Cộng đồng tại các khu bảo tồn thiên nhiên - Giáo dục môi trường

Chia sẻ: TRẦN THỊ THANH HẰNG | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:140

Thêm vào BST

Báo xấu

272
lượt xem 125
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nội dung tài liệu bao gồm hai phần chính: Tìm hiểu đặc điểm của cộng đồng địa phương và các phương pháp tiếp cận trong giáo dục môi trường đối với đối tượng này, các bài giảng áp dụng đối với cộng đồng địa phương ở các Khu bảo tồn. Mời các bạn cùng tham khảo chi tiết nội dung tài liệu.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Cộng đồng tại các khu bảo tồn thiên nhiên - Giáo dục môi trường

TS Nguyễn Đức Kháng (Chủ biên) TS Nguyễn Bá Thụ, TS Trần Thế Liên Lê Văn Lanh, Bùi Xuân Trường, Sầm Thị Thanh Phương GIÁO DỤC MÔI TRƯỜNG CHO CỘNG ĐỒNG TẠI CÁC KHU BẢO TỒN THIÊN NHIÊN (Tài liệu hướng dẫn cho cán bộ làm công tác giáo dục môi trường ở các Khu bảo tồn thiên nhiên) NHÀ XUẤT BẢN THANH NIÊN - 2008
LÔØI GIÔÙI THIEÄU Heä thoáng khu baûo toàn thieân nhieân cuûa Vieät Nam baét ñaàu ñöôïc hình thaønh töø khi thaønh laäp Vöôøn quoác gia Cuùc Phöông naêm 1962. Cho ñeán nay, ñöôïc söï quan taâm cuûa Chính phuû vaø cuûa caùc caáp, caùc ngaønh, heä thoáng khu baûo toàn thieân nhieân cuûa Vieät Nam khoâng ngöøng ñöôïc môû roäng veà dieän tích vaø soá löôïng. Ñeán nay, Boä Noâng nghieäp vaø Phaùt trieån noâng thoân ñang trình Thuû töôùng Chính phuû pheâ duyeät danh muïc heä thoáng röøng ñaëc duïng sau raø soaùt, quy hoaïch laïi ñeán naêm 2020, bao goàm 164 khu vôùi toång dieän tích töï nhieân laø 2.265.753,88 ha, trong ñoù coù: 30 Vöôøn quoác gia vôùi toång dieän tích 1.077.236,13ha; 69 khu baûo toàn thieân nhieân vôùi toång dieän tích 1.099.736,11ha; 45 khu röøng baûo veä caûnh quan vôùi toång dieän tích 78.129,39ha vaø 20 khu röøng nghieân cöùu thöïc nghieäm khoa hoïc vôùi toång dieän tích 10.652,25ha. Caùc khu baûo toàn naøy ñaõ thöïc söï trôû thaønh ‘kho baùu’ cuûa quoác gia, phaùt huy toát vai troø baûo veä thieân nhieân, phoøng hoä moâi tröôøng, goùp phaàn vaøo söï phaùt trieån beàn vöõng cuûa ñaát nöôùc. Muïc tieâu cuûa vieäc thaønh laäp heä thoáng caùc Khu baûo toàn thieân nhieân laø ñeå baûo toàn caùc giaù trò taøi nguyeân thieân nhieân cuûa ñaát nöôùc, ñaëc bieät quan taâm ñeán baûo toàn ña daïng sinh hoïc trong ñoù coù caùc loaøi quyù hieám, caùc heä sinh thaùi ñaëc thuø nhaèm phuïc vuï cho hoaït ñoäng nghieân cöùu khoa hoïc, giaùo duïc moâi tröôøng, nghæ ngôi vaø phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi vì lôïi ích cuûa caùc theá heä hoâm nay vaø muoân ñôøi con chaùu mai sau. Vieäc thieát laäp ñöôïc moät heä thoáng khu baûo toàn thieân nhieân laø moät thaønh coâng ñaùng keå trong hoaøn caûnh ñaát nöôùc ñaõ traûi qua chieán tranh vaø ñieàu kieän kinh teá coøn ngheøo naøn. Tuy nhieân, vieäc baûo veä vaø phaùt trieån heä thoáng Khu baûo toàn thieân nhieân ôû Vieät Nam cuõng gaëp nhieàu khoù khaên. Trong ñoù, trình ñoä quaûn lyù caùc khu baûo toàn coøn haïn cheá laø moät lyù do ñaùng keå, nhaän thöùc veà hoaït ñoäng baûo toàn cuûa coäng ñoàng coøn thaáp, theâm vaøo ñoù neàn kinh teá coøn ngheøo naøn laø moät caûn trôû khoâng nhoû trong vieäc ñaàu tö vaø phaùt trieån heä thoáng naøy. Ñeå khaéc phuïc nhöõng toàn taïi ñang aûnh höôûng ñeán hieäu quaû cuûa coâng taùc quaûn lyù vaø baûo veä heä thoáng khu baûo toàn, vieäc ñaàu tieân phaûi giaûi quyeát laø giaùo duïc naâng cao nhaän thöùc baûo toàn cho coäng ñoàng, trong ñoù coù caû ñoäi nguõ nhöõng ngöôøi ñang hoaït ñoäng trong lónh vöïc naøy. Cho ñeán nay, maëc duø ñaõ coù raát nhieàu caùc taøi lieäu giaùo duïc moâi tröôøng cuûa caùc nhoùm taùc giaû vaø toå chöùc lieân quan, song vaãn chöa coù moät taøi lieäu giaùo duïc moâi tröôøng naøo daønh cho coäng ñoàng ñòa phöông ñaùp öùng ñöôïc yeâu caàu cuûa nhöõng ngöôøi laøm coâng taùc giaùo duïc moâi tröôøng taïi caùc Khu baûo toàn. Vì vaäy, söï ra ñôøi cuûa cuoán saùch seõ laø moät coâng cuï hoã trôï ñaéc löïc vaø höõu ích cho nhöõng ngöôøi laøm coâng taùc giaùo duïc moâi tröôøng cho coäng ñoàng ñòa phöông taïi caùc Khu baûo toàn. 1
Noäi dung cuoán saùch bao goàm hai phaàn chính: (1) Tìm hieåu ñaëc ñieåm cuûa coäng ñoàng ñòa phöông vaø caùc phöông phaùp tieáp caän trong giaùo duïc moâi tröôøng ñoái vôùi ñoái töôïng naøy. (2) Caùc baøi giaûng aùp duïng ñoái vôùi coäng ñoàng ñòa phöông ôû caùc Khu baûo toàn. Vì ñaây laø laàn xuaát baûn ñaàu tieân, neân cuoán saùch khoâng traùnh khoûi nhöõng thieáu soùt. Ñeå naâng cao chaát löôïng cuûa cuoán saùch vaø ñaùp öùng ñöôïc yeâu caàu cuûa thöïc teá, nhoùm taùc giaû raát mong seõ nhaän ñöôïc nhöõng yù kieán ñoùng goùp quyù baùu töø phía baïn ñoïc. Cuoán saùch naøy ñöôïc xuaát baûn laø moät phaàn keát quaû cuûa döï aùn “Khoùa taäp huaán trong nöôùc naâng cao naêng löïc veà baûo toàn thieân nhieân, giaùo duïc moâi tröôøng vaø du lòch sinh thaùi cho caùc Khu baûo toàn thieân nhieân Vieät Nam”. Döï aùn do Cô quan hôïp taùc quoác teá Nhaät Baûn (JICA) taøi trôï, Cuïc Kieåm laâm – Boä Noâng nghieäp vaø Phaùt trieån noâng thoân (CARD) vaø Hieäp hoäi Vöôøn quoác gia vaø Khu baûo toàn thieân nhieân Vieät Nam (VNPPA) cuøng phoái hôïp thöïc hieän. Nhaân dòp xuaát baûn cuoán saùch, chuùng toâi xin chaân thaønh caûm ôn söï taøi trôï cuûa chính phuû Nhaät Baûn cho döï aùn naøy. Nhoùm taùc giaû 2
MUÏC LUÏC Lôøi giôùi thieäu ........................................................................................................................................... 1 Muïc luïc ................................................................................................................................................... 3 MUÏC LUÏC HÌNH....................................................................................................................................... 6 MUÏC LUÏC BAÛNG...................................................................................................................................... 6 CHÖÔNG I: GIAÙO DUÏC MOÂI TRÖÔØNG CHO COÄNG ÑOÀNG ......................................................................... 7 I.1. Khaùi nieäm vaø ñaëc ñieåm coäng ñoàng ñòa phöông taïi caùc Khu baûo toàn thieân nhieân Vieät Nam ............. 7 a. Khaùi nieäm ........................................................................................................................................... 7 b. Moät soá ñaëc ñieåm cuûa coäng ñoàng ñòa phöông ôû caùc Vöôøn quoác gia .................................................... 7 I.2. Khaùi nieäm giaùo duïc moâi tröôøng ........................................................................................................ 8 1.3. Söï caàn thieát phaûi giaùo duïc moâi tröôøng cho coäng ñoàng ñòa phöông caùc Khu baûo toàn thieân nhieân .... 9 I.4. Nhöõng khoù khaên khi tieán haønh giaùo duïc moâi tröôøng cho coäng ñoàng .............................................. 10 I.5. Caùc hình thöùc tieáp caän giaùo duïc, truyeàn thoâng moâi tröôøng cho coäng ñoàng .................................... 10 1.6. Caùch tieáp caän laáy ngöôøi hoïc laøm trung taâm. ................................................................................. 11 I.7. Thaùp hoïc vaø moät soá thuû phaùp khi laøm vieäc vôùi ngöôøi lôùn .............................................................. 13 CHÖÔNG II: KYÕ NAÊNG VAØ COÂNG CUÏ LAØM VIEÄC NHOÙM THÖÔØNG SÖÛ DUÏNG KHI LAØM VIEÄC VÔÙI COÄNG ÑOÀNG .............................................................................................................. 15 II.1. Kyõ naêng thuùc ñaåy. ......................................................................................................................... 15 1. Kyõ naêng thuùc ñaåy laø gì? ................................................................................................................... 15 2. Vai troø cuûa ngöôøi thuùc ñaåy? .............................................................................................................. 15 3. Taïi sao kó naêng thuùc ñaåy/ hoã trôï laïi raát quan troïng ñoái vôùi caùn boä giaùo duïc moâi tröôøng? ................ 15 4. Nhöõng phaåm chaát cô baûn cuûa moät caùn boä thuùc ñaåy ........................................................................ 15 5. Nhöõng kó naêng thuùc ñaåy cô baûn: Laéng nghe – Ñaët caâu hoûi - Thaêm doø ............................................ 17 6. Moät soá kyõ naêng khaùc ....................................................................................................................... 20 II.2. Moät soá coâng cuï laøm vieäc nhoùm .................................................................................................... 20 II.2.1. Laäp baûn ñoà taøi nguyeân ............................................................................................................... 20 II.2.2. Söû duïng caùc tuyeán nghieân cöùu ñeå xaây döïng moät traéc ñoà thoân baûn............................................ 22 II.2.3. Phaân tích ñieåm maïnh, ñieåm yeáu, cô hoäi vaø thaùch thöùc (SWOT). ............................................... 25 II.2. 4. Baûn ñoà Venn ............................................................................................................................. 27 II.2. 5. Caây vaán ñeà................................................................................................................................ 30 CHÖÔNG III: CAÙC BAØI GIAÛNG GIAÙO DUÏC MOÂI TRÖÔØNG VAØ CAÙC KIEÁN THÖÙC CAÀN NAÉM VÖÕNG KHI LAØM VIEÄC VÔÙI COÄNG ÑOÀNG TRONG CAÙC KHU BAÛO TOÀN THIEÂN NHIEÂN ............... 32 BAØI 1: HEÄ THOÁNG KHU BAÛO TOÀN THIEÂN NHIEÂN VIEÄT NAM ............................................................... 32 I. Kieán thöùc ........................................................................................................................................... 32 1. Toång quan veà Khu baûo toàn thieân nhieân ............................................................................................. 32 2. Nhöõng khoù khaên vaø thaùch thöùc trong coâng taùc quaûn lyù caùc Khu baûo toàn thieân nhieân..................... 37 3. Moät soá giaûi phaùp chuû yeáu để baûo toàn ña daïng sinh hoïc ôû caùc khu baûo toàn thieân nhieân. ................. 42 II. Hoaït ñoäng: Tham quan Vöôøn Quoác gia hoaëc Khu Baûo toàn thieân nhieân (1 ngaøy) ............................... 45 3
BAØI 2: VAI TROØ CUÛA RÖØNG VAØ HOAÏT ÑOÄNG QUAÛN LYÙ BAÛO VEÄ RÖØNG ................................................ 47 I. Kieán thöùc ............................................................................................................................................ 47 1. Vai troø cuûa röøng ñoái vôùi ñôøi soáng con ngöôøi ..................................................................................... 47 2. Dieãn bieán taøi nguyeân röøng, nguyeân nhaân vaø haäu quaû cuûa naïn maát röøng .......................................... 48 3. Vai troø vaø traùch nhieäm cuûa coäng ñoàng trong coâng taùc quaûn lyù röøng taïi caùc Khu baûo toàn ................ 50 II. Hoaït ñoäng: Höôùng daãn đieàu tra taøi nguyeân röøng ôû ñòa phöông (1 ngaøy) .......................................... 50 BAØI 3: ÑA DAÏNG SINH HOÏC VAØ SÖÏ CAÀN THIEÁT PHAÛI BAÛO VEÄ DA DAÏNG SINH HOÏC ......................... 52 I. Kieán thöùc ........................................................................................................................................... 52 1. Moät soá vaán ñeà chung lieân quan ñeán đa daïng sinh hoïc .................................................................... 52 2. Vì sao phaûi baûo toàn ña daïng sinh hoïc? ............................................................................................ 53 3. Hieän traïng ña daïng sinh hoïc ôû Vieät Nam ......................................................................................... 54 4. Caùc nguyeân nhaân gaây suy giaûm ña daïng sinh hoïc ôû Vieät Nam ........................................................ 56 5. Moät soá giaûi phaùp baûo veä ña daïng sinh hoïc ...................................................................................... 58 II. Hoaït ñoäng: Höôùng daãn ñieàu tra ña daïng sinh hoïc vôùi söï tham gia cuûa coäng ñoàng (1 ngaøy) ........... 60 BAØI 4: LOAØI, QUAÀN THEÅ, QUAÀN XAÕ VAØ HEÄ SINH THAÙI, CHUOÃI THÖÙC AÊN VAØ CAÂN BAÈNG SINH THAÙI ................................................................................................................................ 62 I. Kieán thöùc ........................................................................................................................................... 62 1. Caùc khaùi nieäm .................................................................................................................................. 62 2. Chuoãi thöùc aên vaø löôùi thöùc aên ........................................................................................................... 63 3. Caùc moái quan heä khaùc nhau trong töï nhieân ...................................................................................... 64 4. Caân baèng sinh thaùi vaø maát caân baèng sinh thaùi laø gì? ...................................................................... 64 II. Hoaït ñoäng: troø chôi maïng löôùi söï soáng (45’).................................................................................... 65 BAØI 5: VAÊN HOAÙ BAÛN ÑÒA VAØ BAÛO TOÀN VAÊN HOAÙ BAÛN ÑÒA............................................................... 67 I. Kieán thöùc ........................................................................................................................................... 67 1. Vaên hoaù vaø söï ña daïng vaên hoaù cuûa caùc daân toäc Vieät Nam............................................................. 67 2. Vaên hoaù baûn ñòa - tieàm naêng phaùt trieån du lòch sinh thaùi ôû caùc Khu baûo toàn .................................. 69 3. Nhöõng moái ñe doaï vôùi vaên hoaù baûn ñòa cuûa coäng ñoàng ñòa phöông ................................................. 70 4. Baûo veä vaø khoâi phuïc ña daïng vaên hoaù ............................................................................................. 71 II. Hoaït ñoäng: Thaûo luaän nhoùm (60’) .................................................................................................... 72 BAØI 6: SÖÏ THAM GIA CUÛA COÄNG ÑOÀNG TRONG COÂNG TAÙC BAÛO TOÀN THIEÂN NHIEÂN ........................ 73 I. Kieán thöùc ........................................................................................................................................... 73 1. Söï tham gia cuûa coäng ñoàng vaøo hoaït ñoäng baûo toàn vaø phaùt trieån taïi caùc Khu baûo toàn thieân........... 73 2. Söû duïng kieán thöùc baûn ñòa trong baûo toàn taøi nguyeân thieân nhieân ..................................................... 75 II. Hoaït ñoäng: Thaønh laäp vaø toå chöùc hoaït ñoäng “Caâu laïc boä baûo toàn” ôû ñòa phöông............................. 80 BAØI 7: HOAÏT ÑOÄNG DU LÒCH SINH THAÙI ÔÛ CAÙC VÖÔØN QUOÁC GIA....................................................... 82 I. Kieán thöùc ........................................................................................................................................... 82 1. Khaùi nieäm du lòch sinh thaùi vaø yeâu caàu phaùt trieån du lòch sinh thaùi ôû caùc Khu baûo toàn thieân nhieân ....................................................................................................................................... 82 2. Du lòch sinh thaùi laø moät coâng cuï baûo toàn ......................................................................................... 83 4
3. Caùc nguyeân taéc chæ ñaïo phaùt trieån du lòch sinh thaùi. ........................................................................ 85 4. Quaûn lyù du lòch sinh thaùi .................................................................................................................. 87 II. Hoaït ñoäng (120 phuùt): ...................................................................................................................... 94 BAØI 8: THIEÂN TAI VAØ CAÙCH PHOØNG CHOÁNG ....................................................................................... 96 I. Kieán thöùc ........................................................................................................................................... 96 1. Khaùi nieäm vaø nguoàn goác cuûa thieân tai .............................................................................................. 97 2. Nguyeân nhaân thieân tai xaûy ra thöôøng xuyeân hôn vôùi möùc ñoä taøn phaù lôùn hôn .................................. 98 3. Haäu quaû cuûa thieân tai........................................................................................................................ 99 4. Caùc bieän phaùp phoøng choáng thieân tai .............................................................................................. 99 II. Hoaït ñoäng (120 phuùt) - The day after tomorrow (Ngaøy kinh hoaøng) hoaëc nhöõng boä phim coù noäi dung töông töï...................................................................................................................... 101 BAØI 9: DAÂN SOÁ, NGHEØO KHOÅ VAØ SÖÏ SUY THOAÙI MOÂI TRÖÔØNG ........................................................ 101 I. Kieán thöùc ......................................................................................................................................... 101 1. Daân soá vaø söï phaân boá daân cö treân theá giôùi vaø Vieät Nam. .............................................................. 104 2. Söï gia taêng daân soá ôû khu vöïc mieàn nuùi Vieät Nam .......................................................................... 104 3. Gia taêng daân soá vaø caùc vaán ñeà ngheøo ñoùi, beänh taät vaø moâi tröôøng ............................................... 105 4. Laøm theá naøo ñeå xoaù ñoùi giaûm ngheøo vaø baûo veä ñöôïc taøi nguyeân moâi tröôøng ................................. 106 II. Hoaït ñoäng: Phaân tích thuaän lôïi vaø khoù khaên (60’) ......................................................................... 110 BAØI 10: OÂ NHIEÃM MOÂI TRÖÔØNG VAØ CAÙC BIEÄN PHAÙP KHAÉC PHUÏC................................................... 112 I. Kieán thöùc ......................................................................................................................................... 112 1. Caùc khaùi nieäm veà moâi tröôøng vaø oâ nhieãm moâi tröôøng .................................................................... 112 2. OÂ nhieãm ñaát: nguyeân nhaân, taùc haïi vaø phöông höôùng khaéc phuïc ................................................... 115 3. OÂ nhieãm nöôùc: nguyeân nhaân, taùc haïi vaø phöông höôùng khaéc phuïc ................................................ 116 4. OÂ nhieãm khoâng khí: nguyeân nhaân, taùc haïi vaø phöông höôùng khaéc phuïc ........................................ 117 5. Caùc vaán ñeà moâi tröôøng toaøn caàu ................................................................................................... 118 6. Traùch nhieäm cuûa moãi ngöôøi trong vieäc baûo veä moâi tröôøng ............................................................. 119 II. Hoaït ñoäng: Khaûo saùt thöïc ñòa vaø thaûo luaän nhoùm (90’) ................................................................. 120 BAØI 11: GIAÙO DUÏC, TUYEÂN TRUYEÀN PHAÙP LUAÄT TRONG COÂNG TAÙC QUAÛN LYÙ VAØ BAÛO VEÄ KHU BAÛO TOÀN THIEÂN NHIEÂN ............................................................................................... 121 I. Noäi dung .......................................................................................................................................... 121 A. Nhöõng nhaän thöùc cô baûn veà giaùo duïc, tuyeân truyeàn phaùp luaät trong coâng taùc quaûn lyù vaø baûo veä caùc khu baûo toàn thieân nhieân. .............................................................................................. 121 1. Muïc tieâu cuûa giaùo duïc vaø tuyeân truyeàn phaùp luaät trong coâng taùc quaûn lyù vaø baûo veä caùc Khu baûo toàn.................................................................................................................................... 121 2. Noäi dung cuûa coâng taùc tuyeân truyeàn, giaùo duïc phaùp luaät. ............................................................... 122 B. Giôùi thieäu toùm taét moät soá vaên baûn luaät coù lieân quan tröïc tieáp ñeân coâng taùc quaûn lyù vaø baûo veä caùc Khu baûo toàn thieân nhieân .................................................................................................... 122 1. Noäi dung cô baûn cuûa Luaät baûo veä vaø phaùt trieån röøng ..................................................................... 122 2. Quy cheá quaûn lyù röøng ..................................................................................................................... 125 3. Luaät baûo veä moâi tröôøng .................................................................................................................. 127 5
II. Hoaït ñoäng: Ñoùng kòch ...................................................................................................................... 130 Taøi lieäu tham khaûo ............................................................................................................................... 135 MUÏC LUÏC HÌNH Hình 1: Thaùp hoïc (Khaû naêng ghi nhôù cuûa ngöôøi hoïc) ............................................................................ 13 Hình 2: Nhöõng phaåm chaát cuûa moät caùn boä thuùc ñaåy ............................................................................. 16 Hình 3: Moät ví duï veà Ma traän caét laùt (Nguoàn WWF) .............................................................................. 25 Hình 4: Phöông phaùp phaân tích SWOT .................................................................................................. 27 Hình 5: Ví duï veà baûn ñoà Venn ............................................................................................................... 29 Hình 6: Ví duï veà moät chuoãi thöùc aên ....................................................................................................... 63 Hình 7: Ví duï veà moät löôùi thöùc aên .......................................................................................................... 63 Hình 8: Caùc böôùc quyeát ñònh söû duïng kieán thöùc baûn ñòa ....................................................................... 77 Hình 9: Dieãn bieán daân soá theá giôùi qua caùc giai ñoaïn lòch söû ............................................................... 101 Hình 10: Söï gia taêng daân soá theá giôùi theo nhoùm nöôùc ........................................................................ 102 Hình 11: Bieán ñoåi daân soá Vieät Nam theo caùc naêm 1961 – 2003. ........................................................ 102 Hình 12: Maät ñoä daân soá vaø phaân boá daân cö Vieät Nam (ngöôøi/ km2) ................................................... 103 MUÏC LUÏC BAÛNG Baûng 1: Moät soá gôïi yù vaø höôùng daãn ñaët caâu hoûi ................................................................................... 18 Baûng 2: Moät soá kieåu caâu hoûi söû duïng cho caùc muïc ñích khaùc nhau ...................................................... 18 Baûng 3: Caùch ñaët caâu hoûi thaêm doø toát ................................................................................................... 20 Baûng 4: Hieän traïng heä thoáng caùc khu baûo toàn cuûa Vieät Nam ................................................................ 32 Baûng 5: Bieán ñoäng dieän tích röøng Vieät Nam qua caùc naêm..................................................................... 48 Baûng 6: Soá lieäu dieän tích röøng Vieät Nam tính ñeán ngaøy 31 thaùng 12 naêm 2006 .................................. 54 Baûng 7: Thoáng keâ soá löôïng loaøi coù ôû Vieät Nam ..................................................................................... 55 Baûng 8: Thoáng keâ soá löôïng caùc gioáng vaät nuoâi ôû Vieät Nam ................................................................... 56 Baûng 9: Thoáng keâ söï suy giaûm dieän tích caây troàng vaø gioáng caây baûn ñòa ............................................. 58 Baûng 10: Quy moâ daân soá theá giôùi qua caùc thôøi kyø ............................................................................... 101 6
CHÖÔNG I: GIAÙO DUÏC MOÂI TRÖÔØNG CHO COÄNG ÑOÀNG I.1. Khaùi nieäm vaø ñaëc ñieåm coäng ñoàng ñòa phöông taïi caùc Khu baûo toàn thieân nhieân Vieät Nam a. Khaùi nieäm Coäng ñoàng laø nhöõng nhoùm ngöôøi ñöôïc taäp hôïp döôùi nhieàu hình thöùc khaùc nhau nhö theo löùa tuoåi, ngheà nghieäp (Hoäi ngheà nghieäp, caâu laïc boä…), huyeát thoáng (Doøng hoï), khu vöïc ñòa lyù (Thoân, xoùm…), toå chöùc ñoaøn theå (Hoäi phuï nöõ, phuï laõo, thanh nieân…) hay theo sôû thích (Caâu laïc boä…). Tuy nhieân, trong cuoán saùch naøy, khaùi nieäm coäng ñoàng ñöôïc xem xeùt ôû moät quy moâ heïp hôn, ñoù laø coäng ñoàng ôû caùc Khu baûo toàn thieân nhieân*. Ñaây laø moät ñôn vò caáp ñòa phöông bao goàm caùc caù nhaân, gia ñình, theå cheá vaø caùc caáu truùc khaùc ñoùng goùp vaøo cuoäc soáng haøng ngaøy cuûa moät xaõ hoäi ôû caùc Khu baûo toàn thieân nhieân (vuøng loõi vaø vuøng ñeäm). Noùi caùch khaùc, coäng ñoàng taïi caùc Khu baûo toàn thieân nhieân bao goàm caùc caù nhaân, gia ñình sinh soáng ôû khu vöïc ñoù cuøng vôùi heä thoáng töï quaûn nhö giaø laøng, tröôûng thoân, baûn vaø bao goàm caû Ñaûng, chính quyeàn ñòa phöông, caùc toå chöùc ñoaøn theå chính trò xaõ hoäi nhö Hoäi phuï nöõ, Hoäi noâng daân, Ñoaøn thanh nieân. Caùc thaønh phaàn naøy coù lieân heä maät thieát vôùi nhau ñeå taïo thaønh moät xaõ hoäi töông ñoái oån ñònh. b. Moät soá ñaëc ñieåm cuûa coäng ñoàng ñòa phöông ôû caùc Vöôøn quoác gia Coäng ñoàng ñòa phöông ôû caùc Vöôøn quoác gia vaø Khu baûo toàn thieân nhieân Vieät Nam coù ñaëc ñieåm rieâng bieät sau: - Coù lòch söû hình thaønh vaø phaùt trieån laâu daøi taïi ñòa phöông, töø tröôùc khi Khu baûo toàn thieân nhieân ñöôïc thaønh laäp. - Ñieàu kieän kinh teá ngheøo naøn, laïc haäu vaø phuï thuoäc vaøo nguoàn taøi nguyeân thieân nhieân saün coù trong caùc Khu baûo toàn thieân nhieân nhö saên baét ñoäng vaät hoang daõ, thu löôïm caùc saûn phaåm cuûa röøng, ñoát nöông laøm raãy. Nhöõng hoaït ñoäng ñoù laø moät moái ñe doaï tröïc tieáp ñeán ña daïng sinh hoïc cuûa caùc Khu baûo toàn thieân nhieân. - Saûn xuaát noâng nghieäp (troàng troït vaø chaên nuoâi) cuûa ngöôøi daân ñòa phöông thöôøng keùm hieäu quaû do phöông thöùc canh taùc laïc haäu (ñoát nöông laøm raãy) vaø do chöa ñöôïc tieáp caän vôùi caùc kyõ thuaät canh taùc vaø chaên nuoâi coù hieäu quaû kinh teá cao. Vì vaäy, cuoäc soáng cuûa hoï coøn raát nhieàu khoù khaên. - Ña soá nhöõng ngöôøi daân ñòa phöông sinh soáng taïi caùc Khu baûo toàn thieân nhieân laø nhöõng daân toäc thieåu soá hoaëc nhöõng coäng ñoàng coù nhöõng ñaëc tröng rieâng veà vaên hoùa, xaõ hoäi, khaù ñoäc laäp vôùi moâi tröôøng beân ngoaøi. Do ñoù, vaên hoaù truyeàn thoáng cuûa hoï raát phong phuù vaø ña daïng, caàn ñöôïc gìn giöõ, baûo veä. - Trình ñoä vaên hoaù cuûa ngöôøi daân ñòa phöông coøn raát thaáp, nhaän thöùc cuûa hoï veà baûo toàn thieân nhieân vaø baûo veä moâi tröôøng coøn raát haïn cheá, do ñoù khoù khaên cho quaù trình giaùo duïc naâng cao nhaän thöùc. - Boä maùy quaûn lyù cuõng nhö ñoäi nguõ caùn boä ñòa phöông coøn coù nhöõng haïn cheá. Trong coäng ñoàng, höông öôùc vaø quy öôùc coù aûnh höôûng raát lôùn. Söï aûnh höôûng laãn nhau vaø taùc ñoäng qua laïi giöõa caùc thaønh phaàn trong coäng ñoàng raát chaët cheõ neân coù theå noùi ñaây laø moät coäng ñoàng raát nhaïy caûm. * Coäng ñoàng nhaân daân ñang soáng ôû trong vaø xung quanh khu baûo toàn. 7
I.2. Khaùi nieäm giaùo duïc moâi tröôøng “Giaùo duïc moâi tröôøng laø moät quaù trình taïo döïng cho con ngöôøi nhöõng nhaän thöùc vaø moái quan taâm ñoái vôùi moâi tröôøng vaø caùc vaán ñeà moâi tröôøng, sao cho moãi ngöôøi ñeàu coù ñaày ñuû kieán thöùc, thaùi ñoä, yù thöùc vaø kyõ naêng ñeå coù theå hoaït ñoäng moät caùch ñoäc laäp, hoaëc phoái hôïp, nhaèm tìm ra giaûi phaùp cho nhöõng vaán ñeà moâi tröôøng cuûa hieän taïi vaø ngaên chaën nhöõng vaán ñeà naûy sinh trong töông lai” (Hoäi nghò Lieân chính phuû laàn thöù nhaát veà giaùo duïc moâi tröôøng taïi Tbilisi, Grudia - 1977). Giaùo duïc moâi tröôøng taäp trung vaøo naêm muïc tieâu sau: Kieán thöùc: cung caáp cho caùc caù nhaân GIAÙO DUÏC MOÂI TRÖÔØNG LAØ MOÄT QUAÙ TRÌNH vaø coäng ñoàng nhöõng kieán thöùc cuõng NHAÈM ÑAÏT ÑÖÔÏC CAÙC MUÏC ÑÍCH SAU: nhö söï hieåu bieát cô baûn veà moâi tröôøng Taêng cöôøng nhaän thöùc ñaày ñuû vaø söï quan vaø moái quan heä phuï thuoäc laãn nhau taâm ñeán caùc moái quan heä phuï thuoäc laãn giöõa con ngöôøi vaø moâi tröôøng. nhau veà kinh teá, xaõ hoäi, chính trò vaø sinh thaùi taïi caùc khu vöïc thaønh thò cuõng nhö noâng Nhaän thöùc: thuùc ñaåy caùc caù nhaân, coäng thoân. ñoàng vaø xaõ hoäi taïo döïng nhaän thöùc vaø söï nhaïy caûm ñoái vôùi moâi tröôøng cuõng Cung caáp cho moïi ngöôøi nhöõng kieán thöùc, quan ñieåm veà giaù trò, thaùi ñoä, yù thöùc vaø caùc nhö caùc vaán ñeà moâi tröôøng. kyõ naêng caàn thieát nhaèm baûo veä vaø caûi thieän Thaùi ñoä: khuyeán khích caùc caù nhaân, moâi tröôøng. coäng ñoàng xaõ hoäi toân troïng vaø quan Taïo ra caùc moâ hình veà haønh vi baûo veä moâi taâm tôùi taàm quan troïng cuûa moâi tröôøng, tröôøng cho caùc caù nhaân, coäng ñoàng vaø toaøn thuùc giuïc hoï tham gia tích cöïcø vaøo vieäc xaõ hoäi. caûi thieän vaø baûo veä moâi tröôøng. (UNESCO, 1977) Kyõ naêng: cung caáp caùc kyõ naêng trong vieäc xaùc ñònh, döï ñoaùn, ngaên ngöøa vaø giaûi quyeát caùc vaán ñeà moâi tröôøng. Söï tham gia: cung caáp cho caùc caù nhaân vaø coäng ñoàng xaõ hoäi cô hoäi tham gia tích cöïc trong vieäc giaûi quyeát caùc vaán ñeà moâi tröôøng cuõng nhö ñöa ra caùc quyeát ñòng moâi tröôøng ñuùng ñaén. Coù ba caùch tieáp caän giaùo duïc moâi tröôøng phoå bieán: Giaùo duïc veà moâi tröôøng: cung caáp cho ngöôøi hoïc nhöõng hieåu bieát veà heä thoáng töï nhieân vaø hoaït ñoäng cuûa noù; nhöõng taùc ñoäng cuûa con ngöôøi tôùi moâi tröôøng. Giaùo duïc trong moâi tröôøng: söû duïng moâi tröôøng nhö moät giaùo cuï hay moät phoøng thí nghieäm töï nhieân nhaèm cung caáp kieán thöùc vaø kyõ naêng baûo veä moâi tröôøng. Ñieàu naøy giuùp phaùt trieån caùc quan ñieåm veà giaù trò vaø hình thaønh nhöõng thaùi ñoä tích cöïc. 8
Giaùo duïc vì moâi tröôøng: xaây döïng yù thöùc vaø söï quan taâm saâu saéc ñeán moâi tröôøng soáng cuûa con ngöôøi, ñoàng thôøi taêng cöôøng traùch nhieäm cuûa con ngöôøi trong vieäc chaêm soùc vaø baûo veä moâi tröôøng. Muïc tieâu cuûa caùch tieáp caän naøy laø taïo döïng thaùi ñoä vaø kieán thöùc nhaèm taùc ñoäng vaøo moïi ngöôøi khieán hoï ñoàng loaït haønh ñoäng nhaèm mang laïi lôïi ích cho traùi ñaát. Treân thöïc teá, chuùng ta caàn keát hôïp caû ba caùch tieáp caän naøy ñeå taïo ra moät phöông phaùp tieáp caän toaøn dieän, cho pheùp caùc caù nhaân vaø coäng ñoàng coù ñöôïc nhöõng kieán thöùc, quan ñieåm veà giaù trò, thaùi ñoä, yù thöùc vaø kyõ naêng caàn thieát nhaèm baûo veä vaø caûi thieän moâi tröôøng. Giaùo duïc moâi tröôøng chính quy vaø khoâng chính quy: Giaùo duïc moâi tröôøng chính quy: lieân quan ñeán vieäc giaùo duïc baét buoäc hoaëc khoâng baét buoäc taïi caùc tröôøng phoå thoâng, cao ñaúng hoaëc caùc baäc giaùo duïc cao hôn. Giaùo duïc moâi tröôøng khoâng chính quy: lieân quan ñeán caùc hoaït ñoäng ngoaïi khoaù hoaëc hoaït ñoäng nhoùm nhö caùc hoaït ñoäng taïi caùc trung taâm giaùo duïc moâi tröôøng, caùc trung taâm nghieân cöùu thöïc ñòa. Khi chöa coù moät chieán löôïc quoác gia veà loàng gheùp giaùo duïc moâi tröôøng vaøo chöông trình giaùo duïc chính qui, giaùo duïc moâi tröôøng coù theå ñöa vaøo tröôøng hoïc thoâng qua caùc caâu laïc boä baûo toàn vaø caùc hoaït ñoäng ngoaïi khoaù. Caùc toå chöùc xaõ hoäi khoâng thuoäc tröôøng hoïc vaø caùc caâu laïc boä laø nôi phuø hôïp ñeå loàng gheùp giaùo duïc moâi tröôøng. I.3. Söï caàn thieát phaûi giaùo duïc moâi tröôøng cho coäng ñoàng ñòa phöông caùc Khu baûo toàn thieân nhieân Cuoäc soáng cuûa coäng ñoàng ñòa phöông coøn raát nhieàu khoù khaên vaø phuï thuoäc tröïc tieáp vaøo nguoàn taøi nguyeân thieân nhieân saün coù trong vuøng. Caùc hoaït ñoäng chính cuûa coâng ñoàng daân cö coù taùc ñoäng tieâu cöïc ñeán ña daïng sinh hoïc cuûa Khu baûo toàn thieân nhieân bao goàm: Hoaït ñoäng saên baét vaø buoân baùn caùc loaøi ñoäng vaät hoang daõ luoân laø moái ñe doïa lôùn nhaát - tôùi hoaït ñoäng baûo toàn taïi caùc Khu baûo toàn thieân nhieân. Vieäc khai thaùc caùc nguoàn taøi nguyeân thieân nhieân (caùc loaïi haûi saûn, goã, laâm saûn ngoaøi goã, - khoaùng saûn) cuûa ngöôøi daân taøn phaù caûnh quan vaø aûnh höôûng nghieâm troïng ñeán caùc heä sinh thaùi cuûa caùc Khu baûo toàn thieân nhieân. Hoaït ñoäng ñoát nöông laøm raãy, khai hoang, canh taùc noâng nghieäp khoâng beàn vöõng, chaên - thaû gia suùc vaø xaây döïng cô sôû haï taàng... cuõng coù nhöõng taùc ñoäng raát xaáu ñeán caùc Khu baûo toàn thieân nhieân. Hoaït ñoäng sinh soáng vaø kinh doanh (ñaëc bieät laø hoaït ñoäng kinh doanh du lòch oà aït vaø töï - phaùt) ñaõ vaø ñang gaây ra oâ nhieãm moâi tröôøng (chuû yeáu laø vaán ñeà raùc thaûi vaø oâ nhieãm nöôùc thaûi) aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán hoaït ñoäng baûo toàn vaø baûo veä moâi tröôøng taïi caùc Khu baûo toàn thieân nhieân. Coù theå thaáy raèng ngöôøi daân ñòa phöông vaø moâi tröôøng coù moái quan heä khaêng khít vôùi nhau. Moâi tröôøng chæ coù theå ñöôïc baûo veä thoâng qua vieäc thay ñoåi phöông thöùc söû duïng nguoàn taøi nguyeân thieân nhieân cuõng nhö naâng cao söï hieåu bieát veà moâi tröôøng cuûa coäng ñoàng ñòa phöông. Do vaäy, chuùng ta caàn phaûi ñaåy maïnh coâng taùc giaùo duïc moâi tröôøng ñeå thay ñoåi veà 9
maët nhaän thöùc, thaùi ñoä vaø haønh vi cuûa ngöôøi daân ñòa phöông ñoái vôùi moâi tröôøng, töø ñoù giaûm söùc eùp leân nguoàn taøi nguyeân thieân nhieân. Beân caïnh ñoù, vieäc thu huùt söï tham gia cuûa ngöôøi daân ñòa phöông seõ goùp phaàn naâng cao chaát löôïng cuûa coâng taùc baûo toàn, ñoàng thôøi seõ taïo cô hoäi taêng nguoàn thu nhaäp vaø giaûm bôùt nhöõng khoù khaên trong cuoäc soáng ngöôøi daân. I.4. Nhöõng khoù khaên khi tieán haønh giaùo duïc moâi tröôøng cho coäng ñoàng Coäng ñoàng ñòa phöông taïi caùc Khu baûo toàn thieân nhieân sinh soáng raûi raùc trong vuøng loõi hoaëc vuøng ñeäm vôùi nhöõng ñaëc ñieåm veà vaên hoaù rieâng, do ñoù vieäc tieáp caän giaùo duïc moâi tröôøng cuûa hoï gaëp nhieàu khoù khaên. Nhöõng khoù khaên chính bao goàm: - Ngöôøi daân ñòa phöông thöôøng soáng raûi raùc vaø baän vôùi nhöõng hoaït ñoäng sinh keá, do vaäy raát khoù tieáp caän vaø toå chöùc caùc lôùp hoïc hay caùc chöông trình taäp huaán veà giaùo duïc moâi tröôøng. - Khi tieán haønh caùc hoaït ñoäng giaùo duïc moâi tröôøng cho coäng ñoàng taïi caùc Khu baûo toàn thieân nhieân, thöôøng laø thieáu giaùo vieân, thieáu nhöõng caùn boä coù trình ñoä chuyeân moân vaø caùc coâng cuï hoã trôï (thieát bò, vaên phoøng phaåm, saùch, taøi lieäu…) - Hoaït ñoäng giaùo duïc moâi tröôøng taïi caùc Khu baûo toàn thieân nhieân chuû yeáu döïa vaøo söï taøi trôï cuûa caùc döï aùn. Vì vaäy, khi döï aùn keát thuùc thì caùc hoaït ñoäng naøy cuõng bò ngöøng theo. - Trình ñoä vaên hoaù cuûa coäng ñoàng coøn thaáp neân khaû naêng tieáp thu kieán thöùc chaäm, khi thöïc hieän coâng taùc giaùo duïc moâi tröôøng caàn phaûi coù phöông phaùp tieáp caän phuø hôïp vaø hieäu quaû. - Raøo caûn veà ngoân ngöõ laø moät khoù khaên raát lôùn khi tieán haønh giaùo duïc moâi tröôøng cho coäng ñoàng, ñaëc bieät laø nhöõng coäng ñoàng daân toäc thieåu soá soáng ôû vuøng saâu vuøng xa. Ñieàu ñoù ñoøi hoûi nhöõng ngöôøi thöïc hieän coâng taùc giaùo duïc moâi tröôøng phaûi khoâng ngöøng tìm hieåu vaø hoïc hoûi ngoân ngöõ vaø vaên hoaù ñòa phöông. I.5. Caùc hình thöùc tieáp caän giaùo duïc, truyeàn thoâng moâi tröôøng cho coäng ñoàng Vieäc naâng cao nhaän thöùc, thay ñoåi thaùi ñoä vaø haønh vi cho coäng ñoàng ñòa phöông laø moät quaù trình laâu daøi, caàn thöïc hieän theo töøng giai ñoaïn vaø baèng nhieàu bieän phaùp tieáp caän khaùc nhau ñeå ñaït ñöôïc hieäu quaû. Döôùi ñaây laø moät soá hình thöùc giaùo duïc - truyeàn thoâng moâi tröôøng hieäu quaû ñöôïc söû duïng trong tieáp caän vôùi coäng ñoàng ñòa phöông, bao goàm: Phoå bieán caùc thoâng tin veà moâi tröôøng, Khu baûo toàn thieân nhieân qua caùc phöông tieän - thoâng tin ñaïi chuùng (ñaøi phaùt thanh ñòa phöông, ñaøi truyeàn thanh, truyeàn hình, baùo töôøng, baûng tin ôû nhöõng nôi coâng coäng). Khi söû duïng phöông tieän thoâng tin ñaïi chuùng, caàn löu yù: S oá laà n laë p laï i thoâng tin trong moä t chöông trình hay chieá n dòch truyeàn • thoân g moâ i tröôø ng. T ính thích hôïp cuûa thoâng ñieäp vôùi coä n g ñoàn g ñòa phöông (veà vaên hoaù , • ngoân ngöõ...). 10
Thôøi ñieåm söû duïng phöông tieän thoâng tin ñaïi chuùng, chaúng haïn neáu söû duïng • phöông tieän nghe- nhìn thì neân vaøo thôøi gian thích hôïp trong ngaøy. Laøm theá naøo ñeå caùc phöông tieän thoâng tin ñaïi chuùng chaáp nhaän ñöa tin hay caùc • thoâng caùo baùo chí cho chöông trình hay chieán dòch phöông tieän thoâng tin, ñaëc bieät ñoái vôùi nhöõng vuøng coù söû duïng tieáng daân toäc ít ngöôøi. Toå chöùc caùc buoåi thuyeát trình veà caùc vaán ñeà moâi tröôøng vaø baûo toàn coù söû duïng caùc thieát - bò nghe, nhìn (chieáu slide, chieáu phim vaø video). Giao tieáp vôùi caù nhaân vaø caùc nhoùm nhoû. Phoå bieán caùc thoâng tin baûo toàn hoaëc thoâng tin - veà Khu baûo toàn thieân nhieân trong caùc buoåi hoïp thöôøng kyø cuûa caùc toå chöùc trong coäng ñoàng nhö Hoäi phuï nöõ, Hoäi noâng daân. Toå chöùc caùc cuoäc thi, bieåu dieãn ca nhaïc, muùa roái, kòch, keå chuyeän veà chuû ñeà baûo toàn - thieân nhieân vaø baûo veä moâi tröôøng. Toå chöùc tuyeân truyeàn, giaùo duïc moâi tröôøng nhaân dòp dieãn ra caùc söï kieän ñaëc bieät nhö leã - hoäi, ngaøy moâi tröôøng theá giôùi... S öû duï ng caùc phöông tieä n höôù ng ra coä ng ñoàng nhö aùp phích, aùo phoâng, muõ, lòch, - tem thö. Thaønh laäp vaø toå chöùc hoaït ñoäng caùc caâu laïc boä baûo toàn trong coäng ñoàng daân cö. - Söû duïng phöông phaùp truyeàn mieäng, töùc laø söû duïng chính söï giao tieáp cuûa caùc thaønh vieân - trong coäng ñoàng vôùi nhau ñeå thöïc hieän hoaït ñoäng giaùo duïc moâi tröôøng. Vôùi phöông phaùp naøy, neân chuù troïng boài döôõng kieán thöùc cho nhöõng ngöôøi quan troïng trong coäng ñoàng nhö: nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo, nhöõng ngöôøi laøm coâng taùc xaõ hoäi (Hoäi Phuï nöõ, Hoäi noâng daân, Ñoaøn thanh nieân), caùc cuï giaø vaø ñaøo taïo hoï thaønh caùc tuyeân truyeàn vieân trong coäng ñoàng. 1.6. Caùch tieáp caän laáy ngöôøi hoïc laøm trung taâm. Trong vieäc daïy vaø hoïc, raát nhieàu caùch tieáp caän khaùc nhau ñaõ ñöôïc aùp duïng. Tuy nhieân, gaàn ñaây moät caùch tieáp caän ñaõ ñöôïc raát nhieàu ngöôøi bieát ñeán vaø ñöôïc coi laø moät moâ hình cuûa söï thaønh coâng: Caùch tieáp caän laáy ngöôøi hoïc laøm trung taâm. Ñaây laø moät moâ hình daïy vaø hoïc cho pheùp ngöôøi hoïc löïa choïn vieäc hoïc nhaèm phaùt huy toái ña tieàm naêng vaø theá maïnh cuûa hoï. Caùch tieáp caän laáy ngöôøi hoïc laøm trung taâm: Cô sôû lyù thuyeát cuûa moâ hình naøy laø: ngöôøi hoïc coù khaû naêng hoïc toát nhaát khoâng chæ thoâng qua vieäc tieáp nhaän kieán thöùc maø coøn thoâng qua vieäc dieãn giaûi nhöõng kieán thöùc ñoù; hoïc taäp thoâng qua quaù trình khaùm phaù; ngöôøi hoïc töï quyeát ñònh toác ñoä hoïc taäp cuûa mình. Ngöôøi daïy coù vai troø höôùng daãn vaø huaán luyeän hoã trôï ngöôøi hoïc trong quaù trình hoïc taäp cuõng nhö taïo döïng kinh nghieäm; giuùp hoï tieáp thu kieán thöùc môùi vaø phaùt trieån kyõ naêng môùi. Noùi caùch khaùc, lyù do hoïc taäp cuûa ngöôøi hoïc laø nhöõng kinh nghieäm cuûa baûn thaân hoï nhö: caùc nhu caàu cô baûn, ñoäng cô caù nhaân, nhöõng kinh nghieäm trong quaù khöù, kieán thöùc cô baûn, sôû thích vaø khaû naêng saùng 11
taïo. Ngöôøi hoïc hoaøn toaøn naêng ñoäng, ñoái laäp hoaøn toaøn vôùi khaû naêng tieáp thu kieán thöùc bò ñoäng. Hoï ñoùng vai troø laø ngöôøi ra quyeát ñònh trong caùc lôùp hoïc; hoï quyeát ñònh hoï hoïc nhöõng gì, thoâng qua caùc hoaït ñoäng naøo vaø hoïc vôùi toác ñoä ra sao. Beân caïnh ñoù, giaùo vieân ñöôïc coi nhö ngöôøi hoã trôï, ngöôøi giuùp ñôõ vaø laø moät nguoàn löïc. Phöông phaùp tieáp caän laáy ngöôøi hoïc laøm trung taâm coù hieäu quaû cao nhaát khi ñoái töôïng laø nhöõng ngöôøi tröôûng thaønh vaø ñaõ coù nhieàu kieán thöùc lieân quan ñeán nhöõng gì seõ hoïc hoaëc hoï khoâng phaûi ñoïc quaù nhieàu taøi lieäu. Caùch tieáp caän laáy ngöôøi daïy laøm trung taâm phuø hôïp hôn khi ngöôøi hoïc chöa tröôûng thaønh vaø thieáu nhöõng kieán thöùc caàn thieát. Moät soá gôïi yù nhaèm thieát laäp lôùp hoïc laáy ngöôøi hoïc laøm trung taâm: Taäp trung vaøo kyõ naêng tri thöùc ôû möùc ñoä cao hôn: Ñaûm baûo cho caùc muïc tieâu cuûa khoaù hoïc khoâng chæ taäp trung vaøo caùc söï kieän vaø nhöõng kyõ naêng mang tính kyõ thuaät maø coøn phaûi nhaán maïnh vaøo caùc kyõ naêng tö duy ôû möùc ñoä cao hôn nhö: giaûi quyeát vaán ñeà, suy nghó coù phaùn xeùt, khaùm phaù vaø phaùt trieån thaùi ñoä phuø hôïp. Taêng cöôøng trao ñoåi trong baøi giaûng: Baøi giaûng caàn coù caùc hoaït ñoäng laøm taêng thaùch thöùc trong vieäc lónh hoäi kieán thöùc ñoàng thôøi khieán ngöôøi hoïc phaûi theå hieän nhöõng hieåu bieát saâu saéc nhaát cuûa hoï veà chuû ñeà hoïc vaø caùc vaán ñeà lieân quan. Ñieàu naøy coù theå ñöôïc thöïc hieän thoâng qua vieäc chia hoïc vieân thaønh caùc nhoùm nhoû sao cho moïi ngöôøi hoïc ñeàu coù cô hoäi trao ñoåi vôùi ngöôøi khaùc hoaëc tieáp caän taøi lieäu nhaèm phaùt hieän vaán ñeà, thaûo luaän, phaân tích vaø trình baøy tröôùc lôùp. Giaûm ghi nhôù söï kieän vaø taêng cöôøng xaây döïng yù nghóa: Caàn giaûm löôïng taøi lieäu veà caùc söï kieän maø ngöôøi hoïc caàn nhôù. Daønh nhieàu thôøi gian giuùp ngöôøi hoïc hieåu vaø söû duïng caùc nguyeân taéc cô baûn thay vì ghi nhôù caùc söï kieän. Giaûm baøi giaûng vaø taêng cöôøng caùc hoaït ñoäng hoïc taäp naêng ñoäng: Giaûm thôøi löôïng baøi giaûng vaø taêng thôøi gian cho caùc hoaït ñoäng nhoùm hoaëc caùc hoaït ñoäng hoïc taäp töï ñònh höôùng. Neáu muïc tieâu cuûa baïn laø giuùp hoïc vieân hieåu taøi lieäu, bieát caùch giaûi thích vaø öùng duïng chuùng trong vieäc phaân tích vaán ñeà, baïn khoâng neân giaûng baøi quaù nhieàu. Nhöõng phöông phaùp giaûng daïy bao goàm caùc hoaït ñoäng hoïc taäp naêng ñoäng luoân mang laïi hieäu quaû cao hôn trong cuøng moät thôøi gian. Caân ñoái vieäc daïy vôùi caùc hoaït ñoäng nhoùm coù söï hôïp taùc: Ñieàu naøy giuùp khuyeán khích vieäc hoïc dieãn ra ñoäc laäp thoâng qua caùc hoaït ñoäng nhoùm khoâng coù höôùng daãn hoaëc hoaït ñoäng nhoùm vôùi söï tham gia cuûa ngöôøi hoïc ôû trình ñoä cao hôn. Tröôûng nhoùm yeâu caàu caùc thaønh vieân phaùt bieåu yù kieán cuûa mình, sau ñoù taäp hôïp laïi vaø trình baøy tröôùc lôùp. Quaù trình naøy taïo möùc ñoä hieåu bieát saâu saéc hôn. Lyù do laø vieäc hoïc taäp dieãn ra hieäu quaû nhaát khi ngöôøi hoïc ñöôïc theå hieän khaû naêng dieãn giaûi cuûa mình, thoáng nhaát yù kieán sau quaù trình thaûo luaän, trình baøy keát quaû thaûo luaän vaø truyeàn ñaït cho ngöôøi khaùc. 12
I.7. Thaùp hoïc vaø moät soá thuû phaùp khi laøm vieäc vôùi ngöôøi lôùn 10% NHÖÕNG GÌ ÑAÕ ÑOÏC 15% NHÖÕNG GÌ ÑAÕ NGHE 30% NHÖÕNG GÌ ÑAÕ NHÌN THAÁY 50% NHÖÕNG GÌ ÑAÕ NGHE VAØ NHÌN THAÁY 70% NHÖÕNG GÌ ÑAÕ THAÛO LUAÄN 85% NHÖÕNG GÌ TÖÏ TAY LAØM 90% NHÖÕNG GÌ MÌNH DAÏY NGÖÔØI KHAÙC Hình 1: Thaùp hoïc (Khaû naêng ghi nhôù cuûa ngöôøi hoïc) Ngöôøi hoïc seõ naâng cao hieäu quaû hoïc taäp cuûa mình khi: hoï ñöôïc nghe, nhìn, thaûo luaän, laøm thöû vaø ñaëc bieät laø truyeàn ñaït nhöõng gì ñaõ hoïc cho ngöôøi khaùc. Vieäc hoïc taäp cuûa ngöôøi lôùn: Khi baét ñaàu quaù trình hoïc taäp theo moät chuû ñeà naøo ñoù, ngöôøi lôùn luoân mang theo mình • kinh nghieäm soáng maø hoï tích goùp ñöôïc suoát cuoäc ñôøi. Nhöõng kinh nghieäm aáy taïo neân con ngöôøi cuûa hoï. Vì vaäy, caàn phaûi toân troïng vaø nuoâi döôõng nhöõng kinh nghieäm cuûa hoïc vieân trong suoát quaù trình hoïc taäp. Kieán thöùc hay kyõ naêng ñoái vôùi ngöôøi lôùn khoâng phaûi laø moät thöù thuoác coù theå tieâm vaøo • cho hoï. Vieäc tieáp thu kieán thöùc vaø kyõ naêng ñoái vôùi ngöôøi lôùn ñöôïc naûy sinh töø kinh nghieäm thöïc teá cuûa hoï. Ngöôøi lôùn thay ñoåi haønh vi ñeå ñaùp öùng laïi nhöõng söùc eùp khaùc nhau töø beân ngoaøi. • 13
Ngöôøi lôùn mang tôùi lôùp hoïc nhöõng quan ñieåm rieâng cuûa chính mình. Nhöõng quan ñieåm • naøy aûnh höôûng ñeán quaù trình hoïc taäp vaø möùc ñoä tieáp thu cuûa hoï. Ngöôøi lôùn baét ñaàu quaù trình hoïc taäp vôùi nhöõng nhu caàu caù nhaân caáp baùch, nhöõng vaán ñeà • trong cuoäc soáng, tình caûm, hy voïng vaø mong muoán. Vì vaäy, ngöôøi lôùn tieáp thu cao nhaát khi muïc tieâu hoïc taäp coù lieân quan ñeán vaø coù yù nghóa ñoái vôùi cuoäc soáng vaø muïc tieâu caù nhaân cuûa hoï. Nhöõng giaûi phaùp maø ngöôøi lôùn muoán tìm cho vaán ñeà cuûa chính mình phaûi ñöôïc naûy sinh • töø söï hieåu bieát vaø phaân tích rieâng cuûa hoï. Moãi ngöôøi lôùn coù moät caùch hoïc taäp khaùc nhau. • Ngöôøi lôùn thöôøng hoïc coù hieäu quaû nhaát khi: Vieäc hoïc taäp lieân quan ñeán nhöõng vaán ñeà hoï ñaõ gaëp phaûi hoaëc muïc tieâu hoï muoán ñaït ñöôïc. • Hoï thaáy nhöõng gì hoï ñang hoïc coù theå aùp duïng trong cuoäc soáng cuûa baûn thaân hoï. • Hoï coù theå töï quyeát ñònh vieäc hoïc ñoù dieãn ra ôû ñaâu. • Hoï tham gia hoïc taäp moät caùch töï nguyeän. • Baûn thaân hoï vaø nhöõng kinh nghieäm cuûa hoï ñöôïc toân troïng. Hoï ñöôïc quyeàn theå hieän yù • kieán, nhaän xeùt cuûa mình. Hoï chuû ñoäng tham gia cuøng ngöôøi khaùc trong quaù trình hoïc. • Hoï khoâng bò xeùt neùt, phaùn xeùt theo nhöõng nguyeân lyù saùch vôû. • Ñöôïc hoïc taäp baèng phöông phaùp phuø hôïp nhaát vôùi hoï. • 14
CHÖÔNG II: KYÕ NAÊNG VAØ COÂNG CUÏ LAØM VIEÄC NHOÙM THÖÔØNG SÖÛ DUÏNG KHI LAØM VIEÄC VÔÙI COÄNG ÑOÀNG II.1. Kyõ naêng thuùc ñaåy. Khi laøm vieäc cuøng vôùi coäng ñoàng trong caùc hoaït ñoäng baûo toàn thieân nhieân, phaùt trieån kinh teá- xaõ hoäi, caùc caùn boä giaùo duïc moâi tröôøng phaûi thöïc hieän moät soá nhieäm vuï töø caùc khaâu toå chöùc cuoäc hoïp, giuùp ñôõ nhoùm trong quaù trình thaûo luaän, ra quyeát ñònh hoaëc hoã trôï kyõ thuaät. Do vaäy, ñeå laøm ñöôïc nhöõng ñieàu naøy, beân caïnh caùc kieán thöùc veà maët chuyeân moân, caùn boä giaùo duïc moâi tröôøng coøn phaûi thaønh thaïo veà Kyõ naêng thuùc ñaåy. Döôùi ñaây laø nhöõng kieán thöùc cô baûn veà Kyõ naêng naøy: 1. Kyõ naêng thuùc ñaåy laø gì? Thuùc ñaåy coù theå ñöôïc hieåu laø taïo ñieàu kieän thuaän lôïi giuùp ngöôøi khaùc töï giaûi quyeát baèng caùch chæ caàn söï coù maët cuûa ngöôøi ñoù, laéng nghe vaø ñaùp öùng nhu caàu cuûa moïi ngöôøi, hoaëc hoã trôï caùc caù nhaân, nhoùm toå chöùc trong caùc quaù trình coù söï tham gia. 2. Vai troø cuûa ngöôøi thuùc ñaåy? Giuùp ñôõ ngöôøi daân trong quaù trình ra quyeát ñònh lieân quan ñeán caùc hoaït ñoäng baûo toàn thieân nhieân. Laø caàu noái giöõa coäng ñoàng vaø caùc cô quan chuyeân moân hoã trôï khaùc nhau. Cung caáp thoâng tin khoa hoïc kó thuaät khi ñöôïc yeâu caàu. 3. Taïi sao kó naêng thuùc ñaåy, hoã trôï laïi raát quan troïng ñoái vôùi caùn boä giaùo duïc moâi tröôøng? Laøm vieäc vôùi nhieàu nhoùm coù nhöõng nhu caàu vaø moái quan taâm raát khaùc nhau. Moïi ngöôøi phaûi hieåu yù kieán cuûa nhöõng ngöôøi khaùc ñeå cuøng tìm kieám giaûi phaùp thoaû maõn ñöôïc lôïi ích cuûa taát caû moïi ngöôøi. Hoã trôï nhoùm ñaït ñöôïc nhöõng keát quaû mong muoán. 4. Nhöõng phaåm chaát cô baûn cuûa moät caùn boä thuùc ñaåy Coù thaùi ñoä toát khi laøm vieäc vôùi ngöôøi daân. Bieát laéng nghe. Bieát quan saùt. Bieát ñaët caâu hoûi. Coù söùc khoeû toát ñeå laøm vieäc trong caùc moâi tröôøng khoù khaên. 15
BiÕt ®Æt c©u hái th¨m dß BiÕt quan s¸t BiÕt ®Æt BiÕt l¾ng nghe c©u hái Cã th¸i ®é tèt khi lμm viÖc víi ng−êi d©n Kü n¨ng chuyªn m«n Cã søc khoÎ tèt Hình 2: Nhöõng phaåm chaát cuûa moät caùn boä thuùc ñaåy 16
5. Nhöõng kó naêng thuùc ñaåy cô baûn: Laéng nghe – Ñaët caâu hoûi - Thaêm doø 5.1. Kó naêng laéng nghe Laéng nghe toát khoù hôn chuùng ta nghó nhieàu Nghe thaáy döôøng nhö laø moät vieäc raát deã. Treân thöïc teá chuùng Nghe thaáy laø: ta nghó laø chuùng ta laéng nghe nhöng thöïc söï chuùng ta chæ Bò ñoäng nghe thaáy caùi chuùng ta muoán nghe! Ñaây khoâng phaûi laø moät quaù trình coù caân nhaéc, ñieàu ñoù hoaøn toaøn töï nhieân. Laéng Laéng nghe laø: nghe moät caùch caån thaän vaø saùng taïo (tìm ra nhöõng khía Chuû ñoäng caïnh tích cöïc, nhöõng vaán ñeà, khoù khaên vaø caêng thaúng) laø kó naêng thuùc ñaåy cô baûn nhaát. Vì vaäy chuùng ta neân coá gaéng Theå hieän söï chuù yù hieåu nhöõng gì aån chöùa trong ñoù, nhaèm naâng cao kó naêng cuûa Tìm kieám yù nghóa mình. Döôùi ñaây laø moät soá yeáu toá caûn trôû vieäc laéng nghe tích cöïc vaø thuùc ñaáy cuûa chuùng ta. Nhaän thöùc ñöôïc nhöõng caûn trôû naøy seõ giuùp chuùng ta deã daøng vöôït qua chuùng. Khi laéng nghe chuùng ta neân coá gaéng laøm nhöõng vieäc sau ñaây: theå hieän söï quan taâm khaùch quan kieân nhaãn tích cöïc tìm yù nghóa thaáu hieåu giuùp ngöôøi noùi phaùt trieån khaû naêng vaø ñoäng löïc trong vieäc ñònh hình yù nghó, yù töôûng vaø quan ñieåm Khi laéng nghe chuùng ta neân coá traùnh laøm nhöõng ñieàu sau: thuùc giuïc ngöôøi noùi ñöa ra nhaän ñònh/ñaùnh giaù quaù nhanh tröôùc tranh caõi ñöa ra lôøi khuyeân tröø khi coù ngöôøi yeâu caàu chen ngang ñi ngay vaøo keát luaän 5.2. Caùch ñaët caâu hoûi Taïi sao ngöôøi thuùc ñaåy laïi ñaët caâu hoûi? ÔÛ ñaây coù moät soá kó naêng nhaát ñònh coù theå giuùp ngöôøi thuùc ñaåy ñieàu haønh caùc cuoäc hoïp thoân baûn moät caùch coù hieäu quaû. Tröôùc heát, phaûi laø ngöôøi laéng nghe vaø quan saùt toát. Tieáp theo ñoù laø coù kó naêng trong vieäc ñaët caâu hoûi theo ñuùng caùch vaø ñuùng thôøi ñieåm. ÔÛ ñaây coù moät soá caùch ñeå baïn coù theå laøm ñieàu ñoù. Baïn coù theå - neáu baïn caûm thaáy baïn coù taát caû caùc caâu traû lôøi vaø muoán aán ñònh vôùi moïi ngöôøi kieán thöùc cuûa baïn - thaät ñôn giaûn laø ñöa ra ‘caâu traû lôøi’. Hoaëc baïn coù theå tìm kieám söï tham gia vaø taïo cho caùc thaønh vieân cuûa nhoùm cô hoäi phaûn aùnh, suy nghó, phaùt hieän vaø ñöa ra quyeát ñònh. 17
Baûng 1: Moät soá gôïi yù vaø höôùng daãn ñaët caâu hoûi STT Lí do Ví duï 1. Thu huùt söï tham gia cuûa moïi ngöôøi Baïn caûm thaáy theá naøo? Tìm hieåu caûm xuùc, suy nghó, yù kieán vaø quan yù kieán cuûa baïn veà vaán ñeà naøy? 2. ñieåm cuûa moïi ngöôøi 3. Thu huùt söï tham gia cuûa nhöõng ngöôøi im laëng Tuaán, baïn nghó gì veà vaán ñeà naøy? Thöøa nhaän nhöõng ñoùng goùp quan troïng Hoa, ñaây laø moät yù kieán raát hay. Baïn coù 4. theå noùi roõ hôn cho chuùng toâi ñöôïc khoâng? Quaûn lí thôøi gian cuûa cuoäc hoïp Ñöôïc roài, chuùng ta ñaõ daønh moät chuùt thôøi gian cho vaán ñeà naøy. Baïn caûm 5. thaáy theá naøo neáu chuùng ta chuyeån sang vaán ñeà khaùc? Coù ñöôïc söï hieåu bieát baèng caùch tìm hieåu caû Ñaáy chæ laø moät maët cuûa vaán ñeà. Haõy 6. 2 maët cuûa vaán ñeà xem xeùt maët kia cuûa vaán ñeà. Ñieàu gì seõ xaûy ra neáu …? Caùc kieåu caâu hoûi Coù nhieàu kieåu caâu hoûi maø chuùng ta coù theå söû duïng trong caùc muïc ñích vaø hoaøn caûnh khaùc nhau. Döôùi ñaây laø caùc kieåu caâu hoûi, taùc duïng vaø nhöõngï haïn cheá khi söû duïng chuùng. Baûng 2: Moät soá kieåu caâu hoûi söû duïng cho caùc muïc ñích khaùc nhau STT Loaïi Taùc duïng Ruûi ro 1. Caâu hoûi duøng ñeå hoûi toaøn boä Khuyeán khích moïi Caâu hoûi coù theå khoâng ai ngöôøi suy nghó traû lôøi bôûi vì khoâng ai caûm nhoùm thaáy coù traùch nhieäm phaûi Raát coù ích khi baét (Toát hôn laø vieát leân treân baûng traû lôøi. ñaàu cuoäc thaûo luaän xoáp) Chæ thu ñöôïc yù kieán cuûa thaønh vieân noåi troäi trong nhoùm 2. Ñaët caâu hoûi tröïc tieáp cho Raát coù ích ñeå thu huùt Noù coù theå gaây ngöôïng söï tham gia cuûa phuï nguøng cho thaønh vieân cuûa moät thaønh vieân cuï theå cuûa nöõ, nhöõng ngöôøi ít nhoùm chöa ñöôïc chuaån bò nhoùm noùi hoaëc ngaïi nguøng kó Höôùng vaøo moät caù nhaân cuï Taän duïng toát kinh Neáu ngöôøi ñöôïc hoûi khoâng theå hoaëc moät nhoùm nhoû nghieäm cuûa thaønh hieåu caâu hoûi thì anh ta vieân tích cöïc cuûa hay chò ta seõ ñöa ra caâu nhoùm. traû lôøi khoâng phuø hôïp. 18