Cấu trúc truyền thuyết dân gian xứ Nghệ

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:13

Thêm vào BST

Báo xấu

1
lượt xem 0
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Truyền thuyết dân gian xứ Nghệ, với kho tàng câu chuyện phong phú và đa dạng, phản ánh sinh động lịch sử, văn hóa và tâm hồn người dân vùng đất này. Bài viết này sẽ tập trung phân tích cấu trúc chung của các truyền thuyết dân gian xứ Nghệ, từ cốt truyện, nhân vật đến không gian và thời gian được miêu tả. Chúng ta sẽ tìm hiểu những đặc điểm cấu trúc riêng biệt, những mô típ lặp lại và những yếu tố độc đáo tạo nên sự hấp dẫn và giá trị văn học của các truyền thuyết này. Qua đó, bài viết sẽ góp phần làm sáng tỏ hơn bức tranh văn hóa dân gian đặc sắc của xứ Nghệ.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Cấu trúc truyền thuyết dân gian xứ Nghệ

34 NGHIÊN CỨU - TRAO Đổl m ột hoặc hai trong ba phần đã nêu. Để kiểm chứng điều này, chúng tôi đã khảo sát CẤCI TRÚC TRUỴÊN 138 truyền thuyết và kết quả chỉ có 13 truyện có cấu trúc ba phần hoàn chỉnh, số THUYẾT DÂN GlfiN còn lại là các truyền thuyết khuyết thiếu. Con số khoảng 10% của truyền thuyết có Xử NGHỆ cấu trúc hoàn chỉnh đã nói lên tính thiểu số của bộ phận này đồng thời cho thấy ưu thế NGUYỄN THỊ THANH Lưu phổ biến thuộc về bộ phận truyền thuyết có cấu trúc khuyết thiểu hay chúng tôi còn gọi 1. Cẩu trúc mở và kểt cẩu lỏng lẻo của là cấu trúc mở. truyền thuyết Sự phổ biến của dạng cấu trúc mở là Truyền thuyết vừa có “kết cấu theo minh chứng hiển nhiên cho tính linh động ở khuynh hướng chung của các thể loại tự sự hệ thống cấu trú c của thể loại truyền thuyết. dân gian, đó là không tìm một con đường Rõ ràng, ba p hán trong hệ kết cấu hoàn hoàn toàn độc đáo m à thường theo hướng chỉnh của truyền thuyết có tính độc lập rất cấu tạo chung cho nhiều tác phẩm, tạo cao và cũng chính vì lẽ đó, độ bám dính thành một kiểu truyện hay mô tip” (1>lại vừa liên kết giữ a cức phần hầu như được giảm có những khoảng mở với những mắt xích thiểu tối đa. Các phần có thể tồn tại riêng rẽ kết nối linh động trong kết cấu, tạo nên một kiểu cấu trúc mở đặc biệt so với các thể loại mà vẫn tạo nên được một câu chuyện đậm khác. Chính kiểu cấu trúc mở đặc thù đó phong vị của truyền thuyết. Mặt khác, mỗi giúp truyền thuyết dễ dàng tiếp nhận và bồi phần trong kết cấu của truyền thuyết được đắp thêm các trường đoạn mới qua thời xây dựng từ những mô tip hàm chứa tính gian. cách của một cốt truyện, thể nên, chúng Một truyền thuyết thông thường được càng làm gia tăng khả năng đứng độc lập “đóng” trong kết cấu ba phần với các kiểu của từng phần riêng lẻ. Bởi vậy, qua bảng mô tip tương ứng: Sinh nở thần kì/ Sự xuất khảo sát kết cấu truyền thuyết, chúng tôi hiện kì lạ; Tạo lập chiến công/ Hành động nhận thấy thể loại truyền thuyết tồn tại ở khác thường; Hóa thân/ Hiển linh, âm phù. nhiều dạng kết cấu với nhiều cách kết họp Kết cấu ba phần với các mô tip quen thuộc giữa các phần, như: dạng khuyết các mô tip trên đây không chỉ góp phần định hình thể mở đầu về sự xuất hiện kì lạ hay sự ra đời loại truyền thuyết ở phương diện nghệ thuật thần kì (Nguyễn Thị Bích Châu, Thần tích biểu hiện mà còn là cơ sở để dân gian sáng về Cao Sơn Cao Các, Sự tích thần đền Quả, tạo và nhân rộng thể loại này trong đời sống Song đồng ngọc nữ, Trấn quốc thánh văn hóạ vốn vô cùng phong phú của họ. nương...); dạng khuyết các mô tip kết thúc Thế nhưng, thực tế khảo sát tư liệu truyền về sự hiển linh, âm phù (Sự tích đền Trúc ở thuyết dân gian cho thấy, đa phần các Cát Ngạn, Đứa con của thần, Ông Cụt ông truyền thuyết còn tồn tại trong dân gian Dài, Hầu Tạo, Ba Vành, c ố Bu...y, dạng không cổ kết cấu đổng hoàn chỉnh trên đây khuyết thiếu các mô tip trung tâm về hành mà thường ở dạng kết cấu mở, khuyết thiếu động phi thường và các chiến công (Thần
TẠP CHÍ VHDG SỐ 3/2011 35 tích làng Ngũ Lộc, Ba vị đại vương, Thần nên, ở dị bản Truyện ở làng Cơ Xá, phần lai tích thôn Xuân Tĩnh, Thần tích thôn X a Hội, lịch của hoàng hậu được kể rất kĩ với mô tip Uy linh đại vương,...). Các cấụ trúc dạng sinh nở thần kì quen thuộc: khuyết thiếu trên đây của trùyền thuyết “Ở Càn Hải thuộc Hoan Châu có một cũng chính là những kết cấu lỏng lẻo, dễ gia đình là Triệu Công Bình, vờ là Dương dàng chấp thuận những chắp nối bất kì song Thị Nhũ. Bà vợ nằm mộng thấy nuốt mặt hợp lí để tạo ra những dị bản mới. trăng, sinh một gái vào ngày 1 tháng 8 năm Truyền thuyết về Tứ vị thánh nương là Nhâm Thìn trên thuyên ở cửa Càn. Ồng bà một trường hợp khá tiêu biểu minh chứng đặt tên là Càn Nương, lớn lên mười phần cho cấu trúc mở và khả năng kết nối thêm nhan sắc. Thái tử Nam Tống sau lên nối chi tiết vào phần khuyết thiếu của truyền ngôi là Tống Đê Bính, trong dịp đi chơi thuyết. Khảo sát qua các dị bản của truyền Phương Nam đến Càn khẩu gặp Càn Nương thuyết Tứ vị thánh nương, chúng tôi có thể đã kết duyên Châu Trần. Kê ngôi cha, Đế nhận thấy rõ ràng các chi tiết được thêm Bính phong Càn Nương làm Hoàng hậu. thắt luôn nằm ở phần khuyết thiếu của cấu Một hôm, Hoàng hậu nằm mơ thấy ông già trúc truyền thuyết này. Theo bản kể phổ cho cành hoa nở bông sen hồng và bông biến cùa truyền thuyêt Tứ vị thánh nương, hạnh đỏ, điềm báo sinh đôi và sinh gái. Quà lai lịch của nhân vật chỉ được nhắc sơ lược nhiên, đúng ngày 15 tháng 9 năm Canh là Hoàng hậu và hài cô con gái của Tống Dần, Hoàng hậu .sinh hai gái. Nhân đấy đặt Đế Bính: tên là Hồng Liên và Hồng Hạnh”(3). “Sử chép: Vào năm Thiệu Bảo thứ nhất Như vậy, cấu trúc mở và kiểu kết cấu (1279), bên Trung Hoa, quân Nguyên đánh khuyết thiếu là cơ sở để truyền thuyết được úp quân Tống ở cửa Nhai Sơn. Tướng tái tạo nhiều lần và mỗi lần lại xuất hiện Trương Thế Kiệt, trung thần của nhà Nam trong một dáng dấp mới. Dân gian biết lẩy Tống đem Để Bính, gia quyến, bề tôi và đúng phần khuyết thiếu của từng truyền quân lính tùy tòng hơn 800 người lên thuyết để thêm thắt và tái tạo sao cho ăn thuyên trốn ra biển. Nhưng chẳng may sóng nhập và hợp lí. to gió lớn nổi lên lại bị giặc đuổi theo rất M ột nét đặc biệt trong cấu trúc cùa gấp. Trương Thế Kiệt, Đế Bính cùng các bề truyền thuyết là sự hiện diện tương đối tôi và quân lính chết sạch. Hoàng hậu cùng thường trực của khúc đoạn cúối với các mô hai cô con gái may sao bíu vào một mảnh tip về sự hiển linh, âm phù. Bảng khảo sát ván. Sóng gió đã đưa ba mẹ con dạt vào kết cấu truyền thuyết cho thấy, trong khi Cửa Cờn ở Quỳnh L ư u.. .”(2) khúc đầu với các mô tip về sự sinh nở thần Sự xuất hiện của nhân vật có thể nói là kì/ Sự xuất hiện kì lạ chỉ xuất hiện ở 33/138 tương đối đột ngột so với các truyền thuyết truyện, khúc đoạn giữa với các mô tip về có cấu trúc hoàn chỉnh bởi sự khiếm khuyết tạo lập chiến công/ Hành động khác thường các mô tip về sự sinh nở thần kì trong phần xuất hiện ở 82/138 truyện thì khúc đoạn dẫn truyện. Dân gian hẳn cũng nhận ra phần cuối lại chiếm ưu thế khi xuất hiện ở 85/138 khuyết thiếu này chính là phần dễ dàng tiếp truyện. Sự chiếm lĩnh số đa của khúc đoạn nhận chắp nối thêm các chi tiết mới, vậy cuối trong truyền thuyết phần nào phản ánh
36 NGHIÊN CỨU - TRAO Đổl vai trò và vị trí của phần này trong kết cấu tượng và đánh thức những ý nghĩ tâm linh truyền thuyết nói chung. Vậy tại sao phần ẩn sâu trong mỗi con người. Vậy, xét cho kết thúc lại giữ vai trò quan trọng đến vậy cùng, kết cấu của truyền thuyết là một phản trong kết cấu một truyền thuyết? Để lí giải ánh chuẩn xác ý đồ nghệ thuật và tư tưởng điều này, có lẽ chúng ta phải quay về với thẩm mỹ của dân gian. đặc trưng thể loại. Truyền thuyết vốn dĩ là Trái ngược với khúc đoạn cuối, khúc thể loại có một chỗ đứng rất biệt lập so với đoạn đầu trong truyền thuyết lại xuất hiện các thể loại văn học dân gian khác bởi hệ tương đối ít ỏi. Có thể coi đây chính là mắt thống các đặc trung về nội dung, kết cấu. xích lỏng lẻo nhất trong toàn bộ cấu trúc Một đặc trưng tiêu biểu của thể loại truyền cùa một truyền thuyết. Mắt xích lỏng lẻo ấy thuyết là tính gắn bó chặt chẽ với các lễ hội cũng là cơ sở để các trường đoạn, các chi dân gian và kết nối mạnh với tín ngưỡng tiết mới mẻ dễ dàng xâm nhập trong quá dân gian. Chính vì thế, các mô tip về sự hóa trình lưu truyền trôi nổi khắp nơi của truyền thân, hiển linh của nhân vật trong truyền thuyết. Hiện tượng này dễ gây nên tình thuyết đặc biệt được dân gian chú trọng. trạng râu ông nọ cắm cằm bà kia song đó là Nhân dân hầu như không thể quên nối dài chuyện thường thấy ừong đời sống văn học đời sống của vị anh hùng hay nhân vật có dân gian. Các chi tiết, trường đoạn mới số phận kì lạ nào đó bằng cách kể về những được găm nối bất ngờ cho truyền thuyết tạo hiển ứng linh diệu sau cái chết hay sự biến nên một thế giới những câu chuyện luôn mất đột ngột của họ. Dân gian nối dài đời luôn mới mẻ. Bằng cách đỏ, dân gian đã sống của nhân vật truyền thuyết hay cũng cấp cho truyền thuyết nhiều sinh mạng chính là đang nối dài đời sống của thể loại đồng thời trao cho độc giả nhiều lựa chọn này trong đời sống văn hóa tinh thần vốn khác nhau. Với mỗi truyền thuyết cụ thể, rất phong phú của mình. Các mô tip trong người đọc có quyền chọn một dị bản yêu phần kết thúc cùa truyền thuyết không chỉ thích nhất để lưu giữ trong tâm trí. Cứ thế, làm nhiệm vụ khép lại một câu chuyện mà mỗi truyền thuyết lại có một đời sống riêng quan trọng hơn là mở ra quãng đời bất tận rất sống động trong dân gian. Chỉ bằng một của nhân vật trong trí nhớ dân gian. Xét thêm một khía cạnh khác, nếu coi truyền cấu trúc mở, truyền thuyết mới có được đời thuyết là thể loại của niềm tin, là nơi nhen sống khác lạ ấy. lên những tín điều bất diệt về sức mạnh cùa Nghiên cứu kĩ hơn 13 truyền thuyết có con người (dù nhiều khi họ phải mượn đến kết cấu ba phần hoàn chỉnh, chúng tôi nhận chiếc áo thần thánh để hiển linh) thì nhất thấy, đa sổ các truyền thuyết này đều thuộc định vị trí quan teọng nhất trong kết cấu vào tiểu loại truyền thuyết về anh hùng truyền thuyết phải thuộc vê khúc đoạn cuối chổng giặc ngoại xăm và anh hùng nông với những mô tip hóa thân của nhân vật để dần. Lịch sử nghiên cứu vấn đề kết cấu trở nên bất tử và hóa nhập vào miền vĩnh truyền thuyết trong ngành văn học dân gian hằng trong ki ức dân gian. Ki thác trong Việt Nam cho thấy, kết cấu truyền thuyết mình thông điệp của niềm tin, truyền thuyết thường được đánh đồng với kết cấu truyền khéo léo sử dụng yếu tố mơ hồ huyền hoặc thuyết nhân vật (cụ thể hơn là truyền thuyết để làm nên những cái kết khơi gợi trí tựởng về anh hùng chống giặc ngoại xâm và anh
TẠP CHÍ VHDG SỐ 3/2011 37 hùng nông dân). Nói cách khác, các nhà nhau, bà cầm đòn gánh đuổi theo, hai con nghiên cứu truyền thuyết dường như chỉ lấy trâu tự nhiên biến mất nhưng một cái lông kết cấu của một tiểu loại để kết luận chung trâu dính vào đòn gánh rồi rod vào thùng cho kết cấu của thể loại này. Giáo trình văn nước. Bà uống phải nước đó rồi thấy ngưòd học dân gian của Trường Đại học Sư phạm khác thường, từ đó mang thai. Rồi bà hạ Hà Nội trong phần Kết cấu của truyền sinh một đứa con trai khỏe mạnh, khôi ngô thuyết đã nêu: “Cốt truyện thường chia làm lạ thường, chính là Hoàng Tá Thốn. Truyền ba phần: Hoàn cảnh và đặc điểm nhân vật; thuyết tiếp tục phát triển bằng mô tip biệt Hành trạng và chiến công của nhân vật; Kết tài và khả năng khác thường của Hoàng Tá thúc sự nghiệp của nhân vật và đánh giá của Thốn: “ánh mặt hồng hào, tay chân to dài, nhân dân”(4). Nguyên nhân của sự thiếu bao bụng có 7 ngôi sao, khác với người thường... Thốn lớn lên là người cương nghị, thẳng quát trong nghiên cứu này có lẽ là do tình thắn, có sức khỏe phi thường. Cậu có thể trạng phân loại cực kì phức tạp của thể loại nâng nổi vạc, xô đổ núi, tên tuổi nổi bốn truyền thuyết, dẫn đến các cách khoanh phương, mọi người đều kính nể”(6), lại “có vùng khác nhau và sự công nhận phạm vi tài đi lại dưód nước như trên bờ”(7). Đó là khác nhau cho thể loại. Một nguyên nhân những mồ tip dẫn nhập rất hợp lí để người khác dẫn đến sự thiên vị trong nghiên cứu anh hùng của nhân dân lập nên chiến công trên đây còn là vì bộ phận truyền thuyết về hiển hách. Mô tip tạo lập chiến công được anh hùng chổng giặc ngoại xăm và anh đặt ở phần trung tâm của truyền thuyết như hùng nông dân là bộ phận tiêu biểu nhất một cách nhấn mạnh vẻ đẹp tài năng của của thể loại truyền thuyết, thể hiện ở sự nhân vật Hoàng Tá Thốn. Dân gian kể rằng chiếm lĩnh về số lượng cũng như sự hoàn ông đã dùng sức mạnh và khả năng kì diệu chỉnh về chất lượng nghệ thuật. Quả vậy, ở của mình để giúp vua dẹp tan quân giặc (có nghệ thuật kết cấu, bộ phận truyền thuyết về dị bản cho đó là giặc Mông c ổ , lại có dị anh hùng chổng giặc ngoại xâm và anh bản nói rằng đó là giặc Chiêm). Truyền hùng nông dân là mẫu mực của cấu trúc thuyết khép lại bằng mô tip hóa thân, hiển truyền thuyết với ba phần hoàn thiện cùng linh song ở mỗi dị bản, Sát Hải đại vương các mô tip: sinh nở thần kì, chiến công ph ỉ lại hóa và hiển theo một cách khác nhau. thường và hỏa thăn. Một dị bàn kể rằng: “Dẹp giặc yên, ông Truyền thụyết Sát Hải đại vương đã đem quân về, vào bái yểt nhà vua. Nhà vua trình diện một cấu trúc hoàn thiện như thế, cho mở tiệc mừng công. Sau đó Thốn xin dù ở những dị bản khác nhau. Trong cả bốn về bản ừang. N hà vua chuẩn cho. về đến dị bản được nhà nghiên cứu Ninh Viết Giao nơi, Thốn mời tất cả phụ lão và nhân dân thụ thập(5), truyền thuyết đều mở ra bằng trong vùng đến dự tiệc. Bỗng nhiên gió mô tip sinh nở thần kì của người mẹ: một mưa kéo đến, nước sông dâng ào ạt, thuồng lần nhìn thấy con trâu vàng/trâu thần chạy luồng theo nước vây quanh chỗ thần ngồi. trên mặt nước, bà đuổi theo nắm được mấy Thần hóa theo nước, khi nước rút, dân trong cái lông đuôi của trâu rồi từ đó cảm động vùng thấy con sông cạnh làng nổi lên một mà thụ thai. Hay ở một dị bản đặc biệt horn gò như hình ông sao”(8). DỊ bản khác lại kể lại cho kể rằng người mẹ nhìn thấy hai con trên đường Hoàng Tá Thốn “về bản quán trâu từ dưới nước hiện lên lao vào húc thăm mẹ già, đi đến trang Hà Lộ, tự nhiên
38 NGHIÊN CỨU - TRAO Đổl mưa gió kéo đến, ông mất ở đấy. Khi ười rộng của thể loại này. Qua khảo sát, chúng quang mây tạnh, mối đã phong thành mộ, tôi thống kê được 47/138 truyện kể được người bản ưang bỗng thấy một khối lửa kết cấu theo dạng khuyết một bộ phận. Thế sáng chói ở nơi phần mộ”(9). Một dị bản nhưng, tiêu biểu và 'chiếm số lượng đông khác nữa lại không tập trung vào việc ông đảo hơn cả lại là các truyền thuyết khuyết đã hỏa thần diệu thế nào m à chỉ tập trung thiếu hai ưong ba bộ phận của cấu trúc vào chuyện ông đã hiển ứng nghiêm ra sao. hoàn thiện với 67/138 truyện. Nhìn một Truyện kể rằng sau khi vua ban thưởng và cách tổng quan, số truyền thuyết có dạng cho về quê, ông “đi đến địa phận xã Hà Lộ, kết cấu khuyết thiếu chiếm tới 90.5% tổng trấn Thanh Hoa thì mất. Vua phong làm đại các truyện được nghiên cứu. s ố lượng lớn vương, cho đưa linh cữu về an táng ở quê và tỉ lệ áp đảo ấy đủ sức nặng để chúng tôi nhà. Vua còn giao cho dân Hà Lộ lập đền dám tin rằng, kết cấu dạng khuyết là kết cẩu thờ. Từ đó hiển linh. Mỗi khi có giặc xâm đặc thù của thể loại truyền thuyết. Phân tích lăng, vua cho tướng sĩ đi đánh, qua miếu lã hơn các kết cấu khiếm khuyết này, chúng cúng lễ. Một lần được thần báo cho biết, thần tên là Hoàng Tô xin giúp cho quân nhà tôi tin sẽ khám phá them được một thuộc vua thắng giặc. Đời Lý, đời Trần đều như tính của kết cấu truyền thuyết cũng như mở thế. Đời nhà Lê, khi khởi nghĩa ở Lam Sơn, rộng nhãn quan để soi thấu bản chất của thể Lê Lợi có sai Lê Thận đến cầu thần phù hộ loại còn nhiều vấn đề phức tạp này. nên được thành công, sau đó đã cho tướng Do nhóm truyền thuyết khuyết thiếu là Lê Khôi đến tạ ơn. Những đời sau, khi có một bộ phận đã được tìm hiểu ở phần trên việc cầu mưa, cầu lộc, đến xin thần đều nên trong phần này, chúng tôi chỉ tập trung được như ý”(10). Mặc dù giữa ba dị bản của vào nhóm truyền thuyết có cấu trúc đơn truyền thuyết Sát Hải đại vương có sự vênh nhất. Truyền thuyết có cấu trúc đơn nhất ở lệch về một số chi tiết cụ thể, song về cơ đây được hiểu là truyền thuyết chỉ được xây bản, chúng có mẫu số chung khi đặt lần dựng bằng một bộ phận với một mô tip duy lượt các mô tip về sự sinh nở thần ỉđ, tài nhất trong kết cấu ba phần hoàn chỉnh của năng khác thường, tạo lập chiến công và sự thể loại này hay nói cách khác, là truyền hỏa thân, hiển linh một cách tuần tự, nối thuyết khuyết thiếu hai bộ phận bất kì nào tiếp nhau, bổ ư ợ cho nhau để xây nên một đó trong kết cấu ba phần. Gấu trúc đơn nhất hình tượng nhân vật truyền thuyết hoàn của nhóm truyền thuyết này rõ ràng không thiện, có khả năng tạo ra một hiệu ứng xã phải là cấu trúc hoàn chỉnh bởi sự đơn lẻ hội lâu dài với các đền miếu, các lễ hội xuất của mô tip được sử dụng. Ở thể loại truyền hiện cùng với nó. thuyết - thể loại mà chính dân gian đã có 2. Cẩu trúc đơn nhất và tỉnh dở dang thành tựu dựng nên m ột cấu trúc ba phần của kết cẩu với nhiều mô tip rất đặc trưng thì một tác Như phần ưên đây đẫ xác định, truyền phẩm chỉ được xây nên bằng một mô tip thuyết có cấu trúc mở và kết cấu tương đối duy nhất chỉ có thể là m ột tác phẩm chưa lỏng lẻo, thế nên, sự thiếu khuyết một ưong hoàn thiện và đang trong quá trình tiếp tục ba phần cùa một cấu trúc truyền thuyết sáng tạo để thành hình. Chúng tôi cho rằng, hoàn chỉnh diễn ra thường xuyên ưên diện các truyền thuyết có cấu trúc đơn đều là
TẠP CHÍ VHDG SỐ 3/2011 39 những truyền thuyết còn dang dở và vẫn để mở ra một câu chuyện lắt léo với cấu đang tiếp tục được đắp bồi. Như vậy, trúc đa tầng. nghiên cứu bộ phận này sẽ cho chúng ta Đáng chú ý hơn cả là sự hiện diện của hiểu thêm về quá trình tạo tác cùa dân gian những truyền thuyết thuộc tiểu loại truyền đối với thể loại truyền thuyết cũng như quá thuyết về anh hùng chống giặc ngoại xăm trình hình thành và biến di của các tác phẩm và anh hùng nông dân ở kiểu cấu trúc đơn thuộc thể loại ấy. nhất trong khi chúng vẫn luôn được coi là Kết hợp khảo cấu trúc và phân loại những truyền thuyết có kết cấu ba phần truyền thuyết, chúng tôi nhận thấy rằng, mẫu mực nhất, đến nỗi ngay cả các nhà nhóm truyền thuyết có cấu trúc đơn thường nghiên cứu nhiều khỉ cũng đánh đồng kết thuộc vàó loại truyền thuyết địa danh và cấu truyền thuyết với kết cấu của riêng bộ truyền thuyết phong vật (như: Đen c ỗ Mâm phận truyền thuyết này. Sự hội ngộ đông Xôi, Sự tích núi Thiên cầm, Sự tỉch cổ đô đào trong cùng kiểu cấu trúc đơn nhất của Việt Thường, Phai đả suối Vì, Hội Ói ở những truyền thuyết như: Đại vương Hai Quỳnh Phương...). Hay nói chính xác hơn, hay là truyện giết thuồng luồng, Bùi cầm hầu hết các truyền thuyết địa danh và truyền Hổ, Con ngựa đẩt, Sự tích miếu Thanh Am, thuyết phong vật được thống kê nghiên cứu Nguyễn Biểu, Tuyên nghĩa vương Thải đều có chung kiểu cấu trúc đơn nhất. Ở bộ Phúc, Truyện bà Pá Thai, L ê Lai, ...đã khơi phận này, do đặc thù cùa đối tượng được ra một hành trình - đó là hành trình tạo tác phản ánh, truyền thuyết chỉ dừng lại ở mức của dân gian ở thể loại truyền thuyết, đặc kết cấu đơn nhất cũng là điều dễ hiểu. biệt là ở tiểu loại truyền thuyết về người Ngoài ra, bộ phận truyền thuyết nhiên thần anh hùng chống giặc ngoại xâm và anh dưới lốt nhân thần cũng thường trình diện hùng nông dân. Sự tồn hiện của kiểu cấu trúc đơn nhất ở nhóm truyền thuyết thuộc bằng kiểu cấu trúc đơn nhất. Có thể kể đến tiểu loại tiêu biểu nhất lại thêm một lần nữạ các truyền thuyết như: Bà chúa Nhâm, Thần khẳng định rằng, những truyền thuyết mà Văn Vũ, Tả Đông uy mình, Cao Thông đại các nhà sưu tầm tìm thấy với duy nhất một vương... về bộ phận này, chúng tôi cho mô tip thực ra chỉ là những truyện kể còn rằng, cũng do đặc thù của đối tượng là các dang dở của dân gian. Đa số các truyền nhiên thần vừa mới được dân gian tô vẽ thuyết này chỉ xoay quanh mô tip duy nhất thêm hình hài của con người cho nên kiểu là mô tip Tạo lập chiến công/ Hành động kết cấu đơn nhất trở thành lựa chọn phù họp khác thường. Có thể gọi chúng là những hơn cả. Quá trình biến hóa từ nhiên thần truyền thuyết ở dạng sơ khai, với những sang nhân thần nếu không dựa trên một quá manh nha đầu tiên nhen nhóm cốt truyện. trình lâu dài do các lớp văn hóa của các thời Sự tồn tại đồng loạt của dạng truyền thuyết đại chồng xếp lên nhau thì sẽ chỉ là một quá có cấu trúc đơn nhất với mô tip tạo lập trình qua loa, sơ sài với những chi tiết thêm chiến công/ hành động khác thường đã thắt rất ngây thơ của dân gian. Dĩ nhiên, phần nào phác nên con đường tạo tác từ những chi tiết thêm thắt như thế chưa thể đủ khởỉ nguyên đến hoàn thiện của truyền để tạo nên những mô tip và cũng chưa đủ thuyết nói chung và truyền thuyết về anh
40 NGHIÊN CỨU - TRAO Đổl hùng chống giặc ngoại xâm và anh hùng lâu dài thì mới cổ thể tạo nên một tác phẩm nông dân nói riêng. hoàn thiện. Tuy nhiên, quá trình sáng tạo Dù cấu trúc hoàn chỉnh của truyền vốn rất tự do và vô cùng ngẫu hứng của dân thuyết gồm ba khúc đoạn rõ ràng: mở đầu, gian hiếm khi đủ tập trung để đi đến tận trung tâm và kết thúc nhưng quá trình kiến cùng vòng thời gian hoàn thiện. Quá trình tạo nên một truyền thuyết hoàn thiện lại này thường diễn ra hiện tượng đứt - nối liên không men theo thứ tự ấy. Các truyền tục, kết quả của những đứt - nối bất định đó thuyết thường được mở ra từ các chi tiết về là những kết cấu dang dở. Những mẩu nhỏ tài năng và những chiến công, thành tựu của các truyền thuyết dang dở ấy phải đợi của các nhân vật được dân gian coi là anh chờ đến thời điểm nào đó để gặp được hùng. Dân gian chọn họ làm biểu tượng bởi những mảnh ghép hợp lí và trở nên hoàn chính tài năng và những hành động vì chính thiện. nghĩa cao cả cùa họ. Nói cách khác, tài Chúng ta phải hình dung con đường tạo năng biết cách tỏa sáng và có sức hút cực kì tác của các truyền thuyết như thế để chấp mãnh liệt với đám đông. Các anh hùng dân nhận rằng, sự tồn tại của thể loại truyền gian đã biết dùng tài năng, đức độ của họ để thuyết không chỉ được tính bằng những cốt lập nên những chiến công nức lòng nhân truyện hoàn chỉnh, những cấu trúc đa tầng dân, vì thế, họ luôn có một chỗ đứng vững m à còn được tính bằng những mẩu nhỏ chãi trong tâm thức cộng đồng. Khi đã dạng sơ khai với cấu trúc đơn nhất tối giản. khiến cà cộng đồng say sưa trong men Chính bộ phận truyền thuyết có cấu trúc chiến thắng bởi những chiến công hào đơn nhất ở dạng sơ khởi ấy là một trong hùng, các anh hùng nghiễm nhiên nhận những nhân tố động lực đẩy mạnh mạch được một đặc quyền lớn: sống bất tử trỏng phát triển của thể loại này bởi chúng cũng suối nguồn cảm hứng của dân gian. Ở đó, tương tự như những mầm cây mới nhú, hứa hình hài, cốt cách, chiến công và cả đời hẹn về một rừng cây xanh. sống của họ từ lúc sinh ra cho đến lúc về Cấu trúc đơn nhất của truyền thuyết trời đều trở nên vô cùng phi thường, kì lạ. được kiến tạo bởi các mô tip đơn. VỊ trí của Từ đây, dân gian mới bắt đầu quá trình đắp các mô tip này chỉ có thể ở hai phần: hoặc xây nên hình tượng người anh hùng của phần trung tâm hoặc phần kết. Chúng tôi nhân dân bằng cách bồi tụ thềm các chi tiết, thống kê được 32/67 truyền thuyết mà mô các mô tip ít nhiều mang màu sắc huyền tip duy nhất là mô tip trung tâm (Tạo lập thoại, hoang đường để đẩy hình tượng ấy chiến công/ Hành động khác thường) và lên đến một tầm cao đủ để cả cộng đồng 35/67 truyền thuyết có mô tip duy nhất là ngưỡng vọng. Các chi tiết, các mô tip như mô tip thuộc phần kết (Hóa thân, hiển lỉnh). Sinh nở thần kì, Biệt tài và khả năng kì lạ, Như đã nhận định trên đây, các truyền Hỏa thân, hiển linh thường được nối kết thuyết có kết cấu đơn nhất rơi vào phần vào truyền thuyết sau mô tip trung tâm (Tạo trung tâm đa phần là truyền thuyết về anh lập chiến công/ Hành động khác thường). hùng chống giặc ngoại xâm và anh hùng Lối tạo tác nghệ thuật như vậy của dân gian nông dân. Các truyền thuyết có kết cấu đơn đòi hỏi một quy trình thời gian tương đối nhất rơi vào phần kết với mô tip Hỏa thân,
TẠP CHÍ VHDG s ố 3/2011 ■ _______________ 41 hiển linh lại là truyền thuyết địa danh, thuyết cho nên các mô tip này cũng trờ nên truyền thuyết về linh nhân hóa thần. Điều ổn định dưới một số định dạng chung như: này cũng là điều dễ hiểu, bởi lẽ các truyền sinh nở thần kì, tạo lập chiến công, hóa thuyết về linh nhân hóa thần thường kể về thân. Tuy nhiên, sức sáng tạo của dân gian những nhân vật vốn dĩ chỉ là người bình và đặc biệt là những đặc trưng văn hóa thường bỗng gặp sự bất ngờ (chết vào giờ vùng đã mở ra một thế giới nhiều màu sắc thiêng,...) rồi được dân gian thần thánh của các mô tip cụ thể. Vậy, các mô tip nổi hóa. Vì họ chỉ là những người bình thường, bật trong kho tàng truyền thuyết dân gian không có năng lực nổi trội cho nên câu xứ Nghệ là gì? Trả lời được câu hỏi này chuyện về họ chỉ xoay quanh những hiển nghĩa là chúng ta đã bước đầu tiếp cận được linh kì lạ diễn ra sau cái chết của họ. Nếu lối kết cấu truyền thuyết đặc trưng của dân những linh hiển kì diệu ấy có khả năng lôi gian xứ Nghệ. kéo sự chú mục của đám đông và đủ sức tạo Kết quả khảo sát kết cấu truyền thuyết nên một hiệu ứng mạnh mẽ trong dân gian, đã thể hiện dạng mô tip sinh nở thần kì có chắc chắn các kết cấu đom nhất chứa đựng số lần xuất hiện ít nhất trong ba mô tip cơ mô tip hiển linh ấy sẽ được tiếp tục bồi đắp, bản: 33/138. Nhung con số ấy vẫn trở nên sáng tạo để trở thành những kết cấu hoàn lấp lánh đa diện bởi những sáng tạo của dân chỉnh. Chỉ khi những chi tiết nhỏ bé và đơn gian. Dường như, mô tip sinh nở thần kì giản sơ khai ban đầu của câu chuyện có hiện diện ở mỗi truyền thuyết lại mang một được sức mạnh lay động tâm hồn nhân dân, sắc thái riêng. Mô tip sinh nở thần kì luôn gây nên một xúc cảm mãnh liệt trong họ thì được sử dụng làm mô tip mở màn, gây kinh câu chuyện ấy mới có khả năng tiếp tục ngạc cho độc giả ngay ở khúc đoạn đầu tiên được hoàn thiện bởi tất cả di sản mà dân của câu chuyện và cũng là quãng sống đầu gian để lại đều là những sáng tạo hồn nhiên tiên của nhân vật. Vì vị trí và mục đích cố từ những tình cảm bản năng nhất của họ. định ấy mà nhiều khi, truyền thuyết rơi vào Đương nhiên, với những câu chuyện mà các lối mòn nhàm chán. Dân gian không có chi tiết sơ khởi không có đủ sức nặng, cách nào khác là phải tăng cường biến hóa chúng chỉ có thể tiếp tục tồn tại ở dạng ở các chi tiết cụ thể bằng trí tưởng tượng khuyết thiếu và dở dang. phong phú của mình để câu chuyện diễn ra 3. Điểm nhẩn trong các dạng mô tỉp sinh động và thu hút nhất có thể. Có lẽ vì tiêu biểu thế mà mô tip này có khá nhiều kịch bản Chúng tôi quan niệm rằng nghiên cứu khác nhau. Đó có thể là sự sinh nở thông cấu trúc truyền thuyết không chỉ là mồ qua một giấc chiêm bao (Đứa con của thần, phỏng và tái dựng kết cấu truyền thuyết qua Linh quan thế tôn thần, Huyền thông hiển những cốt truyện cụ thể mà còn là sự phân ứng linh thần')', đỏ lại cũng có thể là sự sinh tích tỉ mỉ nội dung cùa từng kiểu kết cấu. nở từ chuyên kì lạ bà mẹ nhìn thấy và tham Truyền thuyết dù có cấu trúc đa tầng hay gia - trâu thần húc nhau và lao xuống nước đơn nhất đều được kiến thiết nên bởi (Sát Hải đại vương); đó là sự sinh nở do nguyên liệu là các mô tip. Do đặc điểm “một làn khói ngũ sắc quấn quanh người, tương đối ổn định của cấu trúc truyền bong lòng thấy cảm động rồi có thai” (Mai
42 NGHIÊN CỨU - TRAO Đổi Hắc Đế), do “thấy sao roi vào lòng rồi lông trắng, dấu hiệu của tài bơi lặn”; hay mang thai” (Cao Khánh công) hoặc thấy truyện Hầu Tạo kể: “Tạo sinh ra có một nốt sao rớt vào nồi nước rồi uống nước ấy mà đỏ trong vành tai, người ta cho là có tướng mang thai (Hoàng giáp Nguyễn tướng lạ”. Tướng tự, truyền thuyết Ba Vành cũng công), do bị giao long quấn khi đi tắm rồi nhấn mạnh đển nhân vật “lúc mới sinh có về mang thai (Bản xứ thư mạch uy linh đại nhiều tướng lạ: tay dài quá gối, răng liền vương, Đặng Tế - Đặng tướng quân tôn một hàng, trên trán có ba đường chỉ ngang. Còn một điều đặc biệt nữa là ở mỗi bên thần, Lỉnh ứng Lữ đại vương tôn thần), do chân có một chòm lông xoăn. Hai chòm đi qua sông bỗng nhiên nước dâng lên cùng lông này có phép rất mầu nhiệm. Hễ lúc với sấm chớp, bà mẹ thấy khác trong người nào nắm lấy chòm lông m à vuốt thì thân thể rồi mang thai 13 tháng (Thái Sơn thành tự nhiên nhẹ nhõm, có thể nhảy phóc vọt hoàng). Cũng có truyền thuyết, sự sinh nở qua nóc nhà hay từ trên cây cao buông thần kỳ đến với người mẹ từ duyên do làm người rơi xuống đất mà không việc gì”. phúc. Trong Chiếu Cảm khuông tế tôn thần, Ở các truyền thuyết về nhiên thần, mô vì bà mẹ can ngăn một ông lão định giết tip sinh nở thần kì lại được thay thế bằng con rắn chửa mà chiêm mộng thấy thần mô tip về sự xuất hiện đột ngột và kì lạ của nhân hiện lên nói rằng: “cửu mạng rắn đó, thần. Thần tích làng Ngũ Lộc là một truyền đẻ con trai này” và quả nhiên, bà sinh hạ thuyết như thể khi kể về sự xuất hiện của vị một cậu con trai sau 12 tháng mang nặng. Ở nhiên thần như sau: “Năm Hoằng Định một số truyền thuyết khác, sự sinh nở thần (1601 - 1619), có một hôm đột nhiên trời kỳ lại là do “bà mẹ đi vào trong núi, nghe mưa to gió lớn. Tối đến thấy một ngôi sao tiếng đọc sách của thần đồng, cảm động về rơi xuống. Ngày hôm sau trên đất bằng, một có thai” (Đại đức nhân tôn thần) hoặc do hòn đá tròn cao một thước nổi lên”. Tương “nghe trẻ con đọc sách dưới nước” khi đi tự, truyền thuyết Ba vị đại vương kể: “Ngày tắm rồi về có thai (Mai lĩnh hầu Nguyễn Bá xứ ở xứ Bàu Đái trong xã tự nhiên nổi lên Quýnh). Nhân vật trong các truyền thuyết một cồn đất cây cối rậm rạp. Có một người được sinh hạ lạ kì từ việc mẹ nghe tiếng trẻ vào đó chặt cây. Bỗng gió to nổi lên. Người con đọc sách đều là những người văn hay ấy về ốm sắp chết. Người nhà đến đó khẩn chữ tốt. Điều đó cho thấy, dân gian không cầu. Một cây quế hiện ra với ba cành chĩa ra sử dụng mô tip sinh nở thần kì một cách ba phía. Lửa tỏa ra, mùi thơm phức”. Hoặc ngẫu hứng mà rõ ràng họ có sự lựa chọn và trong truyền thuyết Uy lỉnh đại vương, dân sáng tạo một cách thật phù hợp với đối gian khẳng định ngay rằng “đại vương là tượng được kể. một vì sao hình như tấm lụa, dài hơn một Ở một số truyền thuyết, mô tip sinh nở trượng màu sáng khác thường bay liệng thần kì biến tướng thành mô tip về những trên vùng đất ấp” . Tương tự, các truyền đặc điểm nhân tướng kì lạ của nhân vật thuyết Thần lỉnh phù bản thổ, Bản cảnh ngay sau khi lọt lòng. Ví dụ như truyền thông tuệ thần,... cũng sử dụng mô tỉp sự thuyết Cố Bu kể “lúc Bu mới lọt lòng mẹ, xuất hiện kì lạ để bắt đầu câu chuyên theo người ta thấy dưới gan bàn chân có ba cái cách quen thuộc của thể loại này.
TẠP CHÍ VHDG SQ 3/2011 43 Trong rất nhiều kiểu trinh diện của mô đình ông bằng những chiến công lừng lẫy tip sinh nở thần kì/ Sự xuất hiện kì lạ mà của mình cho nghĩa quân Lam Sơn. Sự tái dân gian xứ Nghệ đã sáng tạo nên, có lẽ lặp của một kịch bản trong cùng một kiểu kịch bản tiều biểu và đặc trưng hơn cả là: mô tip trên đây là điều rất đặc biệt, bởi đó gia đình nhân vật ăn ở phúc đức nên gặp không đơn giản là sự lặp lại vì hụt hơi sáng được thầy địa lí giỏi chỉ cho một mạch đất tạo mà là m ột tái lặp cố ý. Trong kịch bản tốt. Các truyền thuyết như Trung Hưng mô tip này, dân gian không chỉ muốn gây công thần Đỉnh Bạt Tụy, Sự tích thần đền kinh ngạc cho người đọc bằng sự lạ mà hơn Bạch Mã,... đều được cấu trúc theo kịch thế, họ còn muốn răn dạy người đời sau về bản mô tip này tuy có sai khác một đôi tiểu quy luật nhân - quả rất dễ thấy trong đời tiết. Truyền thuyết Trung H ưng công thần sống. Dân gian không chỉ lí giải sự tồn tại Đinh Bạt Tụy kể rằng: thân sinh của Đinh của người anh hùng bằng những chuyên Bạt Tụy vốn là học trò nghèo nhưng vẫn linh dị khó tin mà còn coi họ là hiện thân sẵn lòng chia sẻ bữa ăn đạm bạc của mình cùa triết lí nhân sinh dân gian. Sự hiện diện với một cụ già không quen biết trong nhiều của người anh hùng là câu trả lời và là sự Iigày. Hành động ấy đã gây xúc động cho xác nhận tích cực cho chân lí dân gian. cụ già - vốn là một thầy địa lí. Cụ già bèn Trong số 33 lần trình diện, các kịch bản trả ơn bằng cách chỉ cho ông một huyệt đất của mô tip sinh nở thần kì/ Sự xuất hiện kì tốt để cải táng cho người cha của ông. Nhờ lạ rất hiếm khi trùng lặp. Điều đỏ cho thấy huyệt đất ấy mà ông sinh ra người con tài sức sáng tạo dồi dào của dân gian, đồng giỏi là Đinh Bạt Tụy. Sự tích đền Bạch M ã thời cũng phần nào chứng tỏ ý thức sáng lại kể một câu chuyện tương tự rằng hai vợ tạo nghệ thuật của dân gian. Trong một chồng ông bà họ Phan hiếm muộn một ngày chừng mực nhất định, chúng tôi hoàn toàn tìm thấy một cái chĩnh trên sông Lam - tin rằng, quá trình sáng tạo nghệ thuật nói chính là một kho báu của gia đình người chung và truyền thuyết nói riêng của dân Tàu song hai vợ chồng già thật thà chỉ cất gian không đơn giản là những tung hứng giữ chứ không tơ hào đến. Một năm sau, họ ngẫu nhiên của trạng thái cảm xúc và niềm nhìn thấy người khách lạ cứ dò tìm cái gí kính mộ đối với đối tượng lọt vào mắt xanh đó trên khúc sông bèn gọi về nhà và trả lại của họ. Quan trọng hơn, đó là một quá trình cái chĩnh vàng. Thấy của cải còn nguyên hoạt động sáng tạo có ý thức nhằm khai vẹn, người khách nằng nặc ừ ả ơn bằng cách thác tối đa vẻ đẹp cùa đối tượng theo cách chia của nhưng ông bà họ Phan từ chối. cảm nhận của dân gian, đồng thời mở ra Ông ta bèn thuê một thầy địa lí giỏi tìm cho một khoảng không rộng lớn để hình tượng ông bà một trong ba mạch đất: mười đời bá ấy lớn vụt lên về tầm vóc và có khả năng hộ hay mười đời tiến sĩ hoặc là lưu huyết trường tồn vĩnh cửu. vạn đại. Ông bà cân nhắc rồi chọn đất lưu Mô tip Tạo lập chiến công/ Hành động huyết vạn đại và chuyển đến trên đất ấy khác thường là mô tip trung tâm của các sinh sống. Một năm sau, ông bà sinh được truyền thuyết nên có mật độ xuất hiện người con trai đặt tên là Phan Đà. Chính tương đối dày đặc (82/138). Trong kho tàng đứa con ấy đã lưu huyết vạn đại cho gia truyền thuyết dân gian xứ Nghệ, kịch bản
44 NGHIÊN CỨU - TRAO Đổl đáng lưu ý nhất của mô tip này là người trong tầng sâu tiềm thức của dân gian xứ phụ nữ tình nguyện hiến thân. Kịch bản này Nghệ vẫn âm ỉ chày một mạch nguồn tín được tái lặp ở ba truyền thuyết: Sự tích ngưỡng bản địa dồi dào. Mạch chảy ấy hiển miếu Thanh Am, Phạm Thị Ngọc Trần, lộ ra trong từng mô tip truyện kể. Nguyền Thị Bích Châu/ Thần tích làng Văn Tương tự như mô tip Sinh nở thần kì/ Viên với phần cốt truyện hầu như trùng Sự xuất hiện kì lạ, mô tip hóa thân/ hiển khít. Truyện kể rằng các vị vương phi (Trần linh, âm phù thường xuất hiện ở khúc đoạn Thị Ngọc, Phạm Thị Ngọc Trần, Nguyễn cuối của truyền thuyết cũng được dàn dựng Thị Bích Châu) trên đường theo nhà vua đi theo nhiều kịch bản khác nhau ở những câu đánh giặc bằng đường biển, gặp thần Biển/ chuyện khác nhau, thậm chí ở những dị bản Hà Bá gây khó dễ và hứa sẽ giúp nhà vua khác nhau của cùng một câu chuyện. Mô tip thắng trận nếu cống nạp một giai nhân. Họ hóa thân thường được dân gian trân trọng tình nguyện hiến thân để cứu đoàn thuyền dành cho những vị anh hùng để xóa mờ nỗi của nhà vua và giúp nhà vua cầm quân tiếc thương về cái chết của họ, thay vào đó thuận buồm xuôi gió. Quà nhiên, nhờ sự hi bằng sự chiêm bái, ngưỡng vọng về một sự sinh của họ mà nhà vua đánh thắng giặc, ra đi thần thánh, dị thường, c ó những vị cảm kích trước đức hi sinh ấy, dân địa hóa theo nước, được thuồng luồng đến rước phương lập đền thờ và được nhiều đời vua đi (Sật Hải đại vương}, được công chúa con sắc phong. Một điều đặc biệt trong mô tip gái Long Vương đưa đi thủy phủ và được này là tình thế người phụ nữ hiến mình cho phong vương (Thần Liễu Nghị}, được rùa thần Biển/ thần Nước. Nước trong văn hóa vàng rẽ nươc đưa xuống biển (An Dương Việt Nam mang tính âm, vậy, sự hiến thân Vương} hoặc biến mất trong một cái vạc của người phụ nữ trong các truyền thuyết đồng trên sông (Trấn quốc thánh nương} trên đây phải chăng thực chất là một sự ưả hay là mất tích trên biển (Cao Khảnh công}, mình về nguồn và thành quả của sự trở về ấy biến mất vào biển thẳm sau cơn mưa gió ầm - trở thành thần linh trong tâm thức dần ào (Thần tích trang Kim Hoa}... Có những gian? Theo Nguyễn Đổng Chi, trong kho vị lại hóa ở trên cao như bay lên trời cùng cả tàng văn học dân gian Nhật Bản và Triều đội quân sau trận chiến với giặc (Minh Uy Tiên cũng có mô tip phụ nữ tình nguyện hiến lôi trấn đại vương}, cưỡi lên mình cọp đi đến thân tương tự (truyện Người vợ hy sinh cho đỉnh núi cao nhất rồi hóa (Thái Sơn thành thần Biển cứu chồng của Nhật Bản và truyện hoàng}... Lại có những vị đột nhiên biến Sỉm-chen của Triều Tiên)(11). Cà hai truyện mất trong một ngôi chùa (Linh quan thế tôn kể của Nhật Bản và Triều Tiên đều xuất hiện thần}, biến mất trên mảnh đất bản trang yếu tố Nước (thần Biển và vua Thủy). (Huyền thông hiển ứng lỉnh thần} hoặc tự Chúng tôi đồ rằng ý nghĩa của yếu tổ nước đào huyệt bằng cách lấy gậy chọc thủng đất trong các truyện của mấy nước Bắc Á này làm thành cái giếng rồi hóa (Đặng Tể - Đặng cũng tương tự như ở Việt Nam. Trong thần tướng quần tôn thần}. Không phải ngẫu thoại Hi Lạp cũng xuất hiện mô tip này nhiên mà sự hóa thân của các nhân vật luôn (truyện Iphigénie) song thần Biển được thay luôn gắn liền với một yếu tố tự nhiên nào thế bằng thần Gió. Như vậy, có thể thấy đó (đất, nước, trời). Đó có thể coi là một ý
TẠP CHÍ VHDG s ố 3/2011 45 đồ nghệ thuật của dân gian để người anh thuyết mà thần thánh hiển hiện bằng hình hùng của họ hồa vào tự nhiên, hiện diện thức ứng đồng (Cao Sơn đại vương, Đông cùng sự vĩnh hằng bất biến của tự nhiên. Chinh đại tưởng quân,...). Mô tip hiển linh Trong kiểu mô tip hóa thân, chúng tôi thường để mô tả sự linh thiêng, ứng nghiệm nhận thấy dạng thức tiêu biểu và đặc trưng của thần thánh nhằm cứu giúp dân lành. nhất của truyền thuyết dân gian xứ Nghệ là Song với trường hợp của các vị dâm thần, kịch bản thiên táng mối đùn. Kịch bàn này mô tip hiển linh lại mô tả sự tác oai tác trùng lặp ở khá nhiều truyền thuyết, chủ yếu quái, quấy nhiễu đời sống nhân dân của là những truyền thuyết về các vị anh hùng thần. Truyền thuyết Ngô Bát Ngạo, Trầm như: Sát Hải đại vương, Đại thần Lê Lộ, M ột linh thần là những câu chuyện hiếm Đền Học Quỷ, Ông tổ nghề đóng thuyền ở hoi kể về dâm thần và sử dụng mô tip hiển Trường Xuân. Sau khi vắt kiệt sức mình để linh làm mô tip chính yếu nhằm lột tả đổi lấy chiến công, người anh hùng bị những hành động ngông cuồng của các vị thương rồi ngã quỵ trên đường trở về quê dâm thần ấy. Qua sự chuyển đổi mục đích hương. Họ được đất mẹ ôm vào lòng bằng sử dụng các mô tip một cách linh hoạt trong một nấm mồ tự nhiên hình thành do mối đùn các tình huống truyện khác nhau, chúng ta lên. Có lẽ đó là những lời tri ân ân cần nhất, có thể thấy khả năng ứng biến của tác giả ấm nồng và thiết tha nhất của nhân dân dành dân gian cũng như khả năng gia hạn, mở cho người anh hùng của họ. Hẳn rằng dân rộng chức năng đối với các yếu tố xây dựng gian dành rất nhiều cảm hứng và tình cảm truyện kể của họ. Dân gian chỉ có thể gia thiêng liêng để dựng nên kịch bản mô tip hạn chức năng cho các yếu tố như mô tip hóa thân này. Cũng chính vì ý nghĩa đẹp đẽ khi họ nắm chúng thuần thục trong tay và của nó mà dân gian thích sử dụng chúng như có đủ sức mạnh và sự linh động để điều một cách bày tỏ sự ngưỡng mộ, trân trọng khiển chúng theo đúng ý hướng họ mong với những người anh hùng trong lòng họ. muốn. Rõ ràng, đối với các mô tip kiến tạo Bên cạnh mô tip hóa thân, mô tip hiển nên truyền thuyết, các tác giả dân gian đã linh âm phù cũng thường xuyên được dân thể hiện sự chiếm lĩnh tuyệt đối để có thể gian sử dụng để huyền ảo hóa sự ra đi của khai thác chúng từ nhiều góc độ khác nhau, nhân vật cũng như gia tăng niềm tin cho mở ra những cơ hội thể hiện các cung bậc cộng đồng về sự tồn tại bất tử của họ. Các giá trị khác nhau cho chúng. truyền thuyết về nhiên thần thường kết thúc So với thần thoại hay cổ tích, cấu trúc bằng mô típ hiển linh âm phù thay cho mô của truyền thuyết dường như được xác định tip hóa thân. Cũng như các dạng mô tip trên rõ ràng hơn bởi cái lõi lịch sử cố nhiên ghim đây, mô tip hiển linh âm phù cũng được đóng trong phần nội dung. Tuy nhiên, như trình diện với nhiều dạng thức khác nhau vô chúng tôi đã khảo sát trên đây, ngay trong cùng phong phú, đa âm sắc. Có những chính sự xác định và cố định của cấu trúc, truyền thuyết, dân gian chọn hình thức báo truyền thuyết với những thúc ép sáng tạo của mộng để thể hiện mô tip hiển linh, âm phù dân gian vẫn cỏ được một kiểu cấu trúc mở, (Sự tích đền Cờn, Nguyễn Thị Bích Chău, linh động và biến hóa. Trong đó, sự nhấn nhá Lý Nhật Quang ...) lại có những truyền của các mô tip cũng góp phần tạo nên một
46 NGHIÊN CỨU - TRAO Đổl kiểu cấu trúc vừa cố định lại vừa bất định, (2) Ninh Viết Giao (2000), Tục thờ thần và vừa mang tính khuôn khổ lại vừa mang tính thần tích Nghệ An, Nxb. Nghệ An, Vinh, tr. 90. sáng tạo cho thể loại truyền thuyết. □ (3) Ninh Viết Giao (2000), sđd, tr. 93 - 94. (4) Phạm Thu y ến chủ biên (2005), sđd, tr. N.T.T.L 61. CHỦ THÍCH (5) Xin xem Ninh Viết Giao (2000), sđd, tr. (*) Tư liệu nghiên cứu mà chúng tôi sử dụng 132-1 3 6 . cho bài viết này bao gồm các thần tích có chọn lọc, (6) Ninh Viết Giao (2000), sđd, tr. 132. các truyền thuyết bản sưu tầm và bản truyền miệng lưu hành trên đất Nghệ Tĩnh. Nguyên tắc hàng đầu (7) Ninh Viết Giao (2000), sđd, tr. 135. trong việc lựa chọn tư liệu của chúng tôi là mở rộng (8) Ninh Viết Giao (2000), sđd, tr. 133. tối đa nội hàm của định nghĩa thể loại để có được cái (9) Ninh Viết Giao (2000), sđd, tr. 135. nhìn rộng rãi nhất về kho tàng truyền thuyết dân gian xứ Nghệ cũng như nắm bắt được hành trình (10) Ninh Viết Giao (2000), sđd, tr. 136. manh nha, phát sinh, biến đổi của thể loại này. (11) Nguyễn Đổng Chi (2000), Kho tàng (1) Phạm Thu Yến chủ biên (2005), Giáo truyện cổ tích Việt Nam, Nxb. Giáo dục, tr. 1390 - trình văn học dân gỉan, Nxb. Đại học sư phạm Hà 1391. Nội, tr. 61. H à... Truyện cổ Việt Nam. Nxb. KHXH, H, 1983, XUHưỞNGBẢNĐỊA... tập 2, tr 90-91); Sự tích đèo Phật tử (Nguyễn Cừ. (Tiếp theo trang 53) Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam. Nxb Văn hóa CHỨ THÍCH Thông tin, H, 2002, tr 28-30) (1) Jean Chevalier, Alain Gheerbrant (2002), (3) Nguyễn Bích Hà. Nghiên cứu văn học Từ điển biểu tượng văn hóa thể giới, Nxb. Đà dân gian từ mã văn hóa dân gian. Tài liệu đánh Năng - Trường viết văn Nguyễn Du xuất bản, Đà máy, tr. 17. Năng, tr. 142. (4) Đinh Gia Khánh (1993), Văn hóa dân (2) Gồm những truyện như: Chim bìm bịp gian Việt Nam trong bối cảnh văn hóa Đông Nam (Hoàng Trúc Ly. Truyện cổ Việt Nam. Nhà sách Ả, Nxb. Khoa học xã hội, H, tr. 195. Khai Trí, Sài Gòn, 1970, tr 162-164); Con bìm bịp (5) Nguyễn Quảng Minh, Nguyễn Mộng (Nguyễn Duy. Truyện cổ Việt Nam. Nhà sách Hưng, Marget J. Vlaar, “Những ông bình vôi sản Khai Trí, Sài Gòn, 1971, tr 110-773); Đổi lòng xuất tại Anh”, Tạp chí Nghiên cứu và phát triển, lành (Ôn Như Nguyễn Văn Ngọc. Truyện cổ nước số 2, tr. 77 - 81. Theo các tác giả này, vào đầu Nam. Nxb KHXH, H, 1990, 122-123); Kẻ trộm năm 1840, vua Minh Mệnh (1820 - 1840) đã thành Phật, Nhà sư và con cá lành (Tô Nguyệt giáng chỉ cho đặt làm nhiều đồ sứ, trong đó có Đình. Chuyện cổ tích. Nhà sách Khai Trí xuất ông bình vôi tại lò gốm nổi tiếng Copeland và bản, Sài Gòn, 1963, các trang 124-126, 139-143); Garrett ở Stoke-on-Trent, Anh. Hiện nay, ở Việt Sự tích cá he, Sự tích chim bìm bịp, Sự tích ỏng Nam còn lưu giữ được ba ông bình vôi loại này. bình vôi (Nguyên Đổng Chi. Kho tàng truyện cổ (6) Trần Ngọc Thêm (2009), Cơ sở văn hóa tích Việt Nam. Nxb Giáo dục, H, 2001, các trang Việt Nam. Nxb Giáo dục, H, tr. 146. 164-167, 167-168, 215-216); Sự tích chim bìm bịp, Sự tích chim tu hủ, Sự tích con cá nược và (7) http://vi.wikipedia.org con bìm bịp (Chu Xuân Diên (cb). Văn học dân (8) Từ điển kiểu truyện dân gian Việt Nam. gian Bạc Liêu. Nxb Vàn nghệ TPHCM, 2005, các Công trình thuộc đề tài c ấ p Bộ do PGS. TS. trang 259-260, 258-259, 260-261); Sự tích con Nguyễn Thị Huế chủ biên, âẵ nghiệm thu và đã có bìm bịp (Phạm Văn Thông, Thiên Sanh kế hoạch xuất bản ừong năm 2011. Cảnh...Truyện cổ Chàm. Nxb Văn hóa, H, 1982, (9) http://vi.wikipedia.org tr 19-20); Sự tích con bìm bịp (Hùng Thắng, Phong