Biểu tượng vô ngã trong tranh dân gian Đông Hồ

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 26 (51) - Thaùng 03/2017<br /> <br /> <br /> <br /> Biểu tượng vô ngã trong tranh dân gian Đông Hồ<br /> <br /> The symbol of “vô ngã” in Dong Ho folk painting<br /> <br /> Nguyễn Đình Kỳ<br /> Trường Đại học Thủ Dầu Một<br /> <br /> Nguyen Dinh Ky<br /> Thu Dau Mot University<br /> <br /> <br /> Tóm tắt<br /> Biểu tượng Vô ngã trong tranh dân gian Đông Hồ có nguồn gốc từ nền văn minh nông nghiệp lúa nước,<br /> hình thành trong bối cảnh giao lưu, tiếp biến văn hóa với các quốc gia đồng văn châu Á, được các nghệ<br /> nhân Đông Hồ chuyển hóa thành những hình tượng nghệ thuật tiêu biểu. Điển hình là những hình tượng<br /> được tạo dựng trong ba tác phẩm: Thổi sáo trên lưng trâu; Thả diều trên lưng trâu và Cá chép trông trăng.<br /> Ba tác phẩm này đã đạt đến trình độ biểu tượng nghệ thuật, biểu đạt cho tư tưởng giải thoát, giả lập bản thể<br /> tâm hồn con người đến cảnh giới Vô ngã, tự do tự tại, hòa nhập với thiên nhiên vô cùng vô tận.<br /> Từ khóa: biểu tượng, vô ngã, tranh dân gian Đông Hồ.<br /> Abstract<br /> The symbol of Selflessness in Dong Ho folk painting originated from the agricultural civilization of wet<br /> rice cultivation, being formed by the context of exchanges, acquired and transformed by the same<br /> language countries in Asia, transformed into the typically art image by Dong Ho Craftsman. Typically,<br /> the images were created in three works: Thoi sao tren lung trau; Tha dieu tren lung trau and Ca chep<br /> trong trang. These three works have reached the level of artistic symbolism, expressing the idea of<br /> liberation, emulating the essence of human soul to the high limit of Selflessness, freedom, integration<br /> with boundless nature.<br /> Keywords: symbol, selflessness, Dong Ho folk painting.<br /> <br /> <br /> <br /> 1. Đặt vấn đề giá trị chân - thiện - mĩ của con người.<br /> Biểu tượng là một bộ phận quan trọng Tranh dân gian Đông hồ là một trong<br /> không thể thiếu trong đời sống tinh thần của những thành tố có tính đặc thù của nền văn<br /> con người, nó vừa mang những đặc trưng hóa, trải qua hơn 500 năm tồn tại và phát<br /> văn hóa chung vừa chứa đựng những sắc triển nó đã trở thành bức tranh sinh động<br /> thái văn hóa riêng của mỗi cộng đồng, dân đa sắc màu về thế giới biểu tượng. Trong<br /> tộc, quốc gia và thời đại. Vì thế, hành trình đó nhóm biểu tượng Vô Ngã dù xuất phát<br /> tìm kiếm và nghiên cứu biểu tượng trong từ nhiều nguồn gốc khác nhau nhưng đã<br /> nghệ thuật tạo hình là hành trình khám phá được các nghệ nhân Đông Hồ chuyển hóa<br /> con đường trở về cội nguồn văn hoá và qua hình tượng nghệ thuật một cách sáng<br /> cũng là cuộc hành trình hướng đến những tạo. Điển hình là những hình tượng được<br /> <br /> <br /> 78<br />  NGUYỄN ĐÌNH KỲ<br /> <br /> <br /> tạo dựng trong ba tác phẩm Thổi sáo trên tượng khi nó được một nhóm người đồng<br /> lưng trâu; Thả diều trên lưng trâu và Cá ý rằng nó có nhiều hơn một nghĩa là đại<br /> chép trông trăng. Các tác phẩm này đã trở diện cho chính bản thân nó” [8; tr. 25]. Từ<br /> thành những biểu tượng nghệ thuật tiêu các khái niệm trên, chúng ta thấy rằng<br /> biểu biểu đạt cho thế giới quan, nhân sinh biểu tượng là một thuật ngữ có nội hàm<br /> quan và khát vọng vươn lên xây dựng cuộc phong phú, đa dạng, tùy theo ngữ cảnh mà<br /> sống tươi đẹp, ấm no hạnh phúc của người biểu tượng được giải thích một cách cụ<br /> dân lao động vùng Kinh Bắc xưa. thể hoặc có tính bao quát.<br /> 2. Nội dung Trong bài viết này, chúng tôi vận<br /> 2.1. Khái niệm biểu tượng và dụng lý thuyết biểu tượng, triết học, tư<br /> biểu tượng Vô ngã tưởng Phật giáo vào giải mã biểu tượng<br /> + Biểu tượng “Vô ngã” trong tranh dân gian Đông Hồ.<br /> Biểu tượng (symbol) là thuật ngữ xuất Qua đó, chỉ ra các tầng nghĩa văn hoá<br /> hiện rất sớm từ ngôn ngữ cổ châu Âu cũng như lối tư duy hình tượng đặc trưng<br /> (trong tiếng La Mã gọi là symbolus và của nghệ nhân dân gian Đông Hồ trong<br /> trong tiếng Hy Lạp gọi là symbolon). Xuất việc chuyển hóa biểu tượng thành hình<br /> phát từ mục đích sử dụng của các ngành tượng nghệ thuật trong ba tác phẩm: Thổi<br /> khoa học mà thuật ngữ này có sự biến ảo sáo trên lưng trâu, Thả diều trên lưng trâu<br /> cả về sắc thái lẫn ý nghĩa. và Cá chép trông trăng.<br /> Theo Từ điển Tiếng Việt, biểu tượng + Biểu tượng Vô ngã<br /> có hai nghĩa: nghĩa thứ nhất là hình ảnh Trang Tử, một nhà triết học uyên bác<br /> tượng trưng, nghĩa thứ hai là hình ảnh của Trung Hoa cổ đại là người kịch liệt<br /> nhận thức, cao hơn cảm giác, cho ta hình phản đối xem con người cá nhân là trung<br /> ảnh của sự vật còn giữ lại trong đầu óc tâm của vũ trụ. Ông cho rằng: “Cái tôi là<br /> khi tác động của sự vật vào giác quan ta một giới hạn trong không gian và thời gian,<br /> đã chấm dứt [6; tr. 140]; Đồng với quan chỉ có quên tôi, quên vật (vong ngã, vong<br /> điểm trên, Từ điển Tiếng Việt của Viện kỷ, vong vật), đạt tới cõi vật ngã lưỡng<br /> Khoa học xã hội Việt Nam - Viện Ngôn vong, vô kim cổ thì con người mới có thể<br /> ngữ học lại cho ví dụ cụ thể hơn, biểu hòa đồng với vũ trụ, sống một cuộc đời vô<br /> tượng có hai nghĩa: “1) Hình ảnh tượng tận, vô cùng” [3; tr 74]. Nói như vậy không<br /> trưng. Chim bồ câu tượng trưng cho hòa có nghĩa là phủ định cá nhân một cách giản<br /> bình. 2) Hình thức nhận thức, cao hơn đơn, mà lại là một sự khẳng định cá nhân<br /> cảm giác, cho ta hình ảnh của sự vật còn trong giới hạn khác, giới hạn của Vô ngã.<br /> giữ lại trong đầu óc sau khi tác động của Nơi đó con người được trở về bản tính tự<br /> sự vật tác động vào giác quan ta đã chấm nhiên, tự do, thoát khỏi luân lý và chính trị<br /> dứt” [7; tr. 80]; Với từ điễn Oxford theo kiểu Nho giáo đầy rẫy những trói<br /> Advancer lean’s Dictionary (2000) xem buộc, nặng về công danh.<br /> “biểu tượng là một người, một vật hay Theo Đại đức Thích Phước Tiến:<br /> một sự kiện tượng trưng cho cái chung “Khái niệm Vô ngã của Phật giáo bắt<br /> hay một tình huống nào đó” [9, tr. 780]; nguồn từ khái niệm Ngã, một thuật ngữ<br /> Còn Từ điển biểu tượng của J.E. Cirlot thì được dịch từ tiếng Ba Li gọi là atman để<br /> giải thích rằng: “những gì được gọi là biểu chỉ một ngã bản thân con người, cái tôi<br /> <br /> 79<br /> BIỂU TƯỢNG VÔ NGÃ TRONG TRANH DÂN GIAN ĐÔNG HỒ<br /> <br /> <br /> con người trong bản thân con người, một gian, tạo ra nét đặc trưng trong tư tưởng<br /> tiểu ngã trong đại ngã (anatman) của con sáng tác của các nghệ nhân Đông Hồ,<br /> người. Còn Ngã trong tiếng Anh gọi là khiến nó không hề trộn lẫn với bất kỳ một<br /> ego hoặc là self là từ chỉ một bản ngã, là dòng tranh dân gian nào khác.<br /> cái tôi, cái hình thành nên bản chất, cá Triết lý vô ngã của tranh Đông Hồ là<br /> tính của mỗi con người” [5]. Xét trong thế biểu hiện của sự giải thoát, vượt lên bản<br /> đối lập với Bản ngã, Vô ngã là biểu hiện ngã đời thường, cái bản ngã đã dồn nén<br /> của một chủ thể bất biến, vĩnh cửu, vượt con người đến chỗ cùng cực. Thêm nữa,<br /> ra khỏi mọi giới hạn của không gian và trong điều kiện xã hội có nhiều tập đoàn<br /> thời gian. Chủ thể này có thể hữu hình, có phong kiến nổi lên, đấu đá, tranh dành, vơ<br /> thể vô hình, có thể nằm ngoài mọi đối vét tài sản của dân chúng để củng cố quyền<br /> tượng cụ thể và cũng có thể nằm trong tất lực, dồn ép tầng lớp người lao động đến<br /> cả những đối tượng... chỗ lầm than. Đã tạo xung lực mạnh mẽ<br /> Để diễn giải khái niệm Vô ngã, Phật dẫn họ tìm đến tôn giáo, nghệ thuật như<br /> pháp mô tả quá trình vận động của 12 yếu liệu pháp tinh thần, giả lập bản thể tâm hồn<br /> tố (Thập nhị nhân duyên)... Qua đó, mỗi để vượt qua thực tại khắc nghiệt.<br /> một sự vật hay hiện tượng đều nằm trong Với cách hiểu như vậy, tác phẩm Thổi<br /> quy luật sinh - trụ - dị - diệt (vô thường) sáo trên lưng trâu, Thả diều diều trên lưng<br /> và tiến triển theo 12 bước (vô mình - hành trâu, Cá chép trông trăng là một hình thức<br /> - thức - danh sắc - lục nhập - xúc - thọ - ái phóng chiếu, giải phóng tâm hồn đến cảnh<br /> - thủ - hữu - sinh - lão tử). Mười hai bước giới vô ngã, tự do, tự tại, hòa nhập với<br /> này vừa tương tác lẫn nhau vừa đồng sinh thiên nhiên vũ trụ.<br /> đồng diệt trong một sát na. Nói một cách 2.2. Tính Vô ngã trong tranh dân gian<br /> khái quát: do cái này sinh khởi nên cái kia Đông Hồ qua ba tác phẩm: Thổi sáo trên<br /> sinh khởi, do cái này diệt vong nên cái kia lưng trâu; Thả diều trên lưng trâu; Cá chép<br /> diệt vong. Dân gian gọi nôm na: “Có lửa trông trăng<br /> mới có khói”. Còn triết học duy vật biện + Thổi sáo trên lưng trâu<br /> chứng thì cho rằng: “thế giới không có gì Chăn trâu thổi sáo là hình ảnh quen<br /> ngoài vật chất, bản chất của thế giới là vật thuộc mang dấu ấn văn hóa đặc trưng của<br /> chất; thế giới vật chất tồn tại vĩnh viễn, vô nền nông nghiệp lúa nước, là biểu tượng<br /> tận, không tự sinh ra và cũng không tự cho mối quan hệ cộng sinh, gần gũi, gắn bó<br /> mất đi mà chỉ chuyển hóa lẫn nhau từ giữa con người với vật nuôi trong đời sống<br /> dạng này sang dạng khác; chúng là nguồn thôn quê xưa. Tục ngữ có câu: “Con trâu<br /> gốc, là nguyên nhân và là kết quả của là đầu cơ nghiệp”, quả đúng như vậy, đất<br /> nhau” [2; tr. 289]. nước ta đã trải qua thời kỳ dài trong lịch sử<br /> Với người dân Kinh Bắc, may mắn có trên 90% dân số tham gia sản xuất nông<br /> hơn khi được cư ngụ trên mảnh đất được nghiệp. Hoạt động cày xới phụ thuộc hoàn<br /> xem là cái nôi phật giáo Đại Việt, xác lập toàn vào sức kéo của trâu, do đó con trâu<br /> vào triều đại nhà Lý. Trải qua biết bao có vị thế hết sức quan trọng trong đời sống<br /> thăng trầm lịch sử, tư tưởng phật giáo đã nông thôn. Trâu không chỉ là vật nuôi mà<br /> lắng lại như những trầm tích văn hóa, còn là hiện thân cho các giá trị tinh thần,<br /> phóng chiếu năng lượng vào tâm thức dân biểu hiện cho sức mạnh bền bỉ, dẻo dai;<br /> <br /> 80<br />  NGUYỄN ĐÌNH KỲ<br /> <br /> <br /> cho đức tính hiền lành, chịu thương, chịu họa, song thiếu nó bức tranh chỉ là một<br /> khó; là hiện thân đời sống nông nghiệp… bản sao của hiện thực. Sen không chỉ là<br /> đồng thời là đề tài hấp dẫn cho các loại một loài hoa có cấu trúc đẹp mà còn mang<br /> hình nghệ thuật khám phá, thể hiện. những phẩm chất cao quý, thoát tục,<br /> thanh khiết, tinh khôi gắn liền với tư<br /> tưởng phật giáo. Trong tâm thức dân gian,<br /> sen được ví với người có khí chất thanh<br /> bạch, thâm trầm nhưng đầy bản lĩnh, sống<br /> nơi bụi trần nhưng không bị ràng buộc,<br /> cám dỗ bởi lợi danh…<br /> Nếu như các nhà nghiên cứu mĩ thuật<br /> Nguyễn Bá Vân, Chu Quang Trứ, Nguyễn<br /> Phi Hoanh, Nguyễn Khắc Phi, Phạm Thị<br /> Chỉnh… luôn chú ý đến vẻ đẹp của hình<br /> tượng chú bé mục đồng ngồi vắt vẻo thổi<br /> sáo trên lưng trâu với lá sen che đầu, đặt<br /> trong mối quan hệ giữa nội dung và hình<br /> thức, ở thế tương quan loại hình nghệ thuật<br /> có tính đồng đại. Thì các nhà nghiên cứu<br /> văn hóa lại đặc biệt chú ý đến nguồn gốc<br /> và ý nghĩa của các cổ mẫu chứa đựng giá<br /> trị văn hóa trong đời sống cộng đồng. Điển<br /> hình cho hướng nghiên cứu này là công<br /> trình Tính minh triết trong tranh dân gian<br /> Hình 3.1. Thổi sáo trên lưng trâu Việt Nam của Nguyễn Vũ Tuấn Anh.<br /> Trong đó, ông đặc biệt chú trọng đến các<br /> Bên cạnh biểu tượng trâu, chú bé mục dấu hiệu biểu trưng cho triết lý Đông<br /> đồng cũng là một biểu hiện sinh động cho phương thâm trầm. Đó là hình ảnh có tính<br /> những ký ức tuổi thơ, gắn liền với nếp phá chấp trong quan niệm phật giáo được<br /> sinh hoạt chăn trâu, thả diều, bắt cá… thể hiện qua hình tượng chú bé mục đồng<br /> Song đứng trên bình diện biểu tượng chú ngồi lên hoa sen; hay dòng chữ “Diệp cái<br /> bé mục đồng còn mang nhiều lớp nghĩa hà thanh thanh” (một chiếc lá sen che trời<br /> khác nữa tùy thuộc vào cấu trúc biểu xanh) được ông liên hệ với hình tượng cây<br /> tượng. Cũng có khi chú bé mục đồng là nêu, biểu tượng thái cực trong văn hóa Lạc<br /> hiện thân của bản tính tự nhiên con người, Việt [1; tr 79].<br /> nhưng cũng có khi mang ý nghĩa là sự Với hai hướng nghiên cứu như đã trình<br /> khởi đầu của một kiếp người… bày, xét thấy giữa họ đã có sự bổ sung cần<br /> Để hiểu được ý đồ sáng tác của nghệ thiết về mặt lý luận và thực tiễn. Tuy nhiên<br /> nhân Đông Hồ trong tác phẩm Thổi sáo đứng trên quan điểm tiếp cận biểu tượng,<br /> trên lưng trâu, chúng ta không thể không chúng tôi nhận thấy tác phẩm Thổi sáo trên<br /> chú ý đến hình ảnh sen - một hình tượng lưng trâu còn có một giá trị mang tính biểu<br /> tưởng chừng như chỉ mang tính chất phụ trưng cần được nghiên cứu, đó là biểu<br /> <br /> 81<br /> BIỂU TƯỢNG VÔ NGÃ TRONG TRANH DÂN GIAN ĐÔNG HỒ<br /> <br /> <br /> tượng Vô ngã [H 3.1]. khác nhau.<br /> Trong số các công trình bàn về tính Tóm lại, Thổi sáo trên lưng trâu là<br /> chất của biểu tượng, chúng tôi đặc biệt lưu một biểu tượng điển hình thuộc nhóm biểu<br /> ý đến cuốn Ký hiệu học Văn hóa của tượng Vô ngã, thể hiện cho sự vượt lên bản<br /> Nguyễn Tri Nguyên. Theo tác giả biểu ngã cá nhân để đạt đến bản tính tự nhiên,<br /> tượng gồm ba tính chất cơ bản: “1) Tính tự do, tự tại hòa nhập với thiên nhiên vô<br /> thống nhất giữa cấp độ bản thể và cấp độ cùng vô tận.<br /> biểu hiện; 2) Tính quy ước và tính võ đoán; + Thả diều trên lưng trâu<br /> 3) Tính đa nghĩa và tính linh hoạt” [4; tr Thả diều trên lưng trâu cũng là một<br /> 127 - 132]. biểu hiện của triết lý Vô ngã [H 3.2], tuy<br /> Với tác phẩm Thổi sáo trên lưng trâu, nhiên các biểu hiện triết lý Vô ngã ở tác<br /> nếu xét biểu tượng Vô ngã ở tính chất thứ phẩm này mang đậm dấu ấn dân gian và có<br /> nhất thì cái biểu đạt (hình ảnh trâu, chú bé phần trực tiếp hơn tác phẩm Thổi sáo trên<br /> mục đồng, hình ảnh sen) và cái được được lưng trâu, thể hiện qua việc tác giả lựa<br /> biểu đạt (bản thể đời sống nông nghiệp, chọn biểu tượng hoa cúc và nón mê để bổ<br /> bản tính tự nhiên con người và tư tưởng sung ý nghĩa cho khát vọng giải thoát của<br /> giải thoát phật giáo) đã có sự thống nhất con người trước đời sống thực tại. Chúng<br /> giữa cấp độ vật chất và cấp độ tinh thần. ta đều biết nón mê là một thuật ngữ văn<br /> Trong trường hợp thứ hai tính quy ước hóa để chỉ một loại nón lá ở trạng thái cũ<br /> (bản thể đời sống nông nghiệp, bản tính tự kỹ, bình dị. Trong bài thơ Ngồi buồn nhớ<br /> nhiên con người và tư tưởng giải thoát phật mẹ ta xưa của Nguyễn Duy có câu:<br /> giáo) không đồng nhất với tính võ đoán (vô “Mẹ tôi không có yếm đào<br /> ngã), bởi mối liên hệ nội tại giữa vật biểu Nón mê thay nón quai thao đội đầu”<br /> (trâu, chú bé mục đồng, sen) và hàm biểu<br /> (vô ngã) đã bị nhòe mờ. Khi đó biểu tượng<br /> Vô ngã mang bản chất ngôn ngữ nghệ thuật<br /> - tín hiệu thẩm mĩ. Xét về mặt cấu trúc, hệ<br /> thống tín hiệu thẩm mĩ (vô ngã) lấy ngôn<br /> ngữ tự nhiên (trâu, sen, chú bé) làm chất<br /> liệu để biểu đạt. Do đó, hệ thống tín hiệu<br /> thẩm mĩ trong trường hợp này là một biểu<br /> tượng nghệ thuật hàm biểu, biểu tượng Vô<br /> ngã. Ở tính chất thứ ba, biểu tượng Vô ngã<br /> cũng được thể hiện ở tính đa nghĩa tồn tại ở<br /> cả bình diện hệ thống, trừu tượng (ý nghĩa<br /> biểu trưng của hình tượng) và bình diện<br /> hoạt động cụ thể của đối tượng (hình thức<br /> biểu đạt của tác phẩm). Mặt khác, ý nghĩa<br /> biểu tượng không phải là một ý nghĩa ổn<br /> định mà là một tiềm năng. Vì thế khả năng<br /> biểu hiện và khai thác ý nghĩa của biểu<br /> tượng cũng được thực hiện ở nhiều cấp độ Hình 3.2. Thả diều trên lưng trâu<br /> <br /> 82<br />  NGUYỄN ĐÌNH KỲ<br /> <br /> <br /> Nguyễn Duy đã tạo ra hai hình tượng + Cá chép trông trăng<br /> đối lập giữa yếm đào và nón mê, đặt trong<br /> trạng thái không và có để chỉ hoàn cảnh,<br /> thân phận của mẹ trong xã hội. Với ý nghĩa<br /> tương tự như vậy, nón mê trong tác phẩm<br /> Thả diều trên lưng trâu là một hình ảnh có<br /> tính biểu tượng, biểu đạt cho đời sống bình<br /> dị của người dân vùng thôn quê. Song<br /> trong sự bình dị, chất phác, mộc mạc đó lại<br /> chứa đựng nguồn nội lực và ý chí vươn lên<br /> mạnh mẽ như Nguyễn Vũ Tuấn Anh đã<br /> cảm nhận: “Chiếc nón vốn đội trên đầu chú<br /> bé mục đồng lại bay bổng lên cao như sự<br /> vươn lên của trí tuệ” [1; tr 81].<br /> Thêm một hình tượng có tính biểu<br /> trưng nữa đó là hoa cúc được các nghệ<br /> nhân điểm xuyết lên thân trâu, sắp xếp<br /> theo hướng vươn lên với cánh diều, biểu<br /> hiện cho mối liên hệ giữa ước mơ bay cao<br /> khám phá thế giới của con người. Trong<br /> cảm quan người Việt, hoa cúc mang ý<br /> nghĩa tượng trưng cho mùa thu, sự vĩnh<br /> cửu, chung thủy, thanh cao, trong sáng… Hình 3.3. Cá chép trông trăng<br /> Nếu như biểu tượng hoa sen biểu thị cho<br /> sự chân tu, thoát tục của phật giáo thì biểu Nằm trong nhóm biểu tượng thể hiện<br /> tượng hoa cúc mang màu sắc thế tục triết lý Vô ngã nhưng Cá chép trông<br /> nhiều hơn. trăng [H 3.3] lại có một hình thức biểu<br /> Điểm nhấn của tác phẩm là hình ảnh trưng hoàn toàn khác so với hai tác phẩm<br /> con trâu và chú bé mục đồng được nghệ Thổi sáo trên lưng trâu và Thả diều trên<br /> nhân thể hiện rất động. Tư thế chú bé nằm lưng trâu.<br /> trên lưng trâu giong diều thật thoải mái làm Ở bức tranh này nghệ nhân không sử<br /> sao, trâu và bé phối hợp với nhau nhịp dụng hình tượng con người hay vật nuôi<br /> nhàng đến mức chúng ta có cảm giác thân quen thuộc để thể hiện tư tưởng sáng tác<br /> thiết tự nhiên như những người bạn, một mà sử dụng hình tượng cá chép, một loài<br /> biểu hiện của sự hòa hợp giữa con người cá sống trong môi trường tự nhiên để biểu<br /> với thiên nhiên. đạt cho khát vọng và triết lý sống của con<br /> Như vậy, với việc sử dụng biểu tượng người. Truyền thuyết kể rằng: Vào năm nọ<br /> chú bé mục đồng thả diều bằng nón mê, trời hạn hán, vì số Rồng quá ít, không đủ<br /> trâu và hoa cúc các nghệ nhân Đông Hồ làm mưa xuống khắp mọi nơi nên Ngọc<br /> đã tạo nên một biểu tượng thẩm mĩ hàm Hoàng mới đặt ra một kì thi chọn các con<br /> biểu mang ý nghĩa giải thoát bản ngã vật lên làm Rồng. Cuộc thi có ba kì, mỗi kì<br /> trong dân gian. vượt qua một đợt sóng, con vật nào đủ sức,<br /> <br /> 83<br /> BIỂU TƯỢNG VÔ NGÃ TRONG TRANH DÂN GIAN ĐÔNG HỒ<br /> <br /> <br /> đủ tài, vượt được cả ba đợt thì mới được tính tự nhiên của con người để có được<br /> hóa Rồng. Nếu như Cá Rô chỉ vượt qua cuộc sống tự do tự tại.<br /> được đợt sóng thứ nhất, Tôm vượt qua 3. Kết luận<br /> được đợt sóng thứ hai thì Cá Chép phóng Biểu tượng Vô ngã trong tranh dân<br /> luôn một lượt vượt qua cả ba con sóng và gian Đông Hồ là những biểu tượng được<br /> hóa thành Rồng. Theo truyền thuyết, để đạt chuyển hóa thành hình tượng nghệ thuật<br /> được thành công đó Cá Chép phải tự chặt trong ba tác phẩm Thổi sáo trên lưng trâu;<br /> vây, vứt hết vẩy cả, chịu đau đớn mới có Thả diều trên lưng trâu và Cá chép trông<br /> thể hóa Rồng, vì thế ngoài tài ba, con cá trăng. Trong ba tác phẩm này, biểu tượng<br /> còn phải biết hy sinh, phải chấp nhận đối Vô ngã mặc dù được thể hiện ở nhều hình<br /> mặt với thử thách. Cá ước mơ hóa rồng, thức với các mức độ tư duy nghệ thuật<br /> cũng như con người mong ước trở thành khác nhau, song nhìn chung chúng đã đạt<br /> những con người tốt đẹp, có bản lĩnh, trí đến trình độ biểu tượng nghệ thuật tiêu<br /> tuệ để xây dựng một cuộc sống hạnh phúc biểu biểu đạt cho tư tưởng giải thoát, vượt<br /> viên mãn. Thông qua hình tượng Cá Chép qua thực tại khắc nghiệt, giải phóng tâm<br /> hóa Rồng người ta còn muốn đề cập tới hồn con người đến cảnh giới Vô ngã, tự do,<br /> vấn đề con người muốn đạt được ước mơ tự tại, hòa nhập với thiên nhiên vũ trụ.<br /> thì phải tu thân lập chí chứ không thể ngồi Trong bối cảnh hội nhập quốc tế sâu<br /> mong chờ may mắn được. rộng, cơ chế thị trường cùng với khả năng<br /> Trong văn hóa Việt Nam hình ảnh cá liên kết thông tin bằng công nghệ số đã đưa<br /> chép xuất hiện rất nhiều trong những dịp lễ con người sống trong các quốc gia, châu<br /> tết như Cá chép chơi trăng đi vào trong lục xích lại gần nhau, bổ sung cho nhau,<br /> những chiếc bánh trung thu đêm rằm tháng mang đến nhiều lợi ích cho con người cả<br /> tám, là con vật được chọn trong lễ phóng về vật chất lẫn tinh thần. Mặt khác vòng<br /> sinh trong ngày rằm tháng bảy của Phật xoáy toàn cầu hóa cũng tạo thêm nhiều áp<br /> giáo. Thậm chí cá chép còn là phương tiện lực cho đời sống của mỗi cá nhân, làm mất<br /> đi lại của Táo Quân khi về chầu trời vào cân bằng tâm lý, hình thành tư tưởng tiêu<br /> dịp 23 tháng chạp hàng năm, một số nơi cực, dẫn đến những hành động sai lầm gây<br /> còn coi cá chép là cá thần, cá thiêng. hậu quả nghiêm trọng. Vì thế chế ngự bản<br /> Nhà nghiên cứu Nguyễn Vũ Tuấn Anh ngã, lạc quan vượt qua nghịch cảnh là cách<br /> cho rằng: “Hình tượng cá chép trong tranh để mỗi người rèn luyện, tu dưỡng cho tâm<br /> kết hợp với một hình tượng quy ước làm trong sáng, an lạc trước những biến đổi<br /> nên tính minh triết của bức tranh. Đó chính nhanh chóng của nhịp sống hiện đại.<br /> là mặt trăng và bóng trăng soi đáy nước. Việc giữ gìn và phát huy các giá trị<br /> Trên thực tế, không có bóng trăng soi đáy biểu tượng Vô ngã của tranh dân gian<br /> nước, mà chỉ có bóng trăng soi mặt nước” Đông Hồ trong mĩ thuật Việt Nam hiện<br /> [1; tr 83]. Tuy nhiên, chúng tôi lại xem đại là hết sức cần thiết. Bởi qua đó không<br /> bóng trăng ở đáy nước là ảo ảnh của ánh những bảo tồn được nét đẹp văn hóa<br /> trăng trên không gian, đây là một hình ảnh truyền thống dân tộc mà còn làm phong<br /> giả lập có tính biểu tượng trong tư tưởng phú tâm hồn, chiều sâu văn hóa và năng<br /> Phật giáo, thể hiện quan niệm giải phóng lực khái quát hình tượng nghệ thuật của<br /> bản thân, vượt qua bản ngã, tìm đến bản người nghệ sĩ.<br /> <br /> 84<br />  NGUYỄN ĐÌNH KỲ<br /> <br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO https://www.youtube.com/watch?v=OjBa9X0<br /> Tiếng Việt vqhg, đăng ngày 12/02/2012.<br /> 1. Nguyễn Vũ Tuấn Anh (2001), Tính minh triết 6. Trung tâm Khoa học xã hội và Nhân văn<br /> trong tranh dân gian Việt Nam, Nxb VHTT. Quốc gia (2005), Từ điển tiếng Việt, Nxb Văn<br /> 2. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2007), Giáo trình hóa Sài Gòn, TP. Hồ Chí minh.<br /> triết học (dùng cho học viên cao học và 7. Viện Khoa học xã hội Việt Nam - Viện Ngôn<br /> nghiên cứu sinh không thuộc chuyên ngành ngữ học (1995), Từ điển Tiếng Việt, Hoàng<br /> Triết học), Nxb. Lý luận chính trị, Hà Nội. Phê chủ biên.<br /> 3. Phương Lựu (2000), Đạo gia và văn hoá Việt Tiếng Anh<br /> Nam, Nxb Văn hóa thông tin, Hà Nội. 8. J.E. Cirlot (1971), A dictionary of symbols,<br /> 4. Nguyễn Tri Nguyên, Cung Dương Hằng translated from the Spanish by Jack Sage,<br /> (2015), Ký hiệu học văn hóa, Giáo trình đại second edition published in the Taylor &<br /> học, Nxb Thông tin và truyền thông Hà Nội. Francis e-Library, 2001.<br /> 5. ĐĐ. Thích Phước Tiến (2016), bài giảng Vô 9. Oford Advanced Learn’s Ditionary (2000),<br /> ngã giữa đời thường, nguồn: sixth edition, Oford University Press.<br /> <br /> <br /> Ngày nhận bài: 27/01/2017 Biên tập xong: 15/3/2017 Duyệt đăng: 20/3/2017<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 85<br />