T«n Trung S¬n …
61
Phan V¨n C¸c
«n Trung S¬n (1866 – 1925)
lµ nhµ tiªn phong vÜ ®¹i cña
c¸ch m¹ng d©n chñ Trung
Hoa thêi cËn ®¹i. ¤ng tªn lµ V¨n, tù lµ
§øc Minh, hiÖu lµ NhËt T©n, sau ®æi lµ
DËt Tiªn, khi ho¹t ®éng c¸ch m¹ng ë
NhËt B¶n mang bÝ danh lµ Trung S¬n
TiÒu, quª ë th«n Thuý Hanh, H−¬ng S¬n
(nay lµ thµnh phè Trung S¬n) tØnh
Qu¶ng §«ng, xuÊt th©n trong mét gia
®×nh n«ng d©n, tõ nhá ®· tham gia lao
®éng s¶n xuÊt. Tuæi thanh thiÕu niªn,
«ng ®· chÞu ¶nh h−ëng truyÒn thèng ®Êu
tranh cña n«ng d©n Qu¶ng §«ng, cã c¶m
t×nh víi sù nghiÖp c¸ch m¹ng cña Th¸i
B×nh Thiªn Quèc.
N¨m 1899 (Quang Tù 5), T«n Trung
S¬n theo mÑ ®Õn §µn H−¬ng S¬n
(1)
. BÊy
giê anh c¶ «ng lµ T«n Mi ®· thµnh mét
nhµ t− b¶n Hoa kiÒu ë ®ã. ChÝnh ng−êi
anh nµy ®· tµi trî cho T«n Trung S¬n
lÇn l−ît ®−îc tiÕp thu mét nÒn gi¸o dôc
cËn ®¹i ph−¬ng T©y t−¬ng ®èi cã hÖ
thèng ë Hawai, Qu¶ng Ch©u vµ Hång
K«ng. Cuéc chiÕn tranh Trung-Ph¸p
1883–1885 ®· kh¬i dËy nhiÖt t×nh yªu
n−íc ë T«n Trung S¬n tr−íc c¬ nguy
vong cña d©n téc. ¤ng tËn m¾t chøng
kiÕn tÖ h− b¹i chuyªn chÕ vµ téi b¸n
n−íc cña triÒu ®×nh nhµ Thanh, vµ b¾t
®Çu n¶y sinh t− t−ëng chèng Thanh vµ
muèn c¶i t¹o Trung Quèc b»ng ph−¬ng
¸n chÝnh trÞ t− s¶n, th−êng ph¸t biÓu
c¸c ng«n luËn chèng Thanh, ®ång thêi
b¾t ®Çu kÕt giao víi c¸c nhµ c¶i l−¬ng
chñ nghÜa ®−¬ng thêi nh− Hµ Kh¶i,
TrÞnh Quang øng v.v… N¨m 1892, T«n
Trung S¬n tèt nghiÖp ë Th− viÖn T©y y
Hång K«ng, sau ®ã võa hµnh nghÒ y võa
tæ chøc héi bÝ mËt ph¶n Thanh ë ¸o M«n,
Qu¶ng Ch©u v.v…, liªn l¹c víi c¸c nhµ
chÝ sÜ, söa so¹n thµnh lËp ®oµn thÓ c¸ch
m¹ng. N¨m 1894, «ng göi th− lªn Tæng
®èc Trùc LÖ-B¾c d−¬ng ®¹i thÇn LÝ
Hång Ch−¬ng nªu ra chñ tr−¬ng c¶i c¸ch
“nh©n n¨ng tËn k× tµi, ®¹i n¨ng tËn k×
lîi, vËt n¨ng tËn k× dông, ho¸ n¨ng
s−íng k× l−u” (nghÜa lµ lµm sao cho
ng−êi cã thÓ dèc hÕt tµi, ®Êt cã thÓ s¶n
sinh hÕt hoa lîi, vËt cã thÓ cèng hiÕn hÕt
c«ng dông, hµng ho¸ cã thÓ l−u th«ng
th«ng suèt) nh−ng dÜ nhiªn chñ tr−¬ng
cña «ng kh«ng ®−îc chÊp nhËn.
Th¸ng 11 n¨m 1894, T«n Trung S¬n
tõ Th−îng H¶i ®i Hawai tæ chøc H−ng
Trung héi nh»m cøu v·n nguy vong,
chÊn h−ng Trung Hoa víi lêi thÒ “®¸nh
®uæi giÆc Th¸t, kh«i phôc Trung Hoa,
s¸ng lËp chÝnh phñ hîp chóng”. Th¸ng 2
n¨m 1895, liªn hîp víi tæ chøc yªu n−íc
cña trÝ thøc Hång K«ng lµ Phô nh©n v¨n
x·
(2)
, lËp ra H−ng Trung héi Hång K«ng.
* PGS. ViÖn Nghiªn cøu H¸n N«m.
T
nghiªn cøu trung quèc
sè 5(69)-2006
62
Th¸ng 10 n¨m ®ã, H−ng Trung héi bÝ
mËt dù ®Þnh khëi nghÜa ë Qu¶ng Ch©u,
song c«ng viÖc b¹i lé vµ bÞ thÊt b¹i. T«n
Trung S¬n buéc ph¶i l−u vong ra h¶i
ngo¹i, ch¹y sang NhËt, råi ®i Hawai, sau
®ã b«n ba sang MÜ vµ sang ch©u ©u.
Th¸ng 10 - 1896, tõng bÞ C«ng sø nhµ
Thanh lõa b¾t ë London (Anh quèc), may
cã c¸c b¹n ng−êi Anh gióp ®ì míi tho¸t
hiÓm ®−îc. Sau ®ã, T«n Trung S¬n
®· kh¶o s¸t t−êng tËn t×nh h×nh kinh tÕ
vµ chÝnh trÞ cña c¸c n−íc ©u MÜ,
®· nghiªn cøu häc thuyÕt chÝnh trÞ cña
c¸c tr−êng ph¸i kh¸c nhau, tiÕp xóc víi
nh©n sÜ tiÕn bé c¸c n−íc ©u MÜ ®Ó h×nh
thµnh nªn lÝ luËn chñ nghÜa d©n sinh cã
®Æc s¾c riªng. Chñ nghÜa tam d©n b−íc
®Çu h×nh thµnh tõ ®ã (sau 1896).
N¨m 1897, T«n Trung S¬n tõ Anh
quèc qua Canada quay vÒ NhËt B¶n, kÕt
giao víi c¸c nh©n sÜ trong triÒu ngoµi néi
cña n−íc nµy. Th¸ng 10 - 1900, ph¸i
TrÞnh SÜ L−¬ng vÒ Tam Ch©u §iÒn ë
HuÖ Ch©u (nay lµ HuÖ D−¬ng) Qu¶ng
§«ng ph¸t ®éng khëi nghÜa. NghÜa qu©n
chiÕn ®Êu ®−îc nöa th¸ng, tho¹t ®Çu
kh¸ thuËn lîi, nh−ng vÒ sau v× thiÕu
l−¬ng thùc vµ khÝ giíi ph¶i thÊt b¹i.
Sau cuéc MËu TuÊt biÕn ph¸p, do
ho¹t ®éng cña c¸c nh©n sÜ b¹n bÌ NhËt
B¶n, T«n Trung S¬n ®· tõng bµn b¹c
viÖc hîp t¸c víi ph¸i c¶i l−¬ng do Khang
H÷u Vi, L−¬ng Kh¶i Siªu ®¹i diÖn,
nh−ng v× ph¸i c¶i l−¬ng kiªn tr× b¶o
hoµng, ph¶n ®èi c¸ch m¹ng, nªn viÖc hîp
t¸c kh«ng thµnh. N¨m 1904, T«n Trung
S¬n ®· ®i tuyªn truyÒn c¸ch m¹ng trong
Hoa kiÒu vµ l−u häc sinh ë NhËt B¶n,
Hawai, ViÖt Nam, Xiªm La (nay lµ Th¸i
Lan) vµ MÜ, n¨m 1905 tæ chøc ®oµn thÓ
c¸ch m¹ng trong l−u häc sinh c¸c n−íc
BØ, §øc, Ph¸p, vµ còng trong thêi gian
nµy ®· b¾t liªn l¹c víi c¸c ®oµn thÓ c¸ch
m¹ng vµ c¸c chÝ sÜ ë trong n−íc.
Th¸ng 8 - 1905, dùa trªn c¬ së cña
H−ng Trung héi vµ mét sè ®oµn thÓ c¸ch
m¹ng kh¸c, T«n Trung S¬n cïng víi
Hoµng H−ng vµ mét sè ng−êi kh¸c
®· s¸ng lËp t¹i Tokyo (NhËt B¶n) mét
§ång minh héi C¸ch m¹ng ®¶ng T− s¶n
cã tÝnh chÊt toµn quèc, T«n Trung S¬n
®−îc bÇu lµm Tæng lÝ, vµ t«n chØ c¸ch
m¹ng “®¸nh ®uæi giÆc Th¸t, kh«i phôc
Trung Hoa, s¸ng lËp D©n quèc, b×nh
qu©n ®Þa quyÒn” do «ng nªu ra ®−îc tiÕp
nhËn lµm c−¬ng lÜnh cña §ång minh héi.
Trong Lêi ra m¾t tê D©n b¸o , c¬ quan
cña §ång minh héi, T«n Trung S¬n lÇn
®Çu tiªn ®Ò ra ba chñ nghÜa lín “D©n téc,
d©n quyÒn, d©n sinh”. Sù ra ®êi cña
§ång minh héi ®· thóc ®Èy phong trµo
c¸ch m¹ng toµn quèc ph¸t triÓn m¹nh
mÏ.
¤ng ®· cö ng−êi vÒ c¸c n¬i trong n−íc
®Ó ph¸t triÓn tæ chøc vµ tuyªn truyÒn
c¸ch m¹ng. B¶n th©n «ng trong c¸c n¨m
1905 – 1906 ®· ®Õn c¸c n−íc §«ng Nam
¸ tuyªn truyÒn vµ quyªn mé kinh phÝ
trong Hoa kiÒu vµ s¸ng lËp c¸c chi bé
§ång minh héi ë ®ã. ¤ng truyÒn b¸ réng
r·i t− t−ëng d©n chñ céng hoµ t− s¶n, l«i
kÐo ®−îc nhiÒu ng−êi tham gia c«ng cuéc
chèng Thanh. T«n Trung S¬n ®· trë
thµnh ngän cê cña lùc l−îng d©n chñ
c¸ch m¹ng Trung Quèc. Cuéc phª ph¸n
phe c¶i l−¬ng do «ng l·nh ®¹o ®· chuÈn
bÞ t− t−ëng tÝch cùc cho sù bïng næ C¸ch
m¹ng T©n Hîi. Tõ n¨m 1906 ®Õn n¨m
1911 §ång minh héi ®· tæ chøc nhiÒu
cuéc khëi nghÜa vµ b«n ba h¶i ngo¹i
T«n Trung S¬n …
63
quyªn mé kinh phÝ cho khëi nghÜa.
Th¸ng 12 - 1907, «ng ®· ®Ých th©n x«ng
lªn tiÒn tuyÕn tham gia chiÕn ®Êu trong
cuéc khëi nghÜa ë TrÊn Nam Quan. C¸c
cuéc khëi nghÜa Êy ®Òu thÊt b¹i do thiÕu
c¬ së quÇn chóng vµ tæ chøc kh«ng chÆt
chÏ, nh−ng c¸c ®¶ng viªn c¸ch m¹ng
chiÕn ®Êu anh dòng, ng−êi tr−íc
ng· ng−êi sau tiÕp b−íc ®· gi¸ng ®ßn ®¶
kÝch nÆng nÒ vµo chÝnh phñ MÉn Thanh
vµ chiÕn dÞch Hoµng Hoa C−¬ng ë
Qu¶ng Ch©u ngµy 27-4-1911 ®· g©y
chÊn ®éng lín lao trong toµn quèc.
Ngµy 10-10-1911, cuéc khëi nghÜa Vò
X−¬ng bïng næ, c¸c tØnh rÇm ré h−ëng
øng. T«n Trung S¬n ®ang ë MÜ sau khi
®−îc tin, h¹ tuÇn th¸ng 12 ®· vÒ n−íc,
lËp tøc ®−îc ®¹i biÓu cña 17 tØnh bÇu
lµm §¹i tæng thèng l©m thêi Trung Hoa
d©n quèc. Ngµy 1-1-1912, lµm lÔ nhËm
chøc t¹i Nam Kinh, tæ chøc ra chÝnh
phñ l©m thêi Trung Hoa d©n quèc. Ngµy
12-2-1912, vua Tuyªn Thèng (Phæ Nghi)
nhµ Thanh buéc ph¶i tuyªn bè tho¸i vÞ,
kÕt thóc chÕ ®é qu©n chñ chuyªn chÕ kÐo
dµi h¬n hai ngµn n¨m, lËp nªn nhµ n−íc
Céng hoµ. T«n Trung S¬n ra mét lo¹t
ph¸p lÖnh c¶i c¸ch vµ tiÕn bé, vµ ngµy
11-3, ban bè “Trung Hoa d©n quèc l©m
thêi −íc ph¸p” cã tÝnh chÊt mét b¶n hiÕn
ph¸p nhµ n−íc céng hoµ t− s¶n.
Do chÞu ¸p lùc m¹nh mÏ cña chñ
nghÜa ®Ð quèc vµ chñ nghÜa phong kiÕn
vµ còng do sù rêi r¹c cña b¶n th©n ®¶ng
c¸ch m¹ng, nªn ngµy 13-2-1912, sau khi
vua Thanh tho¸i vÞ, T«n Trung S¬n buéc
ph¶i tõ chøc l©m thêi ®¹i tæng thèng,
nh−êng chç cho Viªn ThÕ Kh¶i, ®Õn ngµy
1-4 th× chÝnh thøc tõ chøc. H¬n mét n¨m
sau, T«n Trung S¬n tÝch cùc tuyªn
truyÒn chñ nghÜa d©n sinh, kªu gäi thùc
hiÖn b×nh qu©n ®Þa quyÒn, ®Ò x−íng
chÊn h−ng thùc nghiÖp; «ng cßn th©n
hµnh ®¶m nhiÖm chøc ®èc biÖn ®−êng
s¾t c¶ n−íc, ra søc gäi vèn n−íc ngoµi ®Ó
x©y dùng trôc ®−êng s¾t chÝnh. Nh−ng
v× chÝnh quyÒn n»m trong tay Viªn ThÕ
Kh¶i, nç lùc cña T«n Trung S¬n ®Òu
kh«ng mang l¹i kÕt qu¶.
Th¸ng 8-1912, §ång minh héi c¶i tæ
thµnh Quèc d©n ®¶ng, T«n Trung S¬n
®−îc bÇu lµm LÝ sù tr−ëng (Tr−ëng ban
trÞ sù). Th¸ng 3-1913, Viªn ThÕ Kh¶i
giÕt h¹i QuyÒn lÝ sù tr−ëng Quèc d©n
®¶ng lµ Tèng Gi¸o Nh©n, T«n Trung S¬n
bÌn chñ tr−¬ng dïng vò lùc hái téi Viªn,
th¸ng 7 n¨m Êy ph¸t ®éng cuéc c¸ch
m¹ng lÇn thø hai, nh−ng bÞ thÊt b¹i
ph¶i l−u vong sang NhËt.
Th¸ng 6-1914, t¹i Tokyo T«n Trung
S¬n tæ chøc Trung Hoa c¸ch mÖnh ®¶ng,
hi väng kh«i phôc vµ ph¸t huy tinh thÇn
cña §ång minh héi. Trung Hoa c¸ch
mÖnh ®¶ng l¹i tæ chøc nhiÒu cuéc khëi
nghÜa vò trang ë trong n−íc. Viªn ThÕ
Kh¶i phôc håi ®Õ chÕ thÊt b¹i, th¸ng 5-
1915, T«n Trung S¬n l¹i vÒ n−íc, tiÕp
tôc ®Êu tranh b¶o vÖ chÕ ®é céng hoµ.
Sau ®ã trë l¹i NhËt B¶n, kÕt h«n víi
Tèng Kh¸nh Linh ë Tokyo. Th¸ng 7-
1917, bän qu©n phiÖt B¾c d−¬ng ®øng
®Çu lµ §oµn K× Thôy ®· gi¶i t¸n quèc
héi vµ vøt bá “L©m thêi −íc ph¸p”, T«n
Trung S¬n ®· thèng lÜnh mét bé phËn
h¶i qu©n ®i xuèng phÝa nam, kªu gäi c¸c
nghÞ viªn quèc héi ®Õn Qu¶ng §«ng,
liªn hiÖp víi qu©n phiÖt T©y nam thµnh
lËp chÝnh phñ qu©n sù ë Qu¶ng Ch©u,
th¸ng 9 ®−îc cö lµm §¹i nguyªn so¸i,
tiÕn hµnh cuéc chiÕn tranh b¶o vÖ −íc
nghiªn cøu trung quèc
sè 5(69)-2006
64
ph¸p (Sö gäi lµ Hé ph¸p chiÕn tranh).
Nh−ng trong chÝnh phñ qu©n chÝnh nµy,
T«n Trung S¬n ph¶i chÞu nhiÒu søc Ðp
cña c¸nh chÝnh kh¸ch qu©n phiÖt nªn
®Õn th¸ng 5-1918 ®µnh ph¶i tõ chøc §¹i
nguyªn so¸i, qua NhËt B¶n ®i Th−îng
H¶i. ThÊt b¹i cña cuéc chiÕn tranh b¶o
vÖ −íc ph¸p lÇn thø nhÊt khiÕn T«n
Trung S¬n nhËn râ ®−îc r»ng bän qu©n
phiÖt Nam hay B¾c th× còng cïng mét
duéc. Tõ n¨m 1918 ®Õn n¨m 1920, T«n
Trung S¬n ®· hoµn thµnh xong b¶n
“KiÕn quèc ph−¬ng l−îc” vèn ®· b¾t tay
khëi th¶o tõ tr−íc, tiÕn hµnh tæng kÕt
kinh nghiÖm c¸ch m¹ng tõ tr−íc ®Õn
nay, ®Ò ra kÕ ho¹ch vÜ ®¹i c¶i t¹o vµ kiÕn
thiÕt Trung Quèc.
N¨m 1917 C¸ch m¹ng Th¸ng M−êi
Nga th¾ng lîi, mïa hÌ n¨m 1918, T«n
Trung S¬n göi ®iÖn cho Lªnin vµ chÝnh
phñ X«-viÕt chóc mõng th¾ng lîi vÜ ®¹i
cña C¸ch m¹ng Nga. Phong trµo “Ngò
tø” n¨m 1919 ®· ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn
T«n Trung S¬n, «ng ®¸nh gi¸ cao vµ hÕt
søc ñng hé phong trµo häc sinh sinh viªn.
Tõ n¨m 1920, T«n Trung S¬n b¾t ®Çu
tiÕp xóc víi c¸c chÝnh kh¸ch Nga X«,
th¸ng 12 - 1921 héi kiÕn t¹i QuÕ L©m víi
®¹i biÓu Quèc tÕ céng s¶n Ma-lin, th¶o
luËn c¸c vÊn ®Ò x©y dùng ®¶ng c¸ch
m¹ng vµ lùc l−îng vò trang c¸ch m¹ng.
Th¸ng 4 - 1922 l¹i héi kiÕn víi ®¹i diÖn
toµn quyÒn cña Nga X« ë Qu¶ng Ch©u,
tõ chç ¶o t−ëng t×m kiÕm viÖn trî ë chñ
nghÜa ®Õ quèc ®· chuyÓn sang hi väng
liªn Nga.
Th¸ng 8 - 1919, T«n Trung S¬n giao
cho Hå H¸n D©n, Chu ChÊp TÝn vµ Liªu
Träng Kh¶i s¸ng lËp t¹p chÝ “KiÕn thiÕt”
t¹i Th−îng H¶i, ra søc tuyªn truyÒn lÝ
luËn c¸ch m¹ng d©n chñ. Th¸ng 10
tuyªn bè Trung Hoa c¸ch mÖnh ®¶ng c¶i
tæ thµnh Trung Quèc quèc d©n ®¶ng.
Th¸ng 8 - 1920, T«n Trung S¬n chØ
thÞ cho qu©n ®éi ®ãng ë M©n ViÖt quay
vÒ Qu¶ng §«ng, ®uæi qu©n phiÖt QuÕ hÖ
(c¸nh Qu¶ng T©y) ®i. Th¸ng 11, T«n
Trung S¬n vÒ Qu¶ng Ch©u, gi−¬ng l¹i
ngän cê b¶o vÖ −íc ph¸p. Th¸ng 5 - 1921,
t¹i Qu¶ng Ch©u nhËn chøc §¹i tæng
thèng ®Æc biÖt (Phi th−êng ®¹i tæng
thèng) do Quèc héi ®Æc biÖt (Phi th−êng
Quèc héi) bÇu, sau ®ã xuÊt qu©n ®i
Qu¶ng T©y, tiªu diÖt thÕ lùc qu©n phiÖt
QuÕ hÖ cña Lôc Vinh §×nh, chuÈn bÞ lÊy
L−ìng Qu¶ng lµm c¨n cø ®Þa B¾c ph¹t.
Nh−ng TrÇn Quýnh Minh, kÎ n¾m
quyÒn chØ huy qu©n ®éi ë Qu¶ng §«ng
l¹i g©y ra vô ph¶n lo¹n th¸ng 6 - 1922.
Sau khi tho¸t hiÓm, T«n Trung S¬n
®· chØ huy h¶i qu©n ph¶n kÝch bän ph¶n
lo¹n, phÊn ®Êu h¬n 50 ngµy, nh−ng v×
kh«ng cã qu©n cøu viÖn nªn buéc ph¶i
rêi Qu¶ng Ch©u ®i Th−îng H¶i.
Cuéc ph¶n lo¹n cña TrÇn Quýnh
Minh ®· ®Èy T«n Trung S¬n vµo t×nh
c¶nh cùc kú khã kh¨n. ¤ng quyÕt t©m
tiÕp nhËn sù gióp ®ì cña Quèc tÕ céng
s¶n vµ §¶ng céng s¶n Trung Quèc, hoan
nghªnh LÝ §¹i Chiªu vµ mét sè ng−êi
céng s¶n kh¸c gia nhËp Quèc d©n ®¶ng
Trung Quèc víi t− c¸ch c¸ nh©n. Th¸ng
1 - 1923, cïng víi Yue-fei ®¹i biÓu Liªn
X« ra b¶n “Tuyªn ng«n T«n V¨n-Yuefei”,
®Æt c¬ së cho chÝnh s¸ch liªn Nga, sau ®ã
cö Liªu Träng Kh¶i ®i NhËt ®µm ph¸n
víi Yue-fei. Th¸ng 1 - 1923, qu©n ®éi
V©n Nam-Qu¶ng T©y biÓu thÞ phôc tïng
T«n Trung S¬n, ®· ®uæi TrÇn Quýnh
Minh ra khái Qu¶ng Ch©u. Th¸ng 2, T«n
T«n Trung S¬n …
65
Trung S¬n tõ Th−îng H¶i vÒ Qu¶ng
Ch©u lËp l¹i ®¹i b¶n doanh lôc h¶i qu©n,
nh©n danh §¹i nguyªn so¸i thèng lÜnh
c¸c c¸nh qu©n kiªm tæng lÝ chÝnh vô.
§ång thêi, tõng b−íc ®Èy m¹nh “§oµn
®¹i biÓu b¸c sÜ T«n DËt Tiªn” do T−ëng
Giíi Th¹ch dÉn ®Çu sang Liªn X« kh¶o
s¸t vÒ chÝnh trÞ, ®¶ng vô vµ qu©n sù.
Th¸ng 10, mêi B«-r«-®in do Liªn X« ph¸i
sang lµm cè vÊn; sau ®ã, giao cho Liªu
Träng Kh¶i, §µm B×nh S¬n v.v… thµnh
lËp Ban chÊp hµnh trung −¬ng l©m thêi
cña Trung Quèc quèc d©n ®¶ng míi,
chÞu tr¸ch nhiÖm tró bé c«ng t¸c c¶i tæ
Quèc d©n ®¶ng.
Th¸ng 1 - 1924, §¹i héi ®¹i biÓu toµn
quèc lÇn thø nhÊt cña Trung Quèc quèc
d©n ®¶ng häp t¹i Qu¶ng Ch©u, do T«n
Trung S¬n chñ tr×. §¹i héi ®· th«ng qua
C−¬ng lÜnh vµ §iÒu lÖ míi, trªn thùc tÕ
®· x¸c lËp ba chÝnh s¸ch lín “liªn Nga,
liªn Céng, phï trî n«ng c«ng” bÇu ra c¬
cÊu l·nh ®¹o trung −¬ng cã ng−êi cña
§¶ng céng s¶n Trung Quèc tham gia.
Khi ®¹i héi th«ng qua “Tuyªn ng«n cña
§¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø nhÊt
Quèc d©n ®¶ng Trung Quèc”, T«n Trung
S¬n ®· cã sù gi¶i thÝch míi vÒ chñ nghÜa
tam d©n, t¨ng c−êng néi dung ph¶n ®Õ
ph¶n phong.
Chñ nghÜa tam d©n vèn lµ c−¬ng lÜnh
c¸ch m¹ng d©n chñ do T«n Trung S¬n ®Ò
x−íng gåm chñ nghÜa d©n téc, chñ nghÜa
d©n quyÒn vµ chñ nghÜa d©n sinh. Qu¸
tr×nh ph¸t triÓn cña chñ nghÜa tam d©n
chia lµm hai giai ®o¹n lµ chñ nghÜa tam
d©n cò vµ chñ nghÜa tam d©n míi. Chñ
nghÜa tam d©n cò manh nha tõ n¨m
1894 khi T«n Trung S¬n s¸ng lËp ra
H−ng Trung héi ë §µm H−¬ng S¬n nh−
trªn ®· nãi. Lêi thÒ vµo héi cña tæ chøc
®Çu tiªn cña ph¸i d©n chñ c¸ch m¹ng t−
s¶n ®ã lµ “Khu trõ Th¸t lç, Kh«i phôc
Trung Hoa, kiÕn lËp hîp chóng chÝnh
phñ”. Lêi thÒ ®ã cïng víi néi dung “cøu
vong ®å tån, chÊn h−ng Trung Hoa” cña
§iÒu lÖ H−ng Trung héi lµ c¸ch tr×nh
bµy ng¾n gän cña chñ nghÜa d©n téc vµ
chñ nghÜa d©n quyÒn. Trong chÝnh
c−¬ng cña §ång minh héi, chñ nghÜa
tam d©n ®−îc ph¸t biÓu hoµn chØnh
thµnh 4 vÕ “Khu trõ Th¸t lç, kh«i phôc
Trung Hoa, s¸ng lËp D©n quèc, b×nh
qu©n ®Þa quyÒn”. Mét trong nh÷ng néi
dung chñ yÕu cña chñ nghÜa d©n téc,
chÝnh lµ “ph¶n M·n”. “Khu trõ Th¸t lç,
kh«i phôc Trung Hoa” tr−íc sau lµ khÈu
hiÖu chiÕn ®Êu cña ph¸i d©n chñ c¸ch
m¹ng t− s¶n thêi cuèi Thanh. Néi dung
c¬ b¶n cña nghÜa d©n quyÒn lµ lËt ®æ ®Õ
chÕ phong kiÕn b»ng con ®−êng “c¸ch
m¹ng quèc d©n”, ®Ó thay vµo ®ã chÕ ®é
céng hoµ “d©n chñ lËp hiÕn”. Néi dung
chñ yÕu cña chñ nghÜa d©n sinh lµ hai
vÊn ®Ò ruéng ®Êt vµ t− b¶n. Trªn thùc
chÊt lµ ph−¬ng ¸n ph¸t triÓn chñ nghÜa
t− b¶n ë møc ®é tèi ®a, mÆc dï cã phÕt
lªn mét n−íc s¬n x· héi chñ nghÜa chñ
quan.
Chñ nghÜa tam d©n cò mang nh÷ng
h¹n chÕ lÞch sö cña nã, chñ yÕu thÓ hiÖn
ë chç thiÕu néi dung ph¶n ®Õ ph¶n
phong râ rÖt vµ triÖt ®Ó.
Tuy nhiªn, nã ®· kÕ thõa cã phª ph¸n
nh÷ng néi dung tÝch cùc cña chiÕn tranh
n«ng d©n vµ phong trµo Duy T©n, vay
m−în thªm chÊt liÖu cña chñ nghÜa d©n
chñ ë ph−¬ng t©y, lµm thµnh mét c−¬ng
lÜnh c¸ch m¹ng d©n chñ trong x· héi cËn
®¹i Trung Quèc, cã ý nghÜa t−¬ng ®èi