BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ QUỐC PHÒNG
VIỆN NGHIÊN CỨU KHOA HỌC Y DƯỢC LÂM SÀNG 108
VŨ DUY LÂM
ĐÁNH GIÁ TỔN THƯƠNG BÓ THÁP VÀ MỘT SỐ
CHỈ SỐ CỦA CỘNG HƯỞNG TỪ KHUẾCH TÁN
LIÊN QUAN VỚI CHỨC NĂNG VẬN ĐỘNG
CỦA BỆNH NHÂN NHỒI MÁU NÃO
Chuyên ngành : Chẩn đoán hình ảnh
Mã số : 62.72.01.66
TÓ M TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ Y HỌC
HÀ NỘ I - 2019
CÔNG TRÌNH ĐƯỢC HO ÀN THÀNH TẠI
VIỆN NGHIÊN CỨU KHO A HỌC Y DƯỢC LÂM SÀNG 108
Người hướng dẫn khoa học:
1. PGS.TS. LÂM KHÁNH
2. PGS. VŨ LONG
Phản biện 1: …………………………………………....................
Phản biện 2: ……………………………………...........................
Phản biện 3: ……………………………………………...............
Luận án sẽ được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận án cấp Viện vào
hồi: giờ ngày tháng năm 2019
Có thể tìm hiểu luận án tại:
1. Thư viện Quốc Gia
2. Thư viện Viện NCKH Y Dược lâm sàng
108
1
ĐẶT VẤN ĐỀ
Tính cấp thiết của đề tài:
Nhồi máu não (NMN) là loại bệnh lý nặng có tử lệ tử vong đứng
hàng thứ 3 ở Việt Nam sau ung thư và nhồi máu cơ tim. NMN để lại
những di chứng nặng nề, 50% trong số những bệnh nhân (BN) còn
sống mang di chứng liệt vận động và phải dựa vào sự trợ giúp của
cộng đồng.
Liệt vận động là biểu hiện liên quan nhiều đến tổn thương bó
tháp. Trước đây, chẩn đoán tổn thương bó tháp chủ yếu dựa vào dấu
hiệu lâm sàng Babinski (+). Chẩn đoán hình ảnh tổn thương bó tháp
gặp khó khăn do bó tháp đồng tỷ trọng và tín hiệu với chất trắng trên
chụp cắt lớp vi tính (CLVT) và chụp cộng hưởng từ (CHT).
Sự ra đời của kỹ thuật chụp CHT sức căng khuếch tán
(SCKT)[12] đã cho phép hiển thị được đường đi của bó thần kinh
(BTK) trên não. Việc ứng dụng kỹ thuật này để lượng hóa tổn
thương bó tháp, qua đó tìm hiểu mối liên quan giữa tổn thương bó
tháp với khả năng phục hồi vận động của bệnh nhân giúp thày thuốc
tiên lượng phục hồi lâm sàng và lựa chọn chiến lược điều trị hiệu
quả, giảm thiểu di chứng cho BN. Vì vậy, chúng tôi tiến hành nghiên
cứu đề tài “Đánh giá tổn thương bó tháp và một số chỉ số cộng
hưởng từ khuếch tán liên quan với chức năng vận động của bệnh
nhân nhồi máu não” tại Bệnh viện Trung ương Quân đội 108, tại đây
có Trung tâm Đột quỵ, máy cộng hưởng từ 3T và phần mềm hiện
ảnh SCKT.
Mục tiêu nghiên cứu:
1. Mô tả đặc điểm hình ảnh tổn thương bó tháp bằng CHT khuếch
tán trên bệnh nhân nhồi máu não, có đối chiếu với người bình
thường.
2. Đánh giá mối liên quan giữa một số chỉ số CHT khuếch tán với
chức năng vận động của bệnh nhân nhồi máu não.
Đóng góp của luận án: Đây là công trình đầu tiên nghiên cứu về
tổn thương bó tháp bằng CHT SCKT trên BN NMN ở Việt Nam.
Đóng góp trong CĐHA: Phát triển kỹ thuật chẩn đoán mới.
2
Đóng góp trong điều trị: Góp phần tiên lượng khả năng phục
hồi vận động cho BN NMN giúp các bác sỹ lâm sàng có chiến lược
điều trị phục hồi chức năng cho BN có hiệu quả.
Bố cục luận án
Luận án gồm 116 trang: Đặt vấn đề 2 trang, tổng quan t ài liệu 30
trang; Đối tượng và phương pháp nghiên cứu 17 trang; Kết quả
nghiên cứu 32 trang; Bàn luận: 28 trang; Kết luận: 2 trang. Luận án
gồm 45 bảng, 28 hình, 18 biểu đồ, 114 tài liệu tham khảo, (Tiếng
Việt: 13; Tiếng Anh 101).
Chương 1: TỔ NG QUAN TÀI LIỆU
1.1. Giải phẫu
Bó tháp là phần quan trọng nhất trong điều khiển hoạt động tự
chủ của con người. Cấu tạo bó tháp gồm hai phần: Vùng vỏ vận động
nằm ở vỏ não và các dải vận động nằm trong chất trắng dưới vỏ,
chạy dài xuống tủy sống.
1.1.1. Các vùng vỏ vận động
Nằm ở thùy trán của 2 bán cầu đại não trước rãnh trung tâm gồm:
Vùng vỏ vận động thứ nhất, vùng vỏ trước vận động và vùng vỏ vận
động phụ.
1.1.1.1. Vùng vỏ vận động thứ nhất
Nằm giữa rãnh trước trung tâm và rãnh trung tâm bao gồm hồi trước
trung tâm và tiểu thùy cạnh trung tâm Hồi trước trung tâm được chia
thành 4 đoạn: đoạn dưới, giữa, trên và đoạn cạnh trung tâm. Mỗi đoạn
của hồi trước trung tâm chi phối một phần cơ thể theo trật tự: các đoạn
chi phối các cơ thân và chi nằm ở đoạn cạnh trung tâm và đoạn trên và
đoạn giữa. Đoạn chi phối các cơ của đầu nằm ở đoạn dưới.
1.1.1.2. Vùng vỏ trước vận động
Một phần nằm ở ngay trước vùng vỏ vận động thứ nhất, một phần
nằm ở mặt trong bán cầu đại não trước tiểu thùy cạnh trung tâm.
1.1.1.3. Vùng vận động phụ
Nằm ở mặt trong hồi trán thứ nhất trên rãnh đai, trước phần chi
phối chi dưới của vùng vận động thứ nhất và sau vùng vỏ trước vận
động. Hai vùng vận động phụ ở hai bán cầu kết nối với nhau bằng
các sợi liên hợp qua thể trai.
1.1.2. Các dải vận động
3
Dải vận động hay dải tháp bao gồm bó tháp hay bó vỏ-tủy và các
sợi vỏ-nhân. Theo chức năng, bó tháp chi phối hoạt động các cơ thân
người và các sợi vỏ-nhân chi phối các cơ vùng đầu mặt cổ.
Bó tháp
Nguyên ủy và đường đi của bó tháp đã được mô tả đầy đủ trong
các sách Giải phẫu kinh điển, chúng tôi xin không nhắc lại. Nhìn
chung, về đại thể có thể chia bó tháp thành 2 phần: phần trên (phần
bán cầu) hình rẻ quạt và phần dưới (từ trung não trở xuống) hình trụ.
Hiện nay, với phương pháp chụp CHT SCKT có thể thấy ảnh bó tháp
từ vỏ não đến phần trên của hành não, trước chỗ phân tách bó tháp
thẳng và bó tháp chéo. Mỗi bó tháp được tạo bởi gần 1 triệu sợi trục
của các neuron vận động.
Cấu tạo của một neuron vận động gồm: thân tế bào, một hoặc
nhiều tua gai và 1 sợi trục. Các sợi trục có bao myelin tập trung lại tạo
thành các BTK. Bao myelin của các sợi trục thuộc thần kinh trung ương
(não và tủy sống) được tạo bởi các tế bào thần kinh đệm ít tua gai,
không có bao ngoài cùng cấu tạo bởi tế bào Schwann. Do đó, sợi trục
của bó tháp khi tổn thương không thể tái tạo, dẫn tới thoái hóa Waller.
1.2. Giải phẫu bệnh
1.2.1. Nhồi máu não
Giai đoạn cấp: quá trình hoại tử cấp mô não dẫn đến phù cục bộ
tổ chức não, thường xuất hiện vào cuối giờ thứ 24. Khởi đầuquá trình
là phù độc nội bào sau là phù mạch và phù ngoại bào.
Giai đoạn bán cấp: là quá trình sửa chữa, hấp thu tổ chức não
hoại tử. Quá trình này diễn ra từ ngoại vi hướng vào trung tâm ổ
nhũn não. Kết quả là hình thành nang dịch với sẹo thần kinh đệm
xung quanh.
Giai đoạn mạn tính: ngoài ổ nhồi máu dưới dạng nang dịch và sẹo
thần kinh đệm còn thấy hiện tượng teo cuộn não, giãn rãnh cuộn não
và não thất.
Đoạn bó tháp nằm trong vùng NMN có thể bị tổn thương sợi trục.
Quá trình này diễn ra theo 4 giai đoạn và hậu quả cuối cùng và nặng
nề nhất là thoái hóa Waller, làm mất khả năng dẫn truyền thần kinh
của sợi trục.
1.2.2.Tổn thương bó tháp