Chứng điên và thơ điên của Bùi Giáng

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 10 (35) - Thaùng 12/2015<br /> <br /> <br /> <br /> Chứng điên và thơ điên của Bùi Giáng<br /> The madness of Bui Giang and his mad poems<br /> <br /> TS. Nguyễn Văn Thuấn<br /> Trường Đại học Sư phạm – Đại học Huế<br /> <br /> Ph.D. Nguyen Van Thuan<br /> The University of Hue – University of Education<br /> <br /> <br /> Tóm tắt<br /> Điên là một kiến tạo văn hóa gắn với từng cộng đồng và từng thời kỳ lịch sử nhất định. Trong thực hành<br /> sống và thực hành thơ, Bùi Giáng là một nhà thơ điên rực rỡ. Thơ điên của ông là trò rỡn kì khu khúc<br /> khích với ngôn từ chữ nghĩa xoay quanh đối tượng thi ca là ‘cái ấy’ của người nữ. Những hình ảnh và<br /> biểu trưng như lá, cỏ, khe, mép, môi, hang, hẻm, nước, bờ, ruộng, mương gắn với vần ‘ồn’ trong thơ<br /> ông sống động và vui vẻ. Thơ điên Bùi Giáng còn là khát khao được trút quần, vén xiêm, cởi áo, ở<br /> truồng; là được về rừng về hang cùng em mọi và gấu beo voi hổ, là ngao du trên sa mạc hồng hoang<br /> phát tiết với châu chấu chuồn chuồn. Ham muốn trút bỏ cái xã hội để trở về với tự nhiên, diễn tả điều ấy<br /> qua hội chứng rối loạn ngôn ngữ và ngôn ngữ ban sơ, kì quái, Bùi Giáng thuộc về kiểu nghệ sĩ bên lề và<br /> diễn ngôn thơ ông là diễn ngôn tâm thần phân lập. Từ những góc độ này, Bùi Giáng đã làm nên một<br /> cuộc cách mạng ngôn từ trong thi ca Việt Nam hiện đại.<br /> Từ khóa: điên, chứng điên, thơ điên, diễn ngôn tâm thần phân lập, Bùi Giáng…<br /> Abstract<br /> Madness can be considered as a cultural construction that varies across communities and throughout<br /> historical periods. In his life and poetry, Bui Giang proved to be an outstanding poet of madness. His<br /> works displayed a witty exploitation of the notions of female reproductive organs as literary symbols.<br /> His use of metaphorised images such as leaves, grass, slits, edges, lips, caves, canyons, water, land,<br /> fields, ditches and the rhyme 'ồn' created a unique merriness. His depictions of desire – undressing,<br /> being naked, returning to forests, to cave, living with bears, leopards, elephants, tigers, wandering in<br /> prehistoric deserts with dragonflies and locusts to name a few, flowed through his mad poems. In order<br /> to articulate his great aspiration to abandon the society and return to nature, Bui Giang employed a kind<br /> of poverty and disorganized of speech, forms of language games, and thus, belonged to the group of<br /> peripheral artists. His poetic discourses were schizophrenic. From this perspective, Bui Giang did start<br /> to the language revolution in modern Vietnamese poetry.<br /> Keywords: mad, madness, mad poems, schizophrenic discourses, Bui Giang…<br /> <br /> <br /> <br /> 1. Mở đầu loạn ngôn, ngộ chữ, lảm nhảm tràn lan các<br /> Như chúng ta đã biết, các hiện tượng từ, diễn đạt chắp nối phi lí, kì quặc; những<br /> như hoang tưởng, ảo giác, ảo thanh, rối ý nghĩ, lời nói phá bỏ những thỏa thuận về<br /> loạn tâm thần, những hành vi nảy sinh do mặt xã hội, những ‘lẽ phải’, ‘cấm kị’ được<br /> cuồng nhiệt quá độ; những cách nói năng chấp nhận chung đều bị cộng đồng tỉnh táo<br /> <br /> 41<br /> xem là điên rồ, loạn trí. Nói cách khác, Trong thơ Việt Nam đương đại, sự đối lập<br /> người bị xem là điên rồ là người có những tỉnh/điên dễ thấy nhất qua hình ảnh người<br /> hành vi, lời nói, suy nghĩ bất thường không đàn ông điên trần truồng đi trên phố trước<br /> theo chuẩn tắc chung về tri thức và xã hội người đàn bà tỉnh trong Mười một khúc<br /> đã được cộng đồng thừa nhận. Sự điên rồ cảm của Nguyễn Quang Thiều:<br /> tồn tại như một đối chứng với sự tỉnh táo, Người đàn ông điên không quần áo đang đi<br /> điên không tách rời với tỉnh. Chúng song trên đương phố<br /> tồn trong mỗi người/cộng đồng như hình Thứ tự do này làm hoảng sợ mọi thứ tự do<br /> với bóng, như tính trạng trội hay lặn của Một triệu năm về trước nhảy và hú<br /> một mã di truyền. Tuy nhiên, người điên Một triệu năm về sau nhảy và hú<br /> luôn bị cộng đồng tỉnh táo khôn ngoan Đói không phải là đói<br /> ‘khoanh vùng’, đẩy sang bên lề. Bởi vì, Khát không phải là khát<br /> điên chính là một yếu tố có khả năng uy Đau không phải là đau<br /> hiếp, gây rối loạn những thỏa ước xã hội, Trong sự hổ nhục của người đàn bà đi qua<br /> những quy ước truyền thống tạo nên tính mặt người đàn ông điên<br /> ổn định của cộng đồng. Trong sự không hổ nhục của người đàn<br /> Trong công trình Rừng, đàn bà, điên ông điên trước chúng sinh và mặt trời<br /> loạn, Jacques Dournes đã làm rõ những Ta vẽ mắt nhân loại hình lục giác. (Khúc V)<br /> hành vi bị coi là điên theo quan niệm của Trong văn xuôi, Thoạt kì thủy của<br /> người Giarai. Cuộc sống của người Giarai Nguyễn Bình Phương có lẽ là tiểu thuyết<br /> dựa trên hai yếu tố là rừng và đàn bà. Rừng ngắn tiêu biểu nhất trong văn học Việt<br /> là môi trường tự nhiên, đối lập với buôn Nam đương đại có nhân vật chính là những<br /> rẫy là môi trường văn hóa. Người đàn bà ở kẻ điên mà điên nhất là Tính. Y nói năng<br /> trong buôn làng chính là phần tự nhiên điên rồ, mê sảng, hành động phi lý, kì<br /> hoang dã đã được thuần hóa, là ‘cái tự quặc, sống trong hoang tưởng, lẫn lộn đời<br /> nhiên đã trở thành văn hóa’. Khi người thực và mộng mị [6]. Người hùng trường<br /> Giarai bỏ làng vào rừng, sống cuộc sống làng của Tạ Nguyên Thọ là truyện ngắn<br /> của người rừng, hoàn toàn tự nhiên, họ bị tiêu biểu nhất khai thác sâu cấu trúc đối lập<br /> coi là điên. Khi người điên ấy bỏ rừng về tỉnh/điên, cá nhân/cộng đồng từ góc độ văn<br /> với buôn làng, nhưng trần trụi, không mặc hóa, là minh chứng rõ nhất khẳng định<br /> quần áo, nghĩa là thiên nhiên theo một kiểu rằng sự tỉnh/điên ở đời chỉ là một kiến tạo<br /> khác, họ cũng bị coi là điên. Hoặc có khi ở mang bản chất ý thức hệ. Những phác họa<br /> trong buôn làng cùng mọi người nhưng từ về người điên của Nguyễn Quang Thiều,<br /> chối tất cả những gì thuộc về văn hóa, Nguyễn Bình Phương, Tạ Nguyên Thọ…<br /> thuộc về các quan niệm và cung cách ứng chính là ý thức hệ của diễn ngôn tập thể về<br /> xử chung của buôn làng (như là đàn ông người điên và chứng điên của cộng đồng<br /> mà ăn vận giống đàn bà, làm những việc Việt hiện đại. Điên rồ ngộ dại, do đó, có<br /> của đàn bà), họ cũng bị coi là điên. Khi bị thể chỉ là quy ước nhằm gọi tên trạng thái<br /> coi là điên, những người này có thể bị cách một người xa rời, khước từ các chuẩn mực<br /> li, thậm chí bị bắt buộc phải sống ở rìa tri thức, văn hóa và văn minh của một cộng<br /> làng, bìa rừng. Làm thế, cộng đồng muốn đồng nhất định.<br /> chứng minh họ đang bảo vệ các chuẩn mực Những năm cuối thế kỉ XIX đầu thế<br /> xã hội của cộng đồng [1, tr. 409 - 428]. kỉ XX, nhà thơ Tú Xương tự trào: Vị<br /> <br /> 42<br /> Xuyên có Tú Xương/Dở dở lại ương 2. Phần nội dung<br /> ương/Cao lâu thường ăn quỵt/Thổ đĩ lại 2.1. Bùi Giáng ‘điên rực rỡ’<br /> chơi lường. Dở dở ương ương, khác đời là Người bảo Bùi Giáng điên sẽ chẳng<br /> thế, nhưng nếu kẻ nào bảo ông điên dĩ thiếu sở cứ. Nhà phê bình Đỗ Lai Thúy đã<br /> nhiên ông bác lại: Người bảo ông điên, vẽ phác chân dung Bùi Giáng mà ‘phe’ cho<br /> ông chẳng điên/ Ông thương, ông tiếc hóa Bùi Giáng điên hẳn sẽ gật gù: ‘Bùi Giáng<br /> ông phiền/Kẻ yêu người ghét hay gì chữ/ ăn mặc lôi thôi lếch thếch, cổ đeo đầy ống<br /> Đứa trọng đứa khinh chỉ vì tiền/ Ở bể bơ, giày dép, đứng ở ngã tư đường phố Sài<br /> ngậm ngùi con tói lạch/Ðược voi tấp tểnh Gòn, chỉ lối cho con người và xe cộ qua<br /> lại đòi tiên/Khi cười khi khóc khi than thở/ lại’, ‘Bùi Giáng ‘nuôi’ rất nhiều lợn đất, gà<br /> Muốn bỏ văn chương học võ biền (Thói nhựa ở nhà và đi đâu ông cũng nhớ về cho<br /> đời). Phản bác lại là bởi, Tú Xương biết chúng ăn. Và mỗi khi cho rằng loại gà lợn<br /> rằng, cái danh xưng điên mà người ta trỏ này đi chơi đâu xa, Bùi Giáng thường rải<br /> nhà thơ, chẳng qua là do thi sĩ không chịu gạo dọc đường để cho chúng nhớ lối mà về<br /> thỏa ước với phần còn lại của cộng đồng, nhà [7]. Người cho Bùi Giáng không điên<br /> không xu thời, dửng dưng như đám đông. ắt rất thích thái độ quả quyết của Thanh<br /> Hàn Mặc Tử có một tập thơ được chính Tâm Tuyền hay Trần Đới: ‘Bùi Giáng chưa<br /> tác giả đặt tên là Thơ điên với những câu bao giờ điên. Cũng như anh chẳng bao giờ<br /> thơ như lời tự bạch: Bây giờ tôi dại tôi giả điên. Càng chưa bao giờ Bùi Giáng bất<br /> điên/Chắp tay tôi lạy cả miền không gian. mãn trước bất cứ thời thế nào. Bởi lẽ dễ<br /> Gọi là thơ điên, vì người và thơ quá đỗi dị hiểu là Bùi Giáng chẳng sống theo thời thế,<br /> thường, độc đáo. Vì tập thơ ấy, trừ một số mà chỉ biết sống từ cõi văn nghệ lúy túy<br /> ít thi phẩm tuyệt tác cực trong sáng thì càn khôn của anh. Thời kỳ của Bùi Giáng<br /> nhiều bài có những ý lời thật kì dị, rùng bộc phát ra bên ngoài mà chúng ta gọi là<br /> rợn như khởi từ kịch phát đau thương, từ điên, ấy là thời kỳ tĩnh tại và hưng phấn<br /> bạo bệnh hoặc từ cơn mơ ác. Bình về Hàn cùng độ của người nghệ sĩ. Tất cả lẽ chân<br /> Mặc Tử, Bùi Giáng như hóa thân nhập thiện mỹ của nghệ thuật thi ca từ nhiều đời<br /> vai, như viết về chính mình: ‘Tôi sống nhiều kiếp đều dồn về lúc đó… Bây giờ<br /> trong cơn dại cơn điên. Tôi làm thơ trong người thi sĩ này chỉ còn một cách duy nhất<br /> cơn điên cơn dại’ [2, tr.340]. Tuy nhiên, để sáng tác nguồn cảm hứng kia là sống.<br /> đến tận bây giờ, nếu có ai cho rằng thơ Sống dạt dào - sống nóng hổi tươi mới.<br /> Hàn Mặc Tử là thơ điên, ắt khó tránh khỏi Sống và sống là thi ca tràn đầy trong thiên<br /> nhiều tiếng la ó [3]. Người ta la ó vì vẫn nhiên, trong tình cảm và giữa vạn loài’ [4].<br /> nghĩ rằng, điên là một chứng bệnh tâm Theo Trần Đới, Bùi Giáng không điên<br /> thần, là nỗi tủi hổ của gia đình, cộng đồng. cũng không giả điên, ông khác người và<br /> Bởi thế, việc Bùi Giáng điên hay tỉnh vẫn khác đời chỉ bởi ông là một thi sĩ đích thực<br /> ở vào tình thế trù trừ, bất quyết đối với đa đang ở cái đỉnh hưng phấn rực rỡ của sáng<br /> số người. Bài viết này là câu trả lời cho tạo thi ca. Yên Cơ cũng khẳng định Bùi<br /> tình thế nêu trên, xác định rõ các phương Giáng không điên, cái mà nhiều người<br /> diện điên trong thơ điên Bùi Giáng, từ đó tưởng ông điên chẳng qua là do Bùi Giáng<br /> thêm hiểu một diễn ngôn thơ đặc trưng ‘đẩy đến tận cùng trạng thái hiện sinh,<br /> cho kiểu diễn ngôn tâm thần phân lập của chứng nghiệm ý thức trần trụi về bản thể’<br /> thời hiện đại. và, ‘trong những đệ tử hiện sinh thời ấy,<br /> <br /> 43<br /> Bùi Giáng là người đi xa nhất trong hành điên), Đi về trong cõi người ta/Người là<br /> động tự hủy và hành xác’ [2, tr.488]. Phải người lạ ta là ta điên (Rủi ro). Bùi Giáng<br /> chăng, điên là một chứng nghiệm kiểu làm thơ như điên và làm điên như thơ: Điên<br /> nghệ sĩ về cuộc đời? Và nghệ sĩ đích thực cuồng mà tưởng nên thơ/Cuồng điên mà<br /> tất phải được nuôi dưỡng bằng sự điên rồ? tưởng làm thơ như thần (Tặng bạn điên).<br /> Quả thực, ít hay nhiều, nhà thơ nói riêng và Ông tưởng mình điên và người đời tưởng<br /> nghệ sĩ nói chung trong mắt đồng loại đều ông điên: Ở đời ông tưởng ông điên/ Về<br /> ‘điên rồ’ theo một nghĩa nào đó. Họ ngông sau ông thấy em thương ông nhiều<br /> cuồng sánh mình với ‘ông Trời’, mơ mộng (Thương em), Gọi thằng bùi giáng bước ra<br /> ôm ấp Hằng Nga cùng tiên nữ, kỹ nữ và tao chào/Mày điên dại mấy chiêm bao/Bây<br /> muôn sao (Tản Đà, Hàn Mặc Tử, Chế Lan giờ điên nữa lúc nào sẽ thôi (Thơ điên),<br /> Viên). Họ cũng thường có ảo tưởng khóc Thằng con rất mực thánh thần/Điên như<br /> mướn, thương vay, xót xa nhặt cánh hoa đờ đẫn dại gần như điên (Thơ điên tái<br /> tàn (Lí Bạch, Nguyễn Du). Họ lao động cật điệp). Trong thơ Bùi Giáng, điên cùng với<br /> lực, nguyện làm ‘phu chữ’, đánh vật đổ mồ lộn là một trong các ngữ vựng tiêu biểu của<br /> hôi với chữ nghĩa (Lê Đạt). Những hành vi, ông: Rằng so đại thánh tề thiên/Ngàn xưa<br /> lời nói và ý nghĩ của họ thường phù du, ‘li âu cũng chỉ điên ngần này (Tuy nhiên),<br /> kỳ’, xa lạ với hành vi, ham muốn và tri Con võ vàng phế lụi trận mê điên (Phố Thu<br /> thức/ngôn từ ‘hợp lẽ phải’ của cái cộng dịch chuyển), Từng cơn điên dại khôn đền<br /> đồng mà họ thuộc về (Bùi Giáng: Chiến cho con (Mẹ phùng thăng), Những đóa<br /> tranh nghĩ cũng li kỳ/Những thằng thi sĩ hồng đào điên rật rật (Đi vào cõi thơ),<br /> còn kỳ li hơn). Trong con mắt cộng đồng, Cuộc điên đã chấm dứt rồi/Bây giờ điên<br /> nghệ sĩ là những kẻ ‘không bình thường’, nữa cho đời điên thêm (Nỗi buồn)... Thậm<br /> ‘bệnh hoạn’ và ‘đồi bại’ về mặt xã hội. Tự chí, chính Bùi Giáng còn cho Lá Hoa Cồn<br /> nhận mình ‘điên rực rỡ’ trong bản lí lịch tự (tên một tập thơ của ông) ‘mười điên vẹn<br /> khai cũng như gián tiếp qua cái tôi trữ tình mười’ (Quà nguyên đán). Cho Bùi Giáng<br /> trong thơ, phải chăng Bùi Giáng chính là điên, với nhiều người yêu quý ông, gần<br /> ‘một nhà thơ sáng suốt cực kì’ (Thanh Tâm như là một sự hiểu sai và xúc phạm thi<br /> Tuyền), người ý thức sâu sắc về mình nói nhân. Họ không muốn thừa nhận rằng điên<br /> riêng và nghệ sĩ nói chung: nhà thơ đích thực ra là một kiến tạo văn hóa, là phần<br /> thực tất phải ‘điên rực rỡ’ trong cả thực bên kia chìm khuất của tỉnh táo mà cá<br /> hành sống và thực hành thơ? nhân/cộng đồng nào cũng mang theo như<br /> Có thể khẳng định ở Bùi Giáng, điên một kẻ đồng hành. Với riêng Bùi Giáng (và<br /> là một ý thức: ý thức về bản ngã nghệ sĩ kiểu thi sĩ Bùi Giáng), dường như ‘điên rực<br /> của mình bất chấp các chuẩn mực và cấm rỡ’ là một phẩm tính cùng độ của nghệ<br /> kị xã hội. Từ ý thức đó, Bùi Giáng thực thuật và nghệ sĩ. Trung niên thi sĩ yêu thích<br /> hành sống và thực hành thơ bằng cả sự tự hơn ai hết sự điên rực rỡ của nhiều người<br /> trào và tự hào. Rất nhiều lần trong thơ ông, như Nietzsche, Hoederlin, Nerval, Hàn<br /> Bùi Giáng tự nhận mình điên và cho thơ Mặc Tử hoặc có thể gồm cả Đôn Kihôtê,<br /> mình là thơ điên: Người điên ngôn ngữ Raxcolnicov – những kẻ điên rồ trong mắt<br /> điệp trùng/Dở chừng như mộng dở chừng đồng loại nhưng lúc nào cũng đau đáu vì<br /> như mê/Thưa em ngôn ngữ quặt què/Làm hạnh phúc của đồng loại, vun góp cho thi<br /> sao nói hết nghiệp nghề người điên (Người ca và tư tưởng nhân loại những đỉnh cao.<br /> <br /> 44<br /> Trong ngôn ngữ và hành vi ‘điên ngộ’ của chẳng hạn bài Thằn lằn địa phương, do sử<br /> họ, xen lẫn những hoang tưởng rối bời, dụng vần ồn một cách dày đặc kết hợp với<br /> loạn ngôn, ngộ chữ, ngông cuồng… ẩn các luyến láy có phụ âm ‘l’, người đọc<br /> chứa những suy tư minh triết, những tra không khỏi mỉm cười trước trò chơi thơ<br /> vấn chân thiện trong suốt đầy tính thơ. của Bùi Giáng. Ông gợi liên tưởng, tổ hợp,<br /> 2.2. Thơ điên của Bùi Giáng kết hợp, luyến láy, nói lái, đùa giỡn với cặp<br /> Có thể khẳng định, tiếng nói của người ồn/l trên đối tượng thi ca là các nàng thơ<br /> điên là tiếng nói vô tư thuần túy bất vụ lợi như Em mọi, gái núi, Công chúa trên rừng,<br /> và bản năng phi lí tính nhất, nơi mà ý thức Thôn nữ Vĩnh Trinh, Gái Quảng Nam,<br /> của kẻ khác không thể can dự, do đó nó Duồng Mô Din, Marilyn Monroe, Brigitte<br /> đáng tin cậy hơn thứ ngôn ngữ mặt nạ rào Bardot, Nam Phương Hoàng hậu, Nường<br /> đón đầy cân nhắc của lí trí tỉnh táo, nơi mà Kỹ nữ… Đây là hiện tượng phổ biến và là<br /> mọi lời nói đều đi qua những bộ lọc lí trí, đặc sắc riêng trong thơ Trung niên thi sĩ.<br /> nơi tính hợp thức bao giờ cũng là sự lựa Tuy ám gợi ‘cái ấy’ của người nữ nhưng<br /> chọn đầu tiên, ở đó chứa chất thói xu thời, thơ Bùi Giáng không khêu gợi ‘căn tính<br /> thực dụng, đạo đức giả được ngụy trang dâm của loài người’. Vì thơ ông thấm đẫm<br /> tinh vi. Xét từ góc độ này, thơ Bùi Giáng tính chất ‘rỡn chơi’. Và trò rỡn này ban sơ,<br /> xứng đáng là thơ điên hơn ai hết. trong trắng, như lọc qua trái tim và khối óc<br /> Thơ điên của Bùi Giáng thể hiện trước trẻ thơ vậy.<br /> hết ở chỗ, ông bất chấp những rào cản húy Ngoài những bài thơ luyến láy với vần<br /> kị để hoàn toàn tự do viết thỏa thích về ‘cái ồn kiểu trên đây, Bùi Giáng còn thể hiện<br /> ấy’ của người nữ, biến nó thành một thi một cách vui tươi ‘cái ấy’ của người nữ<br /> ảnh nổi trội. Có thể nói, không nhà thơ qua hình tượng lá và cỏ. Tất nhiên, lá và cỏ<br /> Việt Nam hiện đại nào lại chơi với vần ồn trong thơ Bùi thi sĩ thường cặp đôi với khe,<br /> dày đặc như Bùi Giáng, và không nhà thơ mép, môi, hang, hẻm, nước, bờ, ruộng,<br /> nào có thể có một ngữ vựng về lộn như mương và... vần ồn. Ông miêu tả lá và cỏ<br /> Trung niên thi sĩ [2, tr 16]. Độc giả sẽ thấy không như một cái gì vốn có, tĩnh tại, bất<br /> trong thơ Bùi Giáng, đồng hành cùng vần động mà như sự phát tiết sinh động gắn với<br /> ồn nhất định thế nào cũng xuất hiện phụ ham muốn tính dục của người nam: Cỏ<br /> âm ‘l’ và hình ảnh người nữ. Chẳng hạn: mọc khe rêu dấu ngọc ngà/ Cỏ xanh như<br /> Lấm cồn lầm cát lầy thôn/ Xuống hang xứ nguyệt lục hằng nga/ Cỏ miền Cấm Địa vô<br /> sở xương dồn dập da/ Một hai ba bốn năm ngần cỏ/ Cỏ mở hai hàng mọc suốt qua/<br /> và/ Trời ơi có nhớ hẻm nhà hồng nhan? Hai hàng cỏ mọc cứ lân la/ Rất mực như<br /> (Trời không có nhớ). Người đọc thường nhung rất mực là/ Cấm Địa trời ơi Trẫm<br /> gặp trong thơ ông các kiểu nói lái đa dạng nhớ quá/ Một hang lõa xõa mép lòa xòa<br /> như: tồn lưu, lưu tồn, tồn liên, liên tồn, lộn (Trẫm nhớ em); Em mở hai hàng/Cỏ mọc<br /> mồng, lộn bèo, lộn tờ và nhiều biến thể ra/Trẫm nhìn thơ mộng/Cỏ chan hòa/Um<br /> kèm theo: Lọt cồn tận gió đi hoang/ Tồn tùm một cõi/Hương lồng lộng/Phơ phất tà<br /> liên ở lại xin làm dồn ra (Mưa nguồn), Dấu xiêm/Phe phẩy hoa (Trẫm ghé thăm). Mở<br /> sương dấu cỏ dấu bèo/Dấu liên thồn dựng hai hàng cỏ long đong/Úp môi vào thút thít<br /> thu vèo sang đông (Tờ điên tiên nương trong một vùng (Mở cỏ vào môi), Một hai<br /> ngủ), Um tùm tơ cỏ khe mương liên tồn hai một bồn chồn/Trời hôn cái lá trên cồn<br /> (Cô giáo bước đi). Có một số bài thơ, của em (Lần thứ tư trời hôn cái lá). Trời<br /> <br /> 45<br /> hay Trẫm tất nhiên thoát khỏi những quy dân gian và nhất là thơ Hồ Xuân Hương<br /> phạm đạo đức, vì vậy cũng thoát khỏi cái (Hồ Xuân Hương: Xiên ngang mặt đất rêu<br /> án ‘dâm tục’. Nhưng Trời = Trẫm = Tôi, từng đám/Đâm toạc chân mây đá mấy hòn,<br /> tất thảy đều là cái tôi trữ tình của Bùi thi Sáng banh không kẻ khua tang mít/Trưa<br /> sĩ. Ông chẳng ngần ngại mà toạc móng trật nào ai móc kẻ rêu, Cửa hang đỏ loét<br /> heo: Tôi vốn xưa kia là/Hít màu hồ của tùm hum nóc/Hòn đá xanh rì lún phún rêu,<br /> gái/Tôi vốn xưa kia là/Thở cồn cái của em Kẽ hầm rêu mốc trơ toen hoẻn/Luồng gió<br /> (Vốn xưa kia là). Khe, mép, môi, hang, thông reo vỗ phập phòm…). Tuy nhiên, các<br /> hẻm, nước, bờ, ruộng, mương trong thơ biểu tượng sinh thực khí và các ám chỉ<br /> Bùi Giáng cũng cặp đôi cặp ba cặp tư kiểu hành vi tính giao trong thơ Hồ Xuân<br /> liều lĩnh hang (Cồn cũng có), ruộng em Hương là hiện thân của ‘hoài niệm phồn<br /> như thể sương hoàng hậu hoa (Trời không thực’ mang tính vô thức và phần nào mang<br /> có nhớ), trời ơi có nhớ hẽm nhà hồng nhan ý thức phái tính và nữ quyền của nữ sĩ, thì<br /> (Lần thứ tư trời hôn cái lá), khép hang hố ở Bùi Giáng, ‘cái ấy’ của người nữ với bao<br /> thẳm sau tà hồng xiêm (Ngủ yên bên lá), biến thể lấp lóa, lồ lộ, ứ tràn là biểu tượng<br /> Hang thăm thẳm sợ xuân tràn ngập mây cho khát khao thành thực, cường tráng,<br /> (Thời gian), Trăng đầu sóng loạn lộn là lạ lành mạnh của thi sĩ. Nếu trong diễn ngôn<br /> mương (Lộn rừng), Ruộng em như thể ải quyền lực thống trị của giới tinh hoa, việc<br /> đồn loạn quân (Ruộng em như thể), Mồng nói về ‘cái ấy’ của người nữ và ‘chuyện ấy’<br /> ba khe lộn ra mồng (Cõi Tô Châu), Ngõ ra của người nam như một kị húy hoặc ít nhất<br /> thục nữ hẻm vào hồng nhan (Hái lộn hàng), cũng có quy phạm (Thơ Bút Tre: Làm thơ<br /> Mắt thôn nữ ngó khe mương trong mình nên tránh vần ồn…) thì Bùi Giáng biến nó<br /> (Siêu thực tuy nhiên màu đen gái núi), Em thành tự nhiên, vui tươi và lành mạnh trong<br /> đi bên ấy trăng tròn khép/Hai ống mơ hồ thơ mình. Bằng cách này, Bùi Giáng muốn<br /> mỏi một hang (Lý cũng như đào)… Tất cả khẳng định một kiểu giá trị đạo đức xã hội<br /> những kết hợp lạ hóa trên đây trong thơ và thẩm mỹ riêng: Dù là gái đốt than/Cũng<br /> Bùi Giáng, xét cho cùng đều ám gợi ‘cái đẹp như suối ngàn/Chảy từ trên núi<br /> ấy’ của người nữ một cách vui vẻ. xuống/Xin loài người hãy uống/Nước từ hở<br /> Sự trùng điệp và biến hóa đa dạng của hang khe/Trong bóng tối đêm khuya/(Hoặc<br /> vần ‘ồn’, sự trở đi trở lại của cách nói lái trong ánh sáng ban ngày cũng được) (Ôi<br /> và ám gợi ‘cái ấy’ người nữ qua những một người con gái).<br /> hình ảnh biểu trưng như lá, cỏ, khe, mép, Thơ Bùi Giáng có không ít bài viết về<br /> môi, hang, nước, ruộng, mương… gắn với ‘sự trần trụi’ của người nữ. Dĩ nhiên, kẻ<br /> ám gợi ‘chuyện ấy’ của người nam trong nào không biết che đậy cơ thể, nhất là chỗ<br /> thơ Bùi Giáng cho thấy một đặc điểm của kín trước mắt người khác, kẻ ấy sẽ bị coi là<br /> thơ điên: khước từ những cách nói ‘văn điên rồ (trừ trẻ con và những hành vi có<br /> hoa’ hợp chuẩn nhưng tự động hóa và tập thỏa ước như tắm tiên ở các bãi biển…).<br /> thể hóa để hướng đến một ngôn ngữ lạ hóa Bùi Giáng không viết về người điên trần<br /> thể hiện rõ bản chất sự sống hồn nhiên nhi trụi không mặc quần áo, nhưng thơ ông thể<br /> nhiên bất diệt của con người. Hiện tượng hiện một ham muốn được tước bỏ xiêm áo,<br /> này không phải là độc sáng, lần đầu tiên có được trần truồng. Có những bài thơ chỉ nhẹ<br /> trong diễn ngôn văn chương và diễn ngôn nhàng ‘hở chân’ (Bỏ hai chân, Bàn chân<br /> xã hội nếu ta liên hệ với truyện cười, thơ ca với nước), ngồi vén xiêm (Làm thân con<br /> <br /> 46<br /> gái). Có bài thơ ám gợi sự ‘hở hang’: ‘cồn nghề nghiệp của bác sĩ tâm thần, thơ Bùi<br /> hở hang’ (Thúy), ‘hang hầm hở hang’ Giáng còn đầy những hoang tưởng như<br /> (Nam Đình nghe động). Nhiều bài viết về hoang tưởng bị hại, hoang tưởng tự cao và<br /> chuyện có/không/chưa mặc quần (Nam hoang tưởng được yêu. Bùi Giáng tưởng<br /> Đình nghe động, Lẫn lộn lung tung, Hoàng tượng rằng mình sẽ bị Thần Chết bắt về thế<br /> hoa siêu thực, Tuy nhiên), mặc quần mới giới bên kia. Ông nói chuyện, tâm tình<br /> (Mảnh quần), quần rách (Sa mạc phát tiết, cùng Tử thần (Kính tặng Thần Chết, Tái<br /> Gửi thôn nữ Vĩnh Trinh), giũ áo trút quần tặng Tử Thần, Tái bút cho Tử Thần). Chỉ ở<br /> (Ta về)…Mặc hay không mặc quần, quần những tâm hồn thi sĩ mới có ‘hội chứng<br /> lành hay rách, cũ hay mới thì điểm đến vẫn được yêu’ rất thơ thế này: Chiêm bao anh<br /> là cái trong quần, một ‘ẩn ngữ dịu dàng’ thấy Hoàng Hậu/Nam Phương dắt tay<br /> của Bùi Giáng vì Cái không thấy mới thật Marilyn/Kim Cương Nương Tử tới gõ cửa/<br /> kỳ/Còn hơn cái thấy ù lì rõ ra (Tái bút). xin vào thăm viếng anh, thì anh/bảo rằng<br /> Các bài thơ về sự khỏa thân trần truồng của anh đang bận viết/lá thư cho em nên không<br /> Bùi Giáng cũng thật lắm lối: ‘cởi áo quần thể/nào đón tiếp Hoàng Hậu được thì/cảm<br /> ra tắm khe nước’ (Ở trong rừng), ‘vắt quần phiền Hoàng Hậu hãy lui gót/chờ qua ngày<br /> phơi khóm trúc’ (Gái lội qua khe), ‘gái mai anh sẽ ân cần chiếu cố (Em Mọi ôi).<br /> truồng thân ra’ (Duồng mô din), ‘Nhớ con Tình yêu của vô số nàng thơ rất sống động,<br /> gái núi thân truồng’ (Nhớ con gái núi), ‘ở sống động của chất đời đương diễn ra: đó là<br /> truồng suốt năm’ (Nai cao nguyên). Nếu tình yêu trần tục của nàng Kim<br /> nhân vật ông Diểu trong truyện Muối của Cương:Thương yêu thật sự phì nhiêu/ Tự<br /> rừng của Nguyễn Huy Thiệp trần truồng do rờ rẫm yêu kiều của em (Thương em).<br /> trong rừng, nồng nỗng ra khỏi rừng, gặp Đó còn là tình yêu chân thành của người<br /> rừng kết muối bạt ngàn hoa tử huyền thì con gái trên núi hay chính là Em Mọi nhỏ:<br /> nhân vật trữ tình trong thơ Bùi Giáng cũng Thương anh, em nói thật thà/ Thương anh<br /> trần truồng ở nơi rừng rú, khe nước, hang rất mực mà ra phụ lòng/ Nếu anh có thật<br /> động. Rừng rú là một ham muốn của Bùi thương em/ Thì xin anh hãy về rừng với em<br /> Giáng. Những bài thơ như Gái buồn, Tóc (Lời gái núi). Trong những bài thơ này,<br /> bạc thưa rằng, Câu chuyện ở trong núi, một mình Bùi Giáng diễn hai vai, hóa thân<br /> Lộn rừng, Em Mọi nằm ngủ ở trong rừng, thành các ‘nàng’, theo đuổi, rủ rê, tỏ bày<br /> Lời gái núi, Em mọi là em, Ở trong rừng… tình cảm với thi sĩ. Quả là thi sĩ đã ‘viết<br /> thể hiện nỗi niềm hoài nhớ hang núi, hang Mộng ra Thơ’ và ở riêng lĩnh vực yêu<br /> rừng, rừng rú dại, rừng xanh, beo cọp gấu đương Bùi Giáng có thể sánh với ông<br /> voi vượn, gió núi lộn rừng. Từ khước hoàng thơ tình Xuân Diệu ở độ nồng nàn<br /> những bộ quần áo xã hội, trở về rừng tức nhưng siêu thoát hơn, vì cái khung biểu đạt<br /> về với bản nguyên sơ khai, hồng hoang, của ông thoáng rộng vô cùng, vì thơ của<br /> thiên nhiên, tự do là một ham muốn không ông là ‘thơ điên’!<br /> bao giờ vơi cạn của thi sĩ Bùi Giáng. Bùi Giáng không phải là một nhà thơ<br /> Đối với những kẻ ‘bình thường không nghèo nàn về mặt ngôn ngữ, bởi Cung Tích<br /> điên’, thơ Bùi Giáng dồn ứ những hoang Biền đã từng đánh giá về Bùi Giáng là ‘Tề<br /> tưởng kiểu Nhìn nàng tưởng tượng bông Thiên ngôn ngữ’… ‘Ông làm giàu nghìn<br /> hoa/Nhìn hoa tưởng thấy thiết tha một lần tiếng Việt’ và với Bùi Giáng thơ lục bát<br /> nường (Nàng Tiên). Chiếu theo con mắt Việt Nam đã được nâng lên một tầm cao<br /> <br /> 47<br /> mới. Nhưng với một trạng thái tinh thần sĩ ‘đích thực’, những ‘cá nhân bị tâm thần<br /> đặc biệt và là một ‘thiên tài tự hủy ghê gớm phân lập’ là ‘thứ ngôn ngữ của phi lí và<br /> nhất của thi ca Việt Nam hiện đại’ (Thanh nghịch lí… hướng tới thứ ngôn ngữ nghi<br /> Tâm Tuyền), tự hủy về bản thể cũng như tự vấn cái lẽ phải của ngôn ngữ logic và liên<br /> hủy trong chính văn chương của mình, hệ nhân quả được chấp nhận chung’ [5, tr<br /> ngôn ngữ trong thơ ông chứa đựng sự 159]. Nói cách khác, đây là diễn ngôn của<br /> nhiễu loạn ngôn ngữ với các triệu chứng chủ thể tâm thần phân lập, bị diễn<br /> như ‘nghèo nàn ngôn ngữ’(poverty of ngôn/quyền lực thống trị tự cho là chân lí, lí<br /> speech) và ‘ngôn ngữ vô tổ chức’ tính, chuẩn mực ‘hắt hủi’ và đẩy ra bên lề.<br /> (disorganized speech). Đây là những biểu Thuật ngữ được đề xuất bởi G.Deleuze<br /> hiện âm tính của bệnh tâm thần phân liệt. và F.Guattari vốn chịu ảnh hưởng bởi các<br /> Ông có xu hướng lặp đi lặp lại liên hồi kỳ tư tưởng của M.Foucault. Phân tích mối<br /> trận những từ ngữ, những câu thơ mà ông quan hệ giữa chứng điên và nền văn minh<br /> yêu thích và đắc ý. Một số nhà phê bình trong công trình Chứng điên và Nền văn<br /> tiếc cho thơ ông quá tạp, vàng thau lẫn lộn, minh (Madness and Civilisation - 1967),<br /> thơ hay chen lẫn vô số thơ không hay, dở Foucaul chỉ ra rằng, chứng điên là một sản<br /> dang. Biết đâu đấy lại chẳng phải là thi phẩm được kiến tạo bởi xã hội chứ không<br /> pháp ‘điên rực rỡ’ của thi nhân họ Bùi: phải là sản phẩm tự nhiên. Trước thế kỉ<br /> những câu thơ hay nhất, xuất thần nhất, XVI, sự thác loạn tinh thần không bị coi là<br /> độc đáo nhất cũng tương tự như những lời đồi bại về mặt xã hội, và người điên được<br /> minh triết, sáng suốt thường lẫn vào trong tự do đi lại, không bị quản thúc. Sau thời<br /> mớ rơm rác đáng vứt đi trong lảm nhảm điểm này, người điên bị quản thúc trong<br /> liên miên của kẻ điên khùng? Phải chăng các nhà thương điên, bị ‘nhốt nơi gác mái’,<br /> Bùi Giáng ‘điên’ và ‘thơ điên’ của Bùi bị giam giữ bằng nhiều hình thức khác<br /> Giáng là một tự giác nhằm đối lập với toàn nhau, bị ‘nhìn’ bằng một con mắt khác, bị<br /> bộ diễn ngôn duy lí, thực dụng, vụ lợi, bị ‘xã hội hắt hủi’. Bởi vì, nền văn minh hiện<br /> công thức hóa và hàng hóa hóa nhan nhản đại đề xuất các quy chuẩn chung về mặt tri<br /> trong thời đại văn minh của chúng ta? thức và xã hội làm cơ sở để hình thành các<br /> 3. Kết luận cộng đồng. Người điên, người già, người<br /> Là một nhà thơ ‘điên rực rỡ’, ý thức rõ bệnh, phạm nhân, nghệ sĩ…thường bị tách<br /> về tài năng và phẩm giá của người nghệ sĩ khỏi các chuẩn tắc này, tồn tại đồng thời và<br /> trong xã hội hiện đại, Bùi Giáng thuộc về song song với phần còn lại, bị xã hội ‘lành<br /> một ‘nền văn học thiểu số’, diễn ngôn thơ(*) mạnh’, ‘lí trí’, ‘tỉnh táo’ quản chế và ‘hắt<br /> của ông là biểu hiện của kiểu ‘diễn ngôn hủi’. Thái độ và cơ chế ứng xử thiên lệch,<br /> tâm thần phân lập’ (discours bất công này dần dần biến thành ‘vô thức<br /> schizophrénique). Đây là thuật ngữ do hai tập thể’, trở thành quan điểm chung được<br /> triết gia và nhà nghiên cứu văn học người thừa nhận rộng rãi đến mức xem đây là<br /> Pháp là G.Deleuze và F.Guattari đề xuất biểu hiện của trình độ văn minh. Foucault<br /> trong công trình viết năm 1972, Chủ nghĩa và tiếp đó, Deleuze và Guattari coi đây là<br /> tư bản và bệnh tâm thần phân lập: Chống biểu hiện rõ ràng nhất tình trạng ‘bệnh<br /> Oedipe (Capitalisme et Schizophrénie I. hoạn’ của nền văn minh tư sản.<br /> L’Anti-Œdipe). Hai ông cho rằng nghệ sĩ Cũng theo M.Foucault, diễn ngôn phản<br /> ‘đích thực’ tất phải là một ‘cá nhân bị tâm ánh và kiến tạo tri thức, đạt hiệu lực tác<br /> thần phân lập’. Ngôn ngữ của những nghệ động làm đổi thay xã hội, vì vậy, nó đồng<br /> <br /> 48<br /> nhất với quyền lực. Sức mạnh tác động và mang tính ý thức hệ cụ thể với tư cách là điều<br /> sự nguy hiểm của diễn ngôn/quyền lực kiện và cơ chế mà từ đó diễn ngôn sản sinh, vận<br /> khiến nó phải được/bị kiểm soát và điều hành và tác động (Xem Graham Allen, (2000),<br /> Intertextuality, Routledge, London, p 206-210).<br /> khiển. Một trong những cơ chế kiểm soát<br /> và điều khiển đó là đối lập giữa điên rồ và TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> lí tính, xác lập cơ chế bất bình đẳng, theo<br /> 1. Jacques Dournes (2007), Trần trụi điên, in<br /> đó diễn ngôn của người điên bị diễn trong Phân tâm học và tính cách dân tộc (Đỗ<br /> ngôn/quyền lực thống trị loại trừ nhằm đạt Lai thúy biên soạn và giới thiệu), Nxb Tri<br /> mục tiêu ổn định trật tự xã hội [8, tr 45-57]. thức, Hà Nội.<br /> Cũng như các loại diễn ngôn bị trị/loại trừ 2. Bùi Giáng (2011), Bùi Giáng đười ươi chân<br /> khác như diễn ngôn nữ quyền, diễn ngôn kinh, thơ văn tinh tuyển (Thiên Hải Đoạn<br /> hậu thực dân, diễn ngôn tính dục đồng Trường Nhân tuyển chọn và giới thiệu), Nxb<br /> giới… diễn ngôn tâm thần phân lập là đối Hội nhà văn, Hà Nội.<br /> tượng nhận được sự quan tâm phân tích từ 3. Trần Mạnh Hảo, Đây thôn Vĩ Dạ cũng là thơ<br /> nhiều phía. Bởi vì, theo quan niệm của điên – một phát minh mới của ông Chu Văn<br /> Sơn, http://giaitri.vnexpress.net/tin-<br /> G.Deleuze và F.Guattari, diễn ngôn tâm tần tuc/sach/lang-van/day-thon-vi-da-cung-la-tho-<br /> phân lập là nhân tố cách mạng, vừa đối lập dien-mot-phat-minh-moi-cua-ong-chu-van-<br /> với sự thống trị của diễn ngôn văn hóa son-1973773.html<br /> được chấp nhận chung, vừa giải phóng cá 4. Giao Hưởng, Chuyện đời Bùi Giáng: Ai đưa<br /> nhân nghệ sĩ khỏi sự áp chế của diễn ngôn Bùi Giáng vào nhà thương điên,<br /> duy lí và trật tự thông thường. Bài viết này, http://www.thanhnien.com.vn/van-hoa-nghe-<br /> ở một góc độ nào đó, muốn khẳng định thuat/chuyen-doi-bui-giang-ai-dua-bui-giang-<br /> rằng, Bùi Giáng và kiểu thơ Bùi Giáng vao-nha-thuong-dien-363191.html<br /> chính là biểu hiện thú vị nhất của diễn 5. Ilin và Tzurganova (2003), Các khái niệm và<br /> ngôn tâm thần phân lập. Chứng điên và thơ thuật ngữ của các trường phái nghiên cứu văn<br /> học ở Tây Âu và Hoa Kỳ thế kỉ XX, (Đào Tuấn<br /> điên của ông, không nghi ngờ gì nữa, dĩ<br /> Ảnh, Trần Hồng Vân, Lại Nguyên Ân dịch),<br /> nhiên thuộc về phía cách tân: cách tân Nxb ĐHQG, Hà Nội.<br /> ngôn ngữ thi ca. Đến đây, xin mượn thơ 6. Đoàn Cầm Thi, Sáng tạo văn học giữa mơ và điên<br /> Bùi Giáng kết thúc bài viết này, với hi (Đọc “Thoạt kì thủy” của Nguyễn Bình Phương),<br /> vọng thơ ông sẽ tiếp tục được đọc từ những http://giaitri.vnexpress.net/tin-tuc/sach/lang-<br /> góc độ khác: Doáng booao diêu tuổi van/sang-tao-van-hoc-giua-mo-va-dien-doc-thoat-<br /> Doáng giòa/Điêng booao diêu tuổi gọi lòa ky-thuy-cua-nguyen-binh-phuong-2140778.html<br /> điêng non/Người còn thì của hãy còn/Còn 7. Đỗ Lai Thúy, Bùi Giáng, nhà thơ của các nhà thơ,<br /> thèng Bùi Doáng hãy còon cái điêng! http://khoavanhoc-<br /> Chú thích: ngonngu.edu.vn/home/index.php?option=com_c<br /> (*)Diễn ngôn (discourse) là một thuật ngữ ontent&view=article&id=4301%3Aybui-giang-<br /> được hiểu theo những cách khác nhau tùy thuộc nha-th-ca-cac-nha-th&catid=133%3Ata-am-<br /> vào các ngữ cảnh và chuyên môn cụ thể. Trên đại khoa-hc-v-bui-giang-&Itemid=199&lang=vi<br /> thể, diễn ngôn được xem là thực tiễn nói/viết của 8. Trần Văn Toàn (2015), “Dẫn nhập lí thuyết<br /> chủ thể ngôn từ cá thể hóa, hành chức và đạt hiệu diễn ngôn của M.Foucault và nghiên cứu văn<br /> lực trong những bối cảnh xã hội xác định, luôn học”, Tạp chí Nghiên cứu văn học, số 5 (519),<br /> phản ánh những mã, những sức ép, những mong tr 45-57.<br /> đợi, những chuẩn tắc và những tiền giả định<br /> <br /> Ngày nhận bài: 04/11/2015 Biên tập xong: 15/12/2015 Duyệt đăng: 20/12/2015<br /> <br /> 49<br />