77
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (73). 2009
COÅ VAÄT VIEÄT NAM
NHÖÕNG OÂNG BÌNH VOÂI SAÛN XUAÁT TAÏI ANH
Nguyễn Quảng Minh, Nguyễn Mộng Hưng*
Margret J. Vlaar* *
Voâi, thaønh phaàn chính thöù ba cuûa mieáng traàu truyeàn thoáng,(1) ban ñaàu
ñöôïc ñöïng trong nhöõng voû soø, voû heán. YÙ töôûng ñoù xuaát phaùt töø saùu maûnh
soø Anadana coøn ñaày voâi thaáy trong moä beân nhöõng haøi coát coù raêng “nham
nhôû, caûi maû” (stained, tin laø do aên traàu) ôû hoá moä trong hang Duyong, ñaûo
Palawan, Philippines. Nieân ñaïi cuûa hoá moä naøy laø khoaûng 2660 naêm tröôùc
CN, töùc khoaûng 4630 ± 250 tröôùc ngaøy nay. (Oxenham et al. 2002: 912). Ñaây
cuõng laø baèng chöùng chaéc chaén veà khôûi ñaàu cuûa tuïc aên traàu ôû Ñoâng Nam AÙ
vaø treân theá giôùi.
ÔÛ ta, chöa coù baèng chöùng ñaùng tin naøo veà nhöõng ñoà ñöïng voâi loaïi ñoù.
Ñoà ñöïng voâi xöa nhaát, ñoaùn laø coù lieân quan ñeán tuïc aên traàu laø moät huõ nhoû,
cao 7,5cm coøn veát voâi traéng, trong söu taäp Cleùment Huet ôû Baûo taøng Hoaøng
gia (Bæ) veà Ngheä thuaät vaø Lòch söû, Brussels, Bæ; huõ ñaõ ñöôïc phaùt hieän trong
moät moä Haùn ôû Thanh Hoùa, nieân ñaïi, theo Huet, laø vaøo ñôøi Toáng (960-1279).
OÂng bình voâi chính coáng (coù mieäng roäng hình tröùng [oval]), sôùm nhaát
coù theå cuõng laø oâng coù trong söu taäp Huet noùi treân. OÂng naøy daùng beït (cao
5,62cm), khoâng quai, mieäng naèm ngay ôû buïng thaân bình (ñöôøng kính lôùn
[ngang] - 3,04cm, ñöôøng kính nhoû - 2,05cm); trong khi chieàu ngang thaân
bình chæ coù 6,61cm. Tyû leä ñöôøng kính mieäng/chieàu ngang thaân laø 45,99%,
* Thaønh phoá Haø Noäi.
** Utrecht, Haø Lan.
Hình 2. OÂng bình voâi vôùi mieäng roäng, hình
tröùng, ñoùng ôû giöõa thaân bình.
Hình 1. Huõ goám coøn veát voâi traéng trong loøng
(Cl. Huet, 1941).
78 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (73). 2009
cao nhaát trong söu taäp Huet vaø coù leõ cuõng laø cao nhaát töø tröôùc tôùi nay. OÂng
naøy traùng men ngaø traéng, raïn chaân chim; do Huet thu ñöôïc ôû Thanh Hoùa
vaø ñònh nieân ñaïi cuõng vaøo ñôøi Toáng. Luùc naøy coù theå chöa coù chìa (thìa, que)
voâi, ngöôøi aên traàu thoø ngoùn tay vaøo queät laáy voâi toâi (slaked lime) ñöïng trong
bình. Chæ nhöõng “oâng taây, baø ñaàm” (outsider), chöa moät laàn nhìn thaáy oâng
bình voâi trong ñôøi soáng haèng ngaøy môùi caû gan vieát laø “bình voâi ñeå ñöïng voâi
[taùn] boät (powdered lime)”. Hôn nöõa ngöôøi Vieät chuùng ta tin raèng aên traàu
vôùi voâi boät hay voâi (toâi) bò vöõa seõ bò phoûng (boûng) mieäng.
Töø ñoù oâng bình voâi cuûa chuùng ta ñaõ phaùt trieån theo moät höôùng hoaøn
toaøn khaùc vôùi caùc nöôùc laùng gieàng cuõng aên traàu nhö Laøo, Campuchia, Thaùi
Lan, Myanmar... Caùi khaùc giöõa chuùng ta vôùi hoï laø veà:
1. Chaát lieäu (cuûa hoï thöôøng baèng kim loaïi, ñoà goám söù tröôùc ñaây coù
nhöng nay khoâng coøn phoå bieán);
2. Hình daùng (cuûa hoï thöôøng hình thaùp moâ phoûng thaùp chuøa, coù naép;
coù khi gaàn gioáng nhöõng bình voâi baèng saønh, khoâng quai ôû mieàn Trung nöôùc
ta. Rieâng Campuchia tröôùc ñaây coù nhieàu bình nhoû hình thuù);
3. Kích thöôùc (cuûa hoï thöôøng nhoû hôn, coù chieàu höôùng nhö oáng voâi ôû
ta. Rieâng Myanmar hay duøng nhöõng bình raát lôùn);
4. Hoa vaên trang trí (cuûa hoï trang trí hình kyû haø laø chính, chöa thaáy
coù hình veõ theo tích truyeän);
5. Nöôùc men goám cuûa hoï cuõng ñôn ñieäu hôn. Nhieàu khi laïi laø ñoà moäc.
ÔÛ nöôùc ta, thaân oâng bình voâi phaùt trieån lôùn daàn, cao leân vaø roài coù daùng
nhö quaû cau; sau ñoù theâm quai (töø thaáp, daïng thuù caùch ñieäu ñeán cao vôùi
trang trí raâu cau vaø quaû cau ôû nôi tieáp xuùc vôùi thaân bình), mieäng troøn daàn
vaø ñoùng ôû vò trí töông ñoái cao hôn; chaân bình thaáp, daùng tam giaùc hay hình
ñóa vaø roãng...
Nhaèm ñaùp öùng yeâu caàu lôùn cuûa ngöôøi aên traàu voán chieám moät tyû leä raát
cao trong nhaân daân hoài ñoù, bình voâi ñöôïc saûn xuaát taïi choã, theo nhöõng nghi
thöùc quy ñònh, phuø hôïp vôùi vò trí taâm linh cuûa oâng bình voâi trong ñôøi soáng
haèng ngaøy.(2) Vieäc löu thoâng qua thöông maïi thöôøng khoâng vöôït xa hôn phaïm
vi phuû huyeän. Vì vaäy, coù bình voâi ñaát nung, coù bình voâi saønh, roài goám thoâ,
goám mòn, söù... Nöôùc men phuû oâng bình voâi cuõng raát ña daïng, phuï thuoäc vaøo
nôi saûn xuaát: ngaø traéng, ngaø vaøng, men raïn, da löôn, da löôn vaøng, maän
chín, tieát deâ... Doøng oâng bình voâi daân daõ thì trang trí hoa laù caùch ñieäu, ñôn
sô, veõ baèng buùt loâng laø chính vôùi men maøu (chuû yeáu laø lam hoaëc naâu) döôùi
men. Doøng oâng bình voâi quyeàn quyù hình thaønh vôùi khuynh höôùng höôûng laïc
vaøo thôøi vua Leâ - chuùa Trònh (roõ nhaát töø theá kyû 18 trôû veà sau). Nhöõng oâng
bình voâi duøng trong dinh thöï, cung ñieän ñöôïc saûn xuaát rieâng, ôû moät soá nôi
nhö Baùt Traøng, Bieân Hoøa...
Khi trieàu Thanh cho pheùp vua quan ta ñaët ñoà söù quan duïng taïi caùc
quan dao, chuû yeáu ôû Caûnh Ñöùc traán,(3) tænh Giang Taây (Trung Quoác) coù theå
moät soá oâng bình voâi cuõng naèm trong nhöõng ñoà ñaët laøm naøy. Nhöng oâng
79
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (73). 2009
Hình 3. OÂng bình voâi Anh 1
ôû Baûo taøng Khaûi Ñònh, Hueá
(M.K.D. 653).
Hình 4. OÂng bình voâi Anh 2.
4a. Maët tröôùc. 4b. Minh vaên daïng daáu.
bình voâi ñaët laøm taïi Trung Quoác chæ chaéc chaén nhaát laø vaøo thôøi nhaø Nguyeãn
Gia Long; trong soá naøy coù oâng men lam (bleu de Hueá) raát ñaëc bieät, veõ tích
Tuøng laâm trung xuaân saéc keøm hai caâu thô môû ñaàu baøi nguõ ngoân töù tuyeät
Taàm aån giaû baát ngoä (尋 隱 者 不 遇) cuûa nhaø thô noåi tieáng Giaû Ñaûo (賈 島,
779-843) ñôøi Ñöôøng (618-907).
Khoâng thoûa maõn vôùi “ñoà Taøu”, nhaân coù söù boä sang Phaùp vaø Anh ñaàu
naêm 1840 vua Minh Meänh (1820-1840) cuõng giaùng chæ cho ñaët laøm nhieàu
ñoà söù, trong ñoù coù oâng bình voâi taïi loø goám noåi tieáng Copeland & Garrett ôû
Stoke-on-Trent, Anh.
Jabouille P. vaø Peysonnaux J.-H. (1929: hình XXX) laø nhöõng ngöôøi ñaàu
tieân moâ taû (sô saøi) moät trong nhöõng oâng loaïi treân: “bình [voâi] söù traéng hoa
vaên ña thaùi. Saûn xuaát taïi Anh cho An Nam. Ngheä thuaät Anh. Ñaàu theá kyû
19. Thöông hieäu Copeland & Garrett. Cao 18cm, ñöôøng kính chaân ñeá 11cm.
Nhaän töø tænh Thöøa Thieân. [Soá] ñaêng kyù: M.K.D. 653”. M.K.D. laø vieát taét töø
Museùe Khaûi Ñònh, tieàn thaân cuûa Baûo taøng Coåõ vaät Cung ñình Hueá hieän nay.
TS Traàn Ñöùc Anh Sôn (trao ñoåi rieâng, thaùng 5 naêm 2007) cho bieát theâm,
khoâng neâu xuaát xöù: “... hình trang trí thuoäc heä ñeà taøi tranh Baùch coå cuûa
Trung Quoác goàm moät con chim phöôïng ñaäu treân moät caùi keä, gaàn bình hoa,
chaäu vaø maâm quaû... [Ñoù laø] hoa vaên AÙo Moân (Macau), soá B. 612, ñöôïc ñaêng
kyù laàn ñaàu tieân trong hoà sô cuûa loø Spode khoaûng naêm 1839-1840. Hieäu ñeà
[minh vaên] cuûa caùi bình naøy laø Copeland & Garrett theo hình troøn, New
Blanche giöõa hình troøn vaø moät caùi muõ mieän. Hieäu ñeà phoå bieán ñöôïc söû duïng
treân ñoà goám men traéng naøy ñaõ coù töø naêm 1838 ñeán naêm 1847. Hoa vaên AÙo
Moân ñöôïc choïn vì cuøng loaïi vôùi hoïa tieát ñöôïc vua Minh Meänh cho veõ treân
ñóa traùng mieäng Spode.”
Ñeå tieän trình baøy, chuùng toâi taïm goïi oâng naøy laø Anh 1.
Hình maøu cuûa Jabouille vaø Peysonnaux cho bieát oâng Anh 1 naøy coù quai
cong hình caàu, tai cao, cong veånh vôùi trang trí raâu cau caùch ñieäu noåi treân
80 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (73) . 2009
thaân bình, nuùm vuù nhoïn treân thaân bình hình caàu, hoa vaên ña thaùi, mieäng
nhoû, troøn vo, ñoùng ôû giöõa thaân vaø coøn veát voâi traéng baùm quanh; chaân ñeá
daïng tam giaùc.
Hieän nay khoâng bieát tung tích cuûa oâng Anh 1 naøy cuõng nhö cuûa moät
oâng khaùc, taïm goïi Anh 2 vaø ñaõ ñöôïc moâ taû trong baøi baùo naêm 1941 cuûa
Cleùment Huet, theo ñoù bình voâi coù trang trí hoa veõ baèng men lam; minh vaên
goàm moät ruban ngoaèn ngoeøo ghi hai chöõ Saxon Blue, beân döôùi coù moät vöông
mieän vôùi ba chöõ Copeland & Garrett cuoán quanh. Coù veû nhö minh vaên naøy
vöøa laø daáu ñoùng (vöông mieän vaø teân loø) vöøa laø veõ tay.
May maén laø chuùng ta coøn ba oâng bình voâi nöõa saûn xuaát taïi Anh vaø
ñang ñöôïc baûo quaûn ôû Vieät Nam.
Tröôùc heát laø oâng khoâng coù minh vaên (?), ñaêng kyù döôùi soá BTH 1679
Gm 4639 taïi Baûo taøng Coå vaät Cung ñình Hueá vaø taïm goïi laø Anh 3. Quai
hình khoái chöõ nhaät (1,7cm x 2,3cm) voøng cung, tai cong veånh, hai ñaàu quai
trang trí moãi beân, hai raâu cau caùch ñieäu, ñaép noåi. Nuùm vuù nhoïn, troøn. Thaân
hình caàu, veõ caû maët tröôùc laãn maët sau, nhieàu daây hoa laù vôùi moät chim tró
ñöùng ôû giöõa maët tröôùc cuøng moät loâng ñuoâi rôøi veà beân phaûi mieäng (nhìn töø
ngoaøi vaøo) vaø moät chim coâng ñöùng ôû giöõa maët sau. Mieäng troøn vo, nhoû
(ñöôøng kính 1,5cm) ñoùng ôû nöûa treân thaân bình. Chaân ñeá gaàn nhö thaúng
ñöùng trang trí hoa laù nhieàu maøu, meùp chaân ñeá coù vieàn gôø noåi roõ. Ñaùy ñaëc
nhöng loøng hôi cong loõm, traùng men traéng söõa nhöng vaãn thaáy roõ nhieàu
voøng ñoàng taâm, veát tích cuûa baøn xoay; meùp ñaùy traàn, roäng khoaûng 0,7cm.
Hieän traïng: quanh mieäng coøn moät voøng veát voâi traéng; quai vaø tai, caû hai
beân, ñeàu coù bòt kim loaïi traéng; meùp chaân ñeá bò söùt meû nhieàu ôû maët tröôùc.
Theo Traàn Ñöùc Anh Sôn, oâng Anh 3 naøy coù minh vaên: “Ñaùy bình coù ghi hieäu
ñeà [minh vaên] “Copeland & Garrett” theo hình troøn, ‘late Spode’ ôû giöõa hình
troøn vaø teân chaát lieäu ‘New Fayence’ trong moät daûi ruy baêng. Hieäu ñeà ‘New
Fayence’ ñaõ ñöôïc söû duïng töø naêm 1838 ñeán 1847.” Tuy nhieân, döïa vaøo hình
5c chuïp ñaùy bình Anh 3, chuùng toâi phaân vaân khoâng roõ ‘hieäu ñeà’ naèm ôû ñaâu?
Hình 5. OÂng bình voâi Anh 3 ôû Baûo taøng Coå vaät Cung Ñình Hueá.
5a. Maët tröôùc vôùi chim tró vaø moät loâng ñuoâi rôøi. 5b. Maët sau vôùi chim coâng.
5c. Ñaùy bình traùng men traéng (hay sôn traéng ?).
81
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (73) . 2009
Moät oâng bình voâi khaùc, taïm goïi Anh 4, cuõng ñöôïc saûn xuaát taïi Anh vaø
ñang ñöôïc baûo quaûn vôùi soá ñaêng kyù BTLS. 15182 taïi Baûo taøng Lòch söû Vieät
Nam TP Hoà Chí Minh. OÂng naøy voán thuoäc söu taäp cuûa cuï Vöông Hoàng Seån
vôùi soá 1188. Quai bình, tai quai vaø mieäng bình khoâng khaùc nhieàu so vôùi oâng
Anh 3 ôû Baûo taøng Coå vaät Cung ñình Hueá. Nuùm troøn nhoïn naèm trong moät
voøng troøn noåi gôø. Rieâng hoa vaên hoaøn toaøn khaùc: ôû quai vaø chaân ñeá laø moät
daûi nhöõng choùp chaám moät maøu xanh ñaäm; ôû thaân laø nhieàu cuïm hoa laù nhieàu
loaïi, nhieàu maøu raát sinh ñoäng maø khoâng cuïm naøo gioáng cuïm naøo, neàn cho
hai cuïm hoa lôùn ôû nöûa treân thaân bình laø daõy song raøo caùch ñieäu vaø cuõng
maøu xanh ñaäm. Chaân hôi choaõi, meùp chaân cuõng coù gôø noåi. Ñaùy ñaëc, cong
loõm vaøo vaø khoâng traùng men. Minh vaên ñoùng daáu, maøu xanh laù caây saãm,
goàm moät vöông mieän beân döôùi coù voøng chöõ Copeland & Garrett, giöõa voøng
chöõ ñoù coù hai chöõ New Fayence (coù veû vieát tay) kieåu chöõ in, thaønh hai doøng.
Thai coát söù traéng, nöôùc men traéng boùng.
OÂng bình voâi cuoái cuøng cuûa loaïi naøy, taïm goïi Anh 5, thuoäc veà söu taäp
cuûa oâng Traàn Ñình Sôn (TP Hoà Chí Minh). Quai bình vaãn cong hình cung,
tai quai vaãn veånh ra vôùi hai gaïch löôïn saâu. Nuùm vuù nhoïn. Thaân hình caàu.
Mieäng troøn vo, nhoû, naèm ôû nöûa treân thaân bình. Chaân daïng ñöùng, gaàn gioáng
daïng chaân ñieån hình cuûa oâng bình voâi Baùt Traøng. Hoa vaên trang trí cuûa oâng
Hình 6. OÂng bình voâi Anh 4, voán trong söu taäp Vöông Hoàng Seån.
6a. Maët tröôùc. 6d. Trang trí hoa laù ôû nöûa döôùi thaân.
6b. Maët sau. 6e. Moät trong boán raâu cau caùch ñieäu ñaép noåi.
6c. Ñaùy bình. 6f. Minh vaên daáu vaø hai chöõ vieát theâm.