÖt ®é rÊt cao.

69 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ Ng−êi so¹n : PGS. TS. NguyÔn ThÞ Kim Th¸i- ViÖn Khoa häc & KTMT- §¹i häc X©y dùng

Bµi gi¶ng Sinh th¸i häc C«ng nghiÖp Ch−¬ng 4: HÖ thèng qu¶n lý m«i tr−êng c«ng nghiÖp --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 4.5. Nh÷ng lÜnh vùc ho¹t ®éng quan träng vÒ m«i tr−êng trong c«ng nghiÖp

Nh÷ng lÜnh vùc ho¹t ®éng quan träng vÒ m«i tr−êng trong c«ng nghiÖp bao gåm :

- LÜnh vùc kü thuËt - LÜnh vùc tiªu thô - LÜnh vùc qu¶n lý hµnh chÝnh

Ho¹t ®éng trong lÜnh vùc kü thuËt bao gåm nh÷ng ho¹t ®éng s¶n xuÊt ®−îc thùc thi trong c«ng tr×nh x©y dùng cã liªn quan ®Õn mét lo¹t c¸c ho¹t ®éng quan träng vÒ mÆt sinh th¸i nh−: - §iÒu hoµ kh«ng khÝ, tèi −u ho¸ viÖc sö dông n¨ng l−îng , ng¨n ngõa hoÆc gi¶m thiÓu ph¸t th¶i cã h¹i, t¹o ra viÖc lµm dÔ chÞu..

- Chèng ån: Ng¨n chÆn tiÕng ån bªn ngoµi, gi¶m thiÓu vµ ng¨n ngõa sù ph¸t ra tiÕng ån;

- Cung cÊp vµ tiªu huû : gi¶m thiÓu tiªu thô n−íc vµ n¨ng l−îng, ng¨n ngõa, gi¶m thiÓu , t¸i t¹o chÊt th¶i, c¶i thiÖn chÊt l−îng n−íc th¶i;

- ChiÕu s¸ng vµ lµm s¸ng: Tèi −u ho¸ viÖc sö dông n¨ng l−îng …

Ho¹t ®éng trong lÜnh vùc kü thuËt còng bao gåm nh÷ng ho¹t ®éng mua s¾m quyÕt ®Þnh ®Õn sù « nhiÔm m«i tr−êng sau nµy cña c«ng nghÖ s¶n xuÊt vµ cña s¶n phÈm. Ho¹t ®éng trong lÜnh vùc tiªu thô bao gåm c¸c vÊn ®Ò thiÕt kÕ s¶n phÈm bao b×, tuæi thä cña s¶n phÈm, kh¶ n¨ng t¸i sinh vµ dÞch vô ®ßi hái ®Þnh h−íng theo m«i tr−êng. Ho¹t ®éng trong lÜnh vùc qu¶n lý hµnh chÝnh bao gåm c¸c vÊn ®Ò liªn quan tíi kÕ to¸n, tµi chÝnh vµ ®Çu t− còng nh− c«ng t¸c tæ chøuc , nh©n sù.. C¸c c«ng cô kinh tÕ : Nh÷ng c«ng cô kinh tÕ khi ®−îc thùc hiÖn tho¶ ®¸ng sÏ cã nh÷ng −u viÖt sau:

- Xóc tiÕn c¸c biÖn ph¸p chi phÝ -hiÖu qu¶ ®Ó ®¹t ®−îc c¸c møc « nhiÔm cã thÓ chÊp nhËn ®−îc

- KÝch thÝch sù ph¸t triÓn c«ng nghÖ vµ trÝ thøc chuyªn s©u vÒ kiÓm so¸t « nhiÓm trong khu vùc t− nh©n.

- Cung cÊp nguån thu nhËp cho chÝnh phñ ®Ó hç trî cho c¸c ch−¬ng tr×nh kiÓm so¸t « nhiÔm.

- Cung cÊp tÝnh mÒm dÎo trong c«ng nghÖ kiÓm so¸t « nhiÔm.

- Lo¹i bá ®−îc mét yªu cÇu cña chÝnh phñ vÒ mét l−îng lín th«ng tin chi tiÕt phôc vô cho viÖc x¸c ®Þnh møc ®é kiÓm so¸t kh¶ thi vµ thÝch hîp nhÊt ®èi víi mçi nhµ m¸y vµ s¶n phÈm.

C«ng cô kinh tÕ th−êng xuyªn t−¬ng ph¶n víi c¸c quy ®Þnh “®iÒu hµnh vµ kiÓm so¸t”. §ã lµ hai mÆt cña ph−¬ng tiÖn chÝnh s¸ch”®iÒu hµnh vµ kiÓm so¸t" ®−îc tiÕn hµnh vµ th«ng qua nh÷ng c¬ chÕ ra lÖnh cho c¸c hµnh ®éng m«i tr−êng hoÆc x¸c ®Þnh nh÷ng hËu qu¶ m«i tr−êng nÕu kh«ng tu©n thñ c¸c quy chÕ ®· ban hµnh. Ng−îc l¹i, c¸c c«ng cô kinh tÕ duy tr×

70 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ Ng−êi so¹n : PGS. TS. NguyÔn ThÞ Kim Th¸i- ViÖn Khoa häc & KTMT- §¹i häc X©y dùng

Bµi gi¶ng Sinh th¸i häc C«ng nghiÖp Ch−¬ng 4: HÖ thèng qu¶n lý m«i tr−êng c«ng nghiÖp --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- mét tËp hîp réng r·i c¸c hµnh ®éng m«i tr−êng cã tÝnh ph¸p lý, nh−ng cã x¸c ®Þnh nh÷ng hËu qu¶ kh¸c nhau ®èi víi nh÷ng sù lùa chän kh¸c nhau. Chóng vÉn cÇn phôc tïng víi hËu qu¶ xÈy ra.

VÝ dô: Cã mét tiªu chuÈn ph¸t th¶i nµo ®ã n»m trong quy ®Þnh “®iÒu hµnh vµ kiÓm so¸t”. Quy ®Þnh ph¸p lý yªu cÇu (“§iÒu hµnh”) nh÷ng ng−êi g©y « nhiÔm ph¶i ®¸p øng tiªu chuÈn ph¸t th¶i. NÕu nh÷ng ng−êi g©y « nhiÔm kh«ng tu©n thñ, th× nh− vËy lµ hä ®· ph¹m luËt vµ buéc ph¶i chÞu ph¹t vi c¶nh, ph¹t tï, ®ãng cöa nhµ m¸y,v.v. ("KiÓm so¸t"). Ng−îc l¹i, mét lÖ phÝ ph¸t th¶i cho phÐp nh÷ng ng−êi g©y « nhiÔm lùa chän møc ®é th¶i ra trong giíi h¹n mµ c¸c c«ng cô kinh tÕ ®· quy ®Þnh vµ nh− thÕ vÉn kh«ng vi ph¹m ph¸p luËt. Tuy nhiªn hä cã thÓ c©n nh¾c lùa chän xem nªn tr¶ tiÒn nhiÒu h¬n hoÆc Ýt h¬n lÖ phÝ. Khã cã thÓ biÕt ®−îc hä lùa chän nh− thÕ nµo: cã tr¶ hay kh«ng tr¶ lÖ phÝ. ChØ cã søc m¹nh cña ph¸p luËt míi cã thÓ yªu cÇu vµ b¾t buéc hä tr¶ tiÒn. Trong møc ®é cho phÐp, sù lùa chän cña hä dao ®éng trong ph¹m vi nh÷ng giíi h¹n ®· ®−îc x¸c lËp.

Nh− vËy: C«ng cô kinh tÕ lµ mét trong nh÷ng ph−¬ng tiÖn chÝnh s¸ch ®−îc sö dông ®Ó ®¹t tíi môc tiªu m«i tr−êng thµnh c«ng. C«ng cô kinh tÕ kh«ng ph¶i lµ ph−¬ng tiÖn chÝnh s¸ch riªng biÖt, mµ chóng ®−îc sö dông th−êng xuyªn cïng víi c¸c ph−¬ng tiÖn chÝnh s¸ch kh¸c nh− nh÷ng quy ®Þnh ph¸p lý vÒ MÖnh lÖnh vµ KiÓm so¸t. Nãi c¸ch kh¸c, c¸c c«ng cô kinh tÕ kh«ng thÓ ®−îc thùc hiÖn thµnh c«ng nÕu kh«ng cã c¸c tiªu chuÈn thÝch hîp vµ nh÷ng n¨ng lùc h÷u hiÖu trong gi¸m s¸t vµ thùc thi. Nh×n chung c«ng cô kinh tÕ bæ sung cho c«ng cô ph¸p lý. ChØ riªng c«ng cô kinh tÕ th«i, sÏ kh«ng thÓ t¹o ra ®−îc nh÷ng c¶i thiÖn ®¸ng kÓ vÒ chÊt l−îng m«i tr−êng. Nguyªn nh©n chñ yÕu lµ v× chóng khã thùc hiÖn vµ míi chØ ®−îc ¸p dông tõng phÇn.

C¸c c«ng cô kinh tÕ bao gåm rÊt nhiÒu lo¹i. ë ®©y, chóng ta chØ nªu ra mét sè lo¹i chÝnh cã liªn quan ®Õn thiÖt h¹i vµ båi th−êng thiÖt h¹i do sù cè vµ « nhiÔm m«i tr−êng bëi c¸c c¬ së s¶n xuÊt vµ dÞch vô.

Trong c¸c c«ng cô kinh tÕ trªn, phÝ « nhiÔm lµ d¹ng ®−îc ¸p dông phæ biÕn vµ ®−îc ®¸nh gi¸ lµ ®¹t hiÖu qu¶ cao trong viÖc kiÓm so¸t « nhiÔm.

TiÒn phÝ vµ tiÒn thuÕ (charges and taxes): ThuËt ng÷ “phÝ “ (charge ), thuÕ (tax ); ”tiÒn phÝ tæn (levy) vµ “lÖ phÝ” (fee) th−ßng ®−îc sö dông ®Ó chØ nh÷ng néi dung kh¸c nhau, trong ®ã “phÝ”, “phÝ tæn” vµ “lÖ phÝ” th−êng ®−îc dïng thay cho nhau nh»m chØ sè tiÒn ph¶i chi tr¶ cho mét dÞch vô hoÆc mét s¶n phÈm nµo ®ã.

TiÒn phÝ lµm t¨ng thªm c¸i gi¸ ph¶i tr¶ cho nh÷ng ho¹t ®éng mµ chóng cã tham gia vµo viÖc c¶n trë môc tiªu b¶o vÖ m«i tr−êng vµ thu nhËp chung cña x· héi. Mét c¸ch tæng qu¸t cã thÓ chia kho¶n tiÒn nãi trªn thµnh c¸c lo¹i sau ®©y : thuÕ ®Çu vµo vµ ®Çu ra cña s¶n phÈm, tiÒn thï lao (hay tiÒn c«ng) cho viÖc ph©n phèi vËn chuyÓn hµng ho¸, tiÒn khuyÕn khÝch ng−êi sö dông (khuyÕn m¹i) vµ phÝ lu©n chuyÓn (quay vßng), lÖ phÝ ®Æt cäc tr−íc.

C¨n cø vµo ®Æc tÝnh chÊt ph¸t th¶i, m«i tr−êng bªn ngoµi, ph−¬ng thøc xö lý còng nh− c¸c yÕu tè liªn quan kh¸c, phÝ m«i tr−êng ®−îc chia lµm nhiÒu lo¹i kh¸c nhau vµ ph−¬ng thøc ¸p dông còng kh¸c nhau. B¶ng 2 lµ mét sè vÝ dô vÒ thï lao ®èi víi m«i tr−êng.

PhÝ sö dông: Tû lÖ phÝ cã thÓ b»ng nguy c¬ tiÒm tµng g©y ra bëi nguy c¬ « nhiÔm vµ nguy c¬ cho hÖ sinh th¸i. PhÝ nµy cã thÓ ®Ó x©y dùng míi hoÆc cñng cè bæ sung cho gi¸ thµnh vËn

71 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ Ng−êi so¹n : PGS. TS. NguyÔn ThÞ Kim Th¸i- ViÖn Khoa häc & KTMT- §¹i häc X©y dùng

Bµi gi¶ng Sinh th¸i häc C«ng nghiÖp Ch−¬ng 4: HÖ thèng qu¶n lý m«i tr−êng c«ng nghiÖp --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- hµnh m¹ng l−íi, nãi chung chÝnh s¸ch chÕ tµi ®−îc x¸c ®Þnh bëi nÒn kinh tÕ chÝnh trÞ, nhËn thøc c¸c ho¹t ®éng trong hÖ thèng chÝnh trÞ. PhÝ sö dông cã thÓ ®−îc sö dông nh− mét c«ng cô tÝch cùc trong chÝnh s¸ch x· héi h¬n lµ sù tiªu cùc trong c¸c chi tiªu b¾t buéc ®Ó thóc ®Èy c¸c dÞch vô ®« thÞ trong qu¶n lý m«i tr−êng vµ lµ mét kÕt qu¶ trong viÖc h¹n chÕ nh÷ng lo¹i thuÕ kh¸c.

PhÝ x¶ th¶i: Lµ lo¹i phÝ ph¶i tr¶ do x¶ chÊt th¶i vµo m«i tr−êng. Lo¹i phÝ nµy dùa trªn c¬ së sè l−îng cña chÊt l−îng chÊt th¶i x¶ ra. Ng−êi g©y « nhÔm ph¶i chi phÝ trong chÞu gi¸ thµnh xö lý chÊt th¶i trong n−íc th¶i mµ hä x¶ ra. C«ng cô kinh tÕ th−êng ®−îc xem nh− lµ sù tu©n thñ nguyªn t¾c.”Ng−êi g©y « nhiÔm ph¶i tr¶”. PhÝ x¶ th¶i kh«ng ®−îc nhá h¬n gi¸ thµnh thùc tÕ trong viÖc thu gom vµ xö lý chÊt th¶i

Nhµ kinh tÕ häc Field ®· tr×nh bµy quan ®iÓm mµ hiÖn nay kh¸ phæ biÕn trªn thÕ giíi trong cuèn “Environmental Economics” n¨m 1994: “Anh cã thÓ x¶ bÊt kú l−îng chÊt th¶i nµo mµ anh muèn, nh−ng l−îng chÊt th¶i ®ã sÏ ®−îc x¸c ®Þnh vµ anh b¾t buéc ph¶i tr¶ tiÒn cho tÊt c¶ l−îng th¶i mµ anh x¶ ra”.

§iÒu ®ã cã nghÜa lµ c¸c c¬ së s¶n xuÊt x¶ chÊt th¶i ra ph¶i cã tr¸ch nhiÖm tr¶ tiÒn cho c¸c dÞch vô m«i tr−êng còng nh− tÊt c¶ c¸c nguyªn liÖu ®Çu vµo cña hä. ThuÕ x¶ th¶i cÇn dùa trªn nh÷ng hµnh vi tù ph¸t cña h·ng, ®¸nh gi¸ tû lÖ x¶ th¶i cña hä trong thuÕ. Hä b¾t buéc ph¶i quan tr¾c vµ tÝnh to¸n kü l−ìng sè l−îng cña chÊt l−îng chÊt th¶i. Nh÷ng lo¹i thuÕ nµy lµ nguån doanh thu quan träng ®èi víi nhµ n−íc, ®Æc biÖt lµ cho c«ng t¸c KSON.

GiÊy phÐp trao ®æi l−îng th¶i: GiÊy phÐp trao ®æi l−îng th¶i rÊt h÷u Ých trong qu¶n lý chÊt th¶i còng nh− kiÓm so¸t chÊt l−îng kh«ng khÝ v× nã dùa trªn nguyªn t¾c trao ®æi ®Çu ra gi÷a c¸c c¬ së s¶n xuÊt. C¸c h·ng cã thÓ mua (hoÆc b¸n) l−¬ng th¶i (pollution right) ®Ó t¨ng doanh thu cña h·ng (nÕu h·ng ch−a v−ît TCCP) lµm gi¶m l−îng th¶i x¶ ra (nÕu h·ng ®· x¶ chÊt th¶i v−ît tiªu chuÈn cho phÐp) trong khi tæng l−îng th¶i x¶ ra m«i tr−êng vÉn nhá h¬n hoÆc b»ng tiªu chuÈn cho phÐp, viÖc sö dông giÊy phÐp trao ®æi l−îng th¶i cña ng−êi g©y « nhiÔm cã thÓ ®¹t ®−îc môc ®Ých b¶o vÖ chÊt l−îng n−íc vµ kh«ng khÝ ë møc gi¸ thÊp nhÊt (Tietenberg, 1994)

PhÝ xö lý n−íc th¶i, chÊt th¶i: L−îng chÊt th¶i ®−îc tÝnh to¸n qua tû lÖ n−íc cÊp (n−íc th¶i) l−îng nµy b»ng kho¶ng (xÊp xØ) 80% l−îng n−íc cÊp hoÆc bëi sè l−îng r¸c th¶i tÝnh to¸n. Doanh thu sÏ ®−îc thu tõ kho¶n trÝch ra trªn ho¸ ®¬n cÊp n−íc gäi lµ phÝ tho¸t n−íc. Nh−ng vÊn ®Ò ®Æt ra lµ lµm sao ®Ó thu phÝ xö lý n−íc th¶i, r¸c th¶i. §Ó tr¶ lêi c©u hái nµy, t¸c gi¶ Mc Kay (1999) ®· cho r»ng thÕ m¹nh tµi chÝnh cña chÝnh phñ vµ UBNDTP lµ kh«ng dùa vµo viÖc thu thuÕ mµ dùa vµo sù tù nguyÖn nép thuÕ cña ng−êi d©n. Sù c−¬ng quyÕt cña c¸c quy ®Þnh cã thÓ hiÖu qu¶ h¬n nÕu ®Æt ra thêi h¹n cho c¸c c¬ së s¶n xuÊt ®Ó chi tr¶, vÝ dô víi vÊn ®Ò n−íc th¶i: nÕu kh«ng tù nguyÖn nép thuÕ x¶ n−íc th¶i th× viÖc cÊp n−íc cña h·ng sÏ bÞ dõng l¹i. C¸c c«ng cô chÝnh s¸ch : KÓ tõ khi khëi ®Çu chÝnh s¸ch m«i tr−êng, ë phÇn lín c¸c n−íc ph¸t triÓn, ®−êng lèi MÖnh lÖnh vµ KiÓm so¸t (Command-and-Control) ®· tõng lµ mét chiÕn l−îc chiÕm −u thÕ. §iÒu nµy bao gåm nh÷ng quy ®Þnh trùc tiÕp, cïng víi c¸c hÖ thèng gi¸m s¸t vµ c−ìng chÕ thùc thi, chñ

72 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ Ng−êi so¹n : PGS. TS. NguyÔn ThÞ Kim Th¸i- ViÖn Khoa häc & KTMT- §¹i häc X©y dùng

Bµi gi¶ng Sinh th¸i häc C«ng nghiÖp Ch−¬ng 4: HÖ thèng qu¶n lý m«i tr−êng c«ng nghiÖp --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- yÕu dùa vµo c¸c c«ng cô ph¸p lý nh−: c¸c v¨n b¶n ph¸p qui, c¸c luËt ®Þnh ®−îc ban hµnh, c¸c tiªu chuÈn, c¸c lo¹i giÊy phÐp còng nh− c¸c biÖn ph¸p kiÓm so¸t viÖc sö dông ®Êt vµ n−íc.

§−êng lèi mÖnh lÖnh vµ KiÓm so¸t gióp cho c¸c c¬ quan ®iÒu hµnh cã thÓ dù ®o¸n ë møc ®é hîp lý vÒ møc « nhiÔm cã thÓ gi¶m lµ bao nhiªu. C¸c chiÕn l−îc MÖnh lÖnh vµ KiÓm so¸t ®· ®¹t ®−îc nh÷ng thµnh qu¶ ®¸ng kÓ trong viÖc ®¸p øng c¸c môc tiªu cña luËt ph¸p vµ chÝnh s¸ch m«i tr−êng. Tuy nhiªn nh÷ng chiÕn l−îc nµy cßn cã nh÷ng h¹n chÕ lµ kh«ng hiÖu qu¶ vÒ kinh tÕ vµ khã thi hµnh.

Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, nhiÒu n−íc ®· ¸p dông c¸c c«ng cô kinh tÕ ®Ó lµm cho c¸c biÖn ph¸p KiÓm so¸t « nhiÔm trë nªn mÒm dÎo, hiÖu qu¶; chi phÝ còng hiÖu qu¶ h¬n. Nh÷ng c«ng cô ®ã khuyÕn khÝch nh÷ng ng−êi g©y « nhiÔm tù lùa chän ph−¬ng tiÖn kiÓm so¸t « nhiÔm cña m×nh.

X©y dùng thÓ chÕ, luËt ph¸p, chÝnh s¸ch m«i tr−êng, v.v. nh»m t¹o ra nh÷ng qui ®Þnh, tiªu chuÈn m«i tr−êng, tiªu chuÈn x¶ th¶i, tiªu chuÈn c«ng nghÖ (th©n thiÖn víi m«i tr−êng), ... dùa vµo ®ã b¶o vÖ m«i tr−êng vµ kiÓm so¸t « nhiÔm sÏ cã c¸ch hµnh ®éng thÝch hîp ®Ó ®¹t ®−îc môc tiªu ®−a ra.

ViÖc ¸p dông hÖ thèng tiªu chuÈn m«i tr−êng ®Ó kiÓm so¸t chÊt l−îng vµ khèi l−îng chÊt

g©y « nhiÔm x¶ ra m«i tr−êng lµ cÇn thiÕt.

HiÖn nay, mét sè doanh nghiÖp c«ng nghiÖp ®· ¸p dông c¸c tiªu chuÈn qu¶n lý m«i tr−êng (ISO 14000), tiªu chuÈn s¶n phÈm (ISO 9000, 9001), tiªu chuÈn m«i tr−êng lao ®éng (SA 8000)... Tuy nhiªn, sù ¸p dông nµy ch−a ®−îc tæ chøc mét c¸ch chÆt chÏ vµ thèng nhÊt. V× vËy trong thêi gian tíi viÖc chØ ®¹o ¸p dông thèng nhÊt c¸c tiªu chuÈn nµy lµ cÇn thiÕt vµ cÊp b¸ch.

Tμi liÖu tham kh¶o

1. NguyÔn ThÞ Kim Th¸i, Lª HiÒn Th¶o – Sinh th¸i häc vµ B¶o vÖ m«i tr−êng , Nhµ xuÊt

b¶n X©y dùng, 2001. 2. L−u §øc H¶i, NguyÔn Ngäc Sinh – Qu¶n lý m«i tr−êng cho sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng,

Nhµ xuÊt b¶n §¹i häc Quèc Gia, 2001.

3. NguyÔn §øc KhiÓn- M«i tr−êng vµ ph¸t triÓn – Nhµ xuÊt b¶n KH &KT, 2001. 4. DiÔn ®µn “Doanh nghiÖp víi C«ng t¸c b¶o vÖ m«i tr−êng “ t¹i Hµ néi, ngµy 27 th¸ng

11 n¨m 2001 – Tµi liÖu tæng hîp.

5. Eco- Industrial Parks: One Strategy for sustainable Growth, Newsletter of the National Council for Urban Economic Development, Washington DC, 1997.

6. Ecologie Industrielle, A.NAVARRO et P. REVIN, INSA Lyon 7. Chulabhon Research Instritute, Bangkok, Thailand- Eco-Toxicology Volume 1 to

Volume 3 – 1999.

73 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ Ng−êi so¹n : PGS. TS. NguyÔn ThÞ Kim Th¸i- ViÖn Khoa häc & KTMT- §¹i häc X©y dùng

Bµi gi¶ng Sinh th¸i häc C«ng nghiÖp Ch−¬ng 4: HÖ thèng qu¶n lý m«i tr−êng c«ng nghiÖp ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

74 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ Ng−êi so¹n : PGS. TS. NguyÔn ThÞ Kim Th¸i- ViÖn Khoa häc & KTMT- §¹i häc X©y dùng

Bµi gi¶ng Sinh th¸i häc C«ng nghiÖp Ch−¬ng 4: HÖ thèng qu¶n lý m«i tr−êng c«ng nghiÖp ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

75 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ Ng−êi so¹n : PGS. TS. NguyÔn ThÞ Kim Th¸i- ViÖn Khoa häc & KTMT- §¹i häc X©y dùng