Báo cáo nghiên cứu khoa học " NHỮNG ÔNG BÌNH VÔI SẢN XUẤT TẠI ANH "

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:13

Thêm vào BST

Báo xấu

37
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Vôi, thành phần chính thứ ba của miếng trầu truyền thống,(1) ban đầu được đựng trong những vỏ sò, vỏ hến. Ý tưởng đó xuất phát từ sáu mảnh sò Anadana còn đầy vôi thấy trong mộ bên những hài cốt có răng “nham nhở, cải mả” (stained, tin là do ăn trầu) ở hố mộ trong hang Duyong, đảo Palawan, Philippines. Niên đại của hố mộ này là khoảng 2660 năm trước CN, tức khoảng 4630 ± 250 trước ngày nay. (Oxenham et al. 2002: 912). Đây cũng là bằng chứng chắc chắn về khởi đầu của...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo nghiên cứu khoa học " NHỮNG ÔNG BÌNH VÔI SẢN XUẤT TẠI ANH "

77 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (73). 2009 COÅ VAÄT VIEÄT NAM NHÖÕNG OÂNG BÌNH VOÂI SAÛN XUAÁT TAÏI ANH Nguyễn Quảng Minh, Nguyễn Mộng Hưng* Margret J. Vlaar* * Voâi, thaønh phaàn chính thöù ba cuûa mieáng traàu truyeàn thoáng,(1) ban ñaàu ñöôïc ñöïng trong nhöõng voû soø, voû heán. YÙ töôûng ñoù xuaát phaùt töø saùu maûnh soø Anadana coøn ñaày voâi thaáy trong moä beân nhöõng haøi coát coù raêng “nham nhôû, caûi maû” (stained, tin laø do aên traàu) ôû hoá moä trong hang Duyong, ñaûo Palawan, Philippines. Nieân ñaïi cuûa hoá moä naøy laø khoaûng 2660 naêm tröôùc CN, töùc khoaûng 4630 ± 250 tröôùc ngaøy nay. (Oxenham et al. 2002: 912). Ñaây cuõng laø baèng chöùng chaéc chaén veà khôûi ñaàu cuûa tuïc aên traàu ôû Ñoâng Nam AÙ vaø treân theá giôùi. ÔÛ ta, chöa coù baèng chöùng ñaùng tin naøo veà nhöõng ñoà ñöïng voâi loaïi ñoù. Ñoà ñöïng voâi xöa nhaát, ñoaùn laø coù lieân quan ñeán tuïc aên traàu laø moät huõ nhoû, cao 7,5cm coøn veát voâi traéng, trong söu taäp Cleùment Huet ôû Baûo taøng Hoaøng gia (Bæ) veà Ngheä thuaät vaø Lòch söû, Brussels, Bæ; huõ ñaõ ñöôïc phaùt hieän trong moät moä Haùn ôû Thanh Hoùa, nieân ñaïi, theo Huet, laø vaøo ñôøi Toáng (960-1279). Hình 1. Huõ goám coøn veát voâi traéng trong loøng Hình 2. OÂng bình voâi vôùi mieäng roäng, hình (Cl. Huet, 1941). tröùng, ñoùng ôû giöõa thaân bình. OÂng bình voâi chính coáng (coù mieäng roäng hình tröùng [oval]), sôùm nhaát coù theå cuõng laø oâng coù trong söu taäp Huet noùi treân. OÂng naøy daùng beït (cao 5,62cm), khoâng quai, mieäng naèm ngay ôû buïng thaân bình (ñöôøng kính lôùn [ngang] - 3,04cm, ñöôøng kính nhoû - 2,05cm); trong khi chieàu ngang thaân bình chæ coù 6,61cm. Tyû leä ñöôøng kính mieäng/chieàu ngang thaân laø 45,99%, Thaønh phoá Haø Noäi. * Utrecht, Haø Lan. **
78 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (73). 2009 cao nhaát trong söu taäp Huet vaø coù leõ cuõng laø cao nhaát töø tröôùc tôùi nay. OÂng naøy traùng men ngaø traéng, raïn chaân chim; do Huet thu ñöôïc ôû Thanh Hoùa vaø ñònh nieân ñaïi cuõng vaøo ñôøi Toáng. Luùc naøy coù theå chöa coù chìa (thìa, que) voâi, ngöôøi aên traàu thoø ngoùn tay vaøo queät laáy voâi toâi (slaked lime) ñöïng trong bình. Chæ nhöõng “oâng taây, baø ñaàm” (outsider), chöa moät laàn nhìn thaáy oâng bình voâi trong ñôøi soáng haèng ngaøy môùi caû gan vieát laø “bình voâi ñeå ñöïng voâi [taùn] boät (powdered lime)”. Hôn nöõa ngöôøi Vieät chuùng ta tin raèng aên traàu vôùi voâi boät hay voâi (toâi) bò vöõa seõ bò phoûng (boûng) mieäng. Töø ñoù oâng bình voâi cuûa chuùng ta ñaõ phaùt trieån theo moät höôùng hoaøn toaøn khaùc vôùi caùc nöôùc laùng gieàng cuõng aên traàu nhö Laøo, Campuchia, Thaùi Lan, Myanmar... Caùi khaùc giöõa chuùng ta vôùi hoï laø veà: 1. Chaát lieäu (cuûa hoï thöôøng baèng kim loaïi, ñoà goám söù tröôùc ñaây coù nhöng nay khoâng coøn phoå bieán); 2. Hình daùng (cuûa hoï thöôøng hình thaùp moâ phoûng thaùp chuøa, coù naép; coù khi gaàn gioáng nhöõng bình voâi baèng saønh, khoâng quai ôû mieàn Trung nöôùc ta. Rieâng Campuchia tröôùc ñaây coù nhieàu bình nhoû hình thuù); 3. Kích thöôùc (cuûa hoï thöôøng nhoû hôn, coù chieàu höôùng nhö oáng voâi ôû ta. Rieâng Myanmar hay duøng nhöõng bình raát lôùn); 4. Hoa vaên trang trí (cuûa hoï trang trí hình kyû haø laø chính, chöa thaáy coù hình veõ theo tích truyeän); 5. Nöôùc men goám cuûa hoï cuõng ñôn ñieäu hôn. Nhieàu khi laïi laø ñoà moäc. ÔÛ nöôùc ta, thaân oâng bình voâi phaùt trieån lôùn daàn, cao leân vaø roài coù daùng nhö quaû cau; sau ñoù theâm quai (töø thaáp, daïng thuù caùch ñieäu ñeán cao vôùi trang trí raâu cau vaø quaû cau ôû nôi tieáp xuùc vôùi thaân bình), mieäng troøn daàn vaø ñoùng ôû vò trí töông ñoái cao hôn; chaân bình thaáp, daùng tam giaùc hay hình ñóa vaø roãng... Nhaèm ñaùp öùng yeâu caàu lôùn cuûa ngöôøi aên traàu voán chieám moät tyû leä raát cao trong nhaân daân hoài ñoù, bình voâi ñöôïc saûn xuaát taïi choã, theo nhöõng nghi thöùc quy ñònh, phuø hôïp vôùi vò trí taâm linh cuûa oâng bình voâi trong ñôøi soáng haèng ngaøy.(2) Vieäc löu thoâng qua thöông maïi thöôøng khoâng vöôït xa hôn phaïm vi phuû huyeän. Vì vaäy, coù bình voâi ñaát nung, coù bình voâi saønh, roài goám thoâ, goám mòn, söù... Nöôùc men phuû oâng bình voâi cuõng raát ña daïng, phuï thuoäc vaøo nôi saûn xuaát: ngaø traéng, ngaø vaøng, men raïn, da löôn, da löôn vaøng, maän chín, tieát deâ... Doøng oâng bình voâi daân daõ thì trang trí hoa laù caùch ñieäu, ñôn sô, veõ baèng buùt loâng laø chính vôùi men maøu (chuû yeáu laø lam hoaëc naâu) döôùi men. Doøng oâng bình voâi quyeàn quyù hình thaønh vôùi khuynh höôùng höôûng laïc vaøo thôøi vua Leâ - chuùa Trònh (roõ nhaát töø theá kyû 18 trôû veà sau). Nhöõng oâng bình voâi duøng trong dinh thöï, cung ñieän ñöôïc saûn xuaát rieâng, ôû moät soá nôi nhö Baùt Traøng, Bieân Hoøa... Khi trieàu Thanh cho pheùp vua quan ta ñaët ñoà söù quan duïng taïi caùc quan dao, chuû yeáu ôû Caûnh Ñöùc traán,(3) tænh Giang Taây (Trung Quoác) coù theå moät soá oâng bình voâi cuõng naèm trong nhöõng ñoà ñaët laøm naøy. Nhöng oâng
79 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (73). 2009 bình voâi ñaët laøm taïi Trung Quoác chæ chaéc chaén nhaát laø vaøo thôøi nhaø Nguyeãn Gia Long; trong soá naøy coù oâng men lam (bleu de Hueá) raát ñaëc bieät, veõ tích Tuøng laâm trung xuaân saéc keøm hai caâu thô môû ñaàu baøi nguõ ngoân töù tuyeät Taàm aån giaû baát ngoä (尋隱者不遇) cuûa nhaø thô noåi tieáng Giaû Ñaûo (賈島, 779-843) ñôøi Ñöôøng (618-907). Khoâng thoûa maõn vôùi “ñoà Taøu”, nhaân coù söù boä sang Phaùp vaø Anh ñaàu naêm 1840 vua Minh Meänh (1820-1840) cuõng giaùng chæ cho ñaët laøm nhieàu ñoà söù, trong ñoù coù oâng bình voâi taïi loø goám noåi tieáng Copeland & Garrett ôû Stoke-on-Trent, Anh. Jabouille P. vaø Peysonnaux J.-H. (1929: hình XXX) laø nhöõng ngöôøi ñaàu tieân moâ taû (sô saøi) moät trong nhöõng oâng loaïi treân: “bình [voâi] söù traéng hoa vaên ña thaùi. Saûn xuaát taïi Anh cho An Nam. Ngheä thuaät Anh. Ñaàu theá kyû 19. Thöông hieäu Copeland & Garrett. Cao 18cm, ñöôøng kính chaân ñeá 11cm. Nhaän töø tænh Thöøa Thieân. [Soá] ñaêng kyù: M.K.D. 653”. M.K.D. laø vieát taét töø Museùe Khaûi Ñònh, tieàn thaân cuûa Baûo taøng Coåõ vaät Cung ñình Hueá hieän nay. TS Traàn Ñöùc Anh Sôn (trao ñoåi rieâng, thaùng 5 naêm 2007) cho bieát theâm, khoâng neâu xuaát xöù: “... hình trang trí thuoäc heä ñeà taøi tranh Baùch coå cuûa Trung Quoác goàm moät con chim phöôïng ñaäu treân moät caùi keä, gaàn bình hoa, chaäu vaø maâm quaû... [Ñoù laø] hoa vaên AÙo Moân (Macau), soá B. 612, ñöôïc ñaêng kyù laàn ñaàu tieân trong hoà sô cuûa loø Spode khoaûng naêm 1839-1840. Hieäu ñeà [minh vaên] cuûa caùi bình naøy laø Copeland & Garrett theo hình troøn, New Blanche giöõa hình troøn vaø moät caùi muõ mieän. Hieäu ñeà phoå bieán ñöôïc söû duïng treân ñoà goám men traéng naøy ñaõ coù töø naêm 1838 ñeán naêm 1847. Hoa vaên AÙo Moân ñöôïc choïn vì cuøng loaïi vôùi hoïa tieát ñöôïc vua Minh Meänh cho veõ treân ñóa traùng mieäng Spode.” Ñeå tieän trình baøy, chuùng toâi taïm goïi oâng naøy laø Anh 1. Hình 3. OÂng bình voâi Anh 1 Hình 4. OÂng bình voâi Anh 2. ôû Baûo taøng Khaûi Ñònh, Hueá 4a. Maët tröôùc. 4b. Minh vaên daïng daáu. (M.K.D. 653). Hình maøu cuûa Jabouille vaø Peysonnaux cho bieát oâng Anh 1 naøy coù quai cong hình caàu, tai cao, cong veånh vôùi trang trí raâu cau caùch ñieäu noåi treân
80 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (73) . 2009 thaân bình, nuùm vuù nhoïn treân thaân bình hình caàu, hoa vaên ña thaùi, mieäng nhoû, troøn vo, ñoùng ôû giöõa thaân vaø coøn veát voâi traéng baùm quanh; chaân ñeá daïng tam giaùc. Hieän nay khoâng bieát tung tích cuûa oâng Anh 1 naøy cuõng nhö cuûa moät oâng khaùc, taïm goïi Anh 2 vaø ñaõ ñöôïc moâ taû trong baøi baùo naêm 1941 cuûa Cleùment Huet, theo ñoù bình voâi coù trang trí hoa veõ baèng men lam; minh vaên goàm moät ruban ngoaèn ngoeøo ghi hai chöõ Saxon Blue, beân döôùi coù moät vöông mieän vôùi ba chöõ Copeland & Garrett cuoán quanh. Coù veû nhö minh vaên naøy vöøa laø daáu ñoùng (vöông mieän vaø teân loø) vöøa laø veõ tay. May maén laø chuùng ta coøn ba oâng bình voâi nöõa saûn xuaát taïi Anh vaø ñang ñöôïc baûo quaûn ôû Vieät Nam. Tröôùc heát laø oâng khoâng coù minh vaên (?), ñaêng kyù döôùi soá BTH 1679 Gm 4639 taïi Baûo taøng Coå vaät Cung ñình Hueá vaø taïm goïi laø Anh 3. Quai hình khoái chöõ nhaät (1,7cm x 2,3cm) voøng cung, tai cong veånh, hai ñaàu quai trang trí moãi beân, hai raâu cau caùch ñieäu, ñaép noåi. Nuùm vuù nhoïn, troøn. Thaân hình caàu, veõ caû maët tröôùc laãn maët sau, nhieàu daây hoa laù vôùi moät chim tró ñöùng ôû giöõa maët tröôùc cuøng moät loâng ñuoâi rôøi veà beân phaûi mieäng (nhìn töø ngoaøi vaøo) vaø moät chim coâng ñöùng ôû giöõa maët sau. Mieäng troøn vo, nhoû (ñöôøng kính 1,5cm) ñoùng ôû nöûa treân thaân bình. Chaân ñeá gaàn nhö thaúng ñöùng trang trí hoa laù nhieàu maøu, meùp chaân ñeá coù vieàn gôø noåi roõ. Ñaùy ñaëc nhöng loøng hôi cong loõm, traùng men traéng söõa nhöng vaãn thaáy roõ nhieàu voøng ñoàng taâm, veát tích cuûa baøn xoay; meùp ñaùy traàn, roäng khoaûng 0,7cm. Hieän traïng: quanh mieäng coøn moät voøng veát voâi traéng; quai vaø tai, caû hai beân, ñeàu coù bòt kim loaïi traéng; meùp chaân ñeá bò söùt meû nhieàu ôû maët tröôùc. Theo Traàn Ñöùc Anh Sôn, oâng Anh 3 naøy coù minh vaên: “Ñaùy bình coù ghi hieäu ñeà [minh vaên] “Copeland & Garrett” theo hình troøn, ‘late Spode’ ôû giöõa hình troøn vaø teân chaát lieäu ‘New Fayence’ trong moät daûi ruy baêng. Hieäu ñeà ‘New Fayence’ ñaõ ñöôïc söû duïng töø naêm 1838 ñeán 1847.” Tuy nhieân, döïa vaøo hình 5c chuïp ñaùy bình Anh 3, chuùng toâi phaân vaân khoâng roõ ‘hieäu ñeà’ naèm ôû ñaâu? Hình 5. OÂng bình voâi Anh 3 ôû Baûo taøng Coå vaät Cung Ñình Hueá. 5a. Maët tröôùc vôùi chim tró vaø moät loâng ñuoâi rôøi. 5b. Maët sau vôùi chim coâng. 5c. Ñaùy bình traùng men traéng (hay sôn traéng ?).
81 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (73) . 2009 Moät oâng bình voâi khaùc, taïm goïi Anh 4, cuõng ñöôïc saûn xuaát taïi Anh vaø ñang ñöôïc baûo quaûn vôùi soá ñaêng kyù BTLS. 15182 taïi Baûo taøng Lòch söû Vieät Nam TP Hoà Chí Minh. OÂng naøy voán thuoäc söu taäp cuûa cuï Vöông Hoàng Seån vôùi soá 1188. Quai bình, tai quai vaø mieäng bình khoâng khaùc nhieàu so vôùi oâng Anh 3 ôû Baûo taøng Coå vaät Cung ñình Hueá. Nuùm troøn nhoïn naèm trong moät voøng troøn noåi gôø. Rieâng hoa vaên hoaøn toaøn khaùc: ôû quai vaø chaân ñeá laø moät daûi nhöõng choùp chaám moät maøu xanh ñaäm; ôû thaân laø nhieàu cuïm hoa laù nhieàu loaïi, nhieàu maøu raát sinh ñoäng maø khoâng cuïm naøo gioáng cuïm naøo, neàn cho hai cuïm hoa lôùn ôû nöûa treân thaân bình laø daõy song raøo caùch ñieäu vaø cuõng maøu xanh ñaäm. Chaân hôi choaõi, meùp chaân cuõng coù gôø noåi. Ñaùy ñaëc, cong loõm vaøo vaø khoâng traùng men. Minh vaên ñoùng daáu, maøu xanh laù caây saãm, goàm moät vöông mieän beân döôùi coù voøng chöõ Copeland & Garrett, giöõa voøng chöõ ñoù coù hai chöõ New Fayence (coù veû vieát tay) kieåu chöõ in, thaønh hai doøng. Thai coát söù traéng, nöôùc men traéng boùng. Hình 6. OÂng bình voâi Anh 4, voán trong söu taäp Vöông Hoàng Seån. 6a. Maët tröôùc. 6d. Trang trí hoa laù ôû nöûa döôùi thaân. 6b. Maët sau. 6e. Moät trong boán raâu cau caùch ñieäu ñaép noåi. 6c. Ñaùy bình. 6f. Minh vaên daáu vaø hai chöõ vieát theâm. OÂng bình voâi cuoái cuøng cuûa loaïi naøy, taïm goïi Anh 5, thuoäc veà söu taäp cuûa oâng Traàn Ñình Sôn (TP Hoà Chí Minh). Quai bình vaãn cong hình cung, tai quai vaãn veånh ra vôùi hai gaïch löôïn saâu. Nuùm vuù nhoïn. Thaân hình caàu. Mieäng troøn vo, nhoû, naèm ôû nöûa treân thaân bình. Chaân daïng ñöùng, gaàn gioáng daïng chaân ñieån hình cuûa oâng bình voâi Baùt Traøng. Hoa vaên trang trí cuûa oâng
82 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (73) . 2009 naøy ñôn giaûn maø ñaëc saéc: ôû quai laø hình soùng nöôùc maøu xanh thieân lyù coù ñieåm xuyeát ba boâng hoa caùch ñieäu, nhieàu maøu; hoïa tieát soùng nöôùc vôùi boâng hoa coøn ñöôïc laëp laïi ôû vai thaân bình vaø ôû chaân ñeá; rieâng mieäng oâng ñöôïc trang trí hai daûi daây uoán cong bao laáy mieäng; trang trí naøy ñöôïc laäp laïi moät caùch ñoái xöùng ôû maët sau thaân bình. ÔÛ hai caïnh bình, veõ ñeø leân hai raâu cau ñaép noåi laø moät daây hoa laù, hoa voû tröùng (egg-shell [flower]) maøu hoàng, hoa pick-pick caùnh xanh nhuïy ñoû... Minh vaên moät maøu goàm Copeland & Garrett trình baøy kieåu chöõ in theo hình troøn, giöõa voøng chöõ laø Late Spode kieåu chöõ in thaønh hai haøng, voøng chöõ ñoù döïa treân moät “chaân ñeá” goàm hai daûi ruban cong vôùi chöõ kieåu in New Fayence, ñaàu moãi daûi ñeàu coù trang trí, ba laù caùch ñieäu (ngay döôùi chöõ Spode) hoaëc hoa hai caùnh (ôû hai ñaàu muùt ruban). Ñaëc bieät giöõa taâm ñaùy bình Anh 5 naøy coù moät voøng troøn ñuùc noåi, ñöôøng kính khoaûng 1cm, taâm voøng troøn coù moät ñieåm noåi (thaáp hôn voøng troøn) ñöôøng kính khoaûng 1,2mm. Hình 7. OÂng bình voâi trong söu taäp cuûa Traàn Ñình Sôn. 7a. Maët tröôùc. 7b. Maët sau. 7c. Ñaùy bình. 7d. Daây hoa beân thaân bình 7e. Minh vaên daáu vaø voøng troøn noåi. Nhö vaäy cho ñeán nay (thaùng 12 naêm 2008), chuùng toâi ñaõ gom ñöôïc thoâng tin veà 5 oâng bình voâi saûn xuaát taïi nhöõng loø goám Spode, ôû Stoke-on- Trent, Anh. Hai oâng bò thaát laïc vaø ba oâng khaùc ñang ñöôïc baûo quaûn caån thaän. Chuùng toâi nghó 5 oâng naøy saûn xuaát taïi Anh laø döïa treân ba minh vaên roõ raøng (ôû caùc oâng Anh 2, 4 vaø 5) vaø, ñoái vôùi oâng Anh 1, thaát laïc, hieän khoâng nhìn thaáy minh vaên, laø döïa vaøo thoâng tin cuûa hai ngöôøi coù traùch nhieäm: Jabouille P. Khaâm söù Trung Kyø kieâm Giaùm ñoác Hoäi ñoàng ñieàu haønh Baûo taøng Khaûi Ñònh vaø Peysonnaux J.-H. quaûn thuû Baûo taøng Khaûi Ñònh. Ñoái vôùi oâng Anh 3, khoâng nhìn thaáy minh vaên ôû Baûo taøng CVCÑ Hueá, laø
83 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (73) . 2009 döïa vaøo söï so saùnh hình daùng, hoa vaên vaø nöôùc men vôùi nhöõng oâng coù minh vaên. Trong hoà sô cuûa Spode Potteries khoâng coøn gì lieân quan ñeán vieäc saûn xuaát oâng bình voâi cho vua quan ta. Coù theå ñaõ saûn xuaát nhieàu hôn naêm oâng chaêng? Khoâng ai ñöa ra ñöôïc caâu traû lôøi coù cô sôû. So saùnh hieän vaät, hình aûnh chuïp cuøng nhöõng thoâng tin lieân quan, chuùng toâi taïm coù nhöõng nhaän xeùt böôùc ñaàu sau. 1. Kích thöôùc cuøng hình daùng chung cho pheùp nhaän ngay ñoù laø oâng bình voâi theo kieåu Vieät Nam. Hôn nöõa, chuùng gioáng nhö nhöõng oâng saûn xuaát taïi Trung Quoác hay ôû trong nöôùc thuoäc doøng quyeàn quyù, cuoái theá kyû 18 vaø theá kyû 19. 2. Khi xem hình hoaëc tieáp xuùc vôùi nhöõng oâng bình voâi treân, neùt ñaäp ngay vaøo maét ngöôøi Vieät laø hình daùng quai bình, mieäng bình vaø hoa vaên trang trí. 2.a. Quai bình voâi laø moät chi tieát chæ coù ôû nhöõng ñoà ñöïng voâi (lime container) Vieät Nam. Chæ nhöõng oâng bình voâi doøng daân daõ theo chieàu höôùng Chaøm (phaàn lôùn baèng saønh) thì quai môùi Hình 8. OÂng bình voâi Anh 5 vaø nguyeân maãu (theo Traàn coù hình naám (hình 9d) coøn Ñình Sôn). nhöõng oâng khaùc ñeàu coù quai cong beït (hình 9a). Phaàn lôùn nhöõng oâng saûn xuaát taïi Trung Quoác ñeàu coù quai hình caùnh cung, cao hay thaáp tuøy theo loø goám (hình 9b). Rieâng nhöõng oâng saûn xuaát taïi Anh laïi coù quai hình troøn, gioáng nhö quai laüng hoa thôøi Victoria (hình 9c). Chaát löôïng nguyeân lieäu (seùt thoâ, seùt mòn hay kaolin...), trình ñoä kyõ thuaät cuûa loø goám vaø trình ñoä tay ngheà cuøng khuynh höôùng ngheä thuaät cuûa oâng/baø thôï goám seõ aûnh höôûng ñeán quai oâng bình voâi. Taát nhieân trang trí hoa vaên treân quai cuõng nhö hình daïng tai quai vaø trang trí treân ñoù coøn thay ñoåi muoân hình vaïn traïng.(4) 2.b. Hình daùng, ñoä lôùn vaø vò trí cuûa mieäng oâng bình voâi noùi leân roõ reät nôi vaø caû nieân ñaïi saûn xuaát. Thoâng thöôøng moät oâng bình voâi chæ ñöôïc söû duïng trong nhieàu nhaát 5 - 7 naêm. Mieäng oâng bò voâi khoâ bòt laïi, laøm taéc laïi laø phaûi thænh oâng môùi. Chuû nhaø laïi thaàm mong mieäng oâng choùng bò bòt laïi vì ñieàu ñoù chöùng toû chuû nhaø roäng raõi vaø hieáu khaùch, vì vaäy cuõng seõ giaøu sang hôn. Vôùi nieàm tin nhö vaäy neân mieäng nhöõng oâng do thôï goám ngöôøi Vieät saûn xuaát ñeàu roäng (tröôùc hình tröùng sau cuõng troøn hoaëc hôi bò meùo do ñoùng [naèm] treân thaân bình daïng caàu) vaø naèm treân vai bình. Thôï goám Trung Quoác thöôøng khoâng aên traàu neân laøm mieäng bình nhoû, troøn vo vaø naèm cao treân
84 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (73) . 2009 Hình 9. Nhöõng daïng quai bình voâi Vieät Nam. 9a. Daïng quai truyeàn thoáng. 9b. Daïng quai saûn xuaát taïi Trung Quoác. 9c. Daïng quai saûn xuaát taïi Anh. 9d. Daïng quai hình naám (doøng daân daõ, chieàu höôùng Chaøm). vai bình. Thôï goám Anh caøng laï laãm vôùi oâng bình voâi Vieät Nam neân chuùng ta môùi thaáy nhöõng mieäng bình ‘khoâng gioáng ai’ nhö ôû caùc bình voâi töø Anh 1 ñeán Anh 5. Tyû leä ñöôøng kính mieäng/chieàu ngang thaân bình chæ quanh quaån trong 12,3% vaø 12,5% ôû caùc bình voâi Anh trong khi 36% oâng bình voâi Vieät Nam coù tyû leä ñoù trong khoaûng 15 - 25%. Loaïi coù tyû leä ñoù döôùi 15% raát hieám. Hình 10. Nhöõng hình daùng, ñoä lôùn vaø vò trí cuûa mieäng oâng bình voâi Vieät Nam. 10a. ÔÛ oâng bình voâi doøng daân daõ. 10b. ÔÛ oâng saûn xuaát taïi Trung Quoác. 10c. ÔÛ oâng saûn xuaát taïi Anh.
85 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (73) . 2009 2.c. Hoa vaên trang trí treân oâng bình voâi, chuû yeáu treân thaân, xuaát hieän töø khoaûng theá kyû 18 veà sau. Hoa laù caùch ñieäu veõ baèng buùt loâng vôùi men lam (nhieàu saéc ñoä khaùc nhau) döôùi men traéng ngaø laø ñaëc ñieåm trang trí cuûa thôï goám Vieät Nam (hình 11a). Trang trí cuûa thôï goám Trung Quoác mang roõ saéc thaùi “tranh thuûy maëc” Taøu vôùi men lam ñôn thaùi vaø thöôøng theo nhöõng ñeà taøi kinh ñieån nhö Khöông Thöôïng ñieáu ngö, Giang bieân toáng tieãn… (caùc hình 11b-1 vaø 11b-2). Thôï goám Anh ñöa phong caùch hieän thöïc taû chaân vaøo trang trí thaân oâng bình voâi. Nhìn hình 11c, chuùng ta coù caûm giaùc nhö ñang xem hoa thieät trong moät laüng hoa, maøu saéc saëc sôõ, töôi roùi, neùt veõ uyeån chuyeån, meàm maïi, hình khoái haøi hoøa, caân ñoái, boá cuïc chaët cheõ. Hoa vaên ôû moãi oâng moät khaùc nhöng gam maøu laø moät. Coù leõ maøu saéc töôi, saëc sôõ, ñoâi khi ñeán möùc choùi chaùt laø thò hieáu ñöông thôøi trong vua quan Vieät Nam neáu ta chuù yù ñeán nhöõng maûnh söù ña thaùi, ñaäp vôõ ñeå trang trí caùc dinh thöï, ñaëc bieät caùc laêng taåm. Coù leõ chæ oâng Anh 2 (ñang thaát laïc) ñöôïc trang trí moät maøu Saxon Blue! Hình 11. So saùnh hoa vaên trang trí treân thaân oâng bình voâi. 11a. Hoa laù caùch ñieäu treân oâng bình voâi doøng daân daõ. 11b-1 vaø 11b-2. Tranh thuûy maëc ñôn thaùi treân oâng bình voâi saûn xuaát taïi Trung Quoác. 11c. Hoa laù ña thaùi veõ hieän thöïc treân oâng bình voâi saûn xuaát taïi Anh. 2.d. Chaân ñeá nhöõng oâng bình voâi saûn xuaát taïi Anh ñeàu ñaëc, gioáng nhö nhöõng oâng saûn xuaát taïi Trung Quoác nhöng hoaøn toaøn khaùc nhöõng chaân ñeá roãng cuûa caùc loø goám ta. Meùp chaân ñeàu coù vieàn gôø noåi roõ. Thaáy roõ hai daïng chaân: thaúng ôû caùc oâng Anh 1 vaø Anh 5; ôû caùc oâng khaùc chaân coù daïng xoøe (choaõi). Hình daïng nuùm vuù, thaân bình cuõng vöôït ra ngoaøi caùi “quen maét” cuûa ngöôøi Vieät nhöng khoâng ñeán möùc gaây chuù yù ñaëc bieät.
86 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (73) . 2009 3. Chuùng ta thaáy hình aûnh roõ raøng cuûa ba minh vaên. Trong khi vaãn coøn coù daáu hoûi vôùi minh vaên cuûa oâng Anh 1 vaø oâng Anh 3. Ba minh vaên naøy ñeàu laø thöông hieäu döôùi daïng daáu chaám men roài ñoùng leân ñaùy “con thoâ” (baùn thaønh phaåm, tröôùc khi nung). Ngoaøi con daáu, ngöôøi thôï veõ coøn vieát caån thaän theâm moät hai chöõ noùi leân chaát löôïng vaø tính ñoäc baûn cuûa saûn phaåm. Thaønh phaàn chính bao giôø cuõng thaáy laø teân loø saûn xuaát Copeland & Garrett cuøng vôùi hình vöông mieän. Thaønh phaàn boå sung hoaëc noùi veà nguyeân lieäu nhö New Fayence ôû bình Anh 5 hoaëc noùi veà hoa vaên trang trí nhö Saxon Blue ôû bình Anh 2. Minh vaên ñieån hình cuûa loø goám Copeland & Garrett trong thôøi gian ñoù ñöôïc trình baøy ôû hình 12. Khi nhaän ñöôïc caû ba minh vaên ôû ta, baø Pam Woolliscroft, phuï traùch vaên phoøng Baûo taøng Spode, raát ngaïc nhieân veà söï ñoäc baûn (uniqueness) vaø ña daïng cuûa chuùng roài keát luaän, nhöõng minh vaên thöông hieäu naøy thaät hieám (trao ñoåi rieâng vôùi taùc giaû thöù nhaát, thaùng 7 naêm 2007). Hình 12. Nhöõng minh vaê n daá u ñieå n hình cuû a loø Copeland & Garrett trong caùc naêm 1833-1847. Hình 13. M oä t trong nhöõng loø coù theå ñaõ nung oâ n g bình voâ i cho ta. Nhöõng soá ño chính cuûa naêm oâng bình voâi (OBV) saûn xuaát taïi Anh. Chæ tieâu OBV Anh 1 OBV Anh 2 OBV Anh 3 OBV Anh 4 OBV Anh 5 (cm) (Museùe KÑ) (Cl. Huet) (BTCVCÑ Hueá) (VHSeån) (TÑSôn) Chieàu cao 18,0 18,5 17,0 18,32 18,40 Ñöôøng kính chaân 11,0 - 11,0 11,49 11,2 Ñöôøng kính thaân - - 12,2 12,42 12,38 Ñöôøng kính mieäng - - 1,5 1,55 1,54 Ñk mieäng/ñk thaân (%) - - 12,29 12,47 12,44 4. Taát caû chæ coù naêm oâng bình voâi, trong ñoù coù hai oâng thaát laïc neân khoâng theå coù ñuû nhöõng thoâng tin caàn thieát (chaúng haïn nhö chuïp 6 kieåu aûnh cô baûn) nhöng chuùng ta cuõng thaáy, moãi oâng moät veû, moät khaùc nhau veà hình daùng, tai quai, chaân ñeá, minh vaên vaø nhaát laø hoïa tieát trang trí. Duø vaäy vaãn coù theå chia thaønh hai nhoùm: nhoùm chaân thaúng, tai veånh (caùc oâng Anh 1 vaø Anh 5) vaø nhoùm chaân xoøe, tai thaáp (caùc oâng coøn laïi). Coù theå ñoaùn laø thôï goám ôû loø Spode ñaõ saûn xuaát theo hai maãu (prototype) khaùc nhau vaø caû hai maãu naøy ñeàu laø ñoà kyù kieåu töø Trung Quoác. 5. Naêm oâng saûn xuaát taïi Anh coù nhieàu ñieåm gioáng phaàn lôùn nhöõng oâng
87 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (73) . 2009 do vua quan ta ñaët laøm taïi Trung Quoác: 1) Thaân hình caàu; 2) Quai cao, hình voøng cung; 3) Tai quai lôùn, cong veånh; 4) mieäng troøn vo, nhoû, ñoùng ôû phaàn treân thaân bình; 5) Trang trí theo khuynh höôùng ngheä thuaät cuûa töøng nöôùc (Trung Quoác - thuûy maëc, Anh - hieän thöïc). 6. Khoâng coù baèng chöùng chaéc chaén naøo veà kyõ thuaät saûn xuaát naêm oâng bình voâi treân. Baø Woolliscroft cho bieát kyõ thuaät thöôøng duøng laø ñoå kaolin loûng vaøo khuoân ñuùc, sau ñoù duøng baøn xoay hoaøn chænh baùn thaønh phaåm. Nhöõng ñöôøng troøn ñoàng taâm ôû ñaùy oâng Anh 3 uûng hoä yù kieán naøy. Quai, tai quai vaø chaân ñeá ñöôïc vaøo (laép) sau neân hình daïng nhöõng chi tieát naøy ôû moãi oâng moät khaùc. Nhuùng men, trang trí laøm rieâng vaø tuøy thuoäc saùng taïo cuûa ngöôøi veõ hoa. Nhö vaäy coù theå noùi, ngöôøi ta ñaõ saûn xuaát rieâng töøng oâng moät töø thaân bình ñuùc haøng loaït, cuõng gaàn nhö thôï goám Vieät Nam ñaõ taïo oâng töø nhieàu theà kyû nay. Ñieåm khaùc nhau laø ta chuoát töøng oâng (naën) coøn hoï ñuùc nhieàu oâng moät luùc! *** Toùm laïi, loø goám Copeland & Garrett ôû Stoke-on-Trent, Anh thöïc söï coù saûn xuaát oâng bình voâi cho vua quan ta, coù theå trong caùc naêm töø 1840 ñeán 1847. Hoï duøng hai maãu hình Trung Quoác vaø coù theå noùi, laøm töøng oâng moät theo chaát lieäu vaø kyõ thuaät taïi choã, trang trí nhieàu maøu theo khuynh höôùng ngheä thuaät hieän thöïc. Cho ñeán nay, bieát laø coù naêm oâng, hai oâng thaát laïc vaø ba oâng coù ñòa chæ roõ raøng. Coøn nöõa hay khoâng? Chuùng toâi chôø caâu traû lôøi. Do ít neân quyù. Ngay töø giöõa theá kyû 20, Cl. Huet ñaõ keát luaän: “oâng bình voâi baèng söù vôùi hoïa tieát lam vaø ña thaùi, laøm ôû Anh cho Vieät Nam theo maãu bình Trung Quoác. Nhöõng bình naøy coù minh vaên Copeland & Garrett (1835-1847)(5) vaø trôû neân ñaëc bieät hieám.” Nhöng cuï Vöông coå ngoaïn laïi nghó khaùc. Cuï vieát (2003: 90-91): “… toâi khuyeân ta laø Vieät Nam nhôn, thì toát hôn ñöøng quaêng tieàn mua ñoà Taøu, ñoà Phaùp vaø neân mua nhöõng vaët vaõnh nhö sau: Toâ, ñóa, cheùn “Mai Haïc” vôùi caâu Noâm… hoaëc toâ nhoû hieäu chöõ Nhöït, boán caâu… hoaëc toâ cuûa Ñaëng Huy Tröù ñaët laøm coù 8 caâu 5 chöõ… hoaëc dóa traø ñeà hieäu… hoaëc dóa “Vaét chaân naèm eäch…” hoaëc nhöõng söù coå, coù ñeà hieäu… Theo toâi [VHS] ñoù môùi thaät laø ñoà “gia baûo”, “quoác baûo”, raát coù giaù trò, chôù mua ñoà baèng ngoïc (jade) hoaëc ñoà Taây phöông (bình voâi AÊng-leâ) hay ñoà Toáng, laø cuûa ngoaïi bang, ích gì?” (Nhaán maïnh cuûa ngöôøi vieát)* N Q M - N M H - M. J. Vlaar CHUÙ THÍCH Chuùng toâi phaân bieät mieáng traàu truyeàn thoáng vôùi ‘mieáng’ traàu hieän ñaïi. Mieáng traàu truyeàn 1. thoáng goàm mieáng cau (Areca catechu L.) töôi hoaëc khoâ, moät nöûa hoaëc caû laù traàu khoâng (Piper betle L.) töôi vaø voâi toâi; tuøy theo ñòa phöông coù theå theâm mieáng voû (voû caây chay Caùc taùc giaû xin chaân thaønh caùm ôn söï coäng taùc höõu hieäu vaø söï giuùp ñôõ quyù baùu cuûa quyù baø * Traàn Thò Thanh Ñaøo (Baûo taøng Lòch söû Vieät Nam, TP Hoà Chí Minh), Miriam Lambrecht (Museùes Royaux d’Art et d’Histoire, Brussels), Pam Woolliscroft (Spode Museum Trust, Stoke-on-Trent) vaø caùc oâng Nguyeãn Ñình Chieán (Baûo taøng Lòch söû Vieät Nam, Haø Noäi), Traàn Ñình Sôn (TP Hoà Chí Minh), Traàn Ñöùc Anh Sôn (nguyeân Giaùm ñoác Baûo taøng Coå vaät Cung ñình Hueá).
88 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (73) . 2009 Artocarpus tonkinensis A. Chev.) töôi hoaëc khoâ hay veâ thuoác laøo (hay thuoác laù); raát hieám thaáy theâm chaát kích thích nhö queá (Cinnamomum loureirii Nees), hoài (Illicium verum Hook.f.)... ‘Mieáng’ traàu hieän ñaïi laø saûn phaåm cheá bieán coâng nghieäp, thöôøng ñöôïc goïi laø pan masala (= traàu öôùp höông), saûn xuaát chuû yeáu taïi AÁn Ñoä vaø Pakistan, baùn ra khaép theá giôùi. Thaønh phaàn chính cuûa pan masala laø haït cau, voâi, cachou, nhuïc ñaäu khaáu (Myristica fragans Houtt.), menthol vaø nhieàu chaát thôm [kích thích] khaùc maø nhaø saûn xuaát khoâng tieát loä. Daân AÁn Ñoä, Pakistan ôû trong nöôùc vaø ôû haûi ngoaïi cuõng nhö thanh nieân ôû vaøi tænh mieàn Nam Trung Quoác nhö Hoà Nam, ñaûo Haûi Nam ñeàu aên traàu hieän ñaïi trong khi daân Ñaøi Loan laïi chuû yeáu aên traàu truyeàn thoáng. Möùc nghieän vaø khaû naêng gaây ung thö mieäng cuûa mieáng traàu hieän ñaïi naëng hôn nhieàu so vôùi mieáng traàu truyeàn thoáng. 2. Xin xem chi tieát taïi Nguyeãn Xuaân Hieån. Le pot aø chaux vietnamien - Reùaliteùs et myths de son utilisation et de sa production. Peùninsule, 2007, XXXVIII ieøme Anneùe, Nouvelle seùrie, No.55, pp.19-80. 3. Caûnh Ñöùc traán laø trung taâm chính saûn xuaát ñoà söù cuûa Trung Quoác. Coù leõ nhöõng loø söù ôû ñaây ñaõ baét ñaàu hoaït ñoäng töø ñôøi Ñöôøng (618-906) vaø coøn tieáp tuïc cho ñeán nay. Ñaây laø moät trong töù ñaïi traán (boán thò traán noåi tieáng [cuûa Trung Quoác]), nguyeân teân laø Xöông Nam traán. Ñôøi Toáng Chaân Toâng nhaø Baéc Toáng (960-1127) nhaø vua quaù suûng aùi caùc saûn phaåm saûn xuaát taïi ñaây neân ñaõ baét Xöông Nam traán caûi teân laø Caûnh Ñöùc traán, theo nieân hieäu cuûa chính nhaø vua. Töø ñoù, teân cuûa traán naøy noåi nhö coàn: saûn phaåm chaát löôïng cao, men hoa lam (blue-and-white). Ñænh cao danh voïng laø vaøo ñôøi nhaø Nguyeân (1280-1358). Phía baéc Caûnh Ñöùc traán, treân nuùi Cao Lónh, coù moû cao lanh traéng tuyeät haûo duøng laøm nguyeân lieäu laøm ñoà söù. 4. Xin xem theâm Chapter 1. The Evolution of the Vietnamese Lime-pot trong Nguyeãn Xuaân Hieån. Vietnamese Lime-pots in their Evolutionary Perspective. White Lotus Press, Bangkok, Thaùi Lan (ñang in). Cuï Vöông coå ngoaïn coù keå moät giai thoaïi veà vieäc Coáng Quyønh saùng taïo ra chieác quai cho oâng bình voâi, nguyeân vaên truyeän tieáu laâm naøy nhö sau (Vöông Hoàng Seån 1950: 60): “Moät ngaøy kia, ñeå traû ñuõa moät oâng thôï goám Trung Quoác ñaõ chôi oâng moät cuù, oâng traïng cöôøi [Vieät Nam] Coáng Quyønh ñaët oâng thôï goám laøm cho nöôùc mình moät loaïi bình môùi maø Trung Quoác khoâng bieát caùch söû duïng. Coáng Quyønh veõ caû hình loaïi bình ñoù. Döïa vaøo maãu ñoù, oâng thôï goám ñem nung moät soá löôïng lôùn nhöõng bình kín nhö böng vaø chæ coù moät loã nhoû baèng ñoàng xu ñoàng. Ngoaøi ra, theo ñaët haøng cuûa Coáng Quyønh, oâng thôï khoâng queân laøm cho moãi bình moät caùi quai ñeå tieän duïng. Ñoät nhieân moät traän luõ laøm cho caû vuøng ñieâu ñöùng. OÂng thôï goám bò thieät maïng trong vuï ñoù nhöng nhöõng bình do Coáng Quyønh ñaët laøm maø chöa laáy, noåi leành beành khaép nôi... Sau khi nöôùc ruùt, daân trôû veà nhaø, thu doïn cuûa naû vaø cuõng khoâng queân moãi ngöôøi nhaët moät bình, ñoù laø bình voâi noåi tieáng cuûa Vieät Nam maø daân sôû taïi hoaøn toaøn khoâng bieát caùch duøng. Sau ñoù, khoâng bieát laøm gì vôùi nhöõng ‘cuûa nôï’ naøy, hoï nghó oâng thôï goám ñaõ ‘chôi khaêm’ hoï, hoï taëng oâng thôï nhöõng lôøi dòu ngoït maø chæ boïn haøng toâm haøng caù khaép caùc nöôùc môùi bieát. Tieáp theo, hoï baùn nhöõng bình ñoù vôùi giaù reû maït cho daân Vieät. Nhôø Coáng Quyønh nhieàu maùnh khoùe neân daân Vieät ñöôïc hai caùi lôïi trong vuï naøy: hoï laáy ñöôïc töø boïn ngöôøi Hoa giaûo quyeät moät loaïi ñoà maø hoï khoâng laøm ñöôïc, nhöõng bình voâi ñuû kieåu laøm baèng söù haûo haïng vôùi hoïa tieát tuyeät ñeïp maø laïi vôùi giaù reû khoâng ñaâu baèng.” Coáng Quyønh laø moät nhaân vaät hö caáu trong vaên hoïc daân gian, caùc truyeän cöôøi coù oâng tham gia phaàn lôùn ñeàu vaøo thôøi vua Leâ chuùa Trònh (theá kyû 16-18, oâng bình voâi cuûa chuùng ta ñaõ coù quai töø theá kyû 13-14, nghóa laø töø laâu tröôùc thôøi naøy) vaø chæ coù boái caûnh ôû trong nöôùc. Khoâng thaáy ôû ñaâu moät truyeän töông töï nhö truyeän cuï Vöông keå. Töø naêm 1950 ñeán nay cuõng khoâng thaáy ai, caû trong giôùi Phaùp thoaïi, nhaéc ñeán truyeän treân. Trong Taïp buùt naêm Nhaâm Thaân 1992 - Di caûo, (2003: 231) cuï Vöông cho bieát theâm, “Naêm 1931, toâi [VHS] ñaõ thaáy taïi nhaø moät cai toång Ñoàng Thaùp Möôøi … oâng cai toång Leâ Ñình Quaûng noùi, oâng [VHS] bieát hoân, bình voâi thöù naøy coù quai xaùch laø thöù ngaøy xöa gaùi veà nhaø choàng xaùch theo ñeå ‘gaày döïng gia ñình’, toâi [LÑQ] nghe noùi laïi raèng thuôû oâng Coáng Quyønh sang beân Taøu, oâng thöôøng qua soâng lôùn baèng ñoø maø oâng ít traû tieàn, chuû ñoø maø cuõng laø chuû loø laøm ñoà goám, nhieác oâng, vaø oâng traùc, ñaët laøm maø khoâng laáy, sau xöù coù luït lôùn, bình voâi
89 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (73) . 2009 mieäng tum huùm naøy troâi leành kheành, thieân haï vôùt veà khoâng bieát duøng vaøo choã naøo, chöûi vung chöûi ñoång, ñoù laø keá ñoäc cuûa Coáng Quyønh. Loaïi khaùc khoâng quai xaùch laø loaïi ñeå ôû nhaø duøng...”. 5. Theo hoà sô cuûa Baûo taøng Spode thì nhaõn hieäu Copeland & Garrett ñöôïc duøng töø 1833 ñeán 1847. Chuùng toâi nghó, oâng bình voâi ñöôïc saûn xuaát trong khoaûng töø 1840 (naêm coù phaùi boä ta sang Anh) ñeán chaäm nhaát 1847. Huet theo taøi lieäu cuõ neân ñeà 1835-47. TAØI LIEÄU THAM KHAÛO (1) Huet, C. Contribution aø l’eùtude de la ceùramique en Indochine. Les pots aø chaux, les pipes aø eau. Bulletin des Museùes Royaux d’Art et d’Histoire, 1941, No. 4, pp. 74-84. (2) Jabouille, P. and Peysonnaux, J.-H. Seùlection d’objets d’art et de meubles au museùe Khaûi Ñònh. Bulletin des Amis du Vieux Hueâ, 1929, Vol. 16, No. 2, Plate XXX, No. 4. (3) Oxenham, M. and N. Tayles, eds. Bioarchaeology of Southeast Asia. Cambridge Stud- ies in Biological and Evolutionary Anthropology, No. 43. Cambridge: Cambridge Univer- sity Press, 2002. pp. 208-10. (4) Peysonnaux, J.-H. Carnet d’un collectionneur. Anciennes ceùramiques anglaises en Annam. Bulletin des Amis du Vieux Hueù, 1922, No. 2, pp. 103-30. (5) Vöông Hoàng Seån. Notes d’un collectionneur: II. La chique de beùtel et les pots aø chaux anciens du Viet-nam. Bulletin de la Socieùteù des EÙtudes Indochinoises, 1950, Nouvelle serie, No. 1, pp. 3-11. (6) Vöông Hoàng Seån. Veà phöông phaùp chôi ñoà coå. Trong Taïp buùt naêm Nhaâm Thaân [1992] - Di caûo. Saøi Goøn: Nxb Treû, 2003, pp. 88-91. (7) Vöông Hoàng Seån. Choùe röôïu, goái döïa, bình voâi coù quai xaùch. Trong Taïp buùt naêm Nhaâm Thaân [1992] - Di caûo. Saøi Goøn: Nxb Treû, 2003, pp. 230-48. (8) Woolliscroft, P. Publication of the Spode Society, 2002, Vol. 2, p. 582. TOÙM TAÉT OÂng bình voâi Vieät Nam hoaøn toaøn khaùc nhöõng ñoà ñöïng voâi aên traàu cuûa caùc nöôùc laùng gieàng. OÂng bình voâi ñöôïc saûn xuaát vaø söû duïng taïi choã. Nhöng töø cuoái theá kyû 18 oâng bình voâi cuõng coù theå ñöôïc ñaët ñeå saûn xuaát taïi Trung Quoác. Thoâng tin veà 5 oâng bình voâi saûn xuaát taïi Anh ñaõ ñöôïc thu thaäp vaø so saùnh. Hai oâng ñang bò thaát laïc. Ba oâng coøn laïi ñaõ ñöôïc ño ñeám vaø khaûo taû. Nhöõng oâng naøy ñeàu coù quai vöõng chaõi hình cung, tai quai lôùn, cong, thaân bình hình caàu, mieäng bình nhoû, troøn vo, chaân ñeá ñaëc. Minh vaên coù caùc chöõ Copeland & Garrett, hình vöông mieän vaø nhöõng chöõ chæ nguyeân lieäu (New Fayence) hoaëc maøu men (Saxon Blue). Thai coát traéng, men söù traéng vôùi trang trí hoa laù saëc sôõ, veõ tyû myû theo khuynh höôùng taû thöïc. Raát coù theå naêm oâng naøy ñöôïc saûn xuaát töøng oâng moät theo hai nguyeân maãu Trung Quoác, taïi loø goám Spode taïi Stoke-on-Trent trong caùc naêm töø 1840 ñeán chaäm nhaát laø 1847. ABSTRACT BRITISH-MADE LIME-POTS FOR VIETNAM Betel chewing is a time-honoured custom in Vietnam. The lime-pot is the crucial compo- nent of the betel service used by betel chewers. Vietnamese lime-pots do not resemble the lime containers used in neighbouring countries; they are unique in materials, dimensions, and shape, in decorative styles, motifs, and materials, and in inscriptions. The utmost of lime- pots were produced and used locally but from the late 18th century, lime-pots were commis- sioned in China, too. Five British-made lime-pots are inventoried, among them two are miss- ing; the three others are in Hueá Museum of Royal Antiquities, Vietnam History Museum (HCM city) and in Traàn Ñình Sôn Collection (HCM city). These artefacts share the same circle- shaped handle, prominent curve ears, sharp nipple, globe-shaped body, round and small spatula-hole, polychrome realistic summer flowers decoration and filled-up base. The inscrip- tion on some pot’s bottom reads Copeland & Garrett and New Fayence or Saxon Blue... They are supposedly produced upon, at least, two Chinese prototypes, between 1840 and 1847 in Spode Potteries, Stoke-on-Trent, UK.