Chức năng nhân vật chèo cổ (từ góc nhìn tự sự học)

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE DOI: 10.18173/2354-1067.2015-00029<br /> Social Sci., 2015, Vol. 60, No. 5, pp. 29-33<br /> This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> CHỨC NĂNG NHÂN VẬT CHÈO CỔ (TỪ GÓC NHÌN TỰ SỰ HỌC)<br /> <br /> Lê Trà My<br /> Khoa Ngữ Văn, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội<br /> <br /> Tóm tắt. Nhân vật chèo cổ là một kiểu nhân vật “kép”, vừa là người diễn trò, vừa là người<br /> dẫn trò. Với chức năng diễn trò, nhân vật tham dự vào câu chuyện, có quan hệ về mặt logic<br /> hành động với các nhân vật khác của câu chuyện. Với chức năng dẫn trò, nhân vật trở thành<br /> người kể chuyện, gián cách với chính mình và với bản thân câu chuyện. Tính chất “kép”<br /> này làm cho chèo trở thành một kiểu tự sự rất độc đáo.<br /> Từ khóa: Nhân vật chèo cổ, chức năng, tự sự học.<br /> <br /> 1. Mở đầu<br /> Chèo cổ vẫn được biết đến như một hiện tượng văn hóa truyền thống độc đáo của Việt Nam.<br /> Có rất nhiều các công trình nghiên cứu đã đề cập nhiều phương diện của chèo như một hình thức<br /> nghệ thuật sân khấu có tính chất tổng hợp [1, 3]. Ở bài viết nhỏ này, chúng tôi đặt vấn đề nghiên<br /> cứu nhân vật chèo như một yếu tố của kịch bản chèo, nghĩa là từ phương diện văn học. Khi nghiên<br /> cứu nhân vật chèo, chúng tôi không hướng đến các đặc điểm hay các hình thức thể hiện nhân vật,<br /> mà soi chiếu nhân vật từ phương diện chức năng tự sự.<br /> <br /> 2. Nội dung nghiên cứu<br /> Từ phương diện kịch bản, chèo cổ được xếp vào thể loại văn học kịch. Tuy nhiên, cũng cần<br /> phải thấy, không có cái gọi là kịch bản chèo theo nghĩa chúng ta hiểu về kịch bản như hiện nay.<br /> Các tích trò được lưu truyền trong dân gian, về sau được ghi chép lại, các bản ghi cũng không hoàn<br /> toàn giống nhau. Đặc biệt, do tính ứng diễn nên có khi có những bản ghi xen kẽ nhiều câu chuyện<br /> nhánh vào tích hoặc xen kẽ nhiều đoạn hát mà chủ đề rất xa với tích. Nghiên cứu chèo từ phương<br /> diện văn học, chúng tôi dựa trên những văn bản đã được các nhà sưu tầm ghi chép lại. Về mặt hình<br /> thức, kịch bản chèo mang những đặc trưng của văn học kịch. Trong kịch nói chung, do đặc trưng<br /> thể loại, hầu như không có nhân vật người kể chuyện (ở các thể kịch cổ đại có dàn đồng ca đóng<br /> vai trò dẫn chuyện). Kịch là nơi cuộc sống đang diễn ra chứ không phải cuộc sống được kể lại như<br /> trong truyện. Vắng bóng nhân vật kể chuyện, nên trong kịch các yếu tố như miêu tả, kể, lược thuật,<br /> bình luận. . . bị hạn chế trong lời thoại trực tiếp của nhân vật hoặc chỉ xuât hiện trong phần chỉ dẫn<br /> sân khấu. Trong bố cục kịch bản chèo, ta chỉ thấy các lời thoại của nhân vật, không có kiểu nhân<br /> vật dàn đồng ca để dẫn chuyện. Tuy nhiên, nhiều người lại công nhận rằng chèo cổ lại thuộc loại<br /> <br /> Ngày nhận bài: 15/12/2014 Ngày nhận đăng: 20/4/2015<br /> Liên hệ: Lê Trà My, e-mail: nhimtimy@gmail.com<br /> <br /> <br /> <br /> 29<br />  Lê Trà My<br /> <br /> <br /> sân khấu kể chuyện. Điều gì khiến cho nó trở thành sân khấu kể chuyện? Kể chuyện thì phải có<br /> các yếu tố dẫn chuyện. Trong một vở chèo không phải hoàn toàn không có nhân vật dẫn chuyện.<br /> Có một kiểu nhân vật dẹp đám hoặc nói lời giáo đầu xuất hiện trước khi nội dung vở thực sự bắt<br /> đầu, trong suốt vở diễn nó hầu như không xuất hiện trở lại. Kiểu nhân vật này chỉ tồn tại trong diễn<br /> xướng, trong những tình huống biểu diễn cụ thể, nó hoàn toàn không có liên hệ với nội dung vở<br /> diễn. Kiểu nhân vật này không nằm trong phạm vi nghiên cứu của chúng tôi.<br /> Chèo là sân khấu kể chuyện bởi nó vừa mang bản chất của kịch vừa mang bản chất của<br /> truyện. Như trên đã nói, kịch bản chèo không có nhân vật người kể chuyện. Để vừa hiển thị câu<br /> chuyện qua lời thoại nhân vật, vừa dẫn dắt câu chuyện, chèo cổ đã tích hợp trong nhân vật của nó<br /> chức năng kẻ tham gia vào sự kiện, kẻ thực thi hành động với chức năng người kể chuyện.<br /> Nhân vật chèo cổ là một kiểu nhân vật “kép”, vừa là người diễn trò, vừa là người dẫn trò.<br /> Tính ước lệ của sân khấu dân gian cho phép nhân vật chèo vừa như là đang “sống”, đang trong<br /> diễn trình của đời sống lại vừa tách mình ra khỏi câu chuyện để kể về chính nó. Chính tính chất<br /> “kép” này làm cho nhân vật chèo khác với các nhân vật kịch thuần túy. Khi thực hiện chức năng<br /> diễn trò, về cơ bản nhân vật chèo vẫn giữ tính chất của một nhân vật kịch: là một vai diễn trong<br /> câu chuyện, tham dự sự kiện, hành động của nhân vật thúc đẩy diễn tiến sự kiện. Nhân vật sẽ là<br /> một nhân tố tạo kịch tính, tạo độ căng của hành động kịch. Nếu chia các đơn vị cốt truyện thành<br /> các đơn vị có chức năng cốt yếu và các đơn vị có chức năng xúc tác (theo R. Barthes) thì nhân<br /> vật diễn trò lúc này là một thành tố đơn vị chức năng cốt yếu. Nhân vật có quan hệ về mặt logic<br /> hành động với các nhân vật khác của câu chuyện. Mặt khác, có khi nhân vật chèo lại trở thành đơn<br /> vị chức năng xúc tác. Nó làm giảm hoặc tăng tốc tiến độ sự kiện, dự báo tình huống, gia tăng các<br /> thành phần lược thuật, giới thiệu, bình luận. . . Lúc đó, nhân vật chèo có sự gián cách với chính<br /> vai diễn trò của mình, nó thực hiện chức năng dẫn trò. Nhân vật thoát vai, đứng ngoài câu chuyện,<br /> đứng ngoài nó, cách xa nó để kể về chính nó.<br /> Khả năng dẫn trò của nhân vật chèo cổ thể hiện ở việc nó có thể đứng ra kể lại câu chuyện<br /> mà nó trực tiếp tham dự. Nhân vật tự thuật, tự xưng danh báo tính, tự bình luận về hành động hoặc<br /> nhân cách của chính mình.<br /> Hầu hết các vở chèo cổ đều có màn xưng danh báo tính nhân vật. Kiểu xưng danh này trở<br /> thành một khuôn hình (trình thức), một đơn vị tự sự của thể loại. Đây là lời xưng danh của Chu<br /> Mãi Thần (vở Chu Mãi Thần):<br /> Vạn bang xưng khách<br /> Tứ hải hồi xuân<br /> Tôi họ Chu tên gọi Mãi thần<br /> Đã học hết, thông kinh quán sử<br /> Tuổi đã cao nhà thời lại khó<br /> Đấng trượng phu sinh chửa gặp thời.<br /> Đây là lời xưng danh của Tôn Dân (vở Tôn Mạnh – Tôn Trọng):<br /> Huyện Vĩnh Gia quê ngụ<br /> Chính thực tôi tên gọi Tôn Dân<br /> Hiền thê nay sớm đã từ trần<br /> Sinh Tôn Mạnh tuổi còn trứng nước<br /> Hiềm vì nỗi con còn bé dại<br /> Phải tìm người nâng đỡ sớm hôm.<br /> Các màn xưng danh này, nhân vật kể về lai lịch xuất thân, giới thiệu sơ lược về bản thân, sở<br /> <br /> 30<br />  Chức năng nhân vật chèo cổ (từ góc nhìn Tự sự học)<br /> <br /> <br /> thích, gia cảnh. . . Đây là những đoạn lược thuật giúp người xem định hình sẵn về nhân vật. Màn<br /> xưng danh báo tính là một cách chỉ dẫn về nhân vật, giúp người xem dễ dàng tiếp thu câu chuyện<br /> của vở diễn. Có khi, ngay trong màn xưng danh, nhân vật còn nêu những dự định, những toan tính,<br /> dự báo tình huống và sự kiện. Điều này tạo nên sợi dây liên hệ giữa phần mở đầu với những lớp<br /> tiếp sau làm cho cốt truyện kịch được liền mạch.<br /> Qua lời thoại, nhân vật còn tự nhận xét, bình luận về mình. Trong vở Quan Âm Thị Kính,<br /> vừa bước ra sân khấu, Thị Màu đã tự phơi bày:<br /> Thế mà Màu tôi mang tiếng lẳng lơ<br /> Đò đưa cấm giá lên chùa từ mười ba.<br /> Ở vở Kim Nham, lúc giả điên, Súy Vân tự nói về cảnh ngộ và tính nết của mình:<br /> Thiên hạ đồn tôi hát hay đã lạ<br /> Ai cũng gọi tôi là cô ả Súy Vân<br /> Phụ Kim Nham say đắm Trần Phương<br /> Nên đến nỗi điên cuồng rồ dại.<br /> Trong các vở chèo cổ, việc tự đánh giá, bình luận về mình được thực hiện chủ yếu ở các<br /> vai đào lệch, kép ngang hoặc các vai có tính chất hài. Thường đó là tiếng nói tự giễu mình. Nhân<br /> vật Trần Phương (vở Kim Nham) tự “vạch mặt” mình là kẻ cầu danh, cốt lấy tiếng tăm, ra chốn thị<br /> thành chỉ để kiếm mồi ăn chơi:<br /> Tôi, Trần Phương quê ở Đông Ngàn<br /> Là cự phú lừng miền tỉnh Bắc<br /> Nhân sinh thích chí<br /> Lợi có rồi lại muốn cầu danh<br /> Dục hề nhi sắm sửa bộ hành<br /> Ra thành thị cầu danh lấy tiếng<br /> Đi một mình ắt là buồn bã<br /> (hát sắp chợt) Bắt thằng hề. . .<br /> Bạn cùng tài tử văn nhân chơi bời<br /> Rắp tầm phương<br /> Hảo địa ta chơi.<br /> Điều đáng lưu ý là nhân vật tự bình luận về mình không phải xuất phát từ quan điểm cá<br /> nhân mà là từ cách nhìn của dư luận. Vẫn là lời thoại của nhân vật, nhưng đó là phát ngôn của một<br /> ý thức khác, vượt khỏi cái tôi của nhân vật. Điều này liên quan đến sự định hình tư tưởng, tính<br /> khuynh hướng trong chèo. Nhân vật chèo là nhân vật mang tính loại hình, thường được tô đậm một<br /> nét tính cách, mang đặc trưng về loại. Tự bình luận (thực chất là bị bình luận) là cách để cố định<br /> đặc điểm nhân vật. Tuy nhiên, đây không phải sự tự ý thức của con người, nhân vật chèo không<br /> phải loại nhân vật tự ý thức mà chủ yếu vẫn là loại nhân vật hành động. Chúng tôi cho rằng hình<br /> thức đối thoại phi ý thức cá nhân này là một sự cách điệu trong diễn xướng của sân khấu dân gian<br /> nhằm chuyển tải những định hướng giá trị của đạo đức truyền thống.<br /> Chức năng diễn trò và dẫn trò thống nhất trong một nhân vật. Có thể nhận ra sự kết hợp này<br /> qua hướng đối thoại trong những trường đoạn đối thoại của nhân vật. Khi diễn trò, nhân vật đối<br /> thoại với các nhân vật khác của câu chuyện – chúng tôi gọi là sự hướng nội. Khi dẫn trò, nhân vật<br /> đối thoại với người xem (người nghe kể chuyện, người đọc hàm ẩn) – chúng tôi gọi là sự hướng<br /> ngoại. Có khi trong cùng một lời thoại, nhân vật vừa hướng nội vừa hướng ngoại. Màn Xã trưởng<br /> – mẹ Đốp, lời thoại của mẹ Đốp sau khi có lời gọi của xã trưởng như sau:<br /> <br /> <br /> 31<br />  Lê Trà My<br /> <br /> <br /> Chị em ơi,<br /> Có con phải khó vì con<br /> Lấy chồng phải gánh giang sơn cho chồng<br /> Thương chồng nên phải lầm than<br /> Nào ai có bắt việc quan đàn bà<br /> Lẳng lơ chẳng một mình tôi<br /> Xung quanh hàng xóm cũng đôi ba người<br /> Tôi nói ra sợ chị em cười<br /> Thánh đế lên ngôi<br /> Chẳng giấu gì mẹ Đốp là tôi<br /> Tuy hình dung miệng nói dẳng cò<br /> Khách đến nhà Đốp mới bò ra<br /> Miệng chào khách những câu như cắt<br /> Ngày hôm nay xướng ca lạc đạc<br /> Dựng mõ lên cung phụng làm trò.<br /> - Mõ tôi lại có thơ rằng:<br /> Mõ tôi cả tiếng lại dài hơi<br /> Một xã ưng bầu chẳng phải chơi<br /> Mộc đạc vang lừng chưng bốn cõi<br /> Kim thanh dóng dả khắp đòi nơi<br /> Trẻ già ai nấy đều nghe hiệu<br /> Dân xã đâu đâu phải cứ nhời<br /> Trên dưới quyền hành tay cắt đặt<br /> Một mình một chiếu thảnh thơi ngồi.<br /> - Thưa thày, gọi gì con ạ?<br /> Đoạn thoại này cho thấy, trước khi nói với thày xã, mẹ Đốp tự kể về mình cho bàn dân thiên<br /> hạ, lời tự thuật này không hướng tới tình huống trực tiếp là sự gặp gỡ giữa Xã trưởng và mẹ Đốp.<br /> Mặc nhiên có sự tham dự gián tiếp của kiểu người thứ ba (người nghe chuyện) trong lời thoại của<br /> nhân vật mẹ Đốp. Màn này chỉ có hai nhân vật trực tiếp xuất hiện. Mẹ Đốp khi thì nói với người<br /> xem, khi thì nói với xã trưởng. Xem cả màn diễn này sẽ thấy hướng thoại liên tục thay đổi. Cùng<br /> lúc lời thoại của nhân vật thực hiện hai chức năng: lời kể và lời nhân vật.<br /> Những đoạn thoại hướng ngoại là tương đối phổ biến trong chèo. Nó làm cho sân khấu chèo<br /> hết sức gần gũi với người xem, tăng cường tính tương tác người diễn và người xem. Người xem<br /> có thể thêm các tiếng đế để tiếp lời nhân vật. Xét về kết cấu trần thuật, nếu coi vở diễn như một<br /> cấu trúc câu, những đoạn thoại này là những thành phần phi sự kiện, có tác dụng như những thành<br /> phần bổ trợ, làm rõ các thành phần chủ yếu làm nên ngữ pháp tự sự. Những đoạn thoại dẫn chuyện<br /> nói trên làm chậm lại nhịp độ của sự kiện, bổ sung các thông tin, gây hứng thú bằng các âm hưởng<br /> thẩm mĩ (hài, bi thương. . . ). Nó tác động rất hiệu quả tới ấn tượng, cảm nhận của người xem.<br /> Với chức năng dẫn trò, nhân vật chèo còn có thể sáng tạo những lớp chèo ngoài tích rất linh<br /> hoạt. Trong chèo cổ có những lớp chèo ngoài tích, nghĩa là những đoạn xen, có khi không mấy ăn<br /> nhập với diễn tiến sự kiện (ví dụ những lớp hề, những đoạn ca ngợi công đức, những đoạn giáo<br /> đầu. . . ). Trong vai trò người kể chuyện, nhân vật chèo có khi kéo dài hoặc rút ngắn lời lược thuật<br /> của mình (phụ thuộc tính ứng diễn), có khi nó kể hẳn một câu chuyện khác không nằm trong logic<br /> sự kiện chính của vở diễn. Ví dụ, đối sánh lời xưng danh của nhân vật Thiện Sĩ (vở Quan Âm Thị<br /> <br /> <br /> 32<br />  Chức năng nhân vật chèo cổ (từ góc nhìn Tự sự học)<br /> <br /> <br /> Kính) trong bản chép của Trần Việt Ngữ [1] với bản chép của Hà Văn Cầu [2] thấy bản của Hà Văn<br /> Cầu nhân vật kể thêm một đoạn về chuyện Từ Thức gặp tiên.<br /> <br /> 3. Kết luận<br /> Tính chất “kép” trong cấu trúc chức năng nhân vật chèo vừa tạo ra sự độc đáo, hấp dẫn cho<br /> nhân vật chèo vừa cho thấy tính chất ước lệ trong biểu hiện, sự co giãn của trò diễn so với tích<br /> truyện. Như vậy, xét từ phương diện chức năng có thể nhận ra cấu trúc đặc thù của nhân vật đồng<br /> thời thấy được vai trò của nó trong sự tham góp vào cấu trúc tạo nghĩa nói chung của tác phẩm.<br /> Tính chất “kép” này làm cho chèo trở thành một kiểu tự sự rất độc đáo, làm nên màu sắc đặc trưng<br /> của sân khấu dân gian Việt Nam.<br /> (*) Nghiên cứu này được tài trợ bởi Quỹ phát triển khoa học và công nghệ Quốc gia<br /> (NAFOSTED) trong đề tài mã số VII1.1-2012.02.<br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> <br /> [1] Trần Việt Ngữ sưu tầm và giới thiệu, 2006. Quan Âm Thị Kính (chèo cổ). Nxb Sân khấu, Hà<br /> Nội.<br /> [2] Hà Văn Cầu, 1976. Tuyển tập chèo cổ. Nxb Văn hóa.<br /> <br /> ABSTRACT<br /> Functional of the character in traditional operetta (View of narratology)<br /> The character in traditional operetta is “double” charater type, they both act and lead the<br /> play. In terms of acting, characters take part in the story and they are action – logically related to<br /> other characters. With regards to leading the play, characters become narrators, so they are distant<br /> with themselves and the story also. The “double” properties of character makes traditional operetta<br /> become a type of unique narration.<br /> Keywords: The character in traditional operetta, regards, narratology.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 33<br />