Bệnh học thủy sản: Phần 4 - TS. Bùi Quang Tề

Chia sẻ: Nguyễn Khởi Minh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:32

Thêm vào BST

Báo xấu

127
lượt xem 31
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Phần 4 của tài liệu "Bệnh học thủy sản" do TS. Bùi Quang Tề biên soạn có kết cấu nội dung từ chương 11 đến chương 13, nội dung giới thiệu đến các bạn những kiến thức về bệnh dinh dưỡng và môi trường của động vật thủy sản. Mời các bạn cùng tham khảo để có thêm tài liệu phục vụ nhu cầu học tập và nghiên cứu.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Bệnh học thủy sản: Phần 4 - TS. Bùi Quang Tề

408 Bïi Quang TÒ ViÖn nghiªn cøu nu«i trång thñy s¶n I BÖnh häc thñy s¶n PhÇn 4 BÖnh dinh d−ìng vμ m«i tr−êng cña ®éng vËt thñy s¶n Biªn so¹n: TS. Bïi Quang TÒ N¨m 2006
BÖnh häc thñy s¶n- PhÇn 4 409 Ch−¬ng 11 bÖnh dinh d−ìng cña ®éng vËt thuû s¶n 1. BÖnh dinh d−ìng ë c¸. C¸ sèng trong c¸c thuû vùc cã ®ñ thøc ¨n tù nhiªn, c¸ lín nhanh kh«ng bÞ bÖnh, do thiÕu c¸c thµnh phÇn protein, glucid, Lipid, Vitamine, kho¸ng lµm c¸ yÕu, sinh tr−ëng chËm, søc ®Ò kh¸ng kÐm. Trong ®iÒu kiÖn nu«i mËt ®é dµy, thøc ¨n tù nhiªn thiÕu, cÇn ph¶i cho ¨n thªm thøc ¨n tæng hîp cã ®Çy ®ñ thµnh phÇn gióp cho qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt cña c¬ thÓ c¸ x¶y ra thuËn lîi. Thµnh phÇn thøc ¨n kh«ng ®Çy ®ñ ë c¸ th−êng x¶y ra c¸c dÊu hiÖu bÖnh lý sau: - Sù trao ®æi chÊt bÞ rèi lo¹n, qu¸ tr×nh tiªu ho¸ kh«ng b×nh th−êng. - Ph¸ huû chøc n¨ng ho¹t ®éng cña hÖ thèng thÇn kinh vµ c¸c c¬ quan. - G©y viªm loÐt bé m¸y tiªu ho¸, tõ ®ã dÉn ®Õn gan thËn, l¸ l¸ch cña c¸ ®Òu bÞ ¶nh h−ëng. - C¬ thÓ c¸ bÞ dÞ h×nh, cong th©n hoÆc uèn lµn sãng, n¾p mang lâm hoÆc khuyÕt, tia v©y bÞ dÞ h×nh.. - C¸ gÇy yÕu søc ®Ò kh¸ng kÐm dÔ bÞ nhiÔm bÖnh. 1.1. BÖnh thiÕu Protein vµ Acid amine. Protein lµ chÊt quan träng ®Ó c¸ sinh tr−ëng vµ ph¸t triÓn. V× vËy trong c¸c ao nu«i mËt ®é dµy, thµnh phÇn Protein trong thøc ¨n kh«ng thÊp h¬n 40% ®Ó ®¶m b¶o cho c¸ sinh tr−ëng nÕu Ýt c¸ sÏ chËm lín. Thøc ¨n cã 25% Protein, tèc ®é t¨ng träng cña c¸ chØ b»ng 12,8% c¸ cho ¨n thøc ¨n cã 40% Protein. NÕu cho ¨n chØ cã 10% Protein c¸ kh«ng t¨ng träng l−îng. - C¸ chÐp: Trong thøc ¨n nhiÒu acid amine vµ vitamine lµm cho c¬ thÓ c¸ mÊt kh¶ n¨ng ®iÒu tiÕt sù th¨ng b»ng, cét sèng bÞ cong, nghiªm träng ¶nh h−ëng ®Õn tÕ bµo tæ chøc gan, l¸ l¸ch. §èi víi l−¬n, trong thøc ¨n kh«ng cã protein, c¬ thÓ gi¶m träng l−îng râ rÖt, trong thøc ¨n Protein chiÕm 8,9%, träng l−îng c¬ thÓ sÏ gi¶m nhÑ. NÕu träng l−îng protein trªn 13,4% träng l−îng c¬ thÓ t¨ng. Ng−îc l¹i tû lÖ Protein trong thøc ¨n v−ît qu¸ 44,5% sù sinh tr−ëng vµ tÝch luü ®¹m gÇn nh− kh«ng thay ®æi vµ ë mét møc ®é nµo ®ã cã t¸c dông trë ng¹i cho qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt. - Trong thøc ¨n cña c¸ c¸c acid amin kh«ng c©n b»ng hoÆc hµm l−îng protein qu¸ nhiÒu, kh«ng nh÷ng l·ng phÝ mµ cßn g©y t¸c h¹i cho c¬ thÓ. 1.2. BÖnh liªn quan ®Õn chÊt ®−êng Glucid. §−êng (Glucid) lµ nguån cung cÊp n¨ng l−îng chñ yÕu cho ho¹t ®éng sèng cña c¬ thÓ sinh vËt nãi chung, cho loµi c¸ nãi riªng. Mét gram ®−êng ë trong c¬ thÓ, oxy ho¸ s¶n sinh ra 4.000 calo n¨ng l−îng. Theo thèng kª cã kho¶ng 50% nguån n¨ng l−îng cung cÊp cho ho¹t ®éng sèng cña c¸ lÊy tõ sù ph©n gi¶i ®−êng trong thøc ¨n cung cÊp. §−êng
410 Bïi Quang TÒ trong thøc ¨n ®Çy ®ñ, sù ph©n gi¶i mì trong c¬ thÓ vµ l−îng ®¹m yªu cÇu còng gi¶m ®i. §−êng cßn lµ thµnh phÇn cÊu tróc tÕ bµo c¬ thÓ. - C¬ vËn ®éng, n·o ho¹t ®éng cÇn n¨ng l−îng cung cÊp tõ oxy ho¸ ®−êng glucogen, nh−ng b¶n th©n n·o dù tr÷ ®−êng rÊt Ýt ph¶i lÊy tõ m¸u nªn khi thiÕu ®−êng trong m¸u lµm cho chøc n¨ng ho¹t ®éng cña m¸u bÞ tæn h¹i, dÉn ®Õn co giËt, h«n mª thËm chÝ c¸ cã thÓ bÞ chÕt. Qua ®ã cho thÊy ®−êng trong thøc ¨n thiÕu ¶nh h−ëng ®Õn ho¹t ®éng b×nh th−êng cña c¸. - C¸c lo¹i ®−êng trong thøc ¨n chñ yÕu lµ tinh bét cã mét Ýt saccarose, lactose. §−êng ë trong èng tiªu ho¸ ph©n gi¶i ra ®−êng ®¬n hÊp thô vµo gan, kh¶ n¨ng hÊp thô c¸c lo¹i ®−êng cña tõng loµi c¸ vµ tõng giai ®o¹n ph¸t triÓn trong cïng loµi cã sù kh¸c nhau. C¸ håi tû lÖ tiªu ho¸ cellulo d−íi 10%, tû lÖ tiªu ho¸ c¸c lo¹i ®−êng tõ 20-40% do ®ã hµm l−îng cellulo trong thøc ¨n kh«ng qu¸ 10% tèt nhÊt chØ 5-6%, c¸c lo¹i ®−êng kh«ng qu¸ 30%, trong ®ã phÇn cã thÓ tiªu ho¸ kh«ng nªn thÊp h¬n 10%. Theo Hoµng Trung ChÝ (Trung Quèc) 1983, 1985 ®Ó t¨ng träng c¸ tr¾m cá dïng tinh bét cho ¨n tèt nhÊt 48% vµ chøng minh kh¶ n¨ng hÊp thô tinh bét cao h¬n nhiÒu so víi mì, nÕu hµm l−îng tinh bét 51,4% c¸ tr¾m sinh tr−ëng tèt. Tõ ®ã suy ra nguån cung cÊp n¨ng l−îng chñ yÕu cña c¸ tr¾m cá lÊy tõ ®−êng. ThiÕu ®−êng ho¹t ®éng cña c¸c c¬ quan bÞ ®×nh trÖ, nh−ng ng−îc l¹i qu¸ nhiÒu còng ph¸t sinh ra bÖnh lý cho c¸, th−êng dÉn ®Õn lµm cho c¬ quan néi t¹ng bÞ tÝch luü mì g©y rèi lo¹n ho¹t ®éng cña c¸c c¬ quan, mì ®i vµo gan lµm s−ng gan, gan biÕn thµnh mµu nh¹t, bÒ mÆt gan s¸ng bãng. 1.3. BÖnh liªn quan ®Õn chÊt bÐo - lipid. - Mì lµ vËt chÊt chñ yÕu dù tr÷ nguån cung cÊp n¨ng l−îng cho c¬ thÓ c¸, 1 gram mì oxy ho¸ cung cÊp 9300 calo n¨ng l−îng. - Mì ë trong c¬ thÓ b¶o vÖ vµ cè ®Þnh c¸c c¬ quan néi t¹ng. - Mì lµ thµnh phÇn cÊu t¹o mµng cña mµng tÕ bµo. - Mì hoµ tan vitamin trong c¬ thÓ ®ång thêi nã cã t¸c dông chuyÓn ho¸ muèi vµ c¸c acid trong tói mËt. Mét sè acid bÐo lµm t¨ng søc ®Ò kh¸ng cho c¬ thÓ c¸, lµm m¸u ho¹t ®éng b×nh th−êng. -Trong thµnh phÇn thøc ¨n, nÕu sè l−îng mì thÝch hîp c¸ sinh tr−ëng nhanh, ho¹t ®éng cña c¸c c¬ quan kh«ng bÞ rèi lo¹n. C¸c loµi c¸ kh¸c nhau yªu cÇu l−îng mì kh«ng gièng nhau. Muèn x¸c ®Þnh hµm l−îng mì thÝch hîp trong khÈu phÇn thøc ¨n cÇn dùa vµo tÝnh ¨n cña c¸ vµ nguån thøc ¨n. c¸ d÷ kh¶ n¨ng hÊp thô mì trong thøc ¨n m¹nh h¬n c¸ ¨n thùc vËt thuû sinh th−îng ®¼ng. C¸ ¨n t¹p cã thÓ hÊp thô tèt mì vµ tinh bét lµm nguån n¨ng l−îng. Trong thøc ¨n nÕu thiÕu mì c¸ sinh tr−ëng chËm, v©y bÞ ®øt. Ng−îc l¹i trong thøc ¨n thµnh phÇn mì qu¸ cao lµm c¶n trë tÝch luü ®¹m, chÊt l−îng thÞt gi¶m, c¸ sinh tr−ëng chËm, mét sè c¬ quan néi t¹ng bÞ tho¸i ho¸. Nh×n chung trong thøc ¨n cña c¸ l−îng mì nªn d−íi 15%. §èi víi c¸ håi, trong thøc ¨n l−îng mì chØ trªn d−íi 5%. - Mì rÊt dÔ bÞ oxy ho¸, s¶n sinh ra c¸c s¶n phÈm ®éc cã h¹i cho søc khoÎ cña c¸, c¸ chÐp ¨n ph¶i mì bÞ oxy ho¸, sau 1 th¸ng cét sèng biÕn d¹ng, c¸ håi gan bÞ vµng vµ ph¸t sinh hiÖn t−îng thiÕu m¸u. Do ®ã ®Ó ®Ò phßng hiÖn t−îng trªn, khi chÕ biÕn thøc ¨n cho
BÖnh häc thñy s¶n- PhÇn 4 411 c¸, khi cho ¨n míi bæ sung thµnh phÇn mì vµo, ®ång thêi cung cÊp sè l−îng vitamin E trong khÈu phÇn thøc ¨n. 1.4. BÖnh thiÕu c¸c muèi v« c¬ vµ c¸c nguyªn tè vi l−îng. Ca, P, K, Na, Mg, Fe, Co, Cu, Mn, Zn..lµ thµnh phÇn quan träng cÊu t¹o tæ chøc c¬ thÓ c¸ vµ chÊt xóc t¸c cña hÖ men, duy tr× ho¹t ®éng sinh lý trªn nhiÒu lÜnh vùc cña c¬ thÓ, nã gãp phÇn t¨ng nhanh tèc ®é sinh tr−ëng, ®Èy m¹nh qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt, t¨ng kh¶ n¨ng hÊp thô c¸c chÊt dinh d−ìng, do ®ã gi¶m sè l−îng thøc ¨n, duy tr× ¸p suÊt thÈm thÊu cña tÕ bµo. - C¸ cã thÓ hÊp thô muèi v« c¬ trong n−íc nh−ng chØ h¹n chÕ ë mét sè nguyªn tè nªn kh«ng ®¸p øng ®−îc yªu cÇu v× vËy nguån muèi v« c¬ vµ c¸c yÕu tè vi l−îng ph¶i bæ sung vµo thµnh phÇn thøc ¨n. Nh×n chung Ca cã trong n−íc t−¬ng ®èi nhiÒu nªn nÕu kh«ng bæ sung vµo c¸ vÉn sinh tr−ëng b×nh th−êng. Cßn víi P, cÇn bæ sung sè l−îng 0,4% trong thµnh phÇn thøc ¨n cña c¸, nÕu thiÕu sù chuyÓn ho¸ thøc ¨n thÊp, c¸ sinh tr−ëng chËm, x−¬ng bÞ dÞ h×nh. - Thøc ¨n thiÕu Mg, c¸ chÐp b¬i léi yÕu, sinh tr−ëng chËm, l−îng Mg trong x−¬ng gi¶m, sau thêi gian c¸ sÏ chÕt. - Thøc ¨n thiÕu Fe, c¸ chÐp bÞ bÖnh thiÕu m¸u, thiÕu I2 c¸ håi bÞ bÖnh u tuyÕn gi¸p tr¹ng. - ThiÕu Cu c¸ chÐp con sinh tr−ëng chËm, nh−ng ng−îc l¹i qu¸ cao g©y thiÕu m¸u vµ còng øc chÕ sinh tr−ëng. - ThiÕu Mn, c¸ chÐp sinh tr−ëng chËm, ®u«i bÞ dÞ h×nh. C¸ håi thiÕu Mn c¬ thÓ rót ng¾n l¹i. 1.5. BÖnh thiÕu c¸c lo¹i Vitamin. Trong thøc ¨n cÇn cã mét l−îng Vitamin dï rÊt nhá nh−ng nÕu thiÕu sÏ lµm cho ho¹t ®éng cña c¸c hÖ men bÞ rèi lo¹n, c¸ gÇy yÕu, næi ®Çu ngöa bông, c¸ vËn ®éng kh«ng b×nh th−êng so víi ®éng vËt m¸u nãng th× ë c¸ thiÕu Viatamin ph¶n øng cã chËm h¬n. trong thøc ¨n nÕu hoµn toµn kh«ng cã Vitamin sau h¬n 1 th¸ng c¸ ngõng sinh tr−ëng, sau 3 th¸ng c¸ b¾t ®Çu gi¶m träng l−îng, m¾t låi, xung quanh vâng m¹c m¾t tô m¸u, søc ®Ò kh¸ng gi¶m, dÇn dÇn c¸ sÏ chÕt. NhiÒu ng−êi cho r»ng chøc n¨ng hÖ thÇn kinh bÞ ph¸ huû. Mçi lo¹i Vitamin cã chøc n¨ng kh¸c nhau nªn ¶nh h−ëng ®Õn c¸ còng kh¸c nhau. Trong thøc ¨n thiÕu Viatamin A, b¾t måi cña c¸ gi¶m, trao ®æi chÊt bÞ rèi lo¹n, mÊt s¾c tè, ë c¸ chÐp da vµ mang ch¶y m¸u, n¾p mang cong phång lªn, mµng da xung quanh n¾p mang vÆn vÑo, nh·n cÇu låi lªn. Vitamin D cã t¸c dông lµm cho c¸ sinh tr−ëng nhanh, tuyÕn sinh dôc thµnh thôc sím. Trong thøc ¨n thiÕu Viatmin C c¸ sinh tr−ëng chËm, hÖ sè thøc ¨n cao, cã hiÖn t−îng xuÊt huyÕt tõng vïng, c¸ bÞ dÞ h×nh. Nu«i l−¬n trong thøc ¨n thiÕu Vitmin C, l−¬n sinh tr−ëng chËm, da, v©y, ®Çu ®Òu cã hiÖn t−îng ch¶y m¸u. C¸ chÐp thøc ¨n thiÕu Vitamin C ¶nh h−ëng kh«ng lín do b¶n th©n c¬ thÓ tæng hîp ®−îc mét sè l−îng nhÊt ®Þnh. §èi víi Vitamin B cung cÊp thiÕu, kh¶ n¨ng b¾t måi cña c¸ gi¶m 4-5 lÇn, d¹ dµy Ýt tiÕt dÞch vÞ, ho¹t ®éng tiªu ho¸ vµ hÊp thô dinh d−ìng bÞ rèi lo¹n, l−îng tiªu hao oxy gi¶m, sinh tr−ëng chËm. Trong nhãm Vitamin B nÕu thiÕu Viatamin B1, B2, c−êng ®é b¾t måi cña l−¬ng gi¶m, sinh tr−ëng chËm, mÊt kh¶ n¨ng vËn ®éng, thiÕu Vitamin B6 sinh tr−ëng chËm, hÖ thèng thÇn kinh bÞ rèi lo¹n, thiÕu m¸u, h« hÊp nhanh, x−¬ng n¾p mang mÒm, bông tÝch n−íc.
412 Bïi Quang TÒ 2. BÖnh dinh d−ìng ë t«m. 2.1. BÖnh thiÕu Vitamin C - héi chøng chÕt ®en. 2.1.1. T¸c nh©n g©y bÖnh. C¸c ®µn t«m nu«i th©m canh dïng thøc ¨n tæng hîp cã hµm l−îng Vitamin C thÊp kh«ng ®ñ l−îng bæ sung cho sinh tr−ëng cña t«m, t¶o vµ nguån kh¸c trong hÖ thèng nu«i. 2.1.2. DÊu hiÖu bÖnh lý vµ ph©n bè. DÊu hiÖu ®Çu tiªn thÊy râ vïng ®en ë c¬ d−íi ë líp vá kitin cña phÇn bông, ®Çu ngùc, ®Æc biÖt c¸c khíp nèi gi÷a c¸c ®èt. BÖnh nÆng vïng ®en xuÊt hiÖn trªn mang t«m vµ thµnh ruét. T«m bá ¨n, chËm lín. §µn t«m m¾c bÖnh m¹n tÝnh thiÕu Vitamin C cã thÓ bÞ chÕt tõ 1-5% hµng ngµy. Tû lÖ hao hôt tæng céng rÊt lín 80-90%. HiÖn t−îng bÖnh lý gièng bÖnh ¨n mßn, chØ kh¸c ë chç vá kitin kh«ng bÞ ¨n mßn. C¸c loµi t«m biÓn, t«m cµng xanh khi nu«i dïng thøc ¨n tæng hîp kh«ng ®ñ hµm l−îng Vitamin C cung cÊp cho t«m hµng ngµy. 2.1.3. ChÈn ®o¸n bÖnh. Dùa vµo c¸c dÊu hiÖu bÖnh lý. 2.1.4. Ph−¬ng ph¸p phßng trÞ bÖnh. Dïng thøc ¨n tæng hîp nu«i t«m cã hµm l−îng Vitamin C 2-3 g/1 kg thøc ¨n c¬ b¶n. L−îng Vitamin C ®−îc tÝch luü trong t«m lín h¬n 0,03 mg/1 g m« c¬, t«m sÏ tr¸nh ®−îc bÖnh chÕt ®en vµ cã søc ®Ò kh¸ng cao. Th−êng xuyªn bæ sung t¶o vµo hÖ thèng nu«i lµ nguån Vitamin C tù nhiªn rÊt tèt cho t«m. 2.2. BÖnh mÒm vá ë t«m thÞt. BÖnh th−êng x¶y ra ë t«m thÞt 3-5 th¸ng tuæi. Sau khi lét x¸c vá kitin kh«ng cøng l¹i ®−îc vµ rÊt mÒm nªn ng−êi ta gäi lµ héi chøng bÖnh t«m, nh÷ng con t«m mÒm vá yÕu, ho¹t ®éng dµy ®Æc vµ bÞ sinh vËt b¸m dµy ®Æc, t«m cã thÓ chÕt r¶i r¸c ®Õn hµng lo¹t. Theo Baticados vµ CTV (1986) ®· nhËn ®Þnh r»ng bÖnh mÒm vá ë t«m lµ do mét sè nguyªn nh©n nh−ng nguyªn nh©n ®¸ng quan t©m lµ c¸c muèi kho¸ng Canxi vµ Photphat trong n−íc vµ thøc ¨n thÊp. Cho t«m ¨n b»ng thÞt ®éng vËt nhuyÔn thÓ t−¬i víi tû lÖ 14% trong khÈu phÇn thøc ¨n ®· cho kÕt qu¶ tèt, lµm cho vá cøng l¹i, c¶i thiÖn ®−îc t×nh tr¹ng mÒm vá (Baticatos, 1986). BÖnh mÒm vá cã thÓ ¶nh h−ëng lín tíi n¨ng suÊt, s¶n l−îng vµ gi¸ trÞ th−¬ng phÈm cña t«m nu«i. BÖnh x¶y ra tõ cuèi th¸ng nu«i thø 2 ®Õn ®Çu th¸ng nu«i thø 3 vµ th−êng xuÊt hiÖn ë t«m nu«i mËt ®é cao 15-30 con/m3. BÖnh th−êng gÆp ë c¸c ao nu«i cña 3 miÒn B¾c, Trung, Nam. A B H×nh 386: A- t«m cµng xanh bÞ bÖnh mÒm vá; B- t«m só bÞ bÖnh mÒm vá
BÖnh häc thñy s¶n- PhÇn 4 413 Ch−¬ng 12 bÖnh do m«i tr−êng §éng vËt thuû s¶n m¾c bÖnh do nhiÒu nguyªn nh©n g©y ra dÔ dµng nh×n thÊy ®· nghiªn cøu ë c¸c ch−¬ng trªn. Ngoµi ra c¸c yÕu tè t¸c ®éng vµo c¬ thÓ kh«ng ph¶i d−íi h×nh thøc ký sinh còng g©y nªn sù ph¸ huû chøc n¨ng ho¹t ®éng sinh lý b×nh th−êng cña c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n, lµm gi¶m kh¶ n¨ng ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n víi m«i tr−êng. C¸c yÕu tè nµy cã thÓ t¸c ®éng trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp ®Õn ®éng vËt thuû s¶n. Sù t¸c ®éng Êy cã thÓ do mét vµi yÕu tè riªng biÖt song phÇn lín lµ do t¸c ®éng tæng hîp cña nhiÒu yÕu tè bÖnh phi ký sinh ë c¸, t«m còng cã thÓ g©y nhiÒu tæn thÊt to lín cho ng−êi nu«i trång thuû s¶n (xem môc 3 - ch−¬ng 1). 1. BÖnh do yÕu tè v« sinh. 1.1. C¸, t«m bÞ bÖnh do c¸c yÕu tè c¬ häc. Yªó tè c¬ häc t¸c ®éng ®Õn c¸, t«m lµm cho c¸, t«m bÞ th−¬ng mµ c−êng ®é t¸c ®éng m¹nh nhÊt lµ ®èi víi c¸c c¬ quan quan träng nh− thÇn kinh, h« hÊp, tuÇn hoµn lµm rèi lo¹n tr¹ng th¸i sinh lý b×nh th−êng cña c¬ thÓ, lµm kh¶ n¨ng b¾t måi, kh¶ n¨ng trèn tr¸nh kÎ thï, søc ®Ò kh¸ng gi¶m dÇn, ®µn c¸, t«m bÞ gÇy yÕu, nÕu nÆng sÏ lµm c¸, t«m yÕu thËm chÝ cã thÓ lµm c¸, t«m chÕt hµng lo¹t. D−íi t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè c¬ häc, thÇn kinh c¸, t«m bÞ chÊn ®éng, c¸, t«m ho¶ng sî b¬i léi hçn lo¹n, nh¶y lªn bê, va vµo c¸c vËt thÓ trong n−íc lµm c¸ trãc vÈy, ®øt v©y, da c¸ mÈn ®á, ch¶y m¸u, t«m g·y truú vµ c¸c phÇn phô dÉn ®Õn hiÖn t−îng viªm loÐt më ®−êng cho vi khuÈn, nÊm vµ ký sinh trïng ký sinh g©y bÖnh. 1.1.1. C¸, t«m bÞ th−¬ng do ®¸nh b¾t vµ vËn chuyÓn. Dïng ng− cô ®¸nh b¾t kh«ng thÝch hîp víi tõng lo¹i c¸, t«m hoÆc tõng giai ®o¹n ph¸t triÓn dÔ lµm cho c¸, t«m bÞ th−¬ng. NÕu kiÓm tra c¸ bè mÑ cho ®Î, san c¸ h−¬ng, c¸ gièng...b»ng l−íi giai qu¸ th«, m¾t l−íi qu¸ lín cã thÓ lµm cho c¸ cã hiÖn t−îng m¾c v©y vµo l−íi, c¸c m¾t l−íi cßn gi÷ ngang c¬ thÓ c¸ g©y hiÖn t−îng “®ãng l−íi” lµm c¸ quÊy m¹nh, ®øt v©y, trÇy da, trãc vÈy. §èi víi c¸ bè mÑ sau bÞ th−¬ng th−êng kh«ng ®ñ søc tham gia ho¹t ®éng ®Î trøng. C¸ h−¬ng, c¸ gièng sau khi x©y s¸t th−êng bÞ c¸c bÖnh do vi trïng, nÊm g©y ra lµm cho c¸ chÕt hµng lo¹t. §èi víi t«m Êu trïng, t«m gièng, t«m bè mÑ ®Òu ph¶i cã dông cô thÝch hîp ®Ó ®¸nh b¾t, kh«ng sÏ lµm cho t«m bÞ sèc yÕu vµ cã thÓ chÕt. V× vËy khi ®¸nh c¸, t«m cÇn chän ng− cô thÝch hîp víi tõng ®èi t−îng. Thao t¸c ®¸nh b¾t còng cÇn chó ý ®Õn tËp tÝnh cña c¸c lo¹i kh¸c nhau. C¸ mÌ tr¾ng hay nh¶y, c¸ tr¾m cá b¬i léi nhanh, c¸ chÐp hay chói xuèng ®¸y ao, t«m gièng hay nh¶y... Tr−íc khi ®¸nh c¸, t«m ®Ó gi¶m th−¬ng tËt cßn ph¶i luyÖn c¸, t«m ®Ó chóng quen dÇn víi ®iÒu kiÖn chËt chéi, lµm quen víi ng− cô. C¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña chóng nhÊt lµ giai ®o¹n c¸ bét, c¸ h−¬ng, c¸ gièng, c¸ bè mÑ, Êu trïng t«m, t«m gièng cÇn ®−îc ®Æc biÖt quan t©m trong qu¸ tr×nh ®¸nh b¾t, víi c¸ bét chØ vËn chuyÓn khi hÕt no·n hoµng. Lóc vËn chuyÓn lµm cho c¸ va ch¹m nhau, mÊt nhiÒu dÞch nhên ¶nh h−ëng ®Õn kh¶ n¨ng b¶o vÖ c¬ thÓ, s¾c tè da bÞ thay ®æi, chóng l¹i sèng trong ®iÒu kiÖn chËt chéi, søc khoÎ yÕu, tr¹ng th¸i sinh lý c¬ thÓ kh«ng b×nh th−êng nªn rÊt dÔ bÞ chÕt cã khi chÕt hµng lo¹t. Do ®ã ph¶i ®¶m b¶o ®Çy ®ñ oxy, kh«ng vËn chuyÓn lóc nhiÖt ®é qu¸ cao.
414 Bïi Quang TÒ 1.1.2. C¸, t«m bÞ th−¬ng do chÊn ®éng qu¸ m¹nh. Dïng chÊt næ ®¸nh c¸, t«m th−êng g©y thiÖt h¹i cho c¸, t«m trong c¸c nguån n−íc, ngoµi c¸ bÞ chÕt cßn lµm cho rÊt nhiÒu loµi c¸ kh¸c bÞ th−¬ng nh− ®øt v©y, trãc vÈy, ch¶y m¸u, søc khoÎ gi¶m, kh¶ n¨ng b¾t måi vµ chèn tr¸nh kÎ thï kÐm. Kh«ng nh÷ng c¸ lín chÕt mµ còng lµm c¸ bÐ chÕt lµm thiÖt h¹i nguån lîi. TiÕng næ trong n−íc m¹nh cßn lµm chÊn ®éng lín, ph¸ huû hÖ thèng thÇn kinh cña c¸, lµm yÕu kh¶ n¨ng vËn ®éng, nÆng cã thÓ lµm cho c¸ chÕt mµ kh«ng ph¸t hiÖn ®−îc vÕt th−¬ng. Khi vËn chuyÓn b»ng ph−¬ng tiÖn th« s¬ nh− g¸nh bé, nhÊt lµ ®èi víi c¸ bét, c¸ h−¬ng nÕu thao t¸c kh«ng ®óng kü thuËt dÔ lµm cho chóng bÞ va ch¹m vµo thóng vµ vØ ®Ëy lµm bÞ th−¬ng, bÞ cho¸ng, cã khi b¾n ra ngoµi vµ chÕt. VËn chuyÓn b»ng « t«, nÕu ®−êng xa, xe chë nhÑ, ®−êng xÊu ®i qu¸ nhanh, c¸, t«m trong xe bÞ chÊn ®éng qu¸ nhiÒu còng cã ¶nh h−ëng xÊu ®Õn c¸, t«m nhÊt lµ víi c¸, t«m nhá, søc chÞu ®ùng kÐm th× t¸c h¹i cµng kÐm: Sù chÊn ®éng m¹nh vµ liªn tôc g©y cho c¸, t«m bÞ “say sãng”; c¸, t«m mÊt kh¶ n¨ng th¨ng b»ng vµ b¬i léi kh«ng b×nh th−êng, c¸, t«m næi ®Çu, ngöa bông. NÕu bÞ chÊn ®éng nhÑ th× sau 1 thêi gian, c¸, t«m cã thÓ håi phôc trë l¹i b×nh th−êng. 1.2. C¸, t«m bÞ bÖnh do nhiÖt ®é kh«ng thÝch hîp. C¸, t«m lµ ®éng vËt m¸u l¹nh nªn ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é m«i tr−êng n−íc ¶nh h−ëng rÊt nhiÒu ®Õn ®êi sèng cña chóng. NhiÖt th©n cña c¸, t«m thay ®æi theo nhiÖt ®é n−íc, th−êng chØ chªnh lÖch víi nhiÖt ®é n−íc kho¶ng 0,10C, lóc nhiÖt ®é m«i tr−êng n−íc gi¶m hay t¨ng ®ét ngét cã thÓ kÝch thÝch d©y thÇn kinh da lµm mÊt kh¶ n¨ng ®iÒu tiÕt ho¹t ®éng cña c¸c c¬ quan, ph¸t sinh ra bÖnh, da biÕn ®æi tõ mµu s¸ng qua mµu tèi. c¸ chÐp gièng nhiÖt ®é n−íc ®ét nhiªn thay ®æi 12-150C c¸ n»m nghiªng lªn mÆt n−íc, mÊt kh¶ n¨ng b¬i léi. C¸ vÒn, c¸ chÐp, c¸ diÕc tõ m«i tr−êng 210C chuyÓn qua m«i tr−êng 1- 20C, c¸c phiÕn mang tr−¬ng phång, chøc n¨ng ho¹t ®éng cña c¬ quan h« hÊp, tuÇn hoµn bÞ ®×nh trÖ, sau 3 giê c¸ sÏ chÕt. C¸ ë trong m«i tr−êng n−íc lu«n lu«n vËn ®éng lµm cho c¬ thÓ to¶ nhiÖt nh−ng sù to¶ nhiÖt ®ã kh«ng bao nhiªu nªn th©n nhiÖt cña c¸ vµ nhiÖt m«i tr−êng chªnh lÖch kh«ng ®¸ng kÓ. VÝ dô khi c¸ diÕc vËn ®éng, th©n nhiÖt cã cao h¬n nhiÖt ®é n−íc 0,2-0,30 C. C¸ håi vËn ®éng, th©n nhiÖt c¸ cao h¬n nhiÖt ®é n−íc 0,4-0,50C. C¸ ngõ cã hÖ m¹ch d−íi da ph¸t triÓn nªn nhiÖt th©n cña c¸ cao h¬n nhiÖt ®é m«i tr−êng lµ 100C. Mçi loµi c¸, t«m vµ mçi giai ®o¹n ph¸t triÓn cña cïng mét loµi còng yªu cÇu nhiÖt ®é n−íc kh¸c nhau vµ cã giíi h¹n nhiÖt ®é thÝch øng kh¸c nhau. Trong kho¶ng nhiÖt ®é thÝch hîp, tr¹ng th¸i sinh lý cña c¬ thÓ c¸ b×nh th−êng, nÕu nhiÖt ®é m«i tr−êng ngoµi kho¶ng ph¹m vi thÝch øng th× trao ®æi chÊt c¬ thÓ c¸ bÞ rèi lo¹n chøc n¨ng ho¹t ®éng cña c¸c c¬ quan bÞ ph¸ huû cã thÓ lµm cho c¸, t«m chÕt. NhiÖt ®é thÝch hîp nhÊt cho sinh tr−ëng cña c¸ chÐp lµ 23-290C, ë nhiÖt ®é nµy, mäi qu¸ tr×nh sinh lý cña c¸, t«m diÔn ra tèt, c−êng ®é b¾t måi cña c¸, t«m cao. NÕu nhiÖt ®é gi¶m xuèng 150C th× c−êng ®é b¾t måi gi¶m 3-4 lÇn. C¸ r« phi thÝch hîp nhÊt ë nhiÖt ®é 25-300C, thÊp h¬n 200C hoÆc cao h¬n 350C, c−êng ®é b¾t måi ®Òu gi¶m. Tõ 6-140C lµ giíi h¹n thÊp vµ 37-420C lµ giíi h¹n nhiÖt ®é cao lµm cho c¸ r« phi bÞ chÕt. NhiÖt ®é ¶nh h−ëng ®Õn qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña tuyÕn sinh dôc vµ ph¸t triÓn cña ph«i. NhiÖt ®é qu¸ thÊp, tuyÕn sinh dôc kh«ng ph¸t triÓn ®−îc. Trong qu¸ tr×nh Êp trøng, nhiÖt ®é thÊp trøng kh«ng në nh−ng ng−îc l¹i nhiÖt ®é cao, ph«i ph¸t triÓn bÞ dÞ h×nh vµ chÕt.
BÖnh häc thñy s¶n- PhÇn 4 415 C¸ chÐp cho ®Î trong ®iÒu kiÖn thÝch hîp lµ 20-250C, c¸ mÌ 24-290C cho nªn trong sinh s¶n nh©n t¹o, cÇn quan t©m ®Õn yÕu tè nhiÖt ®é. Khi vËn chuyÓn c¸, t«m nhiÖt ®é trong c«ng cô vËn chuyÓn vµ ngoµi m«i tr−êng th−êng cã sù chªnh lÖch nhau, sù chªnh lÖch Êy cµng nhanh cµng tèt. NÕu nhiÖt ®é chªnh lÖch qu¸ cao, c¸, t«m cã hiÖn t−îng cho¸ng, kÕt qu¶ lµ sau khi th¶ c¸, t«m ra, c¸, t«m bÞ næi ®Çu, ngöa bông, mÊt kh¶ n¨ng ho¹t ®éng b×nh th−êng, da c¸, t«m mÊt mµu s¾c b×nh th−êng, v× vËy khi ®−a c¸, t«m tõ thuû vùc nµy qua thuû vùc kh¸c ph¶i chó ý ®Õn sù thay ®æi nhiÖt ®é, nªn th¶ c¸, t«m tõ tõ vµ ®iÒu hoµ nhiÖt ®é tõ trong c«ng cô vµ bªn ngoµi ®õng ®Ó chªnh lÖch qu¸ lín. VËn chuyÓn c¸, t«m ph¶i chän thêi tiÕt cã nhiÖt ®é thÝch hîp nÕu nhiÖt ®é kh«ng khÝ qu¸ cao, ph¶i cã biÖn ph¸p xö lý h¹ nhiÖt khi vËn chuyÓn. NhiÖt ®é n−íc chªnh lÖch trong vËn chuyÓn kh«ng qu¸ 2-30C; ë c¸, t«m lín, nhiÖt ®é thay ®æi kh«ng qu¸ 50C; c¸, t«m gièng kh«ng qu¸ 2-30C. Khi kiÓm tra kÐo vã hoÆc ®¸nh chµi c¸c ao nu«i t«m thêi gian 14-16giê ngµy n¾ng nãng (nhiÖt ®é kh«ng khÝ >350C), cã thÓ thÊy t«m só bÞ sèc nhiÖt th©n co l¹i (h×nh 387A) hoÆc t«m ch©n tr¾ng chuyÓn mµu tr¾ng ®ôc (h×nh 387B) A B H×nh 387: A- t«m só bÞ cong th©n do sèc nhiÖt; B- t«m ch©n tr¾ng chuyÓn mµu tr¾ng do sèc nhiÖt.
416 Bïi Quang TÒ Trong qu¸ tr×nh vËn chuyÓn, khi nhiÖt ®é t¨ng th× kh¶ n¨ng chÞu ®ùng víi c¸c chÊt ®éc gi¶m vµ c¸, t«m yªu cÇu l−îng O2 tiªu hao cao. Qua nghiªn cøu ¶nh h−ëng cña nhiÖt ®é n−íc ®Õn kh¶ n¨ng chÞu ®ùng cña c¸ víi CO2, NH3, H2S vµ tiªu hao O2 cña mét sè loµi c¸ nu«i giai ®o¹n c¸ h−¬ng nh− b¶ng 33: B¶ng 48: Kh¶ n¨ng chÞu ®ùng víi CO2, NH3, H2S tiªu hao oxy ë giai ®o¹n c¸ h−¬ng cña mét sè loµi c¸ nu«i T0 O2 (mg/l) CO2 (mg/l) NH3 (mg/l) H2S (mg/l) C¸ h−¬ng C¸ h−¬ng mÌ C¸ h−¬ng mÌ C¸ h−¬ng mÌ tr¾m cá hoa tr¾ng tr¾ng 200 1,5 32,28 6,14 2,5 0 25 1,92 30,18 5,29 2,12 300 2,05 29,45 4,49 1,93 350 2,53 26,18 4,06 1,66 1.3. C¸ t«m bÞ bÖnh do thiÕu oxy. C¸ t«m sèng trong n−íc cÇn O2 ®Çy ®ñ ®Ó thùc hiÖn qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt. Tuy nhiªn mçi loµi c¸ t«m, mçi giai ®o¹n ph¸t triÓn vµ ®iÒu kiÖn m«i tr−êng kh¸c nhau, yªu cÇu l−îng oxy kh¸c nhau. Lóc l−îng oxy hoµ tan trong n−íc thÊp qu¸ giíi h¹n sÏ lµm cho c¸ t«m chÕt ng¹t. C¸ tr¾m cá, tr¾m ®en, c¸ mÌ tr¾ng, mÌ hoa th−êng hµm l−îng O2 hoµ tan trong n−íc 1 mg/l , c¸ b¾t ®Çu næi ®Çu ®Õn 0,4-0,6 mg/l, c¸ chÕt ng¹t. c¸ chÐp, c¸ diÕc chÕt ng¹t ë l−îng oxy hoµ tan 0,1-0,4 mg/l, c¸ vÒn 0,4-0,5 mg/l. §èi víi c¸c ao nu«i t«m khi m«i tr−êng ao nu«i hµm l−îng oxy hoµ tan thÊp h¬n 3mg/l lµ nguyªn nh©n lµm mang t«m chuyÓn mµu hång. NhiÒu ao nu«i t«m ë ven biÓn miÒn Trung vµ Nam Bé hµm l−îng oxy vµo ban ®ªm dao ®éng 1-2,8 mg O2/ml thËm chÝ cã lóc ®o b»ng kh«ng. HiÖn t−îng c¸ t«m chÕt ng¹t do thiÕu oxy x¶y ra ë nh÷ng ao hå n−íc tÜnh nhÊt lµ nh÷ng mÆt n−íc tÜnh nhiÒu mïn b· h÷u c¬ hoÆc bãn qu¸ nhiÒu ph©n h÷u c¬. Cã lóc O2 trong m«i tr−êng ®Çy ®ñ nh−ng CO2 qu¸ cao lªn ®Õn 80 mg/l ë nhiÖt ®é 20- 310C, CO2 trong m¸u c¸ kh«ng tho¸t ra ngoµi ®−îc lµm h«n mª thÇn kinh trung −¬ng. C¸ khã lÊy O2 hoµ tan trong n−íc, nÕu hµm l−îng CO2 trong n−íc 20 mg/l mµ c¸ næi ®Çu th× do n−íc thiÕu O2 lµ chñ yÕu. Mïa hÌ c¸, t«m dÔ bÞ næi ®Çu nhÊt lµ khi trêi sÊm sÐt mµ kh«ng cã m−a hay tr−íc m−a d«ng do ¸p suÊt kh« khÝ gi¶m thÊp O2 hµo tan vµo n−íc gi¶m lµm cho c¸, t«m næi ®Çu, hoÆc cã khi c¬n m−a gi«ng rÊt ng¾n, nhiÖt ®é n−íc ë tÇng mÆt gi¶m, tÇng ®¸y cao g©y ra hiÖn t−îng ®èi l−u, c¸c chÊt mïn b· h÷u c¬ ë tÇng ®¸y ®−îc ®¶o lªn t¨ng c−êng ph©n huû tiªu hao nhiÒu O2 ®ång thêi thÊy khÝ ®éc nh− H2S, NH3, CO2 lµm cho c¸ næi ®Çu. Nh÷ng ao, hå t¶o lo¹i ph¸t triÓn m¹nh, ban ngµy chóng tiÕn hµnh quang hîp s¶n sinh ra nhiÒu O2, nh−ng ng−îc l¹i vµo ban ®ªm trong qu¸ tr×nh h« hÊp, chóng l¹i lÊy nhiÒu O2 m«i tr−êng vµ th¶i ra nhiÒu CO2 dÔ lµm cho c¸ næi ®Çu. *TriÖu trøng c¸ bÞ bÖnh do thiÕu oxy. C¸ thiÕu dinh d−ìng th−êng næi lªn mÆt n−íc, ®íp kh«ng khÝ ®Ó h« hÊp gäi lµ hiÖn t−îng c¸ næi ®Çu. NÕu thiÕu d−ìng khÝ kÐo dµi th× m«i d−íi nh« ra, mµu s¾c trªn l−ng biÕn nh¹t. trong ao hå nu«i c¸, c¸ mÌ næi ®Çu tr−íc d¹ng ®«ng th× møc ®é t−¬ng ®èi nhÑ, tr¸i l¹i toµn bé c¸ trong ao næi ®Çu tõ 12 giê ®ªm vÒ tr−íc hoÆc trong n−íc b¬i lé to¸n lo¹n, t− thÕ c¬ thÓ lóc n»m th¼ng, lóc hóc ®Çu vµo bê chøng tá thuû vùc thiÕu O2 nghiªm träng, nÕu kh«ng cã biÖn ph¸p xö lý c¸ sÏ chÕt hµng lo¹t thËm chÝ chÕt toµn bé. thiÕu O2 kÐo dµi lµm cho c¬ thÓ c¸ thiÕu m¸u, sinh tr−ëng chËm hµm d−íi låi ra ngoµi.
BÖnh häc thñy s¶n- PhÇn 4 417 Khi t«m bÞ bÖnh thiÕu oxy dÊu hiÖu ®Çu tiªn lµ næi ®Çu (h×nh 388A), d¹t vµo bê, chÕt tõ r¶i r¸c ®Õn hµng lo¹t, ®Æc biÖt l−îng t«m chÕt tËp trung vµo s¸ng sím. T«m bá ¨n v× kh«ng xuèng ®¸y ao b¾t måi do nång ®é oxy hoµ tan ë ®¸y thÊp. KiÓm tra thÊy mang t«m chuyÓn tõ mµu tr¾ng ngµ sang mµu hång (h×nh 388 B,C). B C H×nh 388: T«m só thiÕu oxy: A- næi ®Çu (mÉu t«m só nu«i ë Qu¶ng Ninh 2005); B,C- mang chuyÓn mµu hång (mÉut«m só nu«i ë Hµ TÜnh, 2003)
418 Bïi Quang TÒ *BiÖn ph¸p phßng ngõa. Ao hå nu«i c¸, t«m Çn tÈy dän s¹ch sÏ, n¹o vÐt bít bïn ®Ó l−îng bïn võa ph¶i sau ®ã ph¬i n¾ng ®¸y ao n−íc khi ®−a vµo −¬ng nu«i. Ph©n bãn cÇn ®−îc ñ kü vµ l−îng bãn tuú theo ®iÒu kiÖn thêi tiÕt vµ chÊt n−íc mµ ®iÒu chØnh cho thÝch hîp. Cho c¸, t«m nªn ¸p dông biÖn ph¸p 4 ®Þnh: ®Þnh chÊt l−îng, ®Þnh sè l−îng, ®Þnh thêi gian vµ ®Þnh ®Þa ®iÓm. nÕu thøc ¨n thõa, hµng ngµy nªn vít bá ®i. MÊt ®é c¸, t«m th¶ −¬ng nu«i, mËt ®é trøng Êp kh«ng nªn qu¸ dµy ®Ó ®¶m b¶o m«i tr−êng ®ñ O2. Th−êng xuyªn theo dâi sù biÕn ®æi cña m«i tr−êng ®Ó b¬m thªm n−íc s¹ch vµo ao, nÕu cã ®iÒu kiÖn th× dïng m¸y sôc khÝ ®Ó kÞp thêi bæ sung O2 cho ao −¬ng nu«i. 1.4. C¸ t«m bÞ bÖnh bät khÝ. ë trong n−íc, c¸c lo¹i khÝ qu¸ b·o hoµ cã thÓ lµm cho c¸ t«m bÞ bÖnh bät khÝ, c¸ cµng nhá cµng dÔ mÉn c¶m, th−êng bÖnh bät khÝ hay x¶y ra ë c¸ h−¬ng vµ c¸ gièng, t«m Êu trïng, t«m gièng. Nguyªn nh©n lµm cho chÊt khÝ trong n−íc b·o hoµ rÊt nhiÒu, th−êng ë thuû vùc n−íc tÜnh. Trong ao hå cã nhiÒu t¶o lo¹i, buæi tr−a trêi n¾ng nhiÖt ®é cao t¶o quang hîp m¹nh th¶i ra nhiÒu O2, lµm cho O2 trong n−íc qu¸ b·o hoµ. Lóc O2 ®¹t ®é b·o hoµ 150% cã thÓ g©y bÖnh bät khÝ. Víi nhiÖt ®é 310C, hµm l−îng O2 14,4 mg/l ®é b·o hoµ 192% c¸ h−¬ng chiÒu dµi 0,9-1 cm bÞ bÖnh bät khÝ, hµm l−îng O2 24,4 mg/l, ®é b·o hoµ 225% c¸ h−¬ng cã kÝch th−íc 1,4-1,5 cm ph¸t sinh bÖnh bät khÝ. Do ph©n bãn qu¸ nhiÒu ch−a ñ kü nªn khi bãn vµo ao vÉn tiÕp tôc ph©n huû tiªu hao nhiÒu O2 g©y thiÕu O2 ®ång thêi th¶i ra rÊt nhiÒu bät khÝ nhá H2S, NH3, CH4, CO2...l¬ löng trong n−íc lÉn víi c¸c sinh vËt phï du, c¸, t«m nuèt vµo g©y bÖnh bät khÝ. Mét sè thuû vùc hµm l−îng CO2 qu¸ cao còng g©y bÖnh bät khÝ. Trong ao khi CO2 ®¹t ®é b·o hoµ 153,1-161,2% c¸ chÐp, c¸ diÕc cã kÝch cì 10 cm ph¸t sinh bÖnh bät khÝ mµ chÕt. Trong qu¸ tr×nh vËn chuyÓn b¬m O2 qu¸ nhiÒu còng cã thÓ g©y bÖnh bät khÝ. NhÊt lµ lóc nhiÖt ®é lªn cao, c¸c chÊt hoµ tan vµo n−íc cµng m¹nh dÉn nhanh ®Õn ®é b·o hoµ g©y bÖnh bät khÝ. Bät khÝ vµo c¬ thÓ c¸, t«m qua miÖng, qua mang vµ qua da khuyÕch t¸n ®Õn m¹ch m¸u lµm cho khÝ trong m¹ch m¸u b·o hoµ, trong m¸u qu¸ nhiÒu thÓ khÝ di ®éng mµ g©y ra bÖnh bät khÝ. *TriÖu chøng bÖnh bät khÝ. Ban ®Çu c¸ t«m c¶m thÊy khã chÞu, b¬i hçn lo¹n trªn mÆt n−íc nh−ng n¨ng lùc vËn ®éng yÕu, kh«ng l©u sau trong da vµ c¬ thÓ c¸ xuÊt hiÖn bät khÝ, lóc bät khÝ cßn nhá, c¸ cã thÓ chèng l¹i lùc n«i h−íng xuèng d−íi b¬i léi nh−ng c¬ thÓ ®· mÊt c©n b»ng, ®u«i h−íng lªn trªn, ®Çu tróc xuèng d−íi, lóc b¬i lóc dõng theo ®é bät khÝ to lªn, c¬ thÓ mÊt søc, c¸ mÊt kh¶ n¨ng vËn ®éng næi lªn mÆt n−íc, kh«ng l©u sau sÏ chÕt. Êu trïng t«m bät khÝ b¸m vµo c¸c phÇn phô, mang lµm chóng mÊt th¨ng b»ng b¬i kh«ng ®Þnh h−íng vµ næi trªn tÇng mÆt sau ®ã sÏ chÕt (h×nh 389).
BÖnh häc thñy s¶n- PhÇn 4 419 Gi¶i phÉu c¸ quan s¸t d−íi kÝnh hiÓn vi cã thÓ nh×n thÊy trong m¹ch m¸u cña da, v©y, mang vµ c¸c c¬ quan néi t¹ng ®Òu cã rÊt nhiÒu bät khÝ, lµm t¾t m¹ch mµ c¸ chÕt. A B C H×nh 389: A- c¸ håi bÞ bét khÝ b¸m trªn v©y vµ mang; B- Êu trïng t«m bät khÝ b¸m xung quanh; C- Mang t«m cã bät khÝ b¸m ®Çy * BiÖn ph¸p phßng ngõa: A chñ yÕu lµ kh«ng cho c¸c chÊt khÝ qu¸ b·o B §Ó phßng ngõa bÖnh bät khÝ hoµ ë trong c¸c thuû vùc, nguån n−íc cho vµo ao ph¶i chän lùa n−íc kh«ng cã bät khÝ. Ao −¬ng nu«i c¸ khi qu¸ nhiÒu chÊt mïn b· h÷u c¬, kh«ng dïng ph©n ch−a ñ kü ®Ó bãn xuèng ao. L−îng ph©n bãn vµ thøc ¨n cho xuèng ao ph¶i thÝch hîp. ChÊt n−íc trong ao th−êng mµu xanh nh¹t, pH: 6-8 ®é trong cña n−íc thÝch hîp ®Ó thùc vËt phï du kh«ng ph¸t triÓn qu¸ m¹nh. NÕu ph¸t hiÖn bÖnh bät khÝ, cÇn kÞp thêi thay ®æi n−íc cò ra, b¬m n−íc míi vµo, c¸, t«m bÞ bÖnh nhÑ cã thÓ th¶i bät khÝ ra vµ håi phôc c¬ thÓ trë l¹i b×nh th−êng. 1.5. Ho¸ chÊt ¶nh h−ëng ®Õn c¸ t«m. NÒn c«ng nghiÖp cµng ph¸t triÓn, n−íc th¶i c«ng nghiÖp ®æ ra thuû vùc cµng nhiÒu, ngoµi ra thuèc trõ s©u cho lóa vµ c©y c«ng n«ng nghiÖp theo m−¬ng m¸ng dÉn vµo lµm « nhiÔm c¸c thuû vùc nu«i c¸, còng nh− thuû vùc tù nhiªn g©y nhiÔm ®éc cho c¸, tuú theo møc ®é bÞ ngé ®éc nªn cã khi c¸ chØ cã biÕn chøng.....lµm t«m chÕt hµng lo¹t. C¸c chÊt ®éc cßn cã thÓ tÝch luü trong thÞt c¸, thÞt t«m, ¨n g©y ®éc h¹i cho ng−êi. C¸c chÊt ®éc ho¸ häc t¸c h¹i víi ®èi c¸ tËp trung chñ yÕu theo c¸c h×nh thøc sau: - ChÊt ®éc ph¸ ho¹i chøc n¨ng ho¹t ®éng cña tæ chøc mang da vµ mét sè c¬ quan bªn ngoµi, g©y tæn th−¬ng, ®ång thêi do kh«ng lÊy ®−îc oxy nªn c¸ dÔ dµng bÞ chÕt ng¹t. - ChÊt ®éc ho¸ häc th«ng qua tÝch tô trong chuçi thøc ¨n vµ mét sè chÊt ®éc trùc tiÕp qua da, mang vµo c¬ thÓ c¸ kÕt hîp víi gèc NH cña protein trong c¬ thÓ c¸ t¹o thµnh muèi khã tan øc chÕ ho¹t ®éng cña men, lµm ¶nh h−ëng ®Õn qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt, nghiªm träng lµm cho c¸ chÕt. - C¸c chÊt ®éc th−êng g©y ®éc cho c¸, t«m. 1.5.1. C¸, t«m bÞ tróng ®éc do H2S qu¸ cao. Trong c¸c thuû vùc nu«i t«m c¸ do cã qu¸ nhiÒu c¸c chÊt h÷u c¬ hoÆc cã nguån n−íc th¶i c¸c nhµ m¸y c«ng nghiÖp, khu ch¨n nu«i, n−íc th¶i sinh ho¹t c¸c khu ®«ng d©n c− ®æ vµo ®Òu cã nhiÒu H2S tån t¹i, sù cã mÆt cña H2S kh«ng cã lîi cho sù sinh tr−ëng vµ ph¸t triÓn cña c¸ t«m. H2S kÕt hîp víi ion s¾t trong m¸u, lµm s¾c tè m¸u gi¶m, c¸ , t«m h« hÊp khã kh¨n, thiÕu O2, nÕu v−ît ph¹m vi cho phÐp dÉn ®Õn lµm cho c¸ , t«m chÕt; ë nhiÖt ®é 300C hµm l−îng 1,93 mg/ lÝt n−íc lµm cho c¸ mÌ, giai ®o¹n c¸ h−¬ng chÕt, th−êng trong n−íc l−îng H2S tõ 3 mg/lÝt trë lªn lµm cho nhiÒu loµi t«m c¸ chÕt.
420 Bïi Quang TÒ H2S ngoµi t¸c dông g©y ®éc trùc tiÕp ®èi víi c¸ t«m trong qu¸ tr×nh oxy ho¸ nã lÊy mét l−îng lín oxy hoµ tan trong n−íc lµm cho m«i tr−êng thiÕu oxy nhanh chãng, th−êng 1 mg H2S oxy ho¸ cÇn 1 l−îng oxy lµ 1,86 mg O2. §Ó phßng ngõa c¸, t«m bÞ ngé ®éc do H2S qu¸ nhiÒu trong c¸c thuû vùc nu«i t«m, c¸, n−íc th¶i dïng ®Ó nu«i thuû s¶n cÇn xö lý tr−íc lóc cho vµo ao hå. Nh÷ng thuû vùc nu«i c¸ t«m cÇn nhiÒu mïn b· h÷u c¬ cÇn n¹o vÐt bít, nÕu kh«ng n¹o vÐt th× vµo mïa hÌ nhiÖt ®é cao, lóc m−a gi«ng cÇn theo dâi thay n−íc kÞp thêi. 1.5.2. C¸, t«m bÞ ngé ®éc do NH3 qu¸ cao. Trong ®iÒu kiÖn thiÕu oxy, n−íc th¶i ®æ vµo qu¸ nhiÒu lµm ®¸y ao hå nhiÒu mïn b· h÷u c¬, qu¸ tr×nh ph©n huû c¸c chÊt nµy g©y ®éc cho c¸, t«m. Hµm l−îng NH3 ®¹t ®Õn 1 mg/ lÝt n−íc ®−îc coi lµ vïng n−íc bÞ nhiÔm bÈn. §èi víi c¸ trong thuû vùc hµm l−îng NH3 ®¹t 3 mg/lÝt g©y chÕt c¸ tr¾m cá bét. 11,23 mg/l: g©y chÕt c¸ tr¾m cá gièng 17 mg/l: g©y chÕt c¸ chÐp gièng 30 mg/l: g©y chÕt c¸ chÐp cì lín V× ph−¬ng ph¸p phßng ngõa hiÖn t−îng nµy còng gièng nh− phßng ngõa H2S. 1.5.3. C¸, t«m bÞ tróng ®éc do thuèc trõ s©u: C¸c lo¹i thuèc trõ s©u dïng bãn cho c©y lóa vµ hoa mµu, c©y c«ng nghiÖp ®æ vµo c¸c thuû vùc c¸ sèng, qua tÝch luü l©u ngµy nã ®−îc ®−a dÇn vµo c¬ thÓ c¸ dÉn ®Õn c¸ bÞ ngé ®éc. Khi bÞ nhiÔm chÊt ®éc c¬ thÓ c¸ bÞ dÞ h×nh, mÊt kh¶ n¨ng sinh s¶n vµ chÕt. HiÖn t−îng ngé ®éc ®èi víi c¸ hay x¶y ra sau c¸c trËn m−a to, thuèc trõ s©u ch¶y vµo ao hå nu«i c¸. NÕu c¸ bè mÑ bÞ tróng thuèc ®éc trõ s©u hÊp thô vµo qua hÖ thèng tuÇn hoµn ®Õn tuyÕn sinh dôc nªn trøng ®Î ra ph«i ph¸t triÓn bÞ dÞ h×nh. §èi víi c¸ con, c¸ thÞt khi bÞ nhiÔm ®éc tæ chøc mang vµ da bÞ ph¸ ho¹i mÊt kh¶ n¨ng tiÕt ra niªm dÞch, trªn n¾p mang, gèc c¸c v©y cã hiÖn t−îng ch¶y m¸u. C¸c c¬ quan néi t¹ng ho¹t ®éng sinh lý b×nh th−êng bÞ trë ng¹i nªn qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt bÞ rèi lo¹n nÕu nhiÔm ®éc nÆng kh«ng ph¸t hiÖn kÞp thêi cã thÓ chÕt hµng lo¹t. *Ph−¬ng ph¸p ng¨n chÆn: Trong c¸c vïng nu«i c¸ ruéng, mçi khi phun thuèc trõ s©u cho lóa nªn th¸o c¹n ®Ó c¸ tËp trung vµo m−¬ng m¸ng vµ ao s©u. Dông cô ®ùng c¸c lo¹i thuèc trõ s©u, kh«ng nªn röa xuèng ao nu«i c¸, nhÊt lµ ao −¬ng c¸ h−¬ng, c¸ gièng. Mét sè tr−êng hîp c¸ bÞ ngé ®éc, nÕu cã ®iÒu kiÖn cã thÓ dïng v«i cho xuèng ao víi sè l−îng ®Ó n−íc ao cã nång ®é tõ 30-40 ppm. 1.5.4. C¸ bÞ tróng ®éc do kim lo¹i nÆng. C¸c ion kim lo¹i nh−: Cu++, Zn++, Fe++, Hg+, Ag++, Pb++, As++, Mg++, Mn++....rÊt cÇn cho c¬ thÓ c¸ nh−ng v−ît qu¸ ph¹m vi yªu cÇu sÏ g©y ®éc cho c¸. C¸c ion kim lo¹i kÕt hîp víi niªm dÞch vµ da thµnh c¸c hîp chÊt ®«ng vãn phñ lªn bÒ mÆt cña c¸c cung mang, c¶n trë chøc n¨ng h« hÊp cña mang vµ da dÉn ®Õn lµm cho c¸, t«m chÕt ng¹t. §ång thêi c¸c ion kim lo¹i qua chuçi thøc ¨n, qua da vµ mang vµo bªn trong c¬ thÓ kÕt hîp víi gèc NH - cña protein t¹o thµnh muèi protemate kÕt tña øc chÕ ho¹t ®éng cña hÖ men lµm trë ng¹i qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt nªn c¸ bÞ chÕt. Nguån ion kim lo¹i dÉn vµo c¸c thuû vùc kh¸ réng nã l¹i cã kh¶ n¨ng l−u l¹i mét thêi gian dµi, tÝch luü dÇn dÇn cã thÓ tÝch tô qua chuçi thøc ¨n, sau khi m«i tr−êng bÞ « nhiÔm kh«ng dÔ ph¸t hiÖn, c¸ bÞ ngé ®éc khi cã biÖn ph¸p gi¶i ®éc ®Ó cho c¬ thÓ c¸ trë l¹i b×nh th−êng.
BÖnh häc thñy s¶n- PhÇn 4 421 VÝ dô: Thuû ng©n (Hg) lµ chÊt g©y ®éc kh¸ m¹nh th−êng g©y « nhiÔm m«i tr−êng n−íc. C¸ bÞ nhiÔm vµo c¬ thÓ th−êng cã hµm l−îng cao ë trong gan, thËn, c¬ vµ kh«ng dÔ bµi tiÕt ra ngoµi. NÕu trong mét lÝt n−íc cña bÓ nu«i c¸ cã hµm l−îng thuû ng©n: 0,0024 mg th× sau 23 ngµy trong 1 kg thÞt c¸ cã 3,38 mg thuû ng©n. Trong n−íc cã Mercuric chloride hµm l−îng 0,5 mg/lÝt, c¸ mÌ tr¾ng giai ®o¹n c¸ gièng sau 96 giê chÕt 80%, nÕu m«i tr−êng thiÕu oxy vµ nhiÖt ®é cao lµm cho c¸ chÕt cµng nhanh. Ion Cu++, Mn++ liÒu l−îng v−ît qu¸ yªu cÇu c¸ bÞ ngé ®éc lµm cho tæ chøc gan, thËn, c¬ quan t¹o m¸u bÞ ph¸ ho¹i, c¬ thÓ thiÕu m¸u. Trong mét lÝt n−íc cã 0,16 mg CuSO4 hay AgNO3 lµm cho ph«i c¸ tr¾m, c¸ mÌ ph¸t tr−¬ng kÐo dµi. FeSO4 nång ®é 5 mg/lÝt n−íc lµm cho mang c¸ diÕc viªm loÐt, tÕ bµo tÇng th−îng b× t¨ng sinh c¸c mao m¹ch huyÕt qu¶n tô m¸u, tæ chøc mang ph©n tiÕt nhiÒu niªm dÞch, nÕu m«i tr−êng n−íc pH thÊp d−íi 5 t¸c h¹i cµng lín. nhiÒu ion kim lo¹i nÆng kh¸c ®Òu cã t¸c dông ngé ®éc t−¬ng tù tuy møc ®é cã kh¸c nhau. 2. BÖnh do yÕu tè h÷u sinh. 2.1. C¸ bÞ tróng ®éc do t¶o Mycrocystis (H×nh 390). Th−êng vµo ®Çu hÌ, mïa thu trong c¸c ao −¬ng c¸ gièng, t¶o Mycrocystis areuginesa vµ M. flosaguae ph¸t triÓn m¹nh t¹o thµnh, líp v¸ng. T¶o M. areuginesa cã mµu xanh lam, t¶o M. flosaguae cã mµu xanh vµng nh¹t. D−íi kÝnh hiÓn vi ®ã lµ c¸c tËp ®oµn quÇn thÓ ngoµi cã mµng keo. QuÇn thÓ lóc cßn non cã d¹ng chuçi tÕ bµo xÕp sÝt nhau, h×nh cÇu, khi lín lªn do sinh tr−ëng mµ trong tËp ®oµn sinh ra c¸c lç khæng lín nªn h×nh d¹ng vµ kÝch th−íc cã d¹ng thay ®æi. Mycrocystis ph©n bè vµ ph¸t triÓn trong c¸c thuû vùc n−íc tÜnh nhiÒu mïn b· h÷u c¬, pH tõ 8-9,5. Lóc Mycrocystis ph¸t triÓn m¹nh vÒ ®ªm do nã h« hÊp nªn s¶n sinh ra nhiÒu CO2 vµ tiªu hao nhiÒu O2, mçi khi l−îng O2 trong ao kh«ng ®¸p øng ®−îc, nã sÏ chÕt, nhÊt lµ thêi gian vµo gi÷a ®ªm. Khi chÕt Mycrocystis ph©n gi¶i tiªu hao mét l−îng lín oxy ®ång thêi th¶i ra m«i tr−êng CO2 vµ c¸c chÊt ®éc nh−: NH4OH, H2S... g©y ®éc h¹i cho c¸, lµm c¸ næi ®Çu. Th−êng trong 1 lÝt n−íc cã 5. 105 quÇn thÓ Mycrocystis cã thÓ lµm cho c¸ bÞ tróng ®éc, trong c¸c ®èi t−îng c¸ nu«i th× c¸ mÌ hoa gièng dÔ mÉn c¶m nhÊt. NÕu lªn ®Õn 10. 105 quÇn thÓ Mycrocystis trong 1 lÝt n−íc, c¸ mÌ tr¾ng, c¸ tr¾m chÕt, thËm chÝ chóng cã thÓ chÕt hµng lo¹t. t¶o Mycrocystis bªn ngoµi cã mµng bäc nªn c¸ ¨n vµo kh«ng tiªu ho¸ ®−îc. A B H×nh 390: A. Mycrocystis areuginesa; B. Mycrocystis areuginesa në hoa mµu xanh lam
422 Bïi Quang TÒ * Ph−¬ng ph¸p phßng trÞ: Trong c¸c ao −¬ng nu«i c¸ trong mïa nhiÖt ®é cao cÇn chó ý n¹o vÐt bít bïn ao vµ th−êng xuyªn thay n−íc ®¶m b¶o m«i tr−êng trong s¹ch h¹n chÕ Mycrocystis ph¸t triÓn. NÕu ph¸t hiÖn trong ao ph¸t triÓn nhiÒu t¶o Mycrocystis cã thÓ dïng CuSO4 víi nång ®é 0,7 ppm phun kh¾p ao lóc dïng CuSO4 cÇn theo dâi nÕu c¸ cã hiÖn t−îng næi ®Çu ph¶i b¬m n−íc trong s¹ch vµo. 2.2. C¸ bÞ tróng ®éc do t¶o Psymnesium (H×nh 391). - Gièng t¶o Psymnesium g©y ®éc cho c¸ cã c¸c loµi sau: Psymnesium saltans Massart Psymnesium parvum Carter Psymnesium minutum Carter T¶o Psymnesium ph¸t triÓn m¹nh trong c¸c ao nu«i c¸ lµm cho c¸ chÕt. Psymnesium saltans cã v¸ch tÕ bµo máng, d−íi kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö cã thÓ thÊy phiÕn v¶y máng nhá ®Ëy lªn bÒ mÆt c¬ thÓ lóc cßn sèng h×nh d¹ng biÕn ®æi cã lóc h×nh bÇu dôc, lóc h×nh trøng, h×nh ®Õ dµy, h×nh trßn... kÝch th−íc c¬ thÓ 6-7 x 6-11 μm. §o¹n tr−íc c¬ thÓ cã 3 tiªn mao: Tiªn mao gi÷a ng¾n kh«ng ho¹t ®éng, 2 tiªn mao bªn dµi gÊp r−ìi chiÒu dµi c¬ thÓ lµ c¬ quan di ®éng, gèc cña tiªn mao cã bäc co bãp. Hai bªn c¬ thÓ cã 2 d¶i s¾c tè mµu vµng. A B C H×nh 391: T¶o Psymnesium saltas Kutz: A- h×nh vÏ tæng qu¸t; B- h×nh KHV§T; C- vá cña mµng tÕ bµo thÊy rç c¸c vÈy máng (h×nh KHV§T)
BÖnh häc thñy s¶n- PhÇn 4 423 Ph−¬ng thøc sinh s¶n th−êng ph©n däc theo c¬ thÓ vµ tiÕn hµnh sinh s¶n vµo ban ®ªm nªn ban ngµy Ýt nh×n thÊy. Psymnesium ph¸t triÓn trong ®iÒu kiÖn m«i tr−êng pH cao, nhiÖt ®é cao vµ ®é muèi réng (1-30%o ) nh−ng thÝch hîp ë ®é muèi trªn d−íi 30%0. Psymnesium cã kh¶ n¨ng ph©n tiÕt ra ®éc tè vµ chÊt lµm vì tÕ bµo m¸u. Theo Uitzur vµ Shilo 1970 ®éc tè cña gièng t¶o nµy lµ 1 chÊt mì protein (Protio lipid). HiÖn nay còng cã mét sè nhµ khoa häc cho ®éc tè lµ chÊt glucolipid vµ galacto lipid (mì ®−êng). ë trong n−íc Psymnesium ph¸t triÓn ë mËt ®é 3,75 - 62,50. 106 tÕ bµo/lÝt n−íc ®Òu cã thÓ lµm cho c¸ chÕt, n−íc trong thuû vùc cã mµu vµng n©u. C¸c loµi c¸ khi bÞ tróng ®éc triÖu chøng cã kh¸c nhau lóc míi b¾t ®Çu c¸ mÌ nh¹y c¶m nhÊt tËp trung vµo bê ao sau ®ã møc ®é ngé ®éc t¨ng lªn, tÊt c¶ c¸c loµi c¸ tËp trung lªn mÆt n−íc gÇn bê, ®Çu chóc vµo bê vµ kh«ng ho¹t ®éng tiÕp theo c¸c loµi l−¬n, ch¹ch vµ c¸c loµi c¸ ®¸y, næi lªn mÆt n−íc, tr−ên lªn bê, c¸ mÌ b¾t ®Çu chÕt. C¸c loµi c¸ trong ao cã tiÕng ®éng t¹m thêi ph©n t¸n nh−ng lËp tøc tËp trung l¹i ngay. Lóc nµy c¸ bÞ ngé ®éc t−¬ng ®èi nghiªm träng nh−ng nÕu cã biÖn ph¸p cÊp cøu kÞp thêi th× c¸ vÉn sèng ®−îc. tr¸i l¹i nÕu c¸ bÞ tróng ®éc nÆng h¬n c¸ sÏ tÊp vµo bê mÊt th¨ng b»ng, c¬ thÓ n»m nghiªng, h« hÊp khã kh¨n råi dÇn dÇn sÏ h«n mª khã mµ cÊp cøu ®−îc. * Ph−¬ng ph¸p phßng trÞ: - Vµo mïa nhiÖt ®é cao cÇn bãn c¸c lo¹i ph©n l©n, ®¹m vµ ph©n h÷u c¬ ®Ó cho c¸c loµi t¶o ph¸t triÓn nã øc chÕ Psymnesium ph¸t triÓn. - §éc tè cña t¶o Psymnesium mÊt t¸c dông trong ®iÒu kiÖn pH d−íi 6 do ®ã bãn vµo m«i tr−êng n−íc mét l−îng muèi acid th× cã thÓ gi¶m ®éc cho c¸ nh−ng gi¸ thµnh cao, c¬ së s¶n xuÊt khã ¸p dông. - Khi ph¸t hiÖn cã nhiÒu t¶o Psymnesium ph¸t triÓn dïng Amonium sulphate 10-17 ppm phun ®Òu kh¾p ao. Ph−¬ng ph¸p nµy kh«ng dïng ®Ó cÊp cøu c¸ ®· ngé ®éc vµ mét sè loµi c¸ giai ®o¹n c¸ bét. 2.3. C¸ bÞ tróng ®éc do mét sè gièng t¶o gi¸p (H×nh 392,393). T¶o gi¸p g©y ®éc cho c¸ th−êng gÆp mét sè gièng sau ®©y: Peridinium, Gymnodinium, Ceratium. T¶o gi¸p gi÷a tÕ bµo cã mét r·nh ngang vµ mét r·nh däc rÊt râ, mçi r·nh mäc mét tiªn mao. - Gièng Peridinium: V¸ch tÕ bµo cã m¶nh gi¸p, mµu vµng n©u, c¬ thÓ h×nh trøng, h×nh ®a gi¸c, v¸ch tÕ bµo dµy, d−íi v¸ch cã c¸c u låi nhá, r·nh ngang nhá, r·nh däc mê. - Gièng Gymnodinium: TÕ bµo t¶o h×nh gÇn trßn, gi÷a tÕ bµo 2 r·nh rÊt râ, cã 2 tiªn mao mäc tõ chç giao nhau gi÷a 2 r·nh, v¸ch tÕ bµo lé râ, mµu c¬ thÓ xanh lam. - Gièng Ceratium: C¬ thÓ phÇn tr−íc vµ phÇn sau cã gai, h×nh d¹ng tÕ bµo h¬i gièng má neo, m¶nh gi¸p dµy vµ râ th−êng cã v©n hoa chia gi¸p ra nhiÒu m¶nh. C¸c gièng t¶o gi¸p trªn ph¸t triÓn m¹nh ë ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é cao, ao hå lo¹i nhá, cã nhiÒu mïn b· h÷u c¬, pH cao, ®é cøng lín. Mçi khi ®iÒu kiÖn m«i tr−êng thay ®æi ®ét ngét, t¶o gi¸p khã thÝch nghi nªn dÔ bÞ tiªu diÖt.
424 Bïi Quang TÒ 1 2 3 H×nh 391: T¶o gi¸p: 1- Gièng t¶o gi¸p Gymnodinium Stein; 2,3- Gièng t¶o gi¸p Peridinium Ehrenb A B C D E H×nh 392: T¶o gi¸p: A- Gymnodinium (KHV§T); B- Pyrodinium (KHV§T); C- Gyrosigma; D- Ceratium; E-Dinophysis; T¶o gi¸p ®¹i bé phËn lµ thøc ¨n tèt cña c¸ nh−ng mét sè gièng t¶o gi¸p ë trªn c¸ ¨n vµo kh«ng tiªu ho¸ ®−îc nÕu trong ao hå nu«i c¸ cã sè l−îng nhiÒu, lóc chÕt l¹i g©y ®éc h¹i cho c¸. * Ph−¬ng ph¸p phßng trÞ: Mçi khi ph¸t hiÖn t¶o gi¸p ph¸t triÓn m¹nh g©y ®éc h¹i cho c¸ cÇn nhanh chãng thay ®æi n−íc biÕn ®æi ®ét ngét cã thÓ øc chÕ t¶o gi¸p ph¸t triÓn. NÕu kh«ng cã kÕt qu¶ th× phun CuSO4 xuèng ao víi nång ®é 0,7 ppm. 2.4. Thñy triÒu ®á (Red tite) “Thñy triÒu ®á” hay “t¶o në hoa” lµ hiÖn t−îng t¶o biÓn ph¸t triÓn bïng næ vÒ sè l−îng. Khi t¶o në hoa cã thÓ lµm cho n−íc biÓn cã mµu ®á (nªn gäi lµ “thñy triÒu ®á”) hoÆc mµu xanh ®en hoÆc mµu xanh x¸m. T¶o në hoa lµ do vïng biÓn bÞ « nhiÔm vµ t¶o chÕt ®· g©y ®éc cho t«m c¸ sèng trong vïng ®ã (h×nh 393,394).
BÖnh häc thñy s¶n- PhÇn 4 425 Vïng biÓn ViÖt Nam ®· cã hiÖn t−îng triÒu ®á tõ ®Çu nh÷ng n¨m 90 cña thÕ kû 20, n¨m 1993-1994 ë vïng biÓn Sãc Tr¨ng, mòi Cµ Mau ng− d©n ®¸nh c¸ cho biÖt cã hiÖn t−îng n−íc biÓn ®á nh− n−íc phï sa. §Çu thÕ kû 21 pháng vÊn nh÷ng ng−êi ®i ®¸nh c¸ trªn biÓn th× cã 60% ng− d©n nãi lµ cã gÆp n−íc biÓn ®á (triÒu ®á). TriÒu ®á xuÊt hiÖn ë biÓn B×nh ThuËn trung tuÇn th¸ng 7/2002 vµ biÓn Nha Trang cuèi th¸ng 7/2002. BiÓn B×nh ThuËn tõ Cµ N¸ ®Õn Phan RÝ triÒu ®á lan réng kho¶ng 30km, khu vùc thiÖt h¹i nhÊt dµi kho¶ng 15km réng 5km tÝnh tõ bê. N−íc biÓn ®Æc qu¸nh nh− n−íc ch¸o lo·ng, ®Çu tiªn lµ mµu ®á sau chuyÓn mµu xanh ®en. T¶o (Phaeocystis globosa- mËt ®é lªn tíi 25 triÖu tÕ bµo/lÝt) në hoa t¸p vµo bê vµ tµn lôi, t¹o thµnh líp bïn dµy 5-10cm. ChØ tÝnh riªng c¸ song, t«m hïm nu«i lång chÕt hµng lo¹t, −íc tÝnh thiÖt h¹i hµng chôc tû ®ång (theo b¸o Thanh Niªn 30/7/2002). H×nh 393: triÒu ®á H×nh 394: lång nu«i c¸ chÕt do triÒu ®á H×nh 395: c¸ chÕt do triÒu ®á (biÓn B×nh H×nh 396: do triÒu ®á n−íc biÓn ®Æc qu¸nh ThuËn 7/2002) nh− ch¸o, mµu n©u ®á
426 Bïi Quang TÒ Ch−¬ng 13 sinh vËt h¹i ®éng vËt thuû s¶n 1. Thùc vËt h¹i c¸. 1.1. Rong m¹ng l−íi g©y h¹i cho c¸ (Hydrodictyon neticulatum Lacgerheim) (H×nh 397) Rong m¹ng l−íi thuéc hä Hydrodictyonceae, bé t¶o lôc cÇu (Chlorococcales) líp t¶o lôc. Rong m¹ng l−íi cã quÇn thÓ lín th−êng tån t¹i trong nh÷ng vïng n−íc tï nhÊt lµ c¸c ao nu«i c¸. Ban ®Çu nã kÕt l¹i thµnh mét khèi nhá sau lín dÇn kho¶ng 8-20 cm næi lªn mÆt n−íc gièng nh− tói l−íi nªn gäi lµ t¶o m¹ng l−íi. M¾t l−íi cña quÇn thÓ to nhá kh«ng æn ®Þnh. Th−êng do 5-6 tÕ bµo hîp l¹i mµ thµnh, lóc nhiÖt ®é cao ®iÒu kiÖn m«i tr−êng thÝch hîp nã ph¸t triÓn m¹nh h×nh thµnh nhiÒu m¾t l−íi c¸ trong ao ho¹t ®éng m¾c vµo l−íi kh«ng tho¸t ra ®−îc, c¸ sÏ chÕt. H×nh 397: Hydrodictyon reticulatum Lagerheim * Ph−¬ng ph¸p phßng trõ: - Dïng CuSO4 nång ®é 0,7ppm r¾c xuèng ao cã thÓ tiªu diÖt t¶o Hydrodictyaceae. - Dïng v«i tÈy ao tr−íc lóc th¶ c¸. 1.2. T¶o Zygnemataceae (H×nh 398). Hä tinh lôc t¶o (Zygnemataceae) g©y h¹i cho c¸ th−êng gÆp ë c¸c gièng sau: Spirogyra, Mougestia, Zygnema. Hä tinh lôc t¶o, c¬ thÓ h×nh trô, dµi kh«ng ph©n nh¸nh. - Gièng Spirogyra, mçi tÕ bµo cã 1-14 sîi thÓ s¾c tè h×nh xo¾n èc, mçi sîi cã nhiÒu h¹ch protein. - Gièng t¶o Zygnema cã 2 thÓ s¾c tè h×nh d¹ng h×nh d¹ng l−íi ng«i sao vµ mét h¹ch protein. Ngoµi thÓ s¾c tè ra mçi tÕ bµo t¶o cã h¹ch tÕ bµo. C¸c gièng t¶o lôc trªn th−êng ph¸t triÓn m¹nh ë nh÷ng r·nh m−¬ng n−íc c¹n vµ ven ao, lóc ®Çu c¬ thÓ giµ ®øt ra n»m ë ®¸y ao sau ®ã ph¸t triÓn dÇn thµnh tõng bói gièng nh− b«ng næi lªn mÆt n−íc biÕn thµnh mµu vµng xanh, dïng tay sê thÊy nhít. C¸c gièng t¶o trªn ®Òu lµ t¶o ®¬n bµo nh−ng tËp hîp l¹i thµnh quÇn thÓ, nh×n bÒ ngoµi th−êng khã ph©n biÖt sù sai kh¸c cña gièng mµ d−íi kÝnh hiÓn vi míi thÊy râ cÊu taä cña nã.
BÖnh häc thñy s¶n- PhÇn 4 427 C¸c gièng t¶o nµy trong qu¸ tr×nh sinh tr−ëng vµ sinh s¶n, tiªu hao mét l−îng lín muèi v« c¬ lµm gi¶m chÊt dinh d−ìng ¶nh h−ëng ®Õn sù ph¸t triÓn cña sinh vËt phï du lµ thøc ¨n cña c¸ nªn sinh tr−ëng chËm. T¸c h¹i chñ yÕu lµ t¶o thµnh tõng bói, c¸ b¬i léi m¾c vµo, c¸ bét kh«ng tho¸t ra ®−îc nªn bÞ chÕt. * BiÖn ph¸p phßng trõ: §Ó ®Ò phßng dïng v«i tÈy ao tr−íc khi th¶ c¸ vµo −¬ng nu«i nhÊt lµ ao −¬ng c¸ h−¬ng, c¸ gièng. NÕu ph¸t hiÖn cã t¶o Zygnemataceae ph¸t triÓn m¹nh dïng CuSO4 nång ®é 0,7 ppm trong toµn ao cã thÓ tiªu diÖt chóng cã hiÖu qu¶. 1 2 3 H×nh 398: Hä t¶o lôc Zygnemataceae : 1. Gièng Spirogyra; 2. Gièng Mougestia; 3. Gièng Zygnema. 2. Gi¸p x¸c ch©n chÌo Copepoda g©y h¹i cho c¸. Copepoda lµ phï du ®éng vËt lµm thøc ¨n cho c¸ con, c¸ lín cã gi¸ trÞ dinh d−ìng cao nh−ng mét sè gièng loµi l¹i lµ ®Þch h¹i nguy hiÓm ®èi víi trøng c¸ vµ c¸ bét. Do ®ã trong qu¸ tr×nh sinh s¶n nh©n t¹o c¸c loµi c¸ nu«i, nÕu n−íc dïng ®Ó cho ®Î vµ Êp trøng kh«ng läc kü sÏ dÉn ®Õn tæn thÊt nghiªm träng cho s¶n xuÊt. §èi víi c¸ bét sau khi në trong vßng 5 ngµy tuæi Copepoda lµ ®Þch h¹i nguy hiÓm nh−ng sau ®ã chuyÓn dÇn thµnh thøc ¨n quan träng cña c¸c loµi c¸ nu«i, nhÊt c¸ giai ®o¹n −¬ng c¸ h−¬ng, c¸ gièng. Mét sè gièng gi¸p x¸c g©y t¸c h¹i cho trøng c¸ vµ c¸ bét nh−: Sinodiaptomus, Thermocyclops, Misocyclops (h×nh 399). * BiÖn ph¸p phßng trõ: §Ó ®Ò phßng Copepoda ph¸t triÓn sè l−îng cao g©y t¸c h¹i cho c¸ bét vµ trøng c¸, cÇn sö dông c¸c biÖn ph¸p sau ®©y: • N−íc dïng ®Ó Êp trøng c¸, cÇn läc kü kh«ng ®Ó Copepoda lät vµo bÓ n−íc ®· läc, bÓ läc nªn th¶ Ýt c¸ mÌ hoa ®Ó c¸ ¨n bít Copepoda cã trong n−íc ®· xö lý. • C¸ tiªu hÕt no·n hoµng tèt nhÊt sau khi në 5 ngµy tuæi míi th¶ ra ao −¬ng. • Ao −¬ng c¸ bét dïng v«i tÈy kü, sau khi tÈy b¸n lãt vµ cho n−íc vµo mét thêi gian ng¾n cÇn th¶ c¸ ngay, ®ång thêi trong ao cho Ýt c¸ mÌ hoa.