Bước chuyển tư tưởng chính trị Phan Châu Trinh – Giá trị và bài học lịch sử đối với sự nghiệp đổi mới ở Việt Nam hiện nay

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 27 (52) - Thaùng 4/2017<br /> <br /> <br /> <br /> Bước chuyển tư tưởng chính trị Phan Châu Trinh –<br /> Giá trị và bài học lịch sử đối với sự nghiệp đổi mới ở<br /> Việt Nam hiện nay<br /> Phan Chau Trinh’s political thought conversion – Value and history lessons for<br /> innovation enterprise in Vietnam<br /> <br /> TS. Phạm Đào Thịnh<br /> Trường Đại học Sài Gòn<br /> <br /> Pham Dao Thinh, Ph.D.<br /> Saigon University<br /> <br /> <br /> Tóm tắt<br /> Bước chuyển tư tưởng chính trị Phan Châu Trinh phản ánh quá trình nhận thức của ông trước sự thay<br /> đổi của thời đại. Trong giai đoạn hiện nay, xuất hiện những biến đổi rất lớn trên nhiều mặt của xã hội.<br /> Trên cơ sở phân tích những cơ sở hình thành, nội dung của bước chuyển tư tưởng chính trị Phan Châu<br /> Trinh, bài viết đưa ra những giá trị và bài học lịch sử đối với công cuộc đổi mới ở Việt Nam hiện nay.<br /> Từ khóa: bước chuyển tư tưởng, tư tưởng chính trị, dân chủ tư sản.<br /> Abstract<br /> The transformation of Phan Chau Trinh's political thought has reflected his congnitive process before<br /> the change of times. In the present period, there are great changes in many aspects of society. Based on<br /> the analysis of the foundations, contents of Phan Chau Trinh's political ideology conversion, the paper<br /> presents values and historical lessons for innovation enterprise in Vietnam.<br /> Keywords: moving thoughts, political thought, bourgeois democracy.<br /> <br /> <br /> Phan Châu Trinh (1872 - 1926), xuất trào lưu tư tưởng, các cuộc cải cách trong<br /> thân trong gia đình quan võ tại làng Tây khu vực, đã góp phần hình thành bước<br /> Lộc, huyện Tiên Phước, phủ Tam Kỳ, tỉnh chuyển trong tư tưởng của Phan Châu<br /> Quảng Nam. Ông nổi tiếng thông minh, Trinh, đó là bước chuyển từ hệ tư tưởng<br /> học giỏi, năm 1900 đỗ cử nhân, năm 1901 phong kiến sang tư tưởng dân chủ tư sản<br /> đỗ phó bảng. Năm 1902, ông học trường và tiến gần đến chủ nghĩa Mác - Lênin.<br /> Hậu bổ và được nhậm chức quan Thừa Bước chuyển tư tưởng của Phan Châu<br /> biện bộ Lễ. Với nhãn quan chính trị nhạy Trinh xuất phát từ những cơ sở, tiền đề lý<br /> bén, ông nhận thức được sự thối nát, mục luận của nó. Về lịch sử, cuối thế kỷ XIX,<br /> ruỗng của triều đình nhà Nguyễn, nên từ bỏ dân tộc Việt Nam trở thành một nước<br /> quan trường (1904), đem tài trí đi tìm con thuộc địa nửa phong kiến. Vua quan trở<br /> đường cứu nước, cứu dân. Qua trải nghiệm thành tay sai của thực dân Pháp, nhân dân<br /> thực tiễn cách mạng, sự tác động của các sống dưới hai tròng nô lệ: thực dân, phong<br /> <br /> 19<br /> BƯỚC CHUYỂN TƯ TƯỞNG CHÍNH TRỊ PHAN CHÂU TRINH – GIÁ TRỊ VÀ BÀI HỌC LỊCH SỬ…<br /> <br /> <br /> kiến. Điều đó đánh thức lương tri của một của chế độ phong kiến nên từ quan, chuẩn<br /> bộ phận trí thức tiến bộ, khiến họ sẵn sàng bị cho một con đường mới. Thứ hai, từ<br /> đứng về phía lợi ích dân tộc và nhân dân, năm 1905 đến năm 1910, Phan Châu Trinh<br /> chống lại thực dân, phong kiến. Lịch sử xây dựng phong trào Duy tân, theo tư<br /> dân tộc đặt ra yêu cầu đi tìm con đường tưởng dân chủ tư sản ở trong nước. Thứ ba,<br /> cách mạng để cứu nước, cứu dân. Cùng với từ năm 1911 đến năm 1926, Phan Châu<br /> hoàn cảnh lịch sử ấy, ở trong nước một trào Trinh hoạt động đòi các quyền dân sinh,<br /> lưu tư tưởng mới xuất hiện, đó là tư tưởng dân chủ tại Pháp và diễn thuyết tại Việt<br /> Canh tân của các nhà trí thức tiến bộ, như Nam lúc cuối đời.<br /> Nguyễn Trường Tộ, Đặng Huy Trứ, Về tác phẩm, Phan Châu Trinh viết<br /> Nguyễn Lộ Trạch, Phạm Phú Thứ, Họ chủ nhiều thể loại: Chính luận có các tác phẩm:<br /> trương đổi mới đất nước trên các lĩnh vực Đầu Pháp chính phủ thư, Trung kỳ dân<br /> như cách thức cai trị đất nước của nhà vua, biến tụng oan thủy mạt ký, Đông Dương<br /> chính sách ngoại giao, học thuật, lối sống, chính trị luận, Pháp - Việt liên hiệp hậu chi<br /> củng cố quân sự, v.v… Bên cạnh đó, tư tân Việt Nam, Thư thất điều; Diễn thuyết<br /> tưởng Tân thư là một trào lưu tư tưởng tiến có các bài nổi tiếng: Đạo đức và luân lý<br /> bộ của Nhật Bản, Trung Quốc khoảng cuối Đông Tây, Quân trị chủ nghĩa và dân trị<br /> thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX. “Tân thư” dùng chủ nghĩa; Thơ ca quốc âm và thơ chữ Hán<br /> để chỉ các sách báo về khoa học xã hội, gồm những tập thơ Tây hồ thi tập, Tỉnh<br /> khoa học tự nhiên chứa đựng kiến thức mới quốc hồn ca I, Tỉnh quốc hồn ca II, Giai<br /> của Âu - Mỹ dịch ra chữ Hán, chữ Nhật có nhân kỳ ngộ diễn ca, Xăng tê thi tập, Năm<br /> ảnh hưởng lớn đến các nhà tư tưởng đương bài gia huấn, Quốc âm tạp vịnh; Các bài<br /> thời. Phan Châu Trinh viết: “Buổi ấy các báo và Các bức thư.<br /> danh sỹ nước Pháp như Lư - thoa, Mạnh - Bước chuyển tư tưởng của Phan Châu<br /> đức - tư - cưu, Phúc - lộc - đặc - nhĩ, v.v… Trinh phản ánh sự phát triển của dân tộc và<br /> kế tiếp nhau nổi lên phát huy cái nghĩa dân thời đại, với nội dung phong phú, đa dạng<br /> quyền, chẳng đầy vài mươi năm mà cái thế nhưng có thể khái quát thành các nội dung<br /> lực ảnh hưởng ra khắp toàn châu Âu”[2, cơ bản như sau:<br /> 669]. Năm 1911, khi sang Pháp được Phan Châu Trinh từ bỏ chế độ quân<br /> chứng kiến sự phát triển của nền dân chủ chủ và đi đến chủ nghĩa dân quyền. Mục<br /> phương Tây, sự tác động của cuộc cách đích sự nghiệp Phan Châu Trinh là dùng tài<br /> mạng Tân Hợi (1911) của Trung Quốc, các trí để cứu dân, cứu nước đang chìm đắm<br /> cuộc canh tân của Nhật Bản, Thái Lan, đã trong nô lệ. Khi được bổ nhiệm làm quan,<br /> góp phần hình thành bước chuyển trong tư ông thấy khoa cử cũng chỉ là kiếm chức<br /> tưởng của Phan Châu Trinh. quan nhằm “vinh thân, phì gia”, chứ không<br /> Bước chuyển tư tưởng của Phan Châu thể thực hiện được mục đích. Ông nhận<br /> Trinh diễn ra trong thời gian khá dài, có thể thức được sự suy tàn của chế độ phong<br /> chia thành các giai đoạn: thứ nhất, từ năm kiến, sự chìm đắm trong hư văn một bộ<br /> 1894 đến năm 1904, Phan Châu Trinh ông phận Nho sỹ vẫn chưa kịp chuyển biến<br /> theo Nho học, đứng trên lập trường tư theo thời thế. Phan Châu Trinh viết:<br /> tưởng quân chủ, đậu Phó bảng năm 1901 “Thế sự hồi đầu dĩ nhất không,<br /> và được bổ nhiệm làm quan. Sau một thời Giang sơn vô lệ khấp anh hùng.<br /> gian quan trường, ông thấy được bản chất Vạn gia nô lệ cường quyền hạ,<br /> <br /> <br /> 20<br />  PHẠM ĐÀO THỊNH<br /> <br /> <br /> Bát cổ văn chương thụy mộng trung” chế độ quân chủ chuyên chế, đồng thời ca<br /> [2, tr.95]. ngợi chế độ dân chủ. Để giành lại độc lập<br /> Nghĩa là: Việc đời nhìn lại thấy chẳng dân tộc, chủ quyền đất nước, phải thức tỉnh<br /> còn gì, sông núi không còn nước mắt để nhân dân ra khỏi sự mê muội của nọc độc<br /> khóc các bậc anh hùng. Muôn nhà làm tôi chuyên chế phong kiến, cho nên Phan<br /> tớ dưới ách cường quyền, nhiều người Châu Trinh đã tích cực phê phán, tố cáo<br /> đang ngủ mê trong giấc mộng văn chương chế độ phong kiến nhằm làm cho nhân dân<br /> bát cổ. hiểu được bản chất thối nát của nó. Ông<br /> Khi làm quan (1902), thông qua Đào viết:<br /> Nguyên Phổ, Thân Trọng Huề - những “Hiềm vì nỗi học hành sai lối,<br /> người có tư tưởng canh tân, Phan Châu Thóc vứt đi, rơm bổi quơ về,<br /> Trinh được tiếp xúc với tư tưởng Tân thư. Sai lầm từ thuở nhà Lê,<br /> Phan Châu Trinh rất phấn khởi và đến với Bước qua nhà Nguyễn sa bê dần dần”<br /> tư tưởng dân chủ, ông viết: “Đến ngày kia [2, tr.340].<br /> có sách mới mà đọc, thì thích lắm nói: Theo ông, sự chậm chạp trong đổi mới<br /> “Đây chính là cái thời hữu dụng của kẻ ngu về chính trị đã làm cho dân tộc đi vào con<br /> cuồng. Ta đem cái chí của kẻ cuồng ngu đường suy yếu, “vì cái nọc độc quân chủ<br /> của ta, thi hành kiến thức ngu cuồng của ta, mà nó giết hẳn cái lòng ái quốc của dân<br /> chưa hẳn không ít có ích cho quốc dân” [2, Việt Nam ta” [2, tr.981]. Ông còn cho<br /> tr.588-589]. Càng tiếp xúc với Tân thư, rằng, Nho giáo đã hết vai trò lịch sử, không<br /> ông càng tin vào con đường cách mạng dân còn phù hợp với sự phát triển của thời đại,<br /> chủ tư sản. Ông viết: “Từ khi sách mới ông viết: “Nay tôi mới biết cái độc hại của<br /> dịch của châu Âu du nhập, mới hiểu rõ tiền văn bát cổ, không những đủ làm cho mất<br /> đồ sống chết của dân tộc ở trong cái đại nhà mất nước; mà còn hiện hình biến tướng<br /> mạnh yếu của năm châu” [2, tr.577]. Có để giết hết cả nòi giống mới thôi” [2,<br /> thể nói, Việt Nam vào đầu thế kỷ XX, Phan tr.605]. Phan Châu Trinh là người đầu tiên<br /> Châu Trinh là người sớm nhận thức được tố cáo vua Khải Định bán nước, Thư thất<br /> giá trị tư tưởng dân chủ tư sản, từ đó ông điều đã khái quát bảy tội của vua Khải<br /> tập hợp lực lượng tham gia như Huỳnh Định đáng phải chém đầu [2, tr.647-674].<br /> Thúc Kháng, Trần Quý Cáp,... Những năm Ông phê phán vua: “Nay bệ hạ sinh đẻ<br /> đầu thế kỷ XX bắt đầu xuất hiện phong trong nước Nho giáo, và làm vua trong thời<br /> trào tư sản hóa các nhà Nho tiến bộ. Tư bây giờ là thời thế kỷ XX, mà nước ta lại<br /> tưởng dân chủ tư sản như một luồng gió đứng dưới quyền nước Pháp bảo hộ, mà Bệ<br /> mới trong đời sống chính trị Việt Nam. Sự hạ dám tôn mình như thần thánh, nghênh<br /> chuyển biến đó thể hiện quá trình phủ định ngang trên đầu dân. Vậy thì chẳng những<br /> biện chứng: từ bỏ hệ tư tưởng phong kiến, dân An Nam không thể dung được Bệ hạ,<br /> tiếp thu những tư tưởng tiến bộ, xây dựng mà dân nước Pháp cũng lại khi dể Bệ hạ<br /> hệ tư tưởng dân chủ tư sản trong bối cảnh nữa [2, tr.653]. Phan Châu Trinh cho rằng,<br /> lịch sử Việt Nam hết sức tăm tối. Vậy tư theo quy luật tiến hóa của lịch sử, chính thể<br /> tưởng dân chủ tư sản của Phan Châu Trinh quân chủ chuyên chế đã không còn phù<br /> bao gồm những nội dung nào? hợp với thời đại, cần phải chấm dứt sự tồn<br /> Trước hết, trên lập trường dân chủ tư tại của nó thay bằng chế độ dân chủ.<br /> sản Phan Châu Trinh đã kịch liệt phê phán Cùng với việc phê phán chế độ quân<br /> <br /> <br /> 21<br /> BƯỚC CHUYỂN TƯ TƯỞNG CHÍNH TRỊ PHAN CHÂU TRINH – GIÁ TRỊ VÀ BÀI HỌC LỊCH SỬ…<br /> <br /> <br /> chủ, Phan Châu Trinh ca ngợi chế độ dân đối với nhân dân, hoặc một số chính sách<br /> chủ tư sản. Mọi quyền lực thuộc về nhân thực dân, hoặc chính phủ bảo hộ không<br /> dân, đều nằm trong khuôn khổ luật pháp, làm hết sứ mệnh bảo hộ,.. [2, tr.385-408].<br /> vua trái phép cũng bắt tội. Bộ máy nhà Cùng với việc phê phán chế độ quân<br /> nước là những người do nhân dân bầu ra chủ chuyên chế, ca ngợi chế độ dân chủ,<br /> nên nhất nhất phải làm theo lợi ích của Phan Châu Trinh nhận thấy vai trò quyết<br /> nhân dân. Ông viết: “Là những người được định sự phát triển lịch sử của nhân dân nên<br /> uỷ quyền cho, phải thuận theo ý muốn của đã chủ trương khai dân trí, chấn dân khí,<br /> dân mà làm những việc lợi dân ích nước” hậu dân sinh nhằm chấn hưng dân tộc.<br /> [2, tr.652]. Trong bài diễn thuyết tại Sài Theo Phan Châu Trinh, khai dân trí<br /> Gòn năm 1925, ông đã trình bày rất nhiều tức là phải bỏ lối học tầm chương trích cú<br /> về tư tưởng dân chủ và một trong những của nền Nho học, mở trường dạy chữ quốc<br /> vấn đề khá mới mẻ là quản lý xã hội bằng ngữ, kiến thức khoa học thực dụng, bài trừ<br /> pháp luật thay cho quản lý thần dân theo ý hủ tục. Việt Nam mất nước có lý do từ<br /> chí của vua. Ông viết: “Nói tóm lại, dân trị nguyên nhân “cái nọc độc quân chủ vào<br /> tức là pháp trị. Quyền hạn và bổn phận của trong óc dân ta sâu quá, mà cái trình độ của<br /> mỗi người trong nước, bất kỳ người làm việc dân ta cũng thấp quá” [2, tr.980], nền Nho<br /> nhà nước hay là người thường, đều có pháp học với kiến thức cũ kỹ, lạc hậu không còn<br /> luật chỉ định rõ ràng, không khác gì là có phù hợp với thời cuộc, ông viết:<br /> đường gạch sẵn, cứ trong đường ấy mà đi, tự “Từ khi cử nghiệp thiết khoa,<br /> do muốn bước tới bao nhiêu cũng được, Năm kinh, bốn truyện hóa ra tro tàn”<br /> không ai ngăn trở cả. Chỉ trừ khi nào xâm lấn [2, tr.342].<br /> đến quyền hạn của người khác thì không Để mở mang dân trí, Phan Châu Trinh<br /> được mà thôi” [2, tr.985]. cho rằng phải tiến hành học thực dụng cốt để<br /> Theo Phan Châu Trinh, cách mạng dân phục vụ cuộc sống dân sinh chứ không chỉ<br /> chủ tư sản phải dựa vào Pháp để làm cho học thơ văn phù phiếm. Về kiến thức trong<br /> dân tộc mở mang dân trí, bồi dưỡng sức giáo dục cần phải đổi mới nội dung, phương<br /> dân, rồi từ đó mà giành độc lập, nên không pháp, đặc biệt là chú trọng về giáo dục khoa<br /> chủ trương bạo động. Con đường cách học, kỹ thuật. Ông viết:<br /> mạng dân chủ tư sản như một luồng gió “Ước học hành mở cho xứng đáng,<br /> mới thức tỉnh dân tộc ta trong sự mê muội Đừng vẽ hình, vẽ dạng cho qua;<br /> mấy trăm năm. Tuy nhiên, ông chưa nhận Công thương, kỹ nghệ chuyên khoa,<br /> thức đầy đủ bản chất của dân chủ tư sản, Trí tri, cách vật cho ta theo cùng” [2,<br /> đặc biệt, ông lại ảo tưởng khi chủ trương tr.348].<br /> dựa vào Pháp để thực hiện dân chủ ở Việt Đối với nền văn minh phương Tây,<br /> Nam, rồi giành độc lập dân tộc. Một thuộc theo ông cần phải tiếp thu những giá trị để<br /> địa của thực dân thì không thể có dân chủ mở mang dân trí. Tư tưởng của ông đã phá<br /> và độc lập, tự do! Ông đề ra nhiệm vụ bỏ truyền thống “trọng Đông, khinh Tây”,<br /> giành độc lập dân tộc, nhưng ông chưa đề ông viết: “…đem cái sự học Âu tây để so<br /> ra mục tiêu đánh đuổi thực dân Pháp. Khi sánh lại với cái học cũ của ta, để xem điều<br /> phê phán chế độ phong kiến, ông công kích gì hay, điều gì dở, cho người ta xét đoán<br /> rất mạnh mẽ nhưng đối với thực dân chỉ mà tìm lấy đàng tấn tới về sau” [2, tr.964].<br /> phê phán việc ngược đãi của người Pháp Trong bối cảnh đất nước bế tắc về con<br /> <br /> <br /> 22<br />  PHẠM ĐÀO THỊNH<br /> <br /> <br /> đường cách mạng, tư tưởng khai dân trí có phát triển kinh tế phải tiến hành phát triển<br /> tác dụng nhất định làm thay đổi lối tư duy ngành nghề nhằm tạo ra nhiều sản phẩm<br /> cũ để vươn lên tầm nhận thức mới cao hơn, phục vụ đời sống xã hội. Đặc biệt, trong<br /> phù hợp với sự phát triển của thời đại. quá trình giao lưu với văn minh phương<br /> Chấn dân khí là làm cho mọi người Tây, cũng như khi đọc những bản điều trần<br /> thức tỉnh tinh thần tự lực, tự cường, giác của Nguyễn Trường Tộ, Phan Châu Trinh<br /> ngộ được quyền lợi của mình giải thoát rất tâm đắc các đề nghị của Nguyễn<br /> khỏi sự kìm kẹp của chế độ quân chủ Trường Tộ với nhà vua là cần phải nhanh<br /> chuyên chế. Sự trì trệ, suy vong của dân chóng cho người sang phương Tây học<br /> tộc không phải từ bản chất của dân tộc ta nghề. Trong bài diễn thuyết tại Sài Gòn<br /> kém cỏi. Từ buổi đầu lịch sử, dân tộc ta đã (1925) có đoạn ông nói: “Cũng có người<br /> có hàng trăm năm dựng nước trở thành một học hành như Nguyễn Trường Tộ khuyên<br /> quốc gia độc lập, có chủ quyền, có nền văn vua dạo qua bên Tây xem xét cái văn minh<br /> hóa bền vững. Sự yếu kém của dân tộc là của họ, rồi cho người qua học,…” [2,<br /> do chế độ phong kiến không cho nhân dân tr.975]. Sự giao lưu với các phong trào văn<br /> quyền học tập, tự lực, tự cường. Qua khảo minh phương Tây là điều kiện phát triển<br /> cứu lịch sử nước nhà, ông chỉ ra nguyên đất nước, ông viết:<br /> nhân yếu kém đó: “Lấy lịch sử mà nói thì “Mau mau đi học lấy nghề,<br /> dân tộc Việt Nam không phải là một dân Học rồi ta sẽ đem về dạy nhau” [2,<br /> tộc hèn hạ, mà cũng không phải là một dân tr.174].<br /> tộc không thông minh, thế thì vì lẽ nào ở Lúc bấy giờ, Phan Châu Trinh đã quan<br /> dưới quyền bảo hộ hơn 60 năm nay mà vẫn tâm đến việc mở mang ngành nghề với<br /> còn mê mê muội muội, bịt mắt vít tai mục đích phát triển kinh tế hàng hóa. Nền<br /> không chịu xem xét, không chịu học hỏi sản xuất phải giao lưu với nước ngoài, phải<br /> cái hay, cái khéo của người” [2, tr.952]? bảo đảm nhiều hàng hóa phục vụ nhu cầu<br /> Tư tưởng chấn dân khí của Phan Châu trong nước và xuất khẩu để tạo ra sự tích<br /> Trinh thể hiện tính cách mạng nhằm phục luỹ cho nền kinh tế, phạm trù “tư bản” đã<br /> hưng truyền thống hào hùng của dân tộc. được Phan Châu Trinh đề cập, ông viết:<br /> Trong chế độ thực dân phong kiến đã làm “Nghề càng ngày càng đua càng tới,<br /> cho dân mê muội trong sự an phận, xa lánh Vật càng ngày càng mới dễ coi.<br /> chính trị, ông viết: “Còn nó sợ dân biết Chở chuyên đi bán nước ngoài,<br /> chính trị nhiều thì nó lại sinh ra cách mạng, Lợi trong đã được, lợi ngoài lại thêm.<br /> cho nên nó cấm học trò và dân không được Được nhiều lời càng thêm tư bổn,<br /> nói đến chính trị” [2, tr.973]. Vì thế, trong Rộng bán buôn khắp bốn phương trời”<br /> Tỉnh quốc hồn ca I và Tỉnh quốc hồn ca II [2, tr.193].<br /> Phan Châu Trinh kêu gọi, khích lệ nhân Như vậy, có thể nói Phan Châu Trinh<br /> dân mau mau tỉnh ngộ, học tập những giá là người có tầm nhìn mang tính chất hiện<br /> trị văn minh phương Tây để chấn hưng đất đại, không chỉ bàn về kinh tế hàng hóa mà<br /> nước. còn đề cập hàng loạt vấn đề như: lập hội<br /> Hậu dân sinh tức là phải làm cho mọi buôn bán, dạy học nghề, xây dựng lối sống<br /> người biết phát triển kinh tế mở mang giản dị, lành mạnh, chống mê tín, dị đoan,<br /> ngành nghề, làm cho cuộc sống ấm no, cải tiến kỹ thuật, tổ chức y tế,… Đó là<br /> hạnh phúc. Theo ông, một dân tộc muốn những chủ trương bám sát thực tế, phục vụ<br /> <br /> <br /> 23<br /> BƯỚC CHUYỂN TƯ TƯỞNG CHÍNH TRỊ PHAN CHÂU TRINH – GIÁ TRỊ VÀ BÀI HỌC LỊCH SỬ…<br /> <br /> <br /> đời sống nhân dân [2, tr.168-194]. giụm cây làm rừng, không đến nỗi trơ trọi,<br /> Để thực hiện được những chủ trương lơ láo, ù lỳ như ngày nay” [2, tr.943]. Giá<br /> trên, theo Phan Châu Trinh cần phải thức trị nổi bật trong tư tưởng Phan Châu Trinh<br /> tỉnh nhân dân hiểu được quyền lợi của là làm cho nhân dân nhận thức được phạm<br /> mình. Trong tư tưởng dân chủ, Phan Châu trù dân chủ. Cũng như Phan Bội Châu, các<br /> Trinh nhấn mạnh đến vai trò, những quyền ông đều có quan niệm về mối quan hệ dân<br /> lợi cơ bản và thực hiện những nghĩa vụ với nước, quốc quyền với dân quyền, ông<br /> thiêng liêng cao cả với đất nước, ông viết: viết: “Gọi là nước, thì phải có đất đai, có<br /> “Một nòi dân cùng một giọt máu xẻ ra, nhân dân” [2, tr.605], đó là mối quan hệ<br /> cùng một thứ tiếng nói, ở trong miếng đất biện chứng nổi bật nhất trong tư tưởng dân<br /> mà ông cha ta nó đã đổ máu, đổ mồ hôi, đổ chủ tư sản đầu thế kỷ XX ở nước ta. Vậy<br /> nước mắt, để vỡ vạc ra, thành ra một nước để nhân dân hiểu được quyền lợi và nghĩa<br /> lưu truyền bốn ngàn năm đến giờ, thì được vụ của mình thì cách mạng Việt Nam phải<br /> phép hưởng quyền lợi trong miếng đất ấy, làm gì?<br /> được sống ở đó, chết chôn đó, giàu nhờ đó, Trước hết phải xây dựng một luân lý<br /> nghèo nương đó, làm gì thì không ai cấm quốc gia mới, không thể dựa vào tư tưởng<br /> đoán được” [2, tr.940]. truyền thống quân chủ chuyên chế, Phan<br /> Khi nói về quan hệ giữa quyền và Châu Trinh cho rằng, phải kết hợp truyền<br /> nghĩa vụ, Phan Châu Trinh gọi đó là đạo thống với hiện đại, dân tộc với thế giới.<br /> đức luân lý. Theo ông đạo đức luân lý có Ông viết: “Nếu ta giữ một ít đạo đức của<br /> sự phát triển từ thấp lên cao: luân lý gia ta, thâu thái một ít đạo đức của Âu đem<br /> đình, luân lý quốc gia, luân lý xã hội. Dân điều hòa lại, rồi khuyếch trương luân lý,<br /> tộc hèn yếu chỉ vì hiểu biết hạn hẹp trong nghĩa là khiến dân Việt Nam ai ai cũng đều<br /> quan hệ vua - tôi, không hề biết được quan biết nghĩa vụ đối với nước Việt Nam. Được<br /> hệ nước với dân, cho nên, nhân dân không như thế thì chẳng những nước Việt Nam<br /> hiểu được quyền lợi và nghĩa vụ của mình. sau này được giàu mạnh, mà trong thế giới<br /> Ông viết: “…cho nên dân trong nước này bất kỳ dân tộc nào muốn đến ăn chung<br /> không biết quyền dân là gì, thương nước là ở đậu trên miếng đất này cũng không giám<br /> gì, nghĩa vụ là gì?” [2, tr.938]. Hạn chế đem lòng khinh dễ ta như ngày nay nữa”<br /> trong luân lý xã hội là nhân dân không hề [2, tr.957]. Theo đó, tư tưởng dân chủ của<br /> biết đoàn thể là gì, tổ chức là gì, nguyên Phan Châu Trinh có bước phát triển, nếu<br /> nhân này là từ chế độ phong kiến. Ông trước đây, tư tưởng dân chủ chỉ dừng lại ở<br /> viết: “Dân không biết đoàn thể, không việc đối lập dân chủ với quân chủ một cách<br /> trọng công ích là bởi ba bốn trăm năm trở chung chung thì đến đây, tư tưởng dân chủ<br /> về đây, bọn học trò trong nước mắc ham gắn liền với độc lập dân tộc, gắn liền với<br /> quyền tước, ham bã vinh hoa của các triều những quyền cụ thể của người dân Việt<br /> vua mà sinh ra giả dối nịnh hót, chỉ biết Nam, gắn liền với phạm trù xã hội mang<br /> vua mà chẳng biết có dân” [2, tr.943]. Cho tính phổ biến. Điều này, thể hiện sự phát<br /> nên, phải khơi dậy tinh thần dân tộc, vì triển, chuyển biến tư tưởng chính trị của<br /> trước đây, dân tộc ta rất hào hùng và đoàn Phan Châu Trinh và cũng là tiền đề căn bản<br /> kết, biết bênh vực nhau. Ông nói: “…dân để ông đến gần chủ nghĩa Mác - Lênin.<br /> tộc Việt Nam này hồi cổ sơ cũng biết đoàn Với chủ trương cách mạng dân chủ tư<br /> thể, biết công ích, cũng góp gió làm bão, sản, Phan Châu Trinh sử dụng phương<br /> <br /> <br /> 24<br />  PHẠM ĐÀO THỊNH<br /> <br /> <br /> pháp cách mạng hòa bình, hợp pháp, công điểm là không gây ra tổn thất về tính mạng<br /> khai. Căn cứ vào tình hình trong nước, và vật chất của nhân dân, làm cho nhân dân<br /> Phan Châu Trinh cho rằng chủ trương cách thức tỉnh, vươn lên làm cách mạng, phê<br /> mạng bạo động của Phan Bội Châu là phán chế độ quân chủ, tố cáo quan lại Pháp<br /> không phù hợp, ông khẳng định bạo động vi phạm quyền dân chủ của nhân dân, tuy<br /> cách mạng sẽ gặp thất bại. Xét về mặt nhiên, phương pháp này không phù hợp<br /> chiến lược cách mạng, Phan Bội Châu là với mục đích đánh đuổi thực dân xâm lược.<br /> hoàn toàn đúng, vì đối với thực dân xâm Để thực hiện mục đích, nhiệm vụ của<br /> lược phải dùng bạo động cách mạng để cách mạng dân chủ tư sản, Phan Châu<br /> đánh đuổi. Xét về thực lực cách mạng, bạo Trinh phát hiện ra động lực của cách mạng<br /> động cách mạng có thể thất bại, cho nên là đoàn kết nhân dân. Theo ông, nhân dân<br /> quan điểm Phan Châu Trinh cũng có phần đoàn kết thì mới tập hợp được thành đảng<br /> phù hợp với thực tế cách mạng. phải, tổ chức để đấu tranh với thực dân<br /> Căn cứ tình hình sức người, sức của ở Pháp. Ông kêu gọi nhân dân đoàn kết xây<br /> trong nước còn rất yếu, nhân dân “không dựng thành tổ chức, đoàn thể để tham gia<br /> có chỗ nương thân, không có khí giới mà phong trào cách mạng, đoàn kết là một sức<br /> dùng, không có tiền của mà tiêu, …quyết mạnh của dân tộc. Ông viết:<br /> không thể sống nổi trong cái thế giới này, Xưa nay góp gió làm nên bão,<br /> lại còn chống cự được với ai nữa” [2, Muôn vạn nên ghi một chữ đồng [2,<br /> tr.404], Phan Châu Trinh chủ trương tr.281].<br /> phương pháp đấu tranh hòa bình, đòi dân Trong tác phẩm Tỉnh quốc hồn ca I,<br /> sinh, dân chủ một cách công khai với mục với mười hai phần nội dung, Phan Châu<br /> đích “trông dân có trí, dân có đường sống” Trinh dành một phần bàn về sự đoàn kết<br /> [2, tr.596]. Muốn thực hiện được những nhân dân. Ông phân tích thấu đáo những<br /> nhiệm vụ ấy, ông chủ trương đấu tranh trên hậu quả của mất đoàn kết, chỉ ra nguyên<br /> diễn đàn công khai, ông viết: “Cho nên sự nhân của mất đoàn kết là thiếu sự thông<br /> vận động của đảng tôi, toàn là tụ tập dân cảm, chia sẻ, không biết nhường nhịn nhau,<br /> chúng đường đường chính chính, diễn thậm chí tranh giành nhau quyền lợi vật<br /> thuyết, họp chí sĩ, khảo cứu chính trị thời chất. Do đó làm cho giống nòi hèn kém,<br /> thế, ăn to nói lớn, người và việc ai nấy đều giảm sức mạnh của dân tộc, dẫn đến mất<br /> thấy, cho nên xét nó rất dễ. Chủ nghĩa của nước. Cho nên, muốn giành độc lập, nhân<br /> tôi đã lợi dụng dân trí, thủ đoạn lợi dụng rõ dân ta phải đoàn kết một long [2, tr.168-<br /> ràng, cho nên những kẻ nghe theo đều là 194].<br /> người đọc sách biết lẽ, vì nước quên mình” Về nền chính trị, Phan Châu Trinh cho<br /> [2, tr.597]. rằng, nó có vai trò rất quan trọng đối với<br /> Phương pháp đấu tranh hòa bình là đời sống nhân dân: nền chính trị tiến bộ thì<br /> một phương pháp được một bộ phận trí nhân dân hạnh phúc, còn chính trị lạc hậu<br /> thức yêu nước tán thành, họ dựa vào pháp thì gây hậu họa cho nhân dân. Nền chính<br /> luật và diễn đàn công luận để đấu tranh, trị tốt hay xấu phụ thuộc vào chỗ dùng<br /> nhưng thường không đạt kết quả mong người, và mục đích chính trị sẽ quyết định<br /> muốn, hoặc nếu có cũng chỉ là sự nhượng việc dùng người của nền chính trị đó. Ông<br /> bộ tạm thời của thực dân nhằm xoa dịu viết: “Họa phúc của nhân dân gốc ở nền<br /> mâu thuẫn xã hội. Phương pháp này có ưu chính trị; mà chính trị tốt hay xấu thì bắt<br /> <br /> <br /> 25<br /> BƯỚC CHUYỂN TƯ TƯỞNG CHÍNH TRỊ PHAN CHÂU TRINH – GIÁ TRỊ VÀ BÀI HỌC LỊCH SỬ…<br /> <br /> <br /> đầu ở chỗ dùng người. Nếu chính trị nhằm với chủ nghĩa Mác - Lênin. Trong bức thư<br /> làm cho nước lợi dân giàu thì lối dùng gửi cho Nguyễn Ái Quốc năm 1922, Phan<br /> người sẽ là công; dùng người công chính Châu Trinh đã nói về chủ nghĩa Mác -<br /> thì tài trí sẽ được phát huy, mọi việc thực Lênin [2, tr.787-794].<br /> hành được chu tất; nếu chính trị dùng vào Mặc dù đã nghiên cứu chủ nghĩa Mác -<br /> tư lợi cá nhân, thì lối dùng người ắt là tư; Lênin, nhưng Phan Châu Trinh chỉ dừng lại<br /> dùng người là thiên tư thì hối lộ nảy sinh, với tư cách là một người cách mạng dân<br /> kỷ cương rối loạn” [2, tr.479-482]. chủ tư sản có cảm tình với chủ nghĩa Mác -<br /> Nhận thức đúng đắn về quyền quyết Lênin, chứ chưa nhận thức đầy đủ phạm trù<br /> định của nhân dân đối với thể chế, nên ông cách mạng vô sản. Trong lúc đó, năm<br /> cho rằng việc lựa chọn nền chính trị dân 1920, Nguyễn Ái Quốc đã đọc Sơ thảo lần<br /> chủ hay quân chủ do nhân dân tự quyết. thứ nhất những luận cương về vấn đề dân<br /> Ông viết: “Sau khi đã khôi phục sơn hà rồi, tộc và vấn đề thuộc địa của V.I Lênin và<br /> thì quân chủ hay dân chủ nhứt nhứt tuỳ tìm thấy được con đường cách mạng vô<br /> theo ý quốc dân, đảng thiếu niên không nên sản. Cho nên, có thể nói Phan Châu Trinh<br /> chủ trì bên nào cả” [2, tr.692]. Điều đó, cho mới đến gần chủ nghĩa Mác - Lênin chứ<br /> thấy, trong tư tưởng Phan Châu Trinh mọi chưa hoàn toàn nhận thức được bản chất<br /> ý đồ chính trị đều tập trung vào ích nước, của học thuyết cách mạng này, do hạn chế<br /> lợi dân, mưu cầu một xã hội tốt đẹp cho bởi những điều kiện lịch sử và nhận thức<br /> dân tộc. chi phối. Việc ông tiếp cận chủ nghĩa Mác<br /> Sau này, khi phong trào cách mạng tư - Lênin đã đánh dấu một bước chuyển khá<br /> sản chưa đạt được những kết quả mong quan trọng trong quá trình phát triển tư<br /> đợi, trong lúc đó phong trào cách mạng vô tưởng chính trị của ông. Từ chỗ nhận thức<br /> sản phát triển mạnh mẽ. Ở Pháp, Đảng được hạn chế của tư tưởng dân chủ tư sản,<br /> Cộng sản ra đời (1920), Nguyễn Ái Quốc nên Phan Châu Trinh đã khuyên Nguyễn<br /> (thành viên của nhóm Ngũ Long: Phan Ái Quốc cần phải thay đổi phương pháp<br /> Châu Trinh, Phan Văn Trường, Nguyễn Ái hoạt động, theo chủ nghĩa Mác và về trong<br /> Quốc, Nguyễn Thế Truyền, Nguyễn An nước để hoạt động cách mạng. Ông viết:<br /> Ninh) tham gia sáng lập và đi theo phong “Tôi khuyên anh thu xếp mà về, đem cái<br /> trào cộng sản quốc tế. Sự kiện ấy, có ảnh tài năng của mình khích động nhân tâm, hô<br /> hưởng nhất định đối với các thành viên của hào đồng bào ba kỳ đồng tâm hiệp lực, để<br /> nhóm Ngũ Long. Những năm 1920, phong mà đánh đổ cường quyền áp chế, ắt là<br /> trào cách mạng vô sản cũng đã phát triển thành công” [2, tr.790]. Đối với bản thân,<br /> mạnh mẽ, đặc biệt là cuộc Cách mạng Phan Châu Trinh thấy mình trong cảnh<br /> Tháng Mười Nga (1917) thành công đã “chim lồng cá chậu”, “hoa sắp tàn”, không<br /> làm rung động châu Âu. Từ những tác còn con đường nào khác, nên gửi lời nhắn<br /> động ấy, tư tưởng chính trị của Phan Châu nhủ đến Nguyễn Ái Quốc rằng: “Bởi vậy<br /> Trinh có những chuyển biến nhất định. tôi thành tâm mong mỏi anh thay đổi cái<br /> Mặc dù, ông chưa có ý đồ chuyển hướng phương pháp cũ kỹ đi để mà mưu đồ đại<br /> cách mạng vô sản nhưng ông đã nghiên sự” [2, tr.794]. Ông ý thức được “phương<br /> cứu và đến gần tư tưởng chủ nghĩa Mác - pháp cũ kỹ” của mình để từ đó rút ra kinh<br /> Lênin. Tại Pháp, ông bắt đầu nghiên cứu, nghiệm cho thế hệ sau không dẫm lên con<br /> có những nhận thức và cảm tình nhất định đường sai lầm. Nếu nói mỗi nhà tư tưởng<br /> <br /> <br /> 26<br />  PHẠM ĐÀO THỊNH<br /> <br /> <br /> tiến bộ là một bước đi trong lịch sử của tư nữa vấn đề dân sinh, mở rộng và phát huy<br /> tưởng Việt Nam, thì Phan Châu Trinh là dân chủ, đổi mới, cải cách hành chính, xây<br /> một bước đi khá tiến bộ, có tác dụng thúc dựng nhà nước kiến tạo và phát triển. Thứ<br /> đẩy lịch sử, tạo tiền đề cho những bước ba, tư tưởng dân chủ tư sản của Phan Châu<br /> tiếp theo. Tư tưởng dân chủ của Phan Châu Trinh phản ánh tinh thần trách nhiệm của<br /> Trinh được nhiều nhà tư tưởng đánh giá tầng lớp trí thức tiến bộ đối với một giai<br /> cao như là một sự thức tỉnh dân tộc, Hồ đoạn lịch sử tối tăm của dân tộc. Giai đoạn<br /> Chí Minh viết: “Năm 1926 có một sự thức hiện nay, cùng với sự phát triển của đất<br /> tỉnh trong toàn quốc tiếp theo sau cái chết nước và thời đại, hơn lúc nào hết đội ngũ<br /> của một nhà quốc gia chủ nghĩa Phan Châu trí thức nước nhà cần phát huy hơn nữa<br /> Trinh” [8, tr.20]. tinh thần trách nhiệm đối với dân tộc trước<br /> Từ bước chuyển tư tưởng của Phan những vấn nạn như: vấn đề tham nhũng<br /> Châu Trinh, có thể rút ra những giá trị và trong xã hội, vấn đề ô nhiễm môi trường,<br /> bài học lịch sử như sau: Thứ nhất, bước khai thác cạn kiệt tài nguyên, vấn đề biến<br /> chuyển tư tưởng Phan Châu Trinh góp đổi khí hậu,… như Phan Châu Trinh đã<br /> phần tạo nên quá trình chuyển biến ý thức từng kêu gọi trí thức:<br /> hệ của dân tộc. Trước sự suy tàn của chế “Sao cho gắng chí, gắng công,<br /> độ phong kiến, Phan Châu Trinh cùng các Sao cho chẳng phụ con Rồng, cháu<br /> nhà tư tưởng đã kịch liệt phê phán tư tưởng Tiên” [2, tr.184].<br /> phong kiến và từ bỏ nó để tạo nên hệ tư TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> tưởng mới - tư tưởng dân chủ tư sản nhằm<br /> 1. Nguyễn Văn Dương (1995), Tuyển tập Phan<br /> đi tìm con đường cách mạng cứu dân, cứu<br /> Châu Trinh, Nxb Đà Nẵng.<br /> nước. Trước yêu cầu hội nhập quốc tế,<br /> 2. Nguyễn Văn Dương (2006), Tuyển tập Phan<br /> nước ta cũng cần tiếp thu bài học của Phan Châu Trinh, Nxb Văn hóa thông tin, Hà Nội.<br /> Châu Trinh, đó là: từ bỏ những tư tưởng 3. Đinh Xuân Lâm (chủ biên) (1998), Đại cương<br /> lạc hâu, bảo thủ, tiêu cực, tiếp thu những lịch sử Việt Nam, tập 1, tập 2, Nxb Giáo dục,<br /> giá trị tinh hoa của thời đại nhằm chấn Hà Nội.<br /> hưng dân tộc, kiên quyết, kiên trì giữ vững 4. Đinh Xuân Lâm (chủ biên) (1997), Tân thư và<br /> nền độc lập dân tộc. Thứ hai, khi dân tộc xã hội Việt Nam cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ<br /> mất nước, thời đại đã thay đổi Phan Châu XX, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội.<br /> Trinh đã xây dựng một hệ thống quan điểm 5. Huỳnh Lý (1992), Phan Châu Trinh, thân thế<br /> về cách mạng dân chủ tư sản: tư tưởng khai và sự nghiệp, Nxb Đà Nẵng.<br /> 6. Lê Thị Kinh (tức Phan Thị Minh (2003), Phan<br /> dân trí, chấn dân khí, hậu dân sinh, những<br /> Châu Trinh qua những tài liệu mới, quyển 1,<br /> vấn đề dân chủ, nền chính trị, v.v... Trong<br /> tập 1, Nxb Đà Nẵng.<br /> giai đoạn hiện nay, với những biến đổi sâu 7. Lê Thị Kinh (tức Phan Thị Minh) (2003),<br /> sắc của thời đại và yêu cầu hội nhập quốc Phan Châu Trinh qua những tài liệu mới, tập<br /> tế, chúng ta cũng cần xây dựng và đẩy 2, Nxb Đà Nẵng.<br /> mạnh thực hiện những nội dung mới như 8. Hồ Chí Minh (1995), Toàn tập, tập 3, Nxb<br /> đổi mới toàn diện giáo dục, quan tâm hơn Chính trị quốc gia, Hà Nội.<br /> <br /> <br /> <br /> Ngày nhận bài: 17/3/2017 Biên tập xong: 15/4/2017 Duyệt đăng: 20/4/2017<br /> <br /> <br /> <br /> 27<br />