Chất dân gian của Truyện Kiều

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 12 (37) - Thaùng 2/2016<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Chất dân gian của Truyện Kiều<br /> <br /> The folk quality of Kieu Tale<br /> <br /> TS. Nguyễn Thị Kim Ngân,<br /> Trường Đại học Sài Gòn<br /> <br /> Ph.D. Nguyen Thi Kim Ngan,<br /> Sai Gon University<br /> <br /> Tóm tắt<br /> Truyện Kiều là tác phẩm lớn của văn học dân tộc, một truyện thơ cổ điển kết hợp nhuần nhuyễn của tính<br /> dân gian và tính bác học. Chất dân gian của Truyện Kiều thể hiện trong cách nói, cách cảm, cách nghĩ<br /> của người tường thuật và các nhân vật, trong thi pháp cũng như trong nội dung tư tưởng – tình cảm của<br /> tác phẩm. Sự tổng hợp hoàn chỉnh của chất bác học và chất dân gian góp phần làm cho Truyện Kiều<br /> trường tồn và được phổ biến rộng rãi.<br /> Từ khóa: chất dân gian, Truyện Kiều, Nguyễn Du, chất bác học…<br /> Abstract<br /> Kieu Tale is a masterpiece of traditional literary. It is a tale of classical poetry that marries the folk<br /> poetry with the savant. The folk substances of Kieu Tale can be found in the manners how the narrators<br /> and the literary characters tell and perceive in term of poetics and thoughts and feeling as well. The<br /> perfect aggregation of the savant and folk quality makes the Kieu Tale everlasting and widespread.<br /> Keywords: folk substance, Kieu Tale, Nguyen Du, the savant…<br /> <br /> <br /> <br /> Truyện Kiều của Nguyễn Du là tác gũi với công chúng và được yêu mến<br /> phẩm lớn của văn học dân tộc. Một trong rộng rãi.<br /> những đặc điểm quan trọng của Truyện Kết thúc Truyện Kiều, Nguyễn Du viết:<br /> Kiều là sự kết hợp nhuần nhuyễn tính dân Lời quê chắp nhặt dông dài<br /> gian và tính bác học. Đặc điểm này đã tạo Mua vui cũng được một vài trống canh<br /> nên giá trị và tính phổ biến của tác phẩm, “Lời quê”ở đây có thể hiểu là cách nói<br /> làm cho Truyện Kiều được lưu truyền rộng khiêm tốn của Nguyễn Du, nhưng đồng<br /> rãi trong nhân dân từ đời này sang đời khác. thời cũng có thể hiểu là ông nói thực khi<br /> Chất dân gian trong Truyện Kiều bộc lộ qua không làm thơ bằng chữ Hán mà bằng chữ<br /> cách nói, cách cảm và cách nghĩ của Nôm, khi không sử dụng những thể thơ tứ<br /> Nguyễn Du, của người tường thuật cũng tuyệt hay thất ngôn với niêm luật chặt chẽ<br /> như của các nhân vật trong tác phẩm. Tìm mà dùng thể thơ lục bát mà chắc chắn cho<br /> hiểu chất dân gian của Truyện Kiều sẽ giúp đến lúc đó vẫn còn được xem là tiếng nói<br /> chúng ta hiểu thêm vì sao tác phẩm của của người dân quê. Việc chọn thể thơ lục<br /> Nguyễn Du trường tồn qua thời gian, gần bát để kể lại Kim Vân Kiều truyện đã đưa<br /> <br /> 14<br /> tác phẩm của Nguyễn Du vào hàng các Lại còn bưng bít dấu quanh<br /> truyện Nôm và vì vậy ngay từ đầu nó đã Làm chi những thói trẻ ranh nực cười<br /> mang chất dân gian rất rõ. Bây giờ đất thấp trời cao<br /> Vì sao một ông quan, một nhà Nho Ăn làm sao nói làm sao bây giờ?<br /> dòng dõi, tác giả của Nam trung tạp ngâm, Bề ngoài thơn thớt nói cười<br /> Bắc hành tạp lục lại chọn dịch một truyện Mà trong nham hiểm giết người không dao<br /> tài tử - giai nhân như Kim Vân Kiều truyện Đặc biệt có những câu đúng là lời quê<br /> và chọn một thể thơ “quê” như lục bát? Có vì ở đây có những chữ, những cách nói mà<br /> lẽ bởi vì Nguyễn Du thuộc lớp “nhà nho tài có lẽ chỉ người dân quê mới biết, mới<br /> tử” (chữ của Trần Đình Hượu), muốn tìm dùng, ví dụ:<br /> một chút phóng túng trong những câu Ông bà càng nói càng đau<br /> chuyện tài tử - giai nhân và trong một thể Chàng càng nghe nói càng dàu như dưa<br /> thơ bình dân, thoải mái, thoát khỏi “luật (Bản của Đào Duy Anh chép:.. “càng rầu<br /> thơ nghiêm như luật hình” (Phạm Quỳnh) như dưa”)<br /> để thõa mãn một phần cái chất phi chính Hay:<br /> thống, ý thức tự do trong con người nghệ sĩ Kẻo khi sấm sét bất kỳ<br /> của nhà thơ. Cũng có lẽ vì những năm trẻ Con ong cái kiến kêu gì được oan<br /> tuổi Nguyễn Du đã từng sống ở Tiên Điền, Cho gươm mời đến Thúc Lang<br /> thường sang Trường Lưu chơi và hát Mặt như chàm đổ mình dường giẻ (dẽ) run<br /> phường vải. Những câu hát dân gian đã để Tuy nhiên nếu nói đến chất gian trong<br /> lại trong Nguyễn Du ấn tượng sâu sắc và cách nói của Nguyễn Du, phải thừa nhận<br /> thị hiếu thẩm mỹ của nhà thơ đã chịu ảnh rằng việc sử dụng tục ngữ và thành ngữ<br /> hưởng một phần của thị hiếu dân gian. Có trong Truyện Kiều là yếu tố gây ấn tượng<br /> lẽ chính vì thế mà Nguyễn Du đã chọn “lời hết sức mạnh mẽ. Nhiều thành ngữ như “ăn<br /> quê” để kể câu chuyện về đời Kiều và nhờ xổi ở thì”, “miệng hùm nọc rắn”, “mèo mả<br /> “lời quê” ấy, tác phẩm của nhà thơ đã gà đồng”... đã đi vào câu thơ của Truyện<br /> nhanh chóng đi vào quần chúng và bước Kiều một cách tự nhiên thoải mái:<br /> vào quỹ đạo của những giá trị văn hóa Phải điều ăn xổi ở thì<br /> truyền thống đậm đà bản sắc dân gian. Tiết trăm năm nỡ bỏ đi một ngày<br /> Lục bát là “lời quê", nhưng “lời quê” Ra tuồng mèo mả gà đồng<br /> không chỉ thể hiện trong lối nói bằng câu Ra tuồng lúng túng chẳng xong bề nào<br /> thơ lục bát. Trong Truyện Kiều chúng ta Thân ta ta phải lo âu<br /> bắt gặp rất nhiều câu thơ gần với lời ăn Miệng hùm nọc rắn ở đâu chốn này<br /> tiếng nói hàng ngày của người bình dân: Đáng chú ý nhất là Nguyễn Du đã sử<br /> Quá niên trạc ngoại tứ tuần dụng tài tình cách tổ chức lời thơ dựa trên<br /> Mày râu nhẵn nhụi, áo quần bảnh bao tinh thần hay kết cấu của tục ngữ, làm cho<br /> Cò kè bớt một thêm hai cách diễn đạt của tác giả gần với cách nghĩ<br /> Hồi lâu ngã giá vàng ngoài bốn trăm của người nghe, người đọc bình dân và câu<br /> Lo gì việc ấy mà lo thơ cũng trở nên gần gũi quen thuộc với<br /> Kiến trong miệng chén có bò đi đâu họ. Trong Truyện Kiều có khá nhiều câu<br /> Thậm chí có những câu không khác gì như vậy. Có trường hợp Nguyễn Du mượn<br /> những lời nói dân dã: ý của tục ngữ để nói, ví dụ như:<br /> <br /> 15<br />  Sống làm vợ khắp người ta Thứ nhất là tính chất và cấu trúc lời<br /> Khéo thay thác xuống làm ma không chồng thơ: Có nhiều trường hợp câu thơ Kiều<br /> Thôi con còn nói chi con giống với câu ca dao. Đầu tiên là những<br /> Sống nhờ đất khách, thác chôn quê người câu giống nhau gần như hoàn toàn:<br /> (Tục ngữ: "Sống gửi thác về”) Vầng trăng ai xẻ làm đôi<br /> Hay: Đường trần ai vẽ ngược xuôi hỡi chàng<br /> Tẻ vui bởi tại lòng này (Ca dao)<br /> Hay là khổ tận đến ngày cam lai Vầng trăng ai xẻ làm đôi<br /> (Tục ngữ: “Khổ tận cam lai”) Nửa in gốc chiếc, nửa soi dặm trường<br /> Nhưng nhiều trường hợp Nguyễn Du (Truyện Kiều)<br /> gần như đưa nguyên câu tục ngữ vào mà lời Hay:<br /> thơ vẫn ngọt ngào, không chút khiên cưỡng: Lặng nghe lời nói như ru<br /> Hổ sinh ra phận thơ đào Đêm thu dễ khiến nét thu ngại ngùng<br /> Công cha nghĩa mẹ, kiếp nào trả xong (Ca dao)<br /> (Tục ngữ: “Công cha nghĩa mẹ”) Lặng nghe lời nói như ru<br /> Vợ chàng quỉ quái tinh ma Chiều xuân dễ khiến nét thu ngại ngùng<br /> Phen này kẻ cắp bà già gặp nhau (Truyện Kiều)<br /> (Tục ngữ: “Kẻ cắp gặp bà già”) Về những trường hợp này các nhà<br /> Sợ khi ong bướm đãi đằng nghiên cứu đã có ý kiến nhận xét: “Thực ra<br /> Đến điều sống đục sao bằng thác trong quả là khó mà xác định được rằng ở đây<br /> (Tục ngữ: “Sống đục sao bằng thác trong”) Truyện Kiều đã chịu ảnh hưởng của thơ ca<br /> Chút riêng chọn đá thử vàng dân gian hay là thơ ca dân gian đã chịu ảnh<br /> Biết đâu mà gửi can trường vào đâu hưởng của Truyện Kiều” (Đinh Gia Khánh)(1).<br /> (Tục ngữ: “Đá thử vàng”) Tiếp theo là những trường hợp giống<br /> Cùng với việc sử dụng thể thơ lục bát nhau một phần:<br /> và lời ăn tiếng nói dân gian, Nguyễn Du đã Trăm năm đá nát vàng phai<br /> chọn cách tổ chức lời thơ theo thi pháp của Lời nguyền với bạn nhớ hoài không quên<br /> thơ ca trữ tình dân gian, thi pháp ca dao và (Ca dao)<br /> điều đó đã làm cho âm điệu và màu sắc dân Thẹn mình đá nát vàng phai<br /> gian của Truyện Kiều càng thêm nổi bật. Trăm năm dễ chuộc một lời được sao<br /> Người bình dân vốn quen với những câu (Truyện Kiều)<br /> hát dân gian, vì vậy những câu thơ có kết Trăm năm nước chảy đá mòn<br /> cấu nhịp điệu và hình ảnh tương tự với ca Xa nhau ngàn dặm dạ còn nhớ thương<br /> dao dân ca dễ mang lại cảm giác gần gũi (Ca dao)<br /> thân thuộc. Ấn tượng về chất dân gian sâu Dẫu rằng sông cạn đá mòn<br /> đậm của Truyện Kiều có lẽ một phần cũng Con tằm đến thác cũng còn vương tơ<br /> bắt nguồn từ đây. (Truyện Kiều)<br /> Không có điều kiện đi sâu phân tích Có trường hợp câu Kiều và câu ca dao<br /> sự tương đồng về thi pháp của Truyện Kiều chỉ giống nhau một chữ:<br /> và ca dao, ở đây chúng tôi chỉ dừng lại nêu Thân em như hạt mưa sa<br /> lên mấy điểm sau. Hạt vào đài các, hạt ra ruộng cày<br /> (Ca dao)<br /> <br /> <br /> <br /> 16<br />  Hạt mưa sá nghĩ phận hèn Có thể nói đây là những khuôn hình<br /> Liệu đem tấc cỏ quyết đền ba xuân phổ biến của câu lục bát dân ca, đồng thời<br /> (Truyện Kiều) cũng là cách cấu trúc phổ biến của câu thơ<br /> Dù chỉ giống nhau ở chữ “hạt mưa” Kiều. Trong Truyện Kiều chúng ta bắt gặp<br /> nhưng câu Kiều vẫn phảng phất hơi ca dao dày đặc những câu theo dạng thứ nhất: Hoa<br /> do gắn với nỗi buồn về thân phận người phụ trôi bèo dạt/ Rung cải rơi kim/ Bèo nổi mây<br /> nữ chồng chất trong biểu tượng “hạt mưa”. chìm/ Gió kép mây đơn/ Bướm chán ong<br /> Trong Truyện Kiều không hiếm những câu chường/ Sớm đào tối mận/ Bể Sở sông<br /> như vậy. Chẳng hạn khi Nguyễn Du viết: Ngô/ Muôn oán nghìn sầu/ Gió thảm mưa<br /> Khóc than khôn kiếp sự tình sầu/ Ve ngân vượn hót...<br /> Khéo vô duyên bấy là mình với ta Đòi phen gió tựa hoa kề<br /> Chúng ta như nghe đâu đó âm điệu Nửa rèm tuyết ngậm, bốn bề trăng thâu<br /> câu ca dao: Chị dù thịt nát xương mòn<br /> Mình về có nhớ ta chăng Ngậm cười chín suối hãy còn thơm lây<br /> Ta như lạt buộc khăng khăng đợi mình Cũng như những câu theo kiểu thứ hai:<br /> Nhưng có lẽ ấn tượng về âm lượng ca Rắp mong treo ấn từ quan<br /> dao của câu thơ Kiều hiện lên rõ nét nhất Mấy sông cũng lội, mấy ngàn cũng pha<br /> trong cách cấu trúc câu thơ. Chúng ta đều Nàng thì dặm khách xa xăm<br /> biết lục bát là thể thơ giàu chất nhạc. Nhạc Bạc phau cầu giá, đen rầm ngàn mây<br /> điệu của câu thơ lục bát bộc lộ trong nhịp, Dập dìu lá gió cành chim<br /> trong vần, đặc biệt là trong lối tổ chức câu Sớm đưa Tống Ngọc, tối tìm Trường Khanh<br /> thơ theo nguyên tắc đối xứng và song Sự tương đồng về cấu trúc câu thơ làm<br /> hành. Câu lục bát ca dao thường có hai lối cho nhiều câu Kiều đọc lên nghe như câu<br /> đối xứng và song hành chủ yếu. Thứ nhất ca dao. Điều này cũng giải thích vì sao<br /> là kiểu: Ong bay bướm lượn/ Trăng tắt sao Truyện Kiều dễ đi vào lòng quần chúng lao<br /> thưa/ Én liệng nhạn bay/ Gừng cay muối động, được nhiều người thuộc.<br /> mặn/ Vàng tan ngọc nát/ Sông cạn đá mòn/ Kiểu cấu trúc lời thơ như trên, ngoài<br /> Đá nát vàng phai: yêu cầu về tính nhạc, còn gắn với yêu cầu<br /> Tay nâng chén muối đĩa gừng về nghĩa và cái nghĩa này thường hiện ra<br /> Gừng cay muối mặn xin đừng có quên dưới hình thức các biểu tượng:<br /> Một lòng chỉ quyết lấy anh Hoa trôi bèo dạt đã đành<br /> Ong bay bướm lượn chung quanh mặc Trời Biết duyên mình, biết phận mình thế thôi<br /> Nửa đêm trăng tắt sao thưa Tái sinh chưa dứt hương thề<br /> Em mong thầy mẹ ngủ, em đưa anh về Làm thân trâu ngựa đền nghì trúc mai<br /> Dạng thứ hai là kiểu: Tình kia chưa Nào người phượng chạ loan chung<br /> trả, nghĩa này chớ quên/ Khi trăng đang tỏ, Nào người tiếc lục tham hồng là ai<br /> khi hoa đang thì/ Ngày thì dãi nắng, đêm Trong Truyện Kiều có rất nhiều câu<br /> thì dầm sương: mang biểu tượng như vậy. Theo thống kê<br /> Nước vơi rồi lại nước đầy của các nhà nghiên cứu, ca dao truyển<br /> Tình kia chưa trả, nghĩa này chớ quên thống có khoảng trên dưới 100 biểu tượng<br /> Một niềm vàng đá khăng khăng về thiên nhiên(2). Trong Truyện Kiều, theo<br /> Ba thu cũng đợi, chín trăng cũng chờ khảo sát ban đầu của chúng tôi có gần 40<br /> <br /> 17<br /> biểu tượng như vậy. Đó là các biểu tượng đồng cảm của người bình dân với Truyện<br /> như: Ong bướm, Gió trăng, Hoa trôi bèo Kiều chủ yếu không nằm ở đó. Cách nói là<br /> dạt, Đá vàng, Phong Nguyệt, Nước non, cái để dễ tiếp cận ban đầu, nhưng cách<br /> Nguyệt hoa, Yến oanh, Vườn hồng (Chim cảm, cách nghĩ mới là cái chính. Bởi vậy<br /> xanh), Trúc mai, Đào mận, Đào liễu, Hoa khi tìm hiểu chất dân gian của Truyện<br /> bướm, Nhện tơ, Đèn trăng, Tằm tơ, Thuyền Kiều, nếu chỉ xem xét cách nói của Nguyễn<br /> bến, Thuyền sóng, Cá chim, Rồng phượng, Du thể hiện trong lối sử dụng thể thơ lục<br /> Phượng loan, Cá nước, Bèo sóng, Bèo bát, sử dụng thành ngữ, tục ngữ, biểu<br /> mây, Hoa đèn… tượng, hay lối cấu tạo lời thơ thì không đủ.<br /> Vẻ chi một đóa yêu đào Nhận xét về thơ ca trữ tình dân gian,<br /> Vườn hồng đâu dám ngăn rào chim xanh nhà nghiên cứu Cao Huy Đỉnh nói rằng<br /> (Truyện Kiều) trong ca dao “Âm điệu nhớ, thương, buồn,<br /> Bây giờ mận mới hỏi đào thường lặp đi lặp lại”, phản ánh tâm trạng<br /> Vườn hồng đã có ai vào hay chưa của con người trong hoàn cảnh xã hội còn<br /> (Ca dao) nhiều điều ngang trái, nghèo nàn và lạc<br /> Càng trông mặt càng ngẩn ngơ hậu, bất công(3). Quả đúng như vậy, đọc ca<br /> Ruột tằm đôi đoạn như tơ rối bời dao chúng ta bắt gặp không biết bao nhiêu<br /> (Truyện Kiều)<br /> chữ buồn, chữ nhớ, chữ thương, và những<br /> Ruột tằm bối rối tơ vương câu thơ mang âm điệu ấy:<br /> Như ai để nhớ để thương trong lòng Ra về nhớ bạn khóc thầm<br /> (Ca dao)<br /> Nằm thân áo vải ướt đầm cả năm<br /> Gìn vàng giữ ngọc cho hay<br /> Nhớ ai ra ngẩn vào ngơ<br /> Cho đành lòng kẻ chân mây cuối trời<br /> Nhớ ai ai nhớ bây giờ nhớ ai<br /> (Truyện Kiều)<br /> Lời thề chứng có nước non Thương cha thương mẹ có khi<br /> Vàng tan ngọc nát vẫn còn thương nhau Thương em lúc đứng lúc đi lúc ngồi<br /> (Ca dao) Thương thương nhớ nhớ sầu sầu<br /> Biểu tượng là những hình tượng mang Một ngày ba bận ra cầu đứng trông<br /> ý nghĩa tượng trưng được cố định hóa, lặp Anh buồn có chốn thở than<br /> đi lặp lại nhiều lần, chứa đựng một nội Em buồn như ngọn nhang tàn thắp khuya<br /> dung qui ước. Chính nhờ có nhiều biểu Cạn lòng chẳng biết nghĩ sâu<br /> tượng trùng hợp hoặc gần gũi với ca dao Để ai trăng tỏ hoa sầu vì ai<br /> truyền thống mà câu thơ Kiều dễ đi vào Đọc Truyện Kiều chúng ta như bắt gặp<br /> lòng người, nhanh chóng được người nghe cũng tâm trạng ấy. Tác phẩm của Nguyễn<br /> người đọc tiếp nhận theo kiểu nói ít hiểu Du giống bản đàn mà Thúy Kiều gẩy cho<br /> nhiều vì có cùng chung một “ngôn ngữ”, Kim Trọng buổi đầu gặp gỡ:<br /> một cách nói, cách cảm, cách nghĩ. Rằng: Hay thì thật là hay<br /> Ở trên chúng tôi đã phân tích một số Nghe ra ngậm đắng nuốt cay thế nào<br /> đặc điểm thuộc về cách nói của Nguyễn Và dù Nguyễn Du có cố tình “mua<br /> Du. Những đặc điểm này thường gây ấn vui” (Mua vui cũng được một vài trống<br /> tượng trực tiếp về sự gần gũi của Truyện canh) thì đọc Truyện Kiều cũng chẳng ai<br /> Kiều với văn học dân gian. Tuy nhiên, sự vui được. Âm điệu chính của Truyện Kiều<br /> <br /> <br /> 18<br /> cũng tương tự như ca dao trữ tình, tràn đầy Hay:<br /> nỗi nhớ, buồn, thương: Buồn trông chênh chếch sao mai<br /> Tìm đâu cho thấy cố nhân Sao ơi sao hỡi, nhớ ai sao mờ<br /> Lấy câu vận mệnh khuây dần nhớ thương Nhưng cái điệu tình cảm NHỚ,<br /> Chạnh lòng nhớ cảnh tha hương THƯƠNG, BUỒN chỉ là một phần trong<br /> Nhớ quê chàng lại tìm đường thăm quê những thứ tạo nên chất dân gian trong cách<br /> Không chỉ Thúc Sinh nhớ. Thúy Kiều cảm của Nguyễn Du. Quan trọng là bên<br /> càng nhớ nhiều hơn. Nhớ Kim Trọng, nhớ cạnh cái giọng tình cảm ấy, trong cái ruột<br /> Thúc Sinh, nhớ nhà, nhớ cha, nhớ mẹ, nhớ của nó, chúng ta thấy tấm lòng của Nguyễn<br /> em. Trăm năm nỗi nhớ vây lấy người con Du thương xót con người, đồng cảm với<br /> gái bán mình, lưu lạc, xa quê. Và cùng với thân phận người phụ nữ, thậm chí Nguyễn<br /> nhớ là thương. Du còn như đau hơn, phẫn uất hơn ca dao<br /> Thương cha thương mẹ: chỉ nói:<br /> Xót thay huyên cỗi xuân gìà Thân em như tấm lụa đào<br /> Tấm lòng thương nhớ biết là có nguôi Phất phơ giữa chợ biết vào tay ai<br /> Thương nhớ người yêu: Nhưng trong Truyện Kiều, số phận<br /> Sông Tương một dải nông sờ người phụ nữ như cay nghiệt hơn:<br /> Bên trông đầu nọ bên chờ cuối kia Đau đớn thay phận đàn bà<br /> Thương mình: Lời rằng bạc mệnh cũng là lời chung<br /> Khi tỉnh rượu lúc tàn canh Cái câu “Lời rằng bạc mệnh cũng là<br /> Giật mình mình lại thương mình xót xa lời chung” này có ý nghĩa khái quát rất lớn.<br /> Thương, nhớ và buồn: Nó nói lên rằng “bạc mệnh” không chỉ có<br /> Buồn trông phong cảnh quê người Thúy Kiều, không chỉ có những người tài<br /> Đầu cành quyên nhặt cuối trời nhạn thưa sắc mà là với “phận đàn bà” nói chung. Và<br /> Nỗi buồn theo chân Kiều suốt chặng đã là “lời chung” thì cũng không phải chỉ<br /> đường mười lăm năm lưu lạc: “phận đàn bà” mà còn là của kiếp người.<br /> Sen tàn cúc lại nở hoa Nguyễn Du nhiều lần than về kiếp người<br /> Sầu dài ngay ngắn đông đà sang xuân đau khổ:<br /> Buồn ám ảnh Kim Trọng, Thúc Sinh, Khéo là mặt dạn mày dày<br /> cha mẹ Thúy Kiều và bám chặt đời Kiều: Kiếp người đã đến thế này thì thôi<br /> Sầu này dằng dặc muôi đời chưa quên Thương thay cũng một kiếp người<br /> Nỗi buồn xuyên suốt Truyện Kiều như Khéo thay mang lấy sắc tài làm chi!<br /> khúc “đoạn trường Tân Thanh, như tiếng Xét về một phương diện nào đó, có<br /> kêu não ruột. Âm điệu chung của Truyện thể nói Truyện Kiều không phải là bức<br /> Kiều cũng như âm điệu chung của ca dao tranh về hiện thực xã hội phong kiến thối<br /> trữ tình truyển thống. Cái điệu tình cảm nát, cũng không phải câu chuyện oan trái<br /> trong câu thơ Kiều”. về tài và mệnh mà chính là câu chuyện về<br /> Buồn trông cửa bể chiều hôm kiếp người, những thăng trầm trong kiếp<br /> Thuyền ai thấp thoáng cánh buồm xa xa… làm người. Thúy Kiều chỉ là hình ảnh<br /> Nghe như phảng phất âm điệu câu ca dao: tượng trưng cho nỗi khổ chung của kiếp<br /> Chiều chiều én liệng nhạn bay người. Nỗi khổ ấy hiện diện đầy đủ nhất ở<br /> Ta đây nhớ bạn, bạn rày nhớ ai thân phận người phụ nữ và càng rõ nét hơn<br /> <br /> 19<br /> ở người phụ nữ có tình, có sắc, có tài, của tình yêu thương, lòng vị tha. Sự phán<br /> nhưng trên hết nó là nỗi khổ chung của xét dựa trên lòng yêu thương, sự khoan<br /> kiếp người và cái lớn của Nguyễn Du, cái dung ấy của Nguyễn Du cũng như của các<br /> làm nên tính phổ biến của Truyện Kiều nhân vật của Truyện Kiều cũng là một nét<br /> chính là nêu lên được nỗi đau chung ấy. chung của văn hóa Việt. “Lòng nhân ái,<br /> “Cái ám ảnh ông không phải là những cuộc khoan dung, sống rộng bụng, có tình nghĩa<br /> đời cụ thể mà là cái số kiếp chung” (Trần là truyền thống quí báu của nhân dân ta.<br /> Đình Hượu)(4). Người bình dân yêu mến Tính nhân bản này được này sinh từ tính ôn<br /> Truyện Kiều không chỉ vì cảm thương số nhu của người làm nông nghiệp lúa nước,<br /> phận hồng nhan bạc mệnh của Thúy Kiều hẳn đã được hình thành từ thời Đông Sơn”<br /> mà cái chính là qua nỗi đau của người con (Hà Văn Tấn)(6).<br /> gái tài sắc, qua thân phận của người phụ nữ Tấm lòng thương người, sự thông cảm<br /> họ thấy được cái tình với nỗi đau chung với nỗi đau khổ của người phụ nữ và của<br /> của kiếp người, cái kiếp người mà họ vẫn kiếp người là mẫu số chung của Truyện<br /> thường than vãn trong ca dao: Kiều và ca dao, của Nguyễn Du và quần<br /> Bắc thang lên hỏi ông Trời chúng nhân dân. Cái tình ấy, lòng nhân ái<br /> Cớ sao nỡ để kiếp người đắng cay(5) ấy là cái lõi của chất dân gian trong tác<br /> Cái tình ấy lớn đến mức nhiều lúc nó phẩm Nguyễn Du.<br /> vượt lên trên cái lí thông thường, biến Cái lõi ấy lại được nhân lên, được tô<br /> thành lòng vị tha, khoan dung, có sức đậm bởi sự gần gũi trong cách nghĩ, cách<br /> thuyết phục hơn cả mọi lý lẽ. Trong hành xử của các nhân vật, của người kể<br /> Truyện Kiều, khi Sư Tam Hợp nói rằng chuyện trong Truyện Kiều với cách nghĩ và<br /> Thúy Kiều “Mắc điều tình ái khỏi điều tà lối hành xử của người dân quê. Dân gian<br /> dâm” thì đó chính là sự phán xét không tìm thấy trong Truyện Kiều không chỉ sự<br /> phải dựa trên cái lý của đạo đức phong đồng điệu trong cách nói, cách diễn tả, trong<br /> kiến mà dựa trên cái lí của chữ tình. Điểu cách nhớ, cách thương mà cả trong cách coi<br /> này lại càng rõ hơn nữa khi chúng ta nghe cái gì là trọng là khinh, cái gì là hợp với đạo<br /> Kim Trọng lý giải về chữ Trinh. Đáp lại lời lí, cái gì đáng ca ngợi cái gì không. Chẳng<br /> từ chối của Thúy Kiều khi tái hợp, muốn hạn hành động Thúy Kiều bán mình chuộc<br /> “Đem tình cầm sắt đổi ra cầm cờ” với lí do cha và câu thơ của Nguyễn Du:<br /> Thiếp từ ngộ biến đến giờ Để lời thệ hải minh sơn<br /> Ong qua bướm lại đã thừa xấu xa Làm con trước hãy đền ơn sinh thành<br /> Kim Trọng khăng khăng một mực Chắc chắn rất gần gũi với suy nghĩ của<br /> không bằng lòng với lí lẽ rằng: quần chúng lao động thể hiện trong câu ca dao:<br /> Xưa nay trong đạo đàn bà Công cha như núi Thái Sơn<br /> Chữ trinh kia cũng có ba bảy đường Nghĩa mẹ như nước trong nguồn chảy ra<br /> Và vì “nàng lấy hiếu làm trinh” nên Tấm lòng hiếu nghĩa của Thúy Kiều<br /> “Bụi nào cho đục được mình ấy vay?”. Nói đã được một đại diện của dân gian là Vãi<br /> rằng “lấy hiếu làm trinh” và “chữ trinh kia Giác Duyên đánh giá rất cao:<br /> cũng có ba bảy đường" thì cũng có cái lí Người sao hiếu nghĩa đủ đường<br /> của nó, nhưng đó có lẽ không phải là cái lí<br /> theo cách nghĩ thông thường; nó là cái lí<br /> <br /> 20<br />  Cái hiếu của Thúy Kiều cũng chính là gọi Từ Hải là anh hùng. Hình ảnh Từ Hải<br /> cái hiếu được đề cao trong các truyện cổ phần nào phản ánh chất phi chính thống<br /> tích, trong ca dao: của nhà Nho tài tử Nguyễn Du, nhưng chắc<br /> Con ơi cho trọn hiếu trung cũng có một phần in dấu quan niệm anh<br /> Thảo ngay một dạ, kẻo luống công mẹ thầy hùng nghĩa hiệp mà Nguyễn Du chịu ảnh<br /> Chữ trung thì để phần cha hưởng qua sáng tác dân gian. Đọc câu thơ<br /> Chữ hiếu phần mẹ, đôi ta chữ tình trong Truyện Kiều:<br /> Trung hiếu ở đây không còn là đạo đức Một đời được mấy anh hùng<br /> phong kiến mà chính là đạo đức làm người Bõ chi cá chậu chim lồng mà chơi!<br /> theo quan điểm của nhân dân lao động, là Hay:<br /> đạo lí bình dân. Bởi vậy người bình dân khi Anh hùng đã tiếng gọi rằng<br /> đọc Truyện Kiều thấy trong thái độ và cách Giữa đường dẫu thấy bất bằng mà tha<br /> nghĩ của Nguyễn Du trong cách hành xử Chúng ta thấy như phảng phất hơi ca dao:<br /> của Thúy Kiều một cái gì đó gần với mình, Của đời muôn sự của chung<br /> dễ chia sẻ được. Ngay cái cảnh Thúy Kiều Hơn nhau một tiếng anh hùng mà thôi<br /> báo ân báo oán gây nhiều tranh cãi, theo Đặc biệt trong Truyện Kiều chúng ta<br /> chúng tôi cũng không xa lạ với tâm lí của bắt gặp rất nhiều chữ Trời, Phật, Đạo, Tiên<br /> người dân quê. Khi Từ Hải nói: gắn với hình ảnh hai nhân vật Vãi Giác<br /> … Ân oán hai bên Duyên và sư cô Tam Hợp. Có thể nói với sự<br /> Mặc nàng xử quyết báo đền cho minh hiện diện của Giác Duyên và sư Tam Hợp,<br /> Và Kiều khẳng định “báo ân rồi sẽ trả thế giới tín ngưỡng của Truyện Kiều gần<br /> thù” thì hành động của Kiều cũng giống với sinh hoạt tín ngưỡng dân gian hơn là tôn<br /> như hành động của cô Tấm trừng phạt Cám giáo chính thống. Ở đây cũng có báo mộng,<br /> và mẹ ghẻ trong truyện cổ tích. Ở đây cách bói toán, lập đàn cúng bái, ở đây Trời, Phật,<br /> hành xử của Thúy Kiều và Tấm hoàn toàn Đạo, Tiên cũng tồn tại, gần gũi với con<br /> phù hợp với đạo lí dân gian, đúng như ý người. Nhân vật của Nguyễn Du cũng hành<br /> kiến của Đinh Gia Khánh khi viết về cái động như con người trong ca dao, cũng có<br /> chết của mẹ con người dì ghẻ trong truyện chung một kiểu tín ngưỡng như nhau:<br /> Tấm Cám: “Biết yêu và biết ghét, đó là hai Phải điều cầu Phật cầu Tiên<br /> mặt khăng khít trong tình cảm của nhân Tình kia hiếu nọ ai đền cho ai<br /> dân”(7). Cái lí lẽ mà Kiều dựa vào đó để (Truyện Kiều)<br /> báo oán: Lên chùa cầu Phật cầu Trời<br /> Nàng rằng: Lồng lộng trời cao Xét cho mọi việc ở đời bất công<br /> Hại nhân nhân hại sự nào tại ta! (Ca dao)<br /> Cũng chính là lí lẽ của dân gian được Đặc biệt cái lối nghĩ về Trời trong<br /> đúc kết trong tục ngữ: “Ác giả ác báo”, Truyện Kiều rất giống lối nghĩ về Trời<br /> “Trời quả báo, ăn cháo gãy răng”, “Ai bảo thường gặp trong truyện cổ tích và ca dao.<br /> trời không có mắt”. Tương tự như quan niệm dân gian, trong<br /> Trong Truyện Kiều, nếu xem xét kỹ, Truyện Kiều, Trời hiện ra như đấng tối cao<br /> chúng ta sẽ nhận thấy có khá nhiều dấu vết vô hình, quyết định tất cả:<br /> của quan niệm, cách nghĩ dân gian. Chẳng …Ngẫm hay muôn sự tại Trời<br /> hạn trong Truyện Kiều có 8 lần Nguyễn Du …Trời còn để có hôm nay<br /> <br /> 21<br /> …Người dầu muốn quyết Trời nào đã cho ta thấy cách nghĩ, quan niệm của người<br /> …Biết thân chạy chẳng khỏi Trời tường thuật và của các nhân vật về đạo lí,<br /> (Truyện Kiều) cách sống, tín ngưỡng, rất gần với người<br /> Giống như trong ca dao: bình dân thể hiện qua truyện cổ tích, ca<br /> Nhờ Trời hòa cốc phong đăng dao. Điều này cũng không có gì lạ. Chính<br /> Cấy lúa, lúa tốt, nuôi tằm, tằm tươi Nguyễn Du trong bài thơ chữ Hán “Thanh<br /> Nhờ Trời mưa thuận gió hòa minh ngẫu hứng” đã từng viết:<br /> Lờ rọ bán được, cảnh nhà thêm vui Thôn ca sơ học tang ma ngữ<br /> Lạy Trời cho cả gió lên Dã khốc thời văn chiến phạt thanh<br /> Cho manh chiếu rách lên trên toàn vùng (Câu ca nơi thôn dã giúp ta biết được<br /> (Ca dao) tiếng nói của người trồng gai trồng dâu.<br /> Ai làm gì sai sẽ cảm thấy có tội với Trời: Trong tiếng khóc nơi đồng nội như nghe<br /> Trăm điều ngang ngửa vì tôi thấy tiếng chiến tranh).<br /> Thân sau ai chịu tội Trời ấy cho Bên cạnh tài năng, những năm tháng<br /> (Truyện Kiều) sống gần gũi với thôn quê đã giúp Nguyễn<br /> Hay gì lừa đảo kiếm lời Du học được cách nói của những bài “thôn<br /> Một nhà ăn uống tội Trời riêng mang ca”, hiểu và chia sẻ với cách cảm, cách<br /> (Ca dao)<br /> nghĩ của những người bình dân mà ông<br /> Trời là chỗ để người ta than vãn, kêu<br /> tiếp xúc cũng như với những gì đã được<br /> oan, oán trách khi không còn biết dựa vào<br /> thể hiện qua các sáng tác dân gian. Điều đó<br /> đâu để trút nỗi khổ, nỗi bất công mà mình<br /> đã làm cho Truyện Kiều trở thành một hiện<br /> phải chịu:<br /> tượng đặc biệt, tổng hợp chất bác học và<br /> Tiếng oan đã muốn vạch trời kêu lên<br /> chất dân gian thành một truyện thơ cổ điển<br /> Oan này còn một kêu trời nhưng xa<br /> của văn học dân tộc. Giá trị và sức sống<br /> (Truyện Kiều)<br /> Tôi làm tôi chẳng có chơi bền bỉ của Truyện Kiều, tính phổ biến và<br /> Nghèo đâu nghèo mãi Trời ơi hỡi Trời! bản sắc dân tộc của tác phẩm nằm trong sự<br /> Trời ơi Trời ở chẳng câu tổng hợp ấy.<br /> Kẻ ăn không hết người lần không ra Chú thích<br /> (Ca dao)<br /> 1) Đinh Gia Khánh – Chu Xuân Diện, Lịch sử<br /> Tuy nhiên tín ngưỡng “Đạo Trời” văn học Việt Nam: Văn học Dân gian, Tập I,<br /> trong Truyện Kiều (“Sư rằng: phúc họa đạo Nxb ĐH & THCN, Hà Nội, 1972, tr.291.<br /> Trời”, “Đạo Trời báo phục chỉn ghê”) cũng<br /> 2) Về biểu tượng thiên nhiên trong ca dao, xin<br /> giống như trong ca dao, không hoàn toàn xem thêm luận án Tiến sĩ Ngữ văn của<br /> mù quáng và yếm thế. Cái câu: “Có trời mà Nguyễn Thị Ngọc Điệp “Biểu tượng nghệ<br /> cũng tại ta”trong Kiều cũng không xa vời thuật trong ca dao truyền thống người Việt",<br /> cách nghĩ của người nông dân: và cuốn sách "Thiên nhiên với văn hóa vùng<br /> Được thua dù có tại trời qua ca dao trữ tình Trung Bộ" của Nguyễn<br /> Thị Kim Ngân, NXB Thời Đại, 2012, và NXB<br /> Chớ thấy sóng cả mà rời tay co KHXH, 2015.<br /> (Ca dao)<br /> Có thể nói trong Truyện Kiều có rất 3) Cao Huy Đỉnh, Tìm hiểu tiến trình văn học dân<br /> nhiều chi tiết, nhiều câu thơ mà ở đó chúng gian Việt Nam, Nxb.KHXH, HN, 1974, tr.179.<br /> <br /> <br /> <br /> 22<br /> 4) Trần Đình Hượu, tuyển tập, tập 2, Nxb Giáo 3. Cao Huy Đỉnh (1974), Tìm hiểu tiến trình văn<br /> dục, HN, 2007, tr.319. học dân gian Việt Nam, Nxb KHXH, HN.<br /> 5) “Chủ thể trữ tình của ca dao, dù là chàng trai 4. Trần Đình Hượu (2007), Tuyển tập, tập 2,<br /> hay cô gái, người vợ hay người mẹ, người làm Nxb Giáo dục, HN.<br /> ruộng hay làm nghề sông nước …khi cảm<br /> nghĩ về thân phận mình là thấy buồn, thấy khổ 5. Đinh Gia Khánh – Chu Xuân Diên (1972),<br /> và tiếng hát cất lên thành bài ca thở than về Lịch sử văn học Việt Nam: Văn học Dân<br /> mọi nông nỗi khổ đau và bất hạnh của kiếp gian, Tập I, Nxb ĐH & THCN, Hà Nội.<br /> người , “nghe rặt một điều hắt hiu, thương 6. Đinh Gia Khánh (1968), Sơ bộ tìm hiểu<br /> nhớ…”(Đỗ Bình Trị, Những đặc điểm thi những vấn đề của truyện cổ tích qua truyện<br /> pháp của các thể loại văn học dân gian, Nxb Tấm Cám, Nxb Văn học, HN.<br /> Giáo dục, HN, 1999, tr.197).<br /> 7. Nguyễn Xuân Kính (2001), Kho tàng ca dao<br /> 6) Hà Văn Tấn, Đến với lịch sử văn hóa Việt người Việt (2 tập), Nxb Văn hóa thông tin.<br /> Nam, Nxb Hội Nhà văn, HN, 2005, tr.159.<br /> 8. Nguyễn Thị Kim Ngân (2012), Thiên nhiên với<br /> 7) Đinh Gia Khánh, Sơ bộ tìm hiểu những vấn văn hóa vùng qua ca dao trữ tình Trung Bộ,<br /> đề của truyện cổ tích qua truyện Tấm Cám, Nxb Thời Đại (2012); và Nxb KHXH (2015).<br /> Nxb.Văn học, HN, 1968, tr.96.<br /> 9. Phan Ngọc (1994), Văn hóa Việt Nam và cách<br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO tiếp cận mới, Nxb Văn hóa thông tin, HN.<br /> <br /> 1. Nguyễn Du (2002), Truyện Kiều, Nxb Văn học. 10. Hà Văn Tấn (2005), Đến với lịch sử văn hóa<br /> Việt Nam, Nxb Hội Nhà văn, HN.<br /> 2. Nguyễn Thị Ngọc Điệp, Biểu tượng nghệ<br /> thuật trong ca dao truyền thống người Việt, 11. Đỗ Bình Trị (1999), Những đặc điểm thi<br /> Luận án Tiến sĩ Ngữ văn. pháp của các thể loại văn học dân gian,<br /> Nxb Giáo dục, HN.<br /> <br /> <br /> Ngày nhận bài: 07/01/2016 Biên tập xong: 15/02/2016 Duyệt đăng: 20/02/2016<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 23<br />