Dạy và học địa lí 12 với bản đồ khái niệm trong môi trường sư phạm tương tác

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE<br /> Educational Sci., 2016, Vol. 61, No. 1, pp. 69-76<br /> This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn<br /> <br /> DOI: 10.18173/2354-1075.2016-0008<br /> <br /> DẠY VÀ HỌC ĐỊA LÍ 12 VỚI BẢN ĐỒ KHÁI NIỆM<br /> TRONG MÔI TRƯỜNG SƯ PHẠM TƯƠNG TÁC<br /> Đặng Văn Đức1 , Nguyễn Thị Ninh2<br /> 1 Khoa<br /> 2 Trường<br /> <br /> Địa lí, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội<br /> Trung học Phổ thông Trần Quốc Tuấn, Hà Nội<br /> <br /> Tóm tắt. Bản đồ khái niệm (Concept Map) dựa trên cách thức hoạt động tự nhiên của bộ<br /> não, là phương thức ghi nhớ và thể hiện các ý tưởng mới. Bản đồ khái niệm bắt đầu với một<br /> ý tưởng chính (hoặc khái niệm) và sau đó chia ra các nhánh theo các chủ đề cụ thể. Bản đồ<br /> khái niệm cũng như bản đồ tư duy (Mind Map) sử dụng triệt để hình ảnh và từ khóa để từ<br /> đó các khái niệm được phân cấp liên tiếp trong quá trình tư duy của người học về một vấn<br /> đề nào đó.<br /> Bài báo đề cập đến định nghĩa, lợi ích của bản đồ khái niệm, cách xây dựng và sử dụng bản<br /> đồ khái niệm để dạy học Địa lí 12 trong môi trường sư phạm tương tác nhằm phát huy tính<br /> tích cực suy nghĩ, tư duy sáng tạo của học sinh. Bản đồ khái niệm là một trong những công<br /> cụ hữu ích để giảng dạy và học tập đang ngày càng được sử dụng rộng rãi trong các trường<br /> học ở trên thế giới và Việt Nam.<br /> Từ khóa: Bản đồ khái niệm, dạy học Địa lí 12, sư phạm tương tác.<br /> <br /> 1.<br /> <br /> Mở đầu<br /> <br /> Định hướng đổi mới giáo dục và đào tạo của nước ta trong giai đoạn hiện nay đã được thể<br /> hiện trong Nghị quyết Hội nghị lần thứ 8, Ban Chấp hành Trung ương khóa XI (Nghị quyết số<br /> 29-NQ/TW): “Đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu CNH-HĐH trong<br /> điều kiện kinh tế thị trường định hướng XHCN và hội nhập quốc tế”.<br /> Giáo dục phổ thông đang thực hiện bước chuyển từ chương trình giáo dục tiếp cận nội dung<br /> sang tiếp cận năng lực của người học, nghĩa là từ chỗ quan tâm đến học sinh học được cái gì đến<br /> chỗ quan tâm học sinh vận dụng được cái gì qua việc học. Do đó, việc đổi mới phương pháp dạy<br /> học theo định hướng phát triển năng lực không chỉ chú ý đến tích cực hoá hoạt động trí tuệ học<br /> sinh mà còn chú ý đến dạy cách học, cách vận dụng kiến thức, rèn luyện kĩ năng, hình thành phẩm<br /> chất và phát triển năng lực; tăng cường hoạt động tương tác giữa Thầy-Trò-Môi trường sư phạm;<br /> đồng thời phải chuyển cách đánh giá kết quả học tập từ nặng về kiểm tra trí nhớ sang kiểm tra,<br /> đánh giá năng lực vận dụng kiến thức giải quyết vấn đề, gắn hoạt động trí tuệ với hoạt động thực<br /> tiễn. “Bản đồ khái niệm” là một trong những công cụ mang tính trực quan cao, có nhiều ưu thế để<br /> phát triển tư duy của học sinh, có nhiều hữu ích trong giảng dạy và học tập đang ngày càng được<br /> sử dụng rộng rãi trong các trường học ở trên thế giới và Việt Nam.<br /> Ngày nhận bài: 15/10/2015. Ngày nhận đăng: 15/1/2016.<br /> Liên hệ: Nguyễn Thị Ninh, e-mail: thuyninhtqt@gmail.com<br /> <br /> 69<br /> <br /> Đặng Văn Đức, Nguyễn Thị Ninh<br /> <br /> “Dạy và học địa lí với bản đồ khái niệm trong môi trường sư phạm tương tác” là một cách<br /> tiếp cận dạy học hiện đại, phát huy được tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo, phát triển năng<br /> lực của học sinh một cách toàn diện, góp phần đổi mới phương pháp và nâng cao chất dạy học ở<br /> trường phổ thông.<br /> <br /> 2.<br /> 2.1.<br /> <br /> Nội dung nghiên cứu<br /> Định nghĩa bản đồ Khái niệm<br /> <br /> Bản đồ khái niệm là một loại hình đồ họa được sử dụng để giúp học sinh tổ chức và phát<br /> triển kiến thức về một chủ đề. Bản đồ khái niệm bắt đầu với một ý tưởng chính (hoặc khái niệm)<br /> và sau đó chia ra các nhánh theo các chủ đề cụ thể [5,8].<br /> Như vậy, về bản chất Bản đồ khái niệm, là một dạng sơ đồ hoá trong dạy học nhưng cái<br /> khác của nó là sử dụng triệt để hình ảnh và từ khóa để từ đó các khái niệm được phân cấp liên tiếp<br /> trong quá trình tư duy của người học về một vấn đề nào đó.<br /> <br /> 2.2.<br /> <br /> Lợi ích của bản đồ Khái niệm<br /> <br /> Bản đồ khái niệm có nhiều lợi ích cho hoạt động dạy và học [1,5]:<br /> - BĐKN giúp cho GV xây dựng cấu trúc bài giảng của mình hợp lí và hiệu quả hơn. Thông<br /> qua việc tìm hiểu mục tiêu, kiến thức trọng tâm của bài, BĐKN sẽ giúp người GV sắp xếp lại các<br /> ý chính theo một trình tự phù hợp, khoa học. Đồng thời nó cũng giúp cho việc làm mới, bổ sung<br /> các thông tin cần thiết vào bài giảng trở nên dễ dàng hơn thay vì được soạn lại từ năm này sang<br /> năm khác một cách cứng nhắc. Điều này rất quan trọng đối với mỗi GV bởi trong thời đại bùng<br /> nổ thông tin, mọi thứ luôn có sự biến đổi không ngừng thì yêu cầu về tính cập nhật, hiện đại, khoa<br /> học đối với mỗi bài giảng càng được đề cao hơn.<br /> - BĐKN là công cụ, phương tiện để GV tổ chức các hoạt động nhận thức cho học sinh, thể<br /> hiện nội dung bài giảng trên lớp một cách hệ thống, trực quan gây hứng thú cho học sinh tiếp thu<br /> kiến thức một cách dễ dàng, tích cực và hiệu quả hơn. Bởi khi nhìn vào BĐKN, học sinh có thể<br /> nhìn thấy một bức tranh tổng thể một vấn đề hay một lĩnh vực rộng lớn. Nó giống như một tấm<br /> bản đồ thành phố, mà trung tâm của BĐKN chính là trung tâm thành phố tượng trưng cho chủ đề<br /> chính. Và từ trung tâm ấy những con đường chính được toả ra tượng trưng cho các ý lớn của bài<br /> học. Do đó, BĐKN có tính trực quan cao, nhìn vào BĐKN học sinh có thể thấy được những mối<br /> quan hệ giữa các kiến thức của nội dung bài học. BĐKN còn mang tính hệ thống, khái quát thể<br /> hiện ở sự sắp xếp hợp lí thứ tự các ý tưởng với các nhánh chính, phụ. BĐKN không chỉ phản ánh<br /> các kiến thức mới học sinh cần lĩnh hội mà còn dùng để củng cố kiến thức của học sinh đã tiếp thu<br /> được sau mỗi bài học. Mặt khác, BĐKN sử dụng các từ khoá nên học sinh chỉ phải ghi chép, đọc,<br /> nhớ các từ khoá quan trọng, tập trung vào kiến thức trọng tâm của bài học, sẽ giúp học sinh học<br /> tốt hơn, hiệu quả hơn.<br /> - BĐKN kích thích học sinh động não và đưa ra những ý tưởng mới, khái niệm mới cùng<br /> các đề xuất kết nối chúng với nhau; cho phép học sinh thể hiện rõ ràng hơn những ý tưởng, suy<br /> nghĩ và thông tin trong học tập. Bản đồ khái niệm còn giúp học sinh tích hợp các khái niệm mới<br /> với các khái niệm cũ nhằm đạt được những kiến thức nâng cao về bất kì chủ đề nào qua các hoạt<br /> động học tập trong môi trường sư phạm tương tác.<br /> - BĐKN tăng cường khả năng hoạt động tích cực của mỗi học sinh. Thông qua sự hướng<br /> dẫn của GV, học sinh hình thành được kĩ năng lập BĐKN. Điều đó cũng có nghĩa là bản thân học<br /> sinh đã biết sử dụng cả hai bán cầu não trái và não phải cùng một lúc, khai thác tối đa tiềm năng<br /> sức mạnh của vỏ não. Quá trình lập BĐKN sẽ giúp học sinh sắp xếp tổ chức, phân loại các kiến<br /> 70<br /> <br /> Dạy và học Địa lí 12 với bản đồ khái niệm trong môi trường sư phạm tương tác<br /> <br /> thức theo ý tưởng của bản thân. Ngoài ra học sinh có thể thoả sức sáng tạo với những hình ảnh do<br /> chính bản thân mình nghĩ ra và vẽ thêm những con đường mới, những mối liên hệ mới mà mình<br /> phát hiện ra được. Tác phẩm của họ không có sự giới hạn về không gian, mang tính sáng tạo và<br /> phong cách riêng. Như vậy, trong quá trình lập BĐKN, người học luôn có cơ hội khám phá, tìm<br /> hiểu, tạo điều kiện cho tư duy hoạt động liên tục và không có điểm dừng. Điều này sẽ góp phần<br /> không nhỏ vào việc bồi dưỡng niềm ham mê học tập ở mỗi học sinh, tăng cường khả năng tự<br /> học [6, 8].<br /> - Học sinh có thể sử dụng BĐKN trong các hoạt động học tập địa lí như: trình bày bài học<br /> trên lớp; tự ôn bài ở nhà; ghi chú khi đọc SGK, sách tham khảo địa lí; hệ thống hoá kiến thức đã<br /> học để chuẩn bị cho các kỳ thi, kiểm tra, sử dụng BĐKN khi cần trình bày, tìm hiểu một vấn đề<br /> địa lí cụ thể. Trong quá trình học tập nếu HS sử dụng BĐKN sẽ mang lại hứng thú học tập, ghi<br /> nhớ dễ dàng hơn, phát huy tính tích cực, sáng tạo trong việc tìm hiểu các kiến thức địa lí. Bởi vì<br /> trên BĐKN ý chính sẽ được tập trung và xác định rõ ràng, quan hệ tương hỗ giữa mỗi ý được chỉ<br /> ra tường tận, ý càng quan trọng thì sẽ nằm ở vị trí càng gần với ý chính, mối liên hệ giữa các khái<br /> niệm then chốt sẽ được tiếp nhận lập tức bằng thị giác [9,10].<br /> Tóm lại, BĐKN thực sự là một công cụ hữu ích để tổ chức quá trình nhận thức của học sinh.<br /> Nó phát huy tính tích cực, khả năng sáng tạo, niềm đam mê hứng thú, tự học của học sinh góp<br /> phần đổi mới phương pháp và nâng cao chất lượng dạy học.<br /> <br /> 2.3.<br /> <br /> Làm thế nào để xây dựng một bản đồ Khái niệm (BĐKN)<br /> <br /> Bản đồ khái niệm thường có sự phân cấp rõ ràng, với các khái niệm cấp dưới bắt nguồn từ<br /> khái niệm hoặc ý tưởng chính. Tuy nhiên, luôn cho phép thay đổi và các khái niệm mới được thêm<br /> vào bản đồ. Các vị trí trên bản đồ khái niệm có thể liên tục thay đổi, trong khi luôn phải duy trì<br /> mối quan hệ cùng với những ý tưởng khác trên bản đồ [2,5].<br /> Bước 1. Bắt đầu với một ý tưởng chính, chủ đề, hoặc vấn đề được tập trung vào giữa bản đồ.<br /> Một cách hữu ích để xác định bối cảnh của bản đồ khái niệm là chọn một trọng tâm câu hỏi<br /> - một cái gì đó mà cần phải được giải quyết hoặc một kết luận rằng cần phải đạt được. Một khi một<br /> chủ đề hoặc một câu hỏi được quyết định trên, sẽ giúp cho các cấu trúc phân cấp của bản đồ khái<br /> niệm được rõ ràng, mạch lạc.<br /> Bước 2. Sau đó, xác định các khái niệm then chốt<br /> Tìm các khái niệm quan trọng mà kết nối và liên quan đến ý tưởng chính của chủ đề và xếp<br /> hạng chúng; khái niệm bao quát chung nhất đi đầu tiên, sau đó liên kết đến nhỏ hơn, khái niệm cụ<br /> thể hơn.<br /> Bước 3. Kết thúc bởi khái niệm kết nối - tạo liên kết cụm từ và từ<br /> Một khi các liên kết cơ bản giữa các khái niệm được tạo ra, thêm liên kết chéo, nhằm kết<br /> nối các khái niệm trong các lĩnh vực khác nhau của bản đồ, để minh họa thêm các mối quan hệ và<br /> tăng cường sự hiểu biết kiến thức của học sinh về chủ đề này.<br /> Các nguyên tắc trong quá trình lập bản đồ khái niệm<br /> Mục tiêu của các nguyên tắc trong BĐKN là sự tự do tư duy chứ không phải kìm hãm tư<br /> duy. Như vậy điều quan trọng là không nên nhầm lẫn giữa trật tự và cứng nhắc, tự do và hỗn độn.<br /> Tự do tư duy thực sự chính là khả năng xây dựng trật tự từ sự hỗn độn.<br /> - Nhấn mạnh: Luôn dùng một hình ảnh trung tâm; dùng hình ảnh mọi nơi trong BĐKN;<br /> dùng kích cỡ trong các ảnh và xung quanh các từ; sử dụng sự tương tác 5 giác quan; cách dòng có<br /> tổ chức.<br /> - Liên kết: Dùng mũi tên để chỉ các mối liên hệ cùng nhánh hoặc khác nhánh; dùng màu<br /> 71<br /> <br /> Đặng Văn Đức, Nguyễn Thị Ninh<br /> <br /> sắc; dùng kí hiệu.<br /> - Mạch lạc: Mỗi dòng chỉ có một từ khóa (có thể là một ngữ hoặc nhiều ngữ); luôn dùng<br /> chữ in thẳng đứng; viết in từ khóa trên vạch liên kết; vạch liên kết và các từ luôn cùng độ dài; vạch<br /> liên kết nối liền nhau và các nhánh chính luôn nối với ảnh trung tâm; đường bao ôm sát các nhánh;<br /> BĐKN luôn nằm theo chiều ngang.<br /> - Tạo phong cách riêng: Mỗi chúng ta là một cá thể độc đáo, BĐKN phản ánh được các<br /> mạng lưới và lối tư duy độc đáo trong bộ não riêng có ở mỗi con người. Để phát triển BĐKN với<br /> phong cách riêng thật sự, phải tuân theo quy tắc “1+”, nghĩa là mọi BĐKN sau mỗi lần thực hiện<br /> phải giàu sắc thái hơn, nổi bật hơn, nhiều logic liên kết hơn một chút [2,8].<br /> <br /> 2.4.<br /> <br /> Sử dụng bản đồ khái niệm hỗ trợ các hoạt động học tập Địa lí 12 trong môi<br /> trường sư phạm tương tác<br /> <br /> 2.4.1. Cấu trúc của dạy học trong môi trường sư phạm tương tác<br /> Cấu trúc của dạy học tương tác là xem xét cơ chế tương tác trong mối quan hệ tam giác:<br /> Người học - Người dạy - Môi trường. Các yếu tố này tác động qua lại với nhau, tương tác và hỗ trợ<br /> nhau nhằm đạt mục đích học tập đề ra [1,3,4].<br /> Cơ chế tương tác<br /> Phương pháp dạy học tương tác cơ bản dựa trên mối quan hệ tương tác tồn tại giữa 3 tác<br /> nhân. Ba tác nhân này luôn luôn quan hệ với nhau sao cho mỗi một tác nhân hoạt động và phản<br /> ứng dưới ảnh hưởng của hai tác nhân kia. Có thể biểu diễn mối quan hệ tương hỗ này bằng sơ đồ<br /> tam giác hoạt động tương tác như sau:<br /> <br /> Hình 1: Các tương tác và các tương hỗ của chúng<br /> - Tương tác người dạy - người học là sự tương tác thể hiện tính chất hai mặt của quá trình<br /> dạy học. Hoạt động dạy và học diễn ra đồng thời và song song. Người học trong phương pháp học<br /> của mình, truyền đều đặn các thông tin cho người dạy hoặc bằng lời, hoặc bình luận, bằng các suy<br /> nghĩ các câu hỏi. . . người học đã hành động, người dạy về phần mình đã phản ứng; một cách chính<br /> xác đó là loại tác động qua lại, mối quan hệ qua lại mà phương pháp sư phạm rất quan tâm. Tương<br /> tự với người dạy, trong phương pháp sư phạm của mình, gợi ý cho người học một hướng đi thuận<br /> lợi cho việc học; trong cách nhìn này, người dạy chỉ ra các giai đoạn phải vượt qua, các phương<br /> tiện phải sử dụng và các kết quả cần phải đạt được. Người học đi con đường do người dạy vạch ra.<br /> Lúc này, chính người dạy đã hành động và người học thì phản ứng; sự tác động tinh tế giữa hai tác<br /> nhân này đã góp phần tạo nên mối quan hệ rất đáng chú ý của dạy học tương tác.<br /> - Tương tác người học - môi trường đóng vai trò quan trọng trong quá trình phát triển trí tuệ<br /> và hình thành phẩm chất đạo đức cho người học. Môi trường là nơi người học bộc lộ khả năng trí<br /> tuệ của bản thân. Tùy môi trường tốt hay xấu sẽ ảnh hưởng có lợi hay có hại cho sự phát triển nhân<br /> cách toàn diện của người học.<br /> 72<br /> <br /> Dạy và học Địa lí 12 với bản đồ khái niệm trong môi trường sư phạm tương tác<br /> <br /> - Tương tác người dạy - Người học - Môi trường: Phương pháp sư phạm tương tác, đặc biệt<br /> làm tăng giá trị các mối quan hệ tác động qua lại tồn tại giữa người dạy, người học và môi trường.<br /> Tuy nhiên, nhiều khi tác nhân thứ ba - yếu tố môi trường bị xem nhẹ trong quá trình vận hành hoạt<br /> động dạy học. Môi trường được xem xét trong trạng thái động, luôn có xu hướng biến đổi và tác<br /> động từ nhiều phía đến người dạy và người học [6, 7].<br /> Tóm lại cơ chế tương tác trong môi trường sư phạm là sự giao thoa giữa ba tác nhân. Sự<br /> tương tác giữa ba nhân tố hay hai trong ba nhân tố tùy theo điều kiện và hoàn cảnh khác nhau.<br /> <br /> 2.4.2. Những yêu cầu sử dụng BĐKN trong dạy học<br /> Thông qua việc hướng dẫn HS sử dụng BĐKN chúng ta có thể xây dựng cho học sinh một<br /> phong cách học tập mới. Chúng ta không chỉ cung cấp cho các em hệ thống tri thức khoa học mà<br /> còn chỉ ra con đường để lĩnh hội kiến thức và rèn luyện cho học sinh phương pháp học tập hợp lí,<br /> hình thành nhân cách của con người lao động tự lực, tích cực, sáng tạo. Tuy nhiên để phát huy tối<br /> đa khả năng học tập của học sinh, trong khi sử dụng BĐKN chúng ta cần đảm bảo một số yêu cầu<br /> cơ bản sau đây:<br /> - GV phải thường xuyên áp dụng các phương pháp dạy học tích cực kết hợp với sử dụng<br /> BĐKN, có như vậy mới thu hút được sự chú ý của HS trong giờ học, tạo cho HS hứng thú, tự giác,<br /> sáng tạo lĩnh hội tri thức mới.<br /> - GV cần hướng dẫn HS cách xây dựng và sử dụng BĐKN để tự học, có khả năng trình bày<br /> nội dung kiến thức cơ bản của bài học một cách có hiệu quả.<br /> - GV khi sử dụng BĐKN phải linh hoạt, phù hợp với đối tượng và khả năng nhận thức của<br /> HS, rèn luyện cho học sinh phương pháp học tập hợp lí, phát huy được tính tích cực, tư duy sáng<br /> tạo và phát triển năng lực của mình trong quá trình học tập [8,9,10].<br /> <br /> 2.4.3. Minh hoạ một số bài học Địa lí 12 bằng bản đồ khái niệm<br /> <br /> Hình 2. Bản đồ khái niệm thể hiện nội dung Địa lí 12<br /> <br /> 73<br /> <br />