Đặc điểm chất lượng Ruby, Saphir từ các kiểu mỏ chính ở Việt Nam

T¹p chÝ c¸c khoa häc vÒ tr¸i ®Êt<br /> <br /> 32(2), 137-150<br /> <br /> 6-2010<br /> <br /> §ÆC §IÓM CHÊT L¦îNG RUBY, SAPHIR<br /> Tõ C¸C KIÓU Má CHÝNH ë VIÖT NAM<br /> NGUYÔN NGäC KH¤I, NGôY TUYÕT NHUNG,<br /> NGUYÔN THÞ MINH THUYÕT<br /> I. Më §ÇU<br /> Ruby, saphir cïng víi kim c−¬ng vµ emerald<br /> ®−îc xÕp vµo nhãm ®¸ quý lo¹i 1, lµ nhãm ®¸ quý cã<br /> gi¸ trÞ cao nhÊt trong th−¬ng tr−êng ®¸ quý hiÖn nay.<br /> Ruby, saphir cã thÓ ®−îc thµnh t¹o trong nh÷ng<br /> bèi c¶nh ®Þa chÊt rÊt kh¸c nhau, liªn quan víi nhiÒu<br /> kiÓu nguån gèc thµnh t¹o nh− magma, pegmatit,<br /> biÕn chÊt, biÕn chÊt trao ®æi, sa kho¸ng… Nh÷ng<br /> quèc gia cung cÊp nguån ruby, saphir lín trªn thÕ<br /> giíi lµ Myanmar, Sri Lanka, Th¸i Lan, Campuchia,<br /> Madagascar, Tanzania, Australia, Ên §é, Mü...<br /> Ruby, saphir trªn l·nh thæ ViÖt Nam ®· ®−îc<br /> ph¸t hiÖn ë nhiÒu n¬i, trong ®ã nh÷ng má lín ®· vµ<br /> ®ang ®−îc khai th¸c lµ Quú Ch©u, Lôc Yªn, T©n<br /> H−¬ng, Tróc L©u, §¨k N«ng, Di Linh,... Cã thÓ nãi<br /> ViÖt Nam lµ mét trong sè Ýt quèc gia trªn thÕ giíi<br /> cã gÇn nh− ®Çy ®ñ c¸c kiÓu má ruby, saphir. §©y lµ<br /> mét tiÒn ®Ò thuËn lîi cho nghiªn cøu sinh kho¸ng<br /> ruby, saphir, më réng tiÒm n¨ng ®¸ quý, phôc vô<br /> h÷u hiÖu c¬ së tµi nguyªn ®Ó ph¸t triÓn ngµnh c«ng<br /> nghiÖp ®¸ quý vµ trang søc ViÖt Nam.<br /> Ruby, saphir h×nh thµnh trong c¸c kiÓu má kh¸c<br /> nhau cã c¸c ®Æc ®iÓm tinh thÓ - kho¸ng vËt häc,<br /> ngäc häc vµ ®Æc tr−ng chÊt l−îng kh¸c nhau.<br /> Bµi b¸o tr×nh bÇy c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu ®èi<br /> s¸nh vÒ ®Æc ®iÓm chÊt l−îng ngäc cña ruby, saphir<br /> tõ ba kiÓu má chÝnh cña ViÖt Nam : 1) KiÓu má<br /> trong ®¸ hoa ; 2) KiÓu má trong ®¸ metapelit vµ<br /> 3) KiÓu má liªn quan víi basalt.<br /> <br /> II. TæNG QUAN VÒ C¸C KIÓU Má RUBY,<br /> SAPHIR TR£N THÕ GIíI Vµ ë VIÖT NAM<br /> Trong lÞch sö nghiªn cøu ruby, saphir ®· cã<br /> nhiÒu c¸ch ph©n lo¹i má dùa trªn c¸c tiªu chÝ kh¸c<br /> nhau nh− :<br /> <br /> - Ph©n lo¹i trªn c¬ së h×nh th¸i cña corindon<br /> (Ozerov, 1945),<br /> - Ph©n lo¹i trªn c¬ së bèi c¶nh ®Þa chÊt cña má<br /> (R. Hughes, 1990, 1997),<br /> - Ph©n lo¹i trªn c¬ së th¹ch häc cña ®¸ chøa<br /> corindon (Schwarz, 1998),<br /> - Ph©n lo¹i theo c¸c kiÓu nguån gèc má<br /> (Kievlenko, 1970),<br /> - Ph©n lo¹i trªn c¬ së thµnh phÇn hãa häc cña<br /> corindon (Muhlmester, 1998),<br /> - Ph©n lo¹i trªn c¬ së qu¸ tr×nh thµnh t¹o má<br /> (C. Simonet, 1997, 2000).<br /> Mçi c¸ch ph©n lo¹i cã nh÷ng −u vµ nh−îc ®iÓm<br /> nhÊt ®Þnh. Tïy tõng tr−êng hîp cô thÓ, víi nh÷ng<br /> yªu cÇu, môc ®Ých kh¸c nhau, ng−êi ta cã thÓ sö<br /> dông kiÓu ph©n lo¹i nµy hay kiÓu ph©n lo¹i kh¸c.<br /> Trong thùc tÕ, ph©n lo¹i má dùa trªn nguån gèc<br /> thµnh t¹o vÉn lµ kiÓu ph©n lo¹i phæ biÕn nhÊt. Tuy<br /> nhiªn, ®èi víi c¸c má ruby, saphir nguyªn sinh th×<br /> viÖc nµy kh«ng hÒ dÔ dµng v× kh«ng Ýt tr−êng hîp<br /> má ®−îc thµnh t¹o bëi nhiÒu qu¸ tr×nh kh¸c nhau<br /> (®a nguån gèc), mét qu¸ tr×nh nµy cã thÓ chång lÊn<br /> lªn qu¸ tr×nh kh¸c. HiÖn nay, ®èi víi c¸c má ruby,<br /> saphir ng−êi ta hay sö dông c¸ch ph©n lo¹i dùa<br /> theo ®Æc ®iÓm ®¸ chøa hoÆc ®¸ liªn quan (hosted or<br /> related lithology), theo ®ã chóng cã thÓ ®−îc chia<br /> thµnh 6 kiÓu sau ®©y [2, 7, 10] :<br /> • KiÓu má trong ®¸ hoa (marble-hosted type),<br /> • KiÓu má trong c¸c ®¸ metapelit (metapelithosted type),<br /> • KiÓu má liªn quan víi basalt (basaltrelated type),<br /> • KiÓu má liªn quan víi lamprophyr kiÒm<br /> (lamprophyre-related type),<br /> 137<br /> <br /> • KiÓu má trong c¸c ®¸ gièng pegmatit<br /> (pegmatoid-hosted type)<br /> • Má sa kho¸ng (placer type).<br /> Mét ®iÒu rÊt thó vÞ lµ trªn l·nh thæ ViÖt Nam<br /> c¸c má vµ biÓu hiÖn kho¸ng hãa thuéc hÇu hÕt c¸c<br /> kiÓu trªn ®Òu ®· ®−îc x¸c lËp [9], trong khi trªn thÕ<br /> giíi kh«ng mét quèc gia nµo cã ®−îc sù tËp trung<br /> ®Çy ®ñ c¸c kiÓu má nµy nh− ë n−íc ta. Trong sè<br /> c¸c kiÓu má nãi trªn nh÷ng kiÓu cã gi¸ trÞ c«ng<br /> nghiÖp chñ yÕu ®èi víi n−íc ta lµ :<br /> • KiÓu má trong ®¸ hoa, ®¹i diÖn ®iÓn h×nh lµ<br /> c¸c má Lôc Yªn vµ Quú Ch©u.<br /> • KiÓu má trong ®¸ metapelit víi c¸c ®¹i diÖn<br /> lµ má T©n H−¬ng vµ Tróc L©u.<br /> <br /> • KiÓu má liªn quan víi basalt, gåm nhiÒu má<br /> ë c¸c tØnh L©m §ång, §¨k N«ng, B×nh ThuËn ;<br /> trong ®ã ®iÓn h×nh má lµ §¨k T«n (§¨k N«ng).<br /> III. C¸C THUéC TÝNH §ÆC TR¦NG CñA C¸C<br /> KIÓU Má CORINDON CHÝNH ë VIÖT NAM<br /> Th«ng qua viÖc x©y dùng c¬ së d÷ liÖu, ®ång<br /> nhÊt vµ quy chuÈn tµi liÖu vÒ c¸c má ë ViÖt Nam,<br /> còng nh− c¸c má t−¬ng tù trªn thÕ giíi, chóng t«i<br /> ®· x¸c lËp ®−îc c¸c thuéc tÝnh ®Æc tr−ng cña ba<br /> kiÓu má nµy vµ ®−îc tæng hîp trong b¶ng 1. §©y lµ<br /> c¬ së cho viÖc ®Þnh h−íng c«ng t¸c t×m kiÕm th¨m<br /> dß më réng cho c¸c khu má hiÖn cã, còng nh− ph¸t<br /> hiÖn míi c¸c má ruby, saphir trong c¸c khu vùc cã<br /> bèi c¶nh ®Þa chÊt t−¬ng tù ë n−íc ta, tiÕn tíi m«<br /> h×nh hãa chóng [1 - 5, 8 - 10, 14].<br /> <br /> B¶ng 1. Thuéc tÝnh ®Æc tr−ng cña c¸c kiÓu má corindon chÝnh ë ViÖt Nam<br /> §Æc ®iÓm<br /> <br /> KiÓu má trong ®¸ hoa<br /> <br /> KiÓu má trong metapelit<br /> <br /> KiÓu má liªn quan víi basalt<br /> <br /> (1)<br /> <br /> (2)<br /> <br /> (3)<br /> <br /> (4)<br /> <br /> KiÓu má ®¸ phiÕn vµ<br /> paragneis chøa corindon ;<br /> kiÓu má corindon trong<br /> metapelit vµ metabauxit<br /> <br /> KiÓu má trong basalt kiÒm ;<br /> kiÓu má trong lamprophyr hoÆc<br /> kiÓu má ngäc corindon trong ®¸<br /> vôn nói löa<br /> <br /> Tªn<br /> gäi kh¸c<br /> <br /> KiÓu má skarn hoÆc má<br /> tiÕp xóc - biÕn chÊt<br /> trao ®æi<br /> <br /> S¶n phÈm<br /> <br /> Thµnh phÇn cã Ých chñ<br /> yÕu cña c¸c má gèc lµ ruby<br /> (mÇu ®á, hång), saphir c¸c<br /> mÇu, spinel, tourmaline,<br /> amazonit...<br /> <br /> Corindon chÊt l−îng<br /> ngäc (hiÕm) ; corindon c«ng<br /> nghiÖp vµ najdac.<br /> <br /> VÝ dô<br /> trªn thÕ giíi<br /> vµ ë<br /> ViÖt Nam<br /> <br /> - Lôc Yªn (Yªn B¸i) vµ<br /> Quú Ch©u - Quú Hîp<br /> NghÖ An).<br /> - Mogok vµ Mong Hsu<br /> (Myanma), Jagdalek<br /> (Afganistan), Hunza (Pakistan),<br /> Ruyil vµ Chumar (Nepal)...<br /> <br /> - T©n H−¬ng, Tróc L©u<br /> (Yªn B¸i) ; Ph−íc HiÖp<br /> (Qu¶ng Nam).<br /> - Bear Trap (Montana,<br /> Mü, Gangoda vµ Tannahena<br /> (Sri Lanka).<br /> <br /> - Di Linh (L©m §ång), §¨k<br /> T«n (§¨k N«ng), Ma L©m, §¸<br /> Bµn (B×nh ThuËn),...<br /> - Yogo Gulch (Montana,<br /> Mü) ; Braemar, Stratmore and<br /> Kings Plains Creek (New South<br /> Wales, Australia) ; Pailin<br /> (Campuchia) ; Chanthaburi<br /> (Th¸i Lan).<br /> <br /> §©y lµ kiÓu má ruby, saphir<br /> ph¸t triÓn trong hoÆc t¹i tiÕp<br /> xóc cña c¸c tÇng ®¸ hoa<br /> (calcit hoÆc/vµ dolomit) víi<br /> c¸c ®¸ magma (granit,<br /> pegmatit, syenit) hoÆc ®¸<br /> phiÕn (metapelit). Chóng cã<br /> thÓ n»m trong tÇng ®¸ hoa, t¹i<br /> n¬i tiÕp xóc hoÆc trong c¸c<br /> ®¸ magma.<br /> <br /> Corindon cã d¹ng c¸c tinh<br /> thÓ tù h×nh, tha h×nh hoÆc<br /> d¹ng khung x−¬ng trong c¸c<br /> ®ai biÕn chÊt khu vùc cao.<br /> Corindon chØ giíi h¹n trong<br /> c¸c tÇng ®¸ biÕn chÊt ®Æc thï<br /> vµ c¸c thÊu kÝnh chØnh hîp<br /> cña ®¸ gneiss vµ ®¸ phiÕn<br /> giÇu nh«m. Ýt khi ®¹t<br /> chÊt l−îng ngäc.<br /> <br /> Saphir vµ ruby gÆp d−íi d¹ng c¸c<br /> thÓ tï trong c¸c ®¸ kiÒm phun<br /> trµo hoÆc x©m nhËp (Ýt h¬n). Do<br /> qu¸ tr×nh phong hãa m¹nh mÏ<br /> corindon sÏ gi¶i phãng khái ®¸<br /> chøa vµ ®−îc lµm giÇu trong tÇng<br /> ®Êt phñ trªn.<br /> <br /> M« t¶<br /> tãm t¾t<br /> <br /> 138<br /> <br /> Saphir, ruby (vµ zircon).<br /> <br /> b¶ng 1 (tiÕp theo)<br /> (1)<br /> <br /> Bèi c¶nh<br /> ®Þa kiÕn t¹o<br /> <br /> M«i tr−êng<br /> thµnh t¹o<br /> <br /> Tuæi<br /> kho¸ng hãa<br /> <br /> §¸ chøa<br /> <br /> (2)<br /> <br /> (3)<br /> <br /> (4)<br /> <br /> NhiÒu má corindon næi<br /> tiÕng ë §«ng Nam ¸ vµ<br /> Trung ¸ ®Òu gÆp däc theo c¸c<br /> ®øt gÉy, c¸c ®íi c¾t tr−ît ph¸t<br /> triÓn trong hoÆc liªn quan víi<br /> ®ai ®ông ®é cña hai m¶ng<br /> Ên - óc vµ ¢u - ¸. C¸c má ë<br /> Pamir gÆp trªn tiÕp xóc cña<br /> c¸c ®¸ carbonat vµ c¸c ®¸<br /> silicat vµ liªn quan víi c¸c ®íi<br /> c¾t tr−ît theo ph−¬ng cÊu tróc<br /> chung cña khu vùc.<br /> <br /> Trong ®¸ gneis corindon<br /> hÇu hÕt h×nh thµnh trong c¸c<br /> ®ai uèn nÕp hoÆc trong c¸c<br /> khu vùc tÜnh bÞ c¸c ®øt gÉy<br /> chia c¾t. Najdac vµ<br /> metabauxit liªn quan cã thÓ<br /> gÆp trong nhiÒu bèi c¶nh<br /> kiÕn t¹o kh¸c.<br /> <br /> C¸c ®¸ chøa h×nh thµnh<br /> trong c¸c bèi c¶nh lôc ®Þa vµ ven<br /> lôc ®Þa, liªn quan víi c¸c rift, ®øt<br /> gÉy s©u vµ/ hoÆc ®iÓm nãng.<br /> ë mét vµi tr−êng hîp chóng<br /> ®−îc coi nh− cã liªn quan víi<br /> ®íi hót ch×m.<br /> <br /> HÇu hÕt c¸c má nµy ®Òu<br /> h×nh thµnh trong c¸c t−íng<br /> biÕn chÊt cao (granulit) hoÆc<br /> trong c¸c m«i tr−êng biÕn chÊt<br /> ®éng lùc (®íi catazona). C¸c<br /> ®ai ®¸ trÇm tÝch biÕn chÊt<br /> chøa c¸c tËp hoÆc thÊu kÝnh<br /> ®¸ giÇu nh«m, ®«i khi bÞ<br /> xuyªn c¾t bëi c¸c khèi x©m<br /> nhËp lµ ®Æc biÖt thuËn lîi.<br /> Trong ®iÒu kiÖn biÕn chÊt<br /> m¹nh mÏ cã thÓ ®ång thêi<br /> diÔn ra qu¸ tr×nh nãng chÈy<br /> tõng phÇn, x©m nhËp magma,<br /> pegmatit, skarn ho¸, biÕn chÊt<br /> trao ®æi, nhiÖt dÞch…<br /> <br /> HÇu hÕt c¸c má h×nh<br /> thµnh trong c¸c t−íng biÕn<br /> chÊt cao, chñ yÕu lµ granulit,<br /> trong m«i tr−êng biÕn chÊt<br /> nhiÖt ®éng. C¸c ®ai ®¸ trÇm<br /> tÝch biÕn chÊt chøa c¸c tËp vµ<br /> thÊu kÝnh giÇu nh«m, trong<br /> vµi tr−êng hîp bÞ xuyªn c¾t<br /> bëi c¸c ®¸ x©m nhËp lµ thuËn<br /> lîi h¬n c¶.<br /> <br /> Corindon chÊt l−îng ngäc<br /> ®−îc basalt kiÒm mang lªn mÆt<br /> ®Êt. Lo¹i tèt nhÊt liªn quan víi<br /> c¸c thµnh t¹o diatrem vµ líp phñ,<br /> chóng sÏ bÞ phong hãa rÊt nhanh<br /> nÕu kh«ng bÞ c¸c ®¸ bÒn v÷ng<br /> phñ lªn. Mét l−îng ®¸ng kÓ<br /> corindon cã thÓ cã mÆt trong c¸c<br /> dßng dung nham.<br /> <br /> Corindon ®−îc coi lµ ®ång<br /> biÕn chÊt. §¸ trÇm tÝch ban<br /> ®Çu cã thÓ cã tuæi tiÒn Cambri<br /> hoÆc trÎ h¬n. C¸c má lín nhÊt<br /> trªn thÕ giíi ®Òu n»m ë §«ng<br /> Nam ¸ vµ Trung ¸. Tuæi cùc<br /> tiÓu thµnh t¹o corindon cña<br /> chóng ®Òu n»m trong kho¶ng<br /> tõ Oligocene ®Õn Miocene.<br /> <br /> Corindon ®−îc coi lµ<br /> ®ång biÕn chÊt. §¸ trÇm tÝch<br /> ban ®Çu cã thÓ cã tuæi tiÒn<br /> Cambri hoÆc trÎ h¬n. C¸c ®¸<br /> lé ra trªn bÒ mÆt vµo nh÷ng<br /> thêi kú phong hãa hãa häc<br /> cùc thÞnh lµ thuËn lîi h¬n c¶.<br /> <br /> Th−êng ®¸ chøa cã tuæi<br /> Kainozoi hoÆc trÎ h¬n. Basalt<br /> chøa corindon ë New South<br /> Wales (Australia) cã tuæi<br /> Oligocene vµ Miocene. Basalt<br /> miÒn Nam ViÖt Nam cã tuæi tõ<br /> 17,6 ®Õn kho¶ng 1,1 tr.n<br /> (Garnier et al, 2005).<br /> <br /> §iÓm ®Æc tr−ng lµ kho¸ng<br /> ho¸ ruby, saphir gèc ®· t×m<br /> thÊy trong nhiÒu thµnh t¹o<br /> kh¸c nhau : trong ®¸ hoa,<br /> trong metasomatit (skarnoid),<br /> trong pegmatit, trong syenit<br /> kiÒm giÇu Al bÞ biÕn ®æi. MÆc<br /> dï gÆp trong c¸c thµnh t¹o<br /> kh¸c nhau nh−ng nh×n chung<br /> chóng ®Òu ph©n bè trong c¸c<br /> tÇng ®¸ hoa cã xen kÑp<br /> metapelit ë møc ®é kh¸c<br /> nhau, nhiÒu chç bÞ xuyªn c¾t<br /> bëi c¸c ®¸ x©m nhËp cã thµnh<br /> phÇn kh¸c nhau [5].<br /> <br /> Gneis vµ ®¸ phiÕn chøa<br /> corindon cã liªn quan víi<br /> gneis silimanit-granat-biotit,<br /> ®¸ phiÕn kyanit-mica, quarzit,<br /> clinopyroxenit, pegmatit,<br /> syenit hoÆc c¸c x©m nhËp<br /> kiÒm, anorthosit, charnokit,<br /> migmatit, granit,… ®¸ phiÕn<br /> th¹ch anh - mica, granulit,<br /> aplit, ®¸ hoa, amphibolit…<br /> <br /> C¸c dßng dung nham, c¸c ®¸<br /> vôn nói löa cña basalt kiÒm,<br /> lamprophyr, nephelinit, basanit<br /> hoÆc phonolit. C¸c ®¸ vôn nói<br /> löa biÕn ®æi hoÆc/ vµ phong hãa<br /> m¹nh th−êng cã hµm l−îng<br /> corindon chÊt l−îng ngäc cao<br /> nhÊt. C¸c ®¸ nµy ®Òu chøa c¸c<br /> thÓ tï tõ Manti vµ vá, trong ®ã<br /> cã lherzolit, peridotit, ®«i khi c¶<br /> gneis chøa corindon.<br /> <br /> 139<br /> <br /> b¶ng 1 (tiÕp theo)<br /> (1)<br /> <br /> (2)<br /> <br /> (3)<br /> <br /> (4)<br /> <br /> H×nh th¸i<br /> th©n kho¸ng<br /> <br /> HÇu hÕt c¸c th©n kho¸ng gèc<br /> ®Òu cã d¹ng ®íi hÑp hoÆc<br /> d¹ng thÊu kÝnh, cã chiÒu dÇy<br /> th−êng nhá h¬n 10 m vµ cã<br /> thÓ kÐo dµi tõ vµi mÐt ®Õn<br /> hµng chôc mÐt.<br /> <br /> C¸c tËp vµ thÊu kÝnh chøa<br /> corindon cã d¹ng tÇng vµ<br /> kh«ng liªn tôc trong ®¸<br /> gneiss, chiÒu dÇy tõ 20 cm<br /> ®Õn vµi mÐt, dµi tõ hµng chôc<br /> ®Õn hµng tr¨m mÐt theo<br /> ®−êng ph−¬ng. C¸c tËp nµy<br /> th−êng bÞ biÕn vÞ m¹nh.<br /> <br /> Trõ diatrem vµ häng nói löa, c¸c<br /> thµnh t¹o magma ë ®©y th−êng<br /> cã d¹ng tÊm (dyke), dßng dung<br /> nham, dßng vôn nói löa. C¸c<br /> dßng dung nham vµ c¸c s¶n<br /> phÈm bãc mßn cña chóng cã ®é<br /> dÇy dao ®éng tõ d−íi 1 m ®Õn<br /> vµi mÐt, dµi tõ vµi tr¨m mÐt ®Õn<br /> hµng kilomet.<br /> <br /> C¸c tinh thÓ ruby, saphir<br /> th−êng cã d¹ng l¨ng trô s¸u<br /> ph−¬ng, d¹ng thoi, d¹ng th¸p<br /> ®«i s¸u ph−¬ng vµ c¸c h×nh<br /> ghÐp cña chóng. Ruby th−êng<br /> t¹o thµnh c¸c tinh thÓ riªng<br /> biÖt trong ®¸ hoa, trong syenit,<br /> thµnh c¸c tËp hîp d¹ng tinh<br /> ®¸m ®«i khi cã kÝch th−íc kh¸<br /> lín trong pegmatit (vµi<br /> centimet ®Õn vµi chôc<br /> centimet). Saphir chñ yÕu gÆp<br /> trong pegmatit cã kÝch th−íc<br /> dao ®éng trong ph¹m vi rÊt<br /> réng (cì milimet ®Õn hµng<br /> tr¨m centimet).<br /> <br /> C¸c ®íi ph©n phiÕn th−êng<br /> song song víi tÝnh ph©n líp<br /> theo thµnh phÇn vµ ®íi<br /> kho¸ng hãa corindon. Tuy<br /> vËy, nÕu cã xÈy ra qu¸ tr×nh<br /> migmatit hãa vµ granit hãa<br /> th× c¸c ®íi corindon cã thÓ cã<br /> d¹ng kh«ng ®Òu hoÆc d¹ng<br /> g©n m¹ch. KiÕn tróc cña ®¸<br /> chøa corindon thay ®æi tõ h¹t<br /> mÞn, h¹t ®Òu ®Õn h¹t th« (gÇn<br /> pegmatit). Corindon cã thÓ cã<br /> d¹ng tù h×nh, tha h×nh hoÆc<br /> khung x−¬ng víi chÊt l−îng<br /> ngäc thay ®æi, nh−ng th−êng<br /> lµ kh«ng cao. Tuy vËy, khèi<br /> l−îng cña chóng cã thÓ rÊt<br /> lín, cã khi lªn tíi hµng<br /> kilogram.<br /> <br /> Trong c¸c ®¸ phun trµo, saphir<br /> vµ ruby gÆp d−íi d¹ng c¸c tinh<br /> thÓ d¹ng l−ìng th¸p, thon dÇn<br /> hoÆc cã h×nh thïng r−îu. C¸c<br /> tinh thÓ cã thÓ bÞ ¨n mßn, mét sè<br /> cã ®íi mÇu, chøa nhiÒu bao thÓ<br /> r¾n vµ cã thÓ mäc xen víi c¸c<br /> kho¸ng vËt kh¸c. Chóng cã thÓ<br /> cã riÒm ph¶n øng thµnh phÇn<br /> spinel. KÝch th−íc th−êng trong<br /> kho¶ng 3 ®Õn 6 mm, ®«i khi<br /> lín h¬n.<br /> <br /> - Corindon trong ®¸ hoa : tæ<br /> hîp kho¸ng vËt ®Æc tr−ng lµ<br /> spinel, graphit, phlogopit,<br /> corindon vµ diopsid.<br /> <br /> Corindon chÊt l−îng thÊp<br /> chiÕm −u thÕ trong gneis<br /> chøa corindon, lo¹i chÊt<br /> l−îng ngäc th−êng hiÕm.<br /> <br /> C¸c kho¸ng vËt cã Ých chñ yÕu lµ<br /> saphir, ruby ; ± zircon.<br /> <br /> - Corindon trong<br /> metasomatit: c¸c kho¸ng vËt<br /> chñ yÕu lµ calcit, phlogopit,<br /> forsterit, plagioclas, corindon,<br /> spinel, pargasit, clinohumit,<br /> pyrit, graphit.<br /> <br /> Tæ hîp kho¸ng vËt th−êng<br /> gÆp cña ®¸ phiÕn vµ gneis<br /> chøa corindon : corindon,<br /> feldspar, th¹ch anh ±<br /> silimanit ± muscovite ± biotit<br /> ± rutil ± titanit ± zircon ±<br /> apatit ± tourmalin ± magnetit<br /> ± kyanit ± calcite ± dolomite<br /> ± chlorit ± prenit ± amphibol<br /> ± pleonast ± cordierit ±<br /> saphirin ± chloritoid.<br /> <br /> KiÕn tróc cÊu t¹o<br /> <br /> Thµnh phÇn<br /> kho¸ng vËt<br /> <br /> - Corindon trong pegmatit khö<br /> silic : kho¸ng vËt chñ yÕu lµ<br /> th¹ch anh, microclin,<br /> plagioclas, mica, th−êng chøa<br /> c¸c tinh thÓ spinel, ®«i khi cßn<br /> gÆp c¸c tinh thÓ corindon mÇu<br /> ®á sÉm, ®ôc ®Õn b¸n trong.<br /> - Corindon trong syenit<br /> kiÒm giÇu Al bÞ biÕn ®æi :<br /> chñ yÕu lµ nephelin,<br /> feldspatitoid, corindon, mica.<br /> <br /> 140<br /> <br /> C¸c kho¸ng vËt ®i kÌm trong ®¸<br /> phun trµo kiÒm lµ feldspar (chñ<br /> yÕu lµ anorthoclas), pyroxen, ±<br /> analcim, ± olivin, amphibol<br /> (kaersutit), ilmenit, ± magnetit,<br /> ± spinel, ± granat, hiÕm h¬n<br /> biotit/phlogopit, spinel vµ<br /> chrome-diopsid, zircon ± rutil.<br /> Trong c¸c lç hæng cã thÓ cã<br /> oxid silic v« ®Þnh h×nh (opal),<br /> andesin vµ zeolit.<br /> C¸c bao thÓ r¾n chñ yÕu trong<br /> corindon lµ spinel (hercynit,<br /> gahnit), ilmenit, rutil, ilmenorutil, columbit, uranopyrochlorbetafit, zircon, feldspar kiÒm,<br /> plagioclas, mica, thorit, sulphide<br /> vµ thñy tinh.<br /> <br /> b¶ng 1 (tiÕp theo)<br /> (1)<br /> <br /> C¸c yÕu tè<br /> khèng chÕ<br /> kho¸ng hãa<br /> <br /> Nguån gèc<br /> thµnh t¹o<br /> <br /> (2)<br /> <br /> (3)<br /> <br /> (4)<br /> <br /> Cã 2 yÕu tè chÝnh khèng chÕ<br /> kho¸ng hãa ruby, saphir lµ:<br /> 1) C¸c ®íi dËp vì khèng chÕ<br /> kho¸ng hãa metasomatit<br /> (skarnoid ho¸) trong ®¸ hoa ;<br /> 2) C¸c tiÕp xóc kiÕn t¹o khèng<br /> chÕ kho¸ng hãa corindon<br /> trong pegmatit, syenit h×nh<br /> thµnh trªn ranh giíi tiÕp xóc<br /> gi÷a pegmatit/syenit vµ ®¸ hoa<br /> hoÆc ®¸ mafic - siªu mafic.<br /> <br /> C¸c yÕu tè khèng chÕ chÝnh<br /> lµ thµnh phÇn hãa häc cña ®¸<br /> chøa (cao nh«m, thÊp silic)<br /> vµ tr×nh ®é biÕn chÊt khu vùc<br /> cao, th−êng lµ t−íng granulit.<br /> <br /> C¸c yÕu tè khèng chÕ nguyªn<br /> sinh lµ ®¸ basalt, lamprophyr,<br /> nephelinit, basanit, hoÆc phonolit<br /> d−íi d¹ng c¸c ®ai m¹ch, dßng,<br /> ®¸ vôn nói löa vµ diatrem. C¸c<br /> yÕu tè nh− bÊt chØnh hîp, ®¸ cæ<br /> hoÆc c¸c bÒ mÆt bµo mßn c¾t qua<br /> c¸c ®¸ chøa corindon lµ dÊu hiÖu<br /> ®Þnh h−íng ®Ó t×m kiÕm c¸c má<br /> thø sinh.<br /> <br /> Cho ®Õn nay, vÒ nguån gèc<br /> cña kiÓu má nµy, ®· cã c¸c<br /> gi¶ thuyÕt sau ®©y :<br /> <br /> Trong hÇu hÕt c¸c tr−êng hîp<br /> c¸c ®¸ trÇm tÝch biÕn chÊt<br /> chøa corindon ®−îc cho lµ ®·<br /> h×nh thµnh trong qu¸ tr×nh<br /> biÕn chÊt ®¼ng hãa c¸c ®¸<br /> giÇu nh«m, trong ®ã cã c¸c<br /> thµnh t¹o bauxit h×nh thµnh<br /> trong ®iÒu kiÖn phong hãa<br /> nhiÖt ®íi. C¸c ®íi biÕn ®æi<br /> nhiÖt dÞch chøa sÐt, alunit vµ<br /> diaspor vµ c¸c ®¸ x©m nhËp<br /> nh− syenit nephelin vµ<br /> anorthosit còng ®−îc coi lµ<br /> c¸c thµnh t¹o tiÒn biÕn chÊt<br /> thuËn lîi. Mét sè má ®−îc<br /> cho lµ h×nh thµnh do sù tËp<br /> trung cao nh«m trong c¸c<br /> thµnh t¹o liªn quan víi qu¸<br /> tr×nh siªu biÕn chÊt nh−<br /> migmatit vµ granit hãa.<br /> <br /> Mét vµi gi¶ thuyÕt ®· ®−îc ®Ò<br /> xuÊt ®Ó gi¶i thÝch vÒ nguån gèc<br /> cña c¸c thµnh t¹o chøa saphir.<br /> Nh−ng hÇu hÕt c¸c m« h×nh ®−a<br /> ra ®Òu cho r»ng c¸c ®¸ kiÒm chØ<br /> ®ãng vai trß l«i vµ vÉn chuyÓn<br /> c¸c tinh thÓ corindon ngo¹i lai<br /> (xenocryst) ®· h×nh thµnh tr−íc<br /> ®ã lªn mÆt ®Êt gièng nh−<br /> kimberlit ®−a kim c−¬ng lªn. BÊt<br /> kú mét ®¸ nói löa nµo cã tiÒm<br /> n¨ng mang saphir (basalt kiÒm,<br /> kimberlit, lamproit, lamprophyr)<br /> ®Òu ph¸t sinh tõ ®é s©u ph¶i lín<br /> h¬n ®é s©u thµnh t¹o saphir.<br /> HiÖn ch−a cã sù thèng nhÊt vÒ<br /> thµnh t¹o hoÆc magma nµo sinh<br /> corindon chÊt l−îng ngäc.<br /> Corindon cã thÓ h×nh thµnh do :<br /> <br /> - Do biÕn chÊt ®¼ng hãa c¸c<br /> ®¸ carbonat nguyªn thñy<br /> (protolith) cã chøa bauxit h×nh<br /> thµnh trong ®iÒu kiÖn phong<br /> hãa nhiÖt ®íi Èm;<br /> - Do sù t−¬ng t¸c cña ®¸ hoa<br /> víi c¸c dung dÞch nguån gèc<br /> biÕn chÊt cã ®é muèi cao<br /> (muèi hßa tan tõ c¸c tÇng<br /> evaporit xen trong c¸c tÇng ®¸<br /> v«i), c¸c nguyªn tè cÇn thiÕt<br /> ®Ó t¹o ruby nh− Al, Cr, V…<br /> ®−îc gi¶i phãng ra vµ kÕt tinh<br /> thµnh ruby trong tÇng<br /> ®¸ hoa ;<br /> - Do t¸c dông khö silic cña ®¸<br /> hoa (vµ c¸c ®¸ baz¬ kh¸c nh−<br /> amphibolit, serpentinit) ®èi<br /> víi pegmatit hoÆc dung dÞch<br /> pegmatit, syenit ;<br /> - Do ho¹t ®éng biÕn chÊt trao<br /> ®æi t¹i ranh giíi gi÷a c¸c ®¸<br /> x©m nhËp (nguån gèc s©u<br /> hoÆc do nãng chÈy tõng phÇn)<br /> vµ c¸c ®¸ carbonat ;<br /> - Theo chóng t«i, c¸c má nµy<br /> thuéc kiÓu ®a nguån gèc,<br /> kho¸ng ho¸ ë ®©y lµ s¶n phÈm<br /> tæng hîp cña c¸c ho¹t ®éng<br /> biÕn chÊt, x©m nhËp magma,<br /> pegmatit, skarn ho¸, biÕn chÊt<br /> trao ®æi giÇu chÊt bèc vµ c¶<br /> c¸c ho¹t ®éng nhiÖt dÞch.<br /> <br /> - Qu¸ tr×nh biÕn chÊt c¸c ®¸<br /> giÇu nh«m ;<br /> - Qu¸ tr×nh kÕt tinh c¸c dung thÓ<br /> thµnh phÇn syenit hoÆc dung thÓ<br /> thµnh phÇn felsic ch−a b·o hßa ë<br /> d−íi s©u ;<br /> - C¸c ph¶n øng tiÕp xóc gi÷a c¸c<br /> x©m nhËp siªu mafic - mafic víi<br /> c¸c ®¸ trÇm tÝch biÕn chÊt giÇu<br /> Al trong vá lôc ®Þa s©u ;<br /> - BiÕn chÊt c¸c trÇm tÝch giÇu Al<br /> trong c¸c vá ®¹i d−¬ng<br /> hót ch×m,…<br /> <br /> 141<br /> <br />