Đề tài "Tìm hiểu, đánh giá các loại hình sử dụng đất nông nghiệp của dân tộc Dao và H'Mông nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng đất tại huyện Sa Pa - Tỉnh Lào Cai"

Chia sẻ: Phùng Minh Đại | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:113

Thêm vào BST

Báo xấu

158
lượt xem 34
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đất là tài sản vô cùng quý giá đối với với mỗi quốc gia và là tư liệu sản xuất đặc biệt hàng đầu không thể thay thế trong sản xuất nông nghiệp. Nó còn là bộ phận hợp thành quan trọng của môi trường sống, đất không chỉ là tài nguyên thiên nhiên quí giá mà còn là nền tảng để định canh định cư, tổ chức các hoạt động kinh tế xã hội.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Đề tài "Tìm hiểu, đánh giá các loại hình sử dụng đất nông nghiệp của dân tộc Dao và H'Mông nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng đất tại huyện Sa Pa - Tỉnh Lào Cai"

1. Më §Çu 1.1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi §Êt lµ tµi s¶n v« cïng quý gi¸ ®èi víi víi mçi quèc gia vµ lµ t− liÖu s¶n xuÊt ®Æc biÖt hµng ®Çu kh«ng thÓ thay thÕ trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. Nã cßn lµ bé phËn hîp thµnh quan träng cña m«i tr−êng sèng, ®Êt kh«ng chØ lµ tµi nguyªn thiªn nhiªn quÝ gi¸ mµ cßn lµ nÒn t¶ng ®Ó ®Þnh canh ®Þnh c−, tæ chøc c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ x· héi. X· héi ngµy cµng ph¸t triÓn, d©n sè t¨ng nhanh, ®ßi hái ngµy cµng t¨ng vÒ l−¬ng thùc, thùc phÈm, c¸c s¶n phÈm c«ng nghiÖp, c¸c nhu cÇu vÒ v¨n ho¸ x· héi... §iÒu ®ã t¹o nªn ¸p lùc ngµy cµng lín ®Õn ®Êt ®ai lµm cho quü ®Êt n«ng nghiÖp lu«n cã nguy c¬ bÞ gi¶m, trong khi ®ã kh¶ n¨ng khai hoang ®Êt míi l¹i rÊt h¹n chÕ. §Ó gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò nµy, ngoµi viÖc nghiªn cøu vÒ ®Êt ®ai, chóng ta cÇn ph¶i ®¸nh gi¸ ®Çy ®ñ c¸c ®iÒu kiÖn tù nhiªn kinh tÕ - x· héi cã liªn quan ®Õn qu¸ tr×nh sö dông ®Êt hiÖn t¹i vµ t−¬ng lai, nh»m môc ®Ých sö dông ®Êt hîp lý vµ lùa chän c¸c lo¹i h×nh sö dông ®Êt cã hiÖu qu¶. C«ng viÖc nµy ®ßi hái ph¶i ®¸nh gi¸ mét c¸ch tæng hîp trªn nhiÒu ph−¬ng diÖn nh−: møc ®é thÝch hîp cña tõng lo¹i c©y trång, kh¶ n¨ng ®Çu t− cho phÐp, lîi nhuËn thu ®−îc, møc tiªu thô s¶n phÈm, phong tôc tËp qu¸n ë tõng ®Þa ph−¬ng vµ cña tõng d©n téc, b¶o vÖ ®−îc m«i tr−êng sinh th¸i, tõ ®ã x©y dùng ®óng vµ lùa chän c¸c lo¹i h×nh sö dông ®Êt cã triÓn väng. Sa Pa lµ mét huyÖn vïng cao n»m ë phÝa T©y Nam cña tØnh Lµo Cai, víi diÖn tÝch tù nhiªn 67.864,0 ha, chiÕm 8,24% diÖn tÝch tù nhiªn cña tØnh. HuyÖn cã 17 x· vµ mét thÞ trÊn lµ n¬i c− tró cña 6 nhãm d©n téc anh em cïng sinh sèng víi nhiÒu phong tôc tËp qu¸n kh¸c nhau víi nguån tµi nguyªn ®a d¹ng vµ phong phó. HiÖn nay, ng−êi d©n ë Sa Pa ®ang ph¶i ®èi mÆt víi nhiÒu ¸p lùc nh− c¸c hÖ sinh th¸i tù nhiªn bÞ ph¸ vì, tµi nguyªn ®Êt, n−íc, rõng bÞ suy tho¸i, do n¹n 1
chÆt ph¸ rõng vµ khai th¸c bõa b·i dÉn ®Õn t×nh tr¹ng ®Êt bÞ xãi mßn röa tr«i, n¨ng suÊt c©y trång thÊp. H¹ tÇng c¬ së, hÖ thèng th«ng tin, giao th«ng nghÌo nµn, mËt ®é d©n sè ngµy cµng gia t¨ng. D©n sè ph©n bè kh«ng ®ång ®Òu, ph−¬ng thøc canh t¸c cßn nhiÒu l¹c hËu, nhÊt lµ ®èi víi d©n téc thiÓu sè, ®Êt lµ nguån sèng cña hä, lµ quµ tÆng cña ®Êt trêi. Do vËy viÖc t×m hiÓu d©n téc thiÓu sè sö dông ®Êt nh− thÕ nµo cã ý nghÜa hÕt søc quan träng v× mçi d©n téc t¸c ®éng lªn ®Êt theo nh÷ng c¸ch kh¸c nhau, nh−ng tÊt c¶ hä ®Òu coi ®Êt lµ mÑ, lµ phÇn c¬ b¶n cña nÒn v¨n minh x· héi, ®Êt nèi liÒn hä víi qu¸ khø, víi hiÖn t¹i, t−¬ng lai. §Ó t×m hiÓu d©n téc thiÓu sè sö dông ®Êt ra sao cÇn ph¶i ®iÒu tra vµ ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ sö dông ®Êt cña hä, tõ ®ã t×m ra nh÷ng trë ng¹i, tiÒm n¨ng trong ho¹t ®éng sö dông ®Êt. §©y chÝnh lµ c¬ së cho viÖc ®Þnh h−íng sö dông ®Êt trong t−¬ng lai víi ph−¬ng ch©m sö dông ®Êt cã hiÖu qu¶ vµ bÒn v÷ng. §Ó ®¸p øng ®−îc nhu cÇu ph¸t triÓn, gãp phÇn ®¸nh gi¸ ®óng thùc tr¹ng hiÖu qu¶ sö dông ®Êt n«ng nghiÖp cña ®ång bµo c¸c d©n téc trong huyÖn nh»m n©ng cao hiÖu qu¶ sö dông ®Êt n«ng nghiÖp trong t−¬ng lai, chóng t«i tiÕn hµnh thùc hiÖn nghiªn cøu ®Ò tµi "T×m hiÓu, ®¸nh gi¸ c¸c lo¹i h×nh sö dông ®Êt n«ng nghiÖp cña d©n téc Dao vµ H'M«ng nh»m n©ng cao hiÖu qu¶ sö dông ®Êt t¹i huyÖn Sa Pa - TØnh Lµo Cai". 1.2. Môc ®Ých, yªu cÇu nghiªn cøu 1.2.1. Môc ®Ých T×m hiÓu vµ ®¸nh gi¸ c¸c lo¹i h×nh sö dông ®Êt cña d©n téc Dao vµ H’M«ng nh»m x¸c ®Þnh kh¶ n¨ng khai th¸c sö dông ®Êt cña mçi d©n téc trªn c¬ së ph¸t huy kiÕn thøc b¶n ®Þa quý gi¸ kÕt hîp víi khoa häc kü thuËt tiªn tiÕn, tõ ®ã ®Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p hîp lý, n©ng cao hiÖu qu¶ sö dông ®Êt n«ng nghiÖp, gãp phÇn ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi t¹i ®Þa bµn huyÖn Sa Pa - Lµo Cai. 2
1.2.2. Yªu cÇu - X¸c ®Þnh ®−îc c¸c lo¹i h×nh sö dông ®Êt, nh÷ng nguyªn nh©n h×nh thµnh, duy tr× vµ ph¸t triÓn c¸c lo¹i h×nh sö dông ®Êt cña 2 d©n téc Dao vµ H’M«ng. - §¸nh gi¸ c¸c lo¹i h×nh sö dông ®Êt n«ng nghiÖp trªn c¸c khÝa c¹nh kinh tÕ, x· héi vµ m«i tr−êng. - So s¸nh c¸c lo¹i h×nh sö dông ®Êt cña 2 d©n téc vÒ nguyªn nh©n h×nh thµnh, hiÖu qu¶ kinh tÕ, x· héi vµ m«i tr−êng lµm c¬ së cho viÖc ®Ò xuÊt lo¹i h×nh sö dông ®Êt thÝch hîp cho mçi d©n téc. 3
2. Tæng quan tµi liÖu 2.1. Mét sè vÊn ®Ò sö dông ®Êt n«ng nghiÖp, hÖ thèng n«ng nghiÖp vµ hÖ thèng canh t¸c 2.1.1. Kh¸i qu¸t vÒ lo¹i h×nh sö dông ®Êt, hÖ thèng sö dông ®Êt HÖ thèng sö dông ®Êt: lµ sù kÕt hîp cña mét lo¹i sö dông ®Êt víi mét ®iÒu kiÖn ®Êt ®ai riªng biÖt t¹o thµnh hai hîp phÇn kh¨ng khÝt t¸c ®éng lÉn nhau, tõ c¸c t−¬ng t¸c nµy sÏ quyÕt ®Þnh c¸c ®Æc tr−ng vÒ møc ®é vµ c¸c lo¹i chi phÝ ®Çu t−, møc ®é vµ lo¹i c¶i t¹o ®Êt ®ai vµ n¨ng suÊt, s¶n l−îng cña lo¹i sö dông ®Êt [5]. Lo¹i h×nh sö dông ®Êt: Tïy theo møc ®é vµ tªn gäi kh¸c nhau, nh−ng trong n«ng nghiÖp, lo¹i h×nh sö dông ®Êt ®ai ®−îc hiÓu kh¸i qu¸t lµ nh÷ng h×nh thøc sö dông ®Êt ®ai ®Ó s¶n xuÊt mét hoÆc mét nhãm c©y trång, vËt nu«i trong chu kú mét n¨m hay nhiÒu n¨m. §¬n vÞ ®Êt ®ai lµ nÒn, cßn lo¹i h×nh sö dông ®Êt lµ ®èi t−îng ®Ó ®¸nh gi¸, ph©n h¹ng møc ®é thÝch hîp cña ®Êt ®ai. Trªn thÕ giíi, lý thuyÕt vÒ lo¹i h×nh sö dông ®Êt ®· ®−îc Duddley Stamp (thÕ kû19) x©y dùng vµ sau nµy ®−îc Kostrowiky vµ c¸c ®ång sù cña «ng ph¸t triÓn. N¨m 1972, Beek vµ Bennerma ®· hoµn chØnh [42] vµ ®−îc Brinkman vµ Smith sö dông trong ®Ò c−¬ng ®¸nh gi¸ ®Êt ®ai n¨m 1976 [44]. §Ò c−¬ng ®¸nh gi¸ ®Êt cña FAO n¨m 1976, ®· giíi thiÖu: Lo¹i h×nh sö dông ®Êt chÝnh (a major type of land use) dïng trong ®¸nh gi¸ kh¸i qu¸t, lµ sù ph©n chia ë møc lín cña sö dông ®Êt ®ai trong khu vùc hoÆc vïng n«ng l©m nghiÖp, chñ yÕu dùa trªn c¬ së cña s¶n xuÊt c¸c c©y trång hµng n¨m, l©u n¨m, lóa, ®ång cá, rõng, khu gi¶i trÝ nghØ ng¬i, ®éng vËt hoang d· víi c¸c c«ng nghÖ ®−îc dïng ®Õn nh− t−íi n−íc, c¶i thiÖn ®ång cá. Lo¹i h×nh sö dông ®Êt (Land Use Type - LUT): lµ sù ph©n chia chi tiÕt h¬n cña c¸c lo¹i h×nh sö dông ®Êt ®ai chÝnh. Chóng ®−îc m« t¶ theo c¸c thuéc tÝnh nhÊt ®Þnh. C¸c thuéc tÝnh ®ã gåm quy tr×nh s¶n xuÊt, c¸c ®Æc tÝnh vÒ kinh 4
tÕ kü thuËt nh− ®Þnh h−íng thÞ tr−êng, vèn, th©m canh, lao ®éng, vÊn ®Ò së h÷u ®Êt ®ai [44]. Nh− vËy, lo¹i h×nh sö dông ®Êt lµ ®¬n vÞ xÕp d−íi hÖ thèng canh t¸c vµ liªn quan chÆt chÏ víi c¸c ®¬n vÞ ®Êt ®ai. Møc ®é chi tiÕt cña c¸c lo¹i h×nh sö dông ®Êt phô thuéc vµo môc tiªu, quy m« vµ tû lÖ b¶n ®å sö dông trong ®¸nh gi¸ ®Êt [31]. Trong nghiªn cøu, ®¸nh gi¸ vµ quy ho¹ch sö dông ®Êt ®ai, c¸c lo¹i h×nh sö dông ®Êt hiÖn cã sÏ ®−îc x¸c ®Þnh vµ m« t¶ vÒ t×nh h×nh s¶n xuÊt, h×nh thøc qu¶n lý s¶n xuÊt, quy m« n«ng tr¹i, c¸c biÖn ph¸p canh t¸c, møc ®é ®Çu t−, n¨ng suÊt, hiÖu qu¶ s¶n xuÊt vµ yªu cÇu ®Êt ®ai. Tõ ®ã lùa chän c¸c lo¹i h×nh sö dông ®Êt thÝch hîp, bÒn v÷ng vÒ hiÖu qu¶ kinh tÕ, hiÖu qu¶ x· héi, hiÖu qu¶ m«i tr−êng vµ lÊy nã lµm ®èi t−îng trong ®¸nh gi¸ ®Êt ®ai (FAO, 1976) [11]. ë ViÖt Nam, kh¸i niÖm nµy ®· ®−îc Bïi Quang To¶n giíi thiÖu tõ n¨m 1977. Qua thö nghiÖm cho thÊy lo¹i h×nh sö dông ®Êt ®ai trong n«ng nghiÖp cã thÓ ®−îc ¸p dông réng r·i nh−: chuyªn lóa, lóa vµ c©y trång c¹n, chuyªn c©y trång c¹n, v−ên c©y, c©y trång thøc ¨n gia sóc (®èi víi ®Êt ®ång b»ng); C©y hµng n¨m, c©y l©u n¨m, ®ång cá ch¨n th¶, rõng trång vµ khai th¸c, rõng b¶o vÖ (®èi víi ®Êt ®åi nói) [34]. 2.1.2. HÖ thèng n«ng nghiÖp vµ hÖ thèng canh t¸c, hÖ thèng c©y trång ë miÒn nói vµ vïng cao HÖ thèng n«ng nghiÖp lµ mét phøc hîp cña ®Êt ®ai, nguån n−íc, c©y trång, vËt nu«i, lao ®éng, c¸c nguån lîi ®Æc tr−ng kh¸c trong mét ngo¹i c¶nh mµ n«ng hé qu¶n lý tuú theo së thÝch vµ kh¶ n¨ng kü thuËt cã thÓ cã. Nh×n chung hÖ thèng n«ng nghiÖp lµ mét hÖ thèng h÷u h¹n, trong ®ã con ng−êi ®ãng vai trß trung t©m, con ng−êi qu¶n lý vµ ®iÒu khiÓn c¸c hÖ thèng theo nhiÒu quy luËt nhÊt ®Þnh nh»m mang l¹i hiÖu qu¶ cho hÖ thèng n«ng nghiÖp [28]. 5
Theo Sectisan.M [22], hÖ thèng canh t¸c lµ s¶n phÈm cña nhãm biÕn sè: m«i tr−êng vËt lý, kü thuËt s¶n xuÊt, chi phèi cña tµi nguyªn vµ ®iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi. Trong hÖ thèng canh t¸c con ng−êi lµ vÞ trÝ trung t©m cña hÖ thèng vµ quan träng h¬n bÊt kú nguån tµi nguyªn nµo kÓ c¶ ®Êt canh t¸c. Theo Zandastra H.G [50] muèn ph¸t triÓn mét vïng n«ng nghiÖp, kü n¨ng cña n«ng d©n cã t¸c dông h¬n ®é ph× cña ®Êt. HÖ thèng canh t¸c ®−îc qu¶n lý bëi hé gia ®×nh trong m«i tr−êng tù nhiªn, sinh häc vµ kinh tÕ x· héi phï hîp víi môc tiªu còng nh− sù mong muèn vµ nguån lùc cña n«ng hé. Trong lÞch sö ph¸t triÓn l©u ®êi cña s¶n xuÊt n«ng nghiÖp trªn vïng ®Êt ®åi nói ViÖt Nam ®· cã nhiÒu hÖ thèng canh t¸c ®−îc h×nh thµnh, ph¸t triÓn vµ thay thÕ lÉn nhau. Tuú theo møc ®é tiÕn bé cña tæ chøc s¶n xuÊt mµ ¸p dông c¸c hÖ thèng n«ng nghiÖp sau: HÖ thèng n«ng nghiÖp cæ truyÒn: ë miÒn nói vµ vïng cao ®iÓn h×nh nhÊt lµ hÖ thèng n−¬ng rÉy du canh. HÖ thèng canh t¸c nµy rÊt ®¬n gi¶n, chñ yÕu lµ dïng gièng c©y trång ®· qua chän läc tù nhiªn thÝch nghi víi ®iÒu kiÖn ®Þa ph−¬ng, triÖt ®Ó lîi dông ®é ph× nhiªu tù nhiªn cña ®Êt ®ai vµ cña rõng ®Ó l¹i, canh t¸c nhê n−íc trêi, kh«ng sö dông ph©n bãn vµ c¸c c«ng tr×nh thuû lîi hay c¸c biÖn ph¸p b¶o vÖ ®Êt dï lµ ®¬n gi¶n. Khi ®Êt ®· bÞ tho¸i ho¸ (biÓu hiÖn n¨ng suÊt c©y trång thÊp) th× bá ho¸ cho c©y cá mäc tù phôc håi ®é ph× nhiªu ®Êt, råi chuyÓn ®i ph¸ ®èt gieo tØa trªn mét diÖn tÝch kh¸c, cho ®Õn khi m¶nh ®Êt ®ã phôc håi ®−îc kh¶ n¨ng canh t¸c sÏ quay trë l¹i. HÖ thèng n«ng nghiÖp chuyÓn tiÕp: Lµ hÖ thèng n«ng nghiÖp cæ truyÒn ®−îc ®−a vµo mét sè yÕu tè kü thuËt míi, c¶i thiÖn mét vµi kh©u s¶n xuÊt nh− lao ®éng, ph©n bãn, thuèc trõ s©u, c«ng cô c¶i tiÕn vµ mét Ýt m¸y mãc ®¬n gi¶n, tõ du canh chuyÓn dÇn thµnh ®Þnh canh. HÖ thèng canh t¸c hiÖn ®¹i: hÖ thèng canh t¸c nµy thay ®æi toµn bé ®iÒu kiÖn canh t¸c, trång nhiÒu lo¹i c©y, nu«i c¸c vËt nu«i nh»m t¹o ra c¸c s¶n phÈm hµng ho¸, c¬ giíi ho¸ vµ tù ®éng ho¸ qu¸ tr×nh s¶n xuÊt - chÕ biÕn - b¶o 6
qu¶n - tiªu thô. Sö dông ph©n bãn hîp lý, thuèc trõ s©u, gièng míi n¨ng suÊt cao, sö dông n−íc t−íi, chó träng c¸c c«ng tr×nh b¶o vÖ ®Êt. ¸p dông hÖ thèng n«ng nghiÖp nµy cÇn cã nh÷ng ®iÒu kiÖn tù nhiªn nh− tËp trung vÒ ruéng ®Êt, ph¸t triÓn giao th«ng vµ h¹ tÇng c¬ së, cã thÞ tr−êng tiªu thô kh¸ æn ®Þnh. ViÖc ¸p dông kh«ng ®óng c¸c biÖn ph¸p kü thuËt cña hÖ thèng nµy ®· lé mét sè mÆt tiªu cùc cÇn ®−îc ®¸nh gi¸ (« nhiÔm m«i tr−êng do bãn ph©n kh«ng ®óng, khñng ho¶ng n−íc vïng chuyªn canh tËp trung, xãi mßn m¹nh do l¹m dông c¬ giíi nÆng,...) [24]. LÞch sö ph¸t triÓn hÖ thèng c©y trång g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh ph¸t triÓn n«ng nghiÖp. §Æc biÖt lµ sù chuyÓn ®æi hÖ thèng c©y trång g¾n liÒn víi sù ra ®êi cña c¸c c«ng cô s¶n xuÊt míi, c¸c kü thuËt canh t¸c tiªn tiÕn, c¸c gièng c©y trång míi, còng nh− c¸c c«ng t¸c trinh phôc thiªn nhiªn, trÞ thuû c¸c dßng s«ng. HÖ thèng c©y trång lu«n tiÕn triÓn vµ ngµy cµng hoµn thiÖn h¬n. Zandastra H.G [50] cho r»ng hÖ thèng c©y trång lµ ho¹t ®éng s¶n xuÊt c©y trång trong n«ng tr¹i, nã bao gåm tÊt c¶ c¸c hîp phÇn cÇn thiÕt ®Ó s¶n xuÊt mét tæ hîp c¸c c©y trång cña n«ng tr¹i, mèi liªn hÖ cña chóng víi m«i tr−êng. C¸c hîp phÇn nµy bao gåm c¸c yÕu tè tù nhiªn, sinh häc cÇn thiÕt còng nh− kü thuËt lao ®éng vµ yÕu tè qu¶n lý. §µo ThÕ TuÊn (1984) [38] cho r»ng c¬ cÊu c©y trång lµ thµnh phÇn c¸c gièng vµ lo¹i c©y trång ®−îc bè trÝ theo kh«ng gian vµ thêi gian trong hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp nh»m tËn dông hîp lý nhÊt nguån lîi tù nhiªn - kinh tÕ - x· héi cña nã. Bè trÝ c¬ cÊu c©y trång hîp lý lµ biÖn ph¸p kü thuËt tæng hîp, nh»m s¾p xÕp l¹i ho¹t ®éng cña hÖ sinh th¸i. Mét c¬ cÊu c©y trång hîp lý khi nã lîi dông tèt nhÊt ®iÒu kiÖn khÝ hËu, nguån n−íc, tr¸nh thiªn tai, lîi dông ®Æc tÝnh sinh häc cña c©y trång, tr¸nh s©u bÖnh vµ cá d¹i, b¶o ®¶m s¶n l−îng cao, tû lÖ s¶n phÈm cã chÊt l−îng lín, ®¶m b¶o ph¸t triÓn tèt ngµnh ch¨n nu«i vµ c¸c ngµnh kinh tÕ hç trî, sö dông lao ®éng vËt t− kü thuËt tèt. 7
NguyÔn V¨n LuËt (1991) [14] cho r»ng hÖ thèng c©y trång lµ tæ hîp c©y trång bè trÝ theo kh«ng gian vµ thêi gian víi biÖn ph¸p kü thuËt ®−îc thùc hiÖn nh»m ®¹t n¨ng suÊt c©y trång cao, n©ng cao ®é ph× nhiªu cña ®Êt, ®ång thêi b¶o vÖ m«i tr−êng. Ngoµi ra, cho ®Õn nay cã rÊt nhiÒu t¸c gi¶ ®· nghiªn cøu vÒ hÖ thèng c©y trång cña tõng vïng ë ViÖt Nam nh− Cao Liªm (1990) [13], Ph¹m ChÝ Thµnh (1994) [27], Hµ ThÞ Thanh B×nh, NguyÔn ThÞ Lan [1] c¸c t¸c gi¶ ®Òu x¸c ®Þnh ®−îc hÖ thèng c©y trång cña tõng vïng, x¸c ®Þnh møc ®é thÝch hîp vµ h−íng chuyÓn ®æi cña hÖ thèng c©y trång. 2.1.3. T×nh h×nh sö dông ®Êt n«ng nghiÖp trªn thÕ giíi vµ ë ViÖt Nam §Êt n«ng nghiÖp lµ nh©n tè v« cïng quan träng ®èi víi s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, s¶n xuÊt n«ng nghiÖp kh«ng chØ nu«i sèng con ng−êi, mµ cßn ®em l¹i nguån thu nhËp quan träng cña hÇu hÕt c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn. Trong t−¬ng lai víi sù ph¸t triÓn d©n sè ngµy mét t¨ng nhanh th× nhu cÇu l−¬ng thùc thùc phÈm lµ mét søc Ðp lín, sÏ ®Æt nÒn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ tµi nguyªn ®Êt vµo mét t×nh tr¹ng qu¸ t¶i. §Ó ®¶m b¶o an ninh l−¬ng thùc cho m×nh, loµi ng−êi ph¶i t¨ng c−êng c¸c biÖn ph¸p khai hoang ®Êt ®ai, do ®ã ®· ph¸ vì c©n b»ng sinh th¸i cña nhiÒu vïng, ®Êt ®ai bÞ khai th¸c triÖt ®Ó vµ kh«ng cßn thêi gian nghØ, c¸c biÖn ph¸p gi÷ g×n ®é ph× nhiªu ®Êt kh«ng cßn ®−îc ¸p dông n÷a. KÕt qu¶ hµng lo¹t diÖn tÝch bÞ tho¸i hãa trªn ph¹m vi toµn thÕ giíi qua c¸c h×nh thøc do mÊt chÊt dinh d−ìng vµ chÊt h÷u c¬, xãi mßn, nhiÔm mÆn vµ ph¸ ho¹i cÊu tróc cña tÇng ®Êt. Trong mét b¸o c¸o nghiªn cøu vÒ tµi nguyªn ®Êt cho d©n sè trong t−¬ng lai cña tæ chøc FAO còng ®· c¶nh b¸o r»ng: trong 117 n−íc ®ang ph¸t triÓn ®−îc ®iÒu tra, th× kh«ng d−íi 64 n−íc kh«ng cã kh¶ n¨ng ®¸p øng l−¬ng thùc cho sù gia t¨ng d©n sè vµo nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kû XXI, nÕu nh− c¸c quèc gia nµy kh«ng ¸p dông biÖn ph¸p th©m canh, sö dông, b¶o vÖ tèt tµi nguyªn ®Êt. Dù tr÷ ®Êt canh t¸c t¹i c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn kh¸ lín, song ph©n bè kh«ng ®ång ®Òu chñ yÕu tËp trung ë c¸c n−íc Ch©u Phi vµ Ch©u Mü - La tinh [47]. 8
Ng−êi ta −íc tÝnh r»ng cã tíi 15% tæng diÖn tÝch ®Êt trªn tr¸i ®Êt bÞ tho¸i ho¸ do nh÷ng hµnh ®éng cña con ng−êi g©y ra [17]. Theo P.Buingh [39] toµn bé ®Êt cã kh¶ n¨ng n«ng nghiÖp cña thÕ giíi kho¶ng 3,3 tû ha (chiÕm 22% tæng diÖn tÝch ®Êt liÒn); kho¶ng 78% (xÊp xØ 11,7 tû ha) kh«ng dïng vµo n«ng nghiÖp v×: Qu¸ dèc 2,682 tû ha (18%) Qu¸ kh« 2,533 tû ha (17%) Qu¸ l¹nh 2,235 tû ha (15%) §ãng b¨ng 1,490 tû ha (10%) Qu¸ máng 1,341 tû ha (9%) Qu¸ nghÌo dinh d−ìng 0,745 tû ha (5%) Qu¸ lÇy 0,596 tû ha (4%) §Êt trång trät lµ ®Êt ®ang sö dông, ta cã lo¹i ®Êt ch−a sö dông nh−ng cã kh¶ n¨ng trång trät. §Êt trång trät cña thÕ giíi cã kho¶ng 1,5 tû ha (chiÕm xÊp xØ 10,8% tæng diÖn tÝch ®Êt ®ai vµ 46% ®Êt cã kh¶ n¨ng trång trät, nh− vËy cßn 54% ®Êt cã kh¶ n¨ng trång trät ch−a ®−îc khai th¸c [39]. HiÖn nay trªn thÕ giíi cã kho¶ng 3,5 tû ha ®Êt n«ng nghiÖp, trong ®ã con ng−êi ®· khai th¸c kho¶ng 1,5 tû ha vµ cã xu h−íng ngµy cµng më réng quy m«. DiÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp ®−îc ph©n bè nh− sau: Ch©u Mü chiÕm 35%, Ch©u ¸ chiÕm 26%, Ch©u ¢u chiÕm 13%, Ch©u Phi chiÕm 20%, Ch©u §¹i d−¬ng chiÕm 6%. Nh− vËy Ch©u ¸ vµ Ch©u Phi cã tiÒm n¨ng ®Êt n«ng nghiÖp lín nhÊt. Tuy nhiªn nguån ®Êt ë Ch©u ¸ gÇn nh− ®· c¹n kiÖt, ®ång thêi víi c− ngô cña gÇn 1/2 d©n sè trªn thÕ giíi, Ch©u ¸ lµ n¬i cã ®Êt canh t¸c chÞu nhiÒu ¸p lùc nhÊt cña sù gia t¨ng d©n sè [48]. §Êt canh t¸c cña thÕ giíi cã h¹n chÕ vµ ®−îc dù ®o¸n lµ ngµy cµng t¨ng do khai th¸c thªm nh÷ng diÖn tÝch ®Êt cã kh¶ n¨ng lµm n«ng nghiÖp nh»m ®¸p øng nhu cÇu vÒ l−¬ng thùc thùc phÈm cho loµi ng−êi. Tuy nhiªn do d©n sè ngµy mét t¨ng nhanh nªn b×nh qu©n diÖn tÝch ®Êt canh t¸c trªn ®Çu ng−êi ngµy mét gi¶m. 9
B¶ng 1. T×nh h×nh diÔn biÕn vµ dù b¸o diÖn tÝch ®Êt canh t¸c vµ d©n sè trªn thÕ giíi N¨m D©n sè DiÖn tÝch ®Êt DiÖn tÝch ®Êt (triÖu ng−êi) canh t¸c (106 ha ) canh t¸c/ng−êi (ha) 1965 3.027 1.380 0,46 1980 4.450 1.500 0,34 1990 5.100 1.510 0,30 2000 6.200 1.540 0,25 2025 8.300 1.650 0,20 (Nguån: Hopking vµ c¸c céng sù -1982 [9]) ViÖt Nam lµ n−íc cã b×nh qu©n diÖn tÝch ®Êt trªn ®Çu ng−êi vµo lo¹i thÊp nhÊt trªn thÕ giíi. Theo b¸o c¸o cña Tæng côc §Þa chÝnh n¨m 1997 so víi 10 n−íc khu vùc §«ng Nam ¸, ViÖt Nam cã tæng diÖn tÝch tù nhiªn ®øng hµng thø 4, nh−ng d©n sè ®øng hµng thø hai nªn b×nh qu©n diÖn tÝch trªn ®Çu ng−êi cña n−íc ta ®øng hµng thø 9, chØ cao h¬n Singapore [9]. B¶ng 2. BiÕn ®éng diÖn tÝch vÒ sö dông ®Êt n«ng nghiÖp ë ViÖt Nam (n¨m 1990-1998) Tæng DT ®Êt Tæng DT ®Êt c©y D©n sè B×nh qu©n DT ®Êt N¨m n«ng nghiÖp trång hµng n¨m (1000 c©y trång hµng (1000 ha) (1000 ha) ng−êi) n¨m/ ng−êi (m2) 1990 9.040,8 8.101,5 66.233,3 1.223 1991 9.409,7 8.475,1 67.774,1 1.250 1992 9.752,0 8.755,2 69.405,2 1.261 1993 9.979,9 8.894,4 71.025,6 1.252 1994 10.381,4 9.000,6 72.509,5 1.241 1995 10.496,9 9.224,4 73.962,4 1.247 1996 10.928,9 9.486,1 75.355,2 1.258 1997 11.316,4 9.680,9 76.714,5 1.261 1998 11.704,8 10.011,3 76.325,0 1.311 (Nguån: Sè liÖu thèng kª 2000) [26] 10
Theo sè liÖu thèng kª cña nhµ xuÊt b¶n Thèng kª Hµ Néi n¨m 2000 diÖn tÝch ®Êt canh t¸c cña ViÖt Nam cã biÕn ®éng lín, cô thÓ n¨m 1990 diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp lµ 9.040.800 ha, diÖn tÝch ®Êt canh t¸c lµ 8.101.500 ha, b×nh qu©n diÖn tÝch ®Êt canh t¸c trªn ®Çu ng−êi lµ 1.223 m2, ®Õn n¨m 1998 diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp lµ 11.704.800 ha, diÖn tÝch ®Êt canh t¸c lµ 10.011.300 ha, b×nh qu©n diÖn tÝch ®Êt canh t¸c trªn ®Çu ng−êi lµ 1.311 m2. Qua ®ã cho chóng ta thÊy tÇm quan träng cña s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ®èi víi sù nghiÖp ph¸t triÓn chung vµ còng thÊy ®−îc sù quan t©m cña §¶ng vµ Nhµ n−íc trong vÊn ®Ò ph¸t triÓn n«ng nghiÖp cña ®Êt n−íc. Theo Vò Ngäc Tuyªn [39], ®Êt ®ai ViÖt Nam chñ yÕu lµ ®Êt dèc bÞ chia c¾t nhiÒu. C¶ n−íc chØ cã 12,8 triÖu ha ®Êt (39% diÖn tÝch c¶ n−íc) lµ ®Êt Ýt dèc, cßn l¹i lµ ®Êt dèc, bÞ chia c¾t nhiÒu kho¶ng 15,8 triÖu ha (48%). B¶ng 3. C¬ cÊu sö dông ®Êt n«ng nghiÖp ë n−íc ta ®Õn n¨m 2003 Lo¹i ®Êt DiÖn tÝch (ha) Tû lÖ % Tæng diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp 9.510.529 100,00 §Êt trång c©y hµng n¨m 5.960.336 62,67 - §Êt lóa n−íc 4.026.213 67,55 - §Êt n−¬ng rÉy 654.594 10,98 §Êt trång c©y l©u n¨m 2.302.566 24,21 - §Êt trång c©y c«ng nghiÖp l©u n¨m 1.618.251 70,28 §Êt v−ên t¹p 615.899 6,48 §Êt mÆt n−íc nu«i trång thñy s¶n 589.111 6,19 (Nguån: Tæng Côc §Þa chÝnh [25]) N−íc ta lµ n−íc cã diÖn tÝch tù nhiªn xÕp hµng thø 59 trong tæng sè 200 11
n−íc trªn thÕ giíi, nh−ng cã d©n sè xÕp hµng thø 13 trªn thÕ giíi. Theo thèng kª, b×nh qu©n ®Êt ®ai trªn ®Çu ng−êi cña thÕ giíi lµ 3,0 ha, óc lµ 52,4 ha, Canada lµ 11,2 ha, Trung Quèc lµ 0,8 ha, cßn ViÖt Nam lµ 0,43 ha [46]. Nh− vËy b×nh qu©n diÖn tÝch ®Êt tù nhiªn trªn ®Çu ng−êi ë n−íc ta chØ b»ng 1/7 b×nh qu©n diÖn tÝch ®Êt trªn ®Çu ng−êi cña thÕ giíi. Lµ mét n−íc cã ®a phÇn d©n sè lµm nghÒ n«ng, b×nh qu©n diÖn tÝch ®Êt canh t¸c trªn ®Çu ng−êi n«ng d©n rÊt thÊp lµ mét trë ng¹i to lín. §Ó v−ît qua, ph¸t triÓn mét nÒn n«ng nghiÖp ®ñ søc cung cÊp l−¬ng thùc, thùc phÈm cho toµn d©n vµ cã mét phÇn xuÊt khÈu cÇn biÕt c¸ch khai th¸c hîp lý ®Êt ®ai, triÖt ®Ó tiÕt kiÖm ®Êt, sö dông ®Êt cã hiÖu qu¶ cao trªn c¬ së ph¸t triÓn mét nÒn n«ng nghiÖp bÒn v÷ng. 2.1.4. Nh÷ng ®Þnh h−íng chÝnh trong sö dông bÒn v÷ng ®Êt ®åi nói ë vïng nói phÝa B¾c Héi nghÞ quèc tÕ vÒ qu¶n lý ®Êt ®åi nói t¹i B¾c Kinh kªu gäi: "... mét tiÒm n¨ng lín lao ®ang n»m trong c¸c vïng cao nhiÖt ®íi, c¸c n−íc ph¸t triÓn còng nh− ®ang ph¸t triÓn cÇn t¨ng c−êng ®Çu t− vµ nç lùc t¨ng søc s¶n xuÊt cña vïng cao. §iÒu ®ã sÏ cã lîi kh«ng nh÷ng chØ cho n«ng d©n ®Þa ph−¬ng mµ cßn cho c¶ nh©n lo¹i nãi chung"[23]. HiÖn nay ë phÇn lín c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn, h−íng ph¸t triÓn s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp lµ më réng ë c¸c vïng ®åi nói, bëi v× do sù gia t¨ng nhanh vÒ d©n sè nªn hÇu hÕt c¸c vïng ®ång b»ng ®Êt ®ai ®· ®−îc ®−a vµo khai th¸c sö dông vµ ViÖt Nam còng kh«ng n»m ngoµi ngo¹i lÖ nµy. ë ViÖt Nam ®Êt ®åi nói chiÕm tû lÖ chñ yÕu trong quü ®Êt quèc gia bëi cã tíi 75% diÖn tÝch ®Êt ®ai thuéc ®Êt ®åi nói. Trong sè 10.027.265 ha ®Êt ch−a sö dông th× ®Êt ®åi nói chiÕm 76,78% diÖn tÝch ®Êt ch−a sö dông c¶ n−íc [8]. Do vËy, viÖc ph¸t triÓn më réng diÖn tÝch ®Êt n«ng, l©m nghiÖp nh÷ng thËp kû tíi phô thuéc chñ yÕu vµo h−íng qu¶n lý, sö dông cã hiÖu qu¶ quü ®Êt ®åi nói vèn rÊt ®a d¹ng, giµu tiÒm n¨ng nh−ng còng dÔ bÞ tho¸i ho¸ mét c¸ch nghiªm träng. Ngoµi viÖc ®ãng gãp cho s¶n xuÊt n«ng, l©m nghiÖp phôc vô 12
cho d©n sinh, vïng ®åi nói cßn cã chøc n¨ng duy tr× c©n b»ng sinh th¸i, ®iÒu tiÕt n−íc, b¶o vÖ ®Êt cho ®ång b»ng. Do tÇm quan träng cña tµi nguyªn ®Êt miÒn nói cho nªn h−íng sö dông hîp lý, hiÖu qu¶ vµ bÒn v÷ng ®Êt ®åi nói cÇn cã nh÷ng ®Þnh h−íng chÝnh cho ph¸t triÓn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp theo h−íng: - Sö dông hîp lý kÕt hîp víi viÖc b¶o vÖ ®Êt b»ng c¸ch bè trÝ c¸c hÖ thèng c©y trång, vËt nu«i phï hîp víi tõng vïng, tiÓu vïng sinh th¸i n«ng nghiÖp (c¸c c©y trång nhiÖt ®íi ë ®é cao d−íi 700m, c©y trång ¸ nhiÖt ®íi ë ®é cao 700 - 900 - 1800m). Ph¸t huy thÕ m¹nh thùc tÕ cña vïng nói phÝa B¾c vÒ trång c©y l©u n¨m vµ ch¨n nu«i gia sóc. - H¹n chÕ tèi ®a qu¸ tr×nh xãi mßn, röa tr«i b»ng c¸c kü thuËt canh t¸c trªn ®Êt dèc nh»m gi÷ ®Êt, duy tr× ®é Èm ®Êt, gi÷ chÊt dinh d−ìng vµ lµm cho ®Êt ngµy thªm ph× nhiªu. B¶o vÖ th¶m thùc vËt rõng kÕt hîp víi ¸p dông c¸c biÖn ph¸p tæng hîp ®Ó phßng, chèng xãi mßn, trong ®ã m« h×nh n«ng l©m kÕt hîp ®−îc x¸c ®Þnh −u tiªn. - TËp trung quy ho¹ch s¶n xuÊt ë c¸c vïng thung lòng, lßng ch¶o, ®åi nói thÊp tho¶i vµ ë c¸c vïng träng ®iÓm cã kh¶ n¨ng ph¸t triÓn c©y c«ng nghiÖp, c©y ®Æc s¶n, c©y ¨n qu¶ vµ ch¨n nu«i gia sóc. Sö dông cã hiÖu qu¶ c¸c lo¹i ®Êt phï sa, ®Êt ®en, ®Êt dèc tô, ®Êt n©u vµng trªn phï sa cæ ®Ó ph¸t triÓn hoa mµu, l−¬ng thùc vµ c©y c«ng nghiÖp ng¾n ngµy. §èi víi ®Êt ®åi nói dèc chó träng khai th¸c tèt c¸c lo¹i ®Êt trªn ®¸ v«i, ®¸ macma baz¬ vµ trung tÝnh, ®¸ sÐt vµ biÕn chÊt ë nh÷ng vïng phÇn nhiÒu ®Êt cã tÇng dµy ®Ó trång c©y c«ng nghiÖp l©u n¨m, c©y ¨n qu¶, c©y d−îc liÖu vµ lµm ®ång cá ch¨n th¶. - Duy tr×, c¶i thiÖn ®é ph× ®Êt cho nh÷ng diÖn tÝch cã ®iÒu kiÖn th©m canh ë vïng thung lòng, lßng ch¶o hoÆc ruéng bËc thang, sö dông ®i ®«i víi c¶i t¹o vµ b¶o vÖ diÖn tÝch ®Êt n«ng ngiÖp hiÖn cã trong vïng ®ång thêi tõng b−íc khai th¸c thªm ®Êt cßn cã kh¶ n¨ng ph¸t triÓn n«ng nghiÖp. 13
2.2. §¸nh gi¸ sö dông ®Êt bÒn v÷ng 2.2.1. Quan ®iÓm sö dông ®Êt bÒn v÷ng Tõ khi biÕt sö dông ®Êt ®ai vµo môc ®Ých sinh tån, ®Êt ®ai ®· trë thµnh c¬ së cÇn thiÕt cho sù sèng vµ cho t−¬ng lai ph¸t triÓn cña loµi ng−êi. Tr−íc ®©y, khi d©n sè cßn Ýt ®Ó ®¸p øng yªu cÇu cña con ng−êi viÖc khai th¸c tõ ®Êt kh¸ dÔ dµng vµ ch−a cã nh÷ng ¶nh h−ëng lín ®Õn tµi nguyªn ®Êt. Nh−ng ngµy nay, mËt ®é d©n sè ngµy cµng t¨ng, ®Æc biÖt lµ ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn th× vÊn ®Ò ®¶m b¶o l−¬ng thùc cho sù gia t¨ng d©n sè ®· trë thµnh søc Ðp ngµy cµng m¹nh mÏ lªn ®Êt ®ai. DiÖn tÝch ®Êt thÝch hîp cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ngµy cµng c¹n kiÖt, con ng−êi ph¶i më mang thªm diÖn tÝch canh t¸c trªn c¸c vïng ®Êt kh«ng thÝch hîp cho s¶n xuÊt, hËu qu¶ ®· g©y ra qu¸ tr×nh tho¸i ho¸ ®Êt mét c¸ch nghiªm träng [49]. T¸c ®éng cña con ng−êi tíi ®Êt ®· lµm cho ®é ph× nhiªu cña ®Êt ngµy cµng suy gi¶m vµ dÉn ®Õn tho¸i ho¸ ®Êt, lóc ®ã rÊt khã cã kh¶ n¨ng phôc håi ®é ph× ®Êt hoÆc ph¶i chi phÝ rÊt tèn kÐm míi cã thÓ phôc håi ®−îc. §Êt víi 5 chøc n¨ng chÝnh lµ “Duy tr× vßng tuÇn hoµn sinh ho¸ vµ ®Þa ho¸ häc; ph©n phèi n−íc; tÝch tr÷ vµ ph©n phèi vËt chÊt; mang tÝnh ®Öm vµ ph©n phèi n¨ng l−îng” (De Kimpe vµ Warkentin - 1998) [43], lµ nh÷ng trî gióp cÇn thiÕt cho c¸c hÖ sinh th¸i. Môc ®Ých cña s¶n xuÊt lµ t¹o ra lîi nhuËn lu«n chi phèi c¸c t¸c ®éng cña con ng−êi lªn ®Êt ®ai vµ m«i tr−êng tù nhiªn, nh÷ng gi¶i ph¸p sö dông vµ qu¶n lý ®Êt kh«ng thÝch hîp chÝnh lµ nguyªn nh©n dÉn ®Õn sù mÊt c©n b»ng lín trong ®Êt, sÏ lµm cho ®Êt bÞ tho¸i ho¸. Sö dông ®Êt mét c¸ch cã hiÖu qu¶ vµ bÒn v÷ng lu«n lµ mong muèn cho sù tån t¹i t−¬ng lai vµ ph¸t triÓn cña loµi ng−êi. ChÝnh bëi vËy, viÖc t×m kiÕm c¸c gi¶i ph¸p sö dông ®Êt thÝch hîp, bÒn v÷ng ®· ®−îc nhiÒu nhµ nghiªn cøu ®Êt vµ c¸c tæ chøc quèc tÕ rÊt quan t©m vµ kh«ng ngõng hoµn thiÖn theo sù ph¸t triÓn cña khoa häc [9]. Néi dung sö dông ®Êt bÒn v÷ng bao hµm ë mét vïng trªn bÒ mÆt tr¸i ®Êt 14
víi tÊt c¶ c¸c ®Æc tr−ng: KhÝ hËu, ®Þa h×nh, thæ nh−ìng, chÕ ®é thuû v¨n, ®éng vËt - thùc vËt vµ c¶ nh÷ng ho¹t ®éng c¶i thiÖn viÖc sö dông vµ qu¶n lý ®Êt ®ai nh−: hÖ thèng tiªu n−íc, x©y dùng ®ång ruéng... Do ®ã th«ng qua ho¹t ®éng thùc tiÔn sö dông ®Êt chóng ta ph¶i x¸c ®Þnh ®−îc nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan ®Õn c¸c yÕu tè t¸c ®éng ®Õn kh¶ n¨ng bÒn v÷ng ®Êt ®ai trªn ph¹m vi cô thÓ cña tõng vïng ®Ó tr¸nh khái nh÷ng sai lÇm trong sö dông ®Êt, ®ång thêi h¹n chÕ ®−îc nh÷ng t¸c h¹i ®èi víi m«i tr−êng sinh th¸i [9]. Theo Fetry [45] sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong lÜnh vùc n«ng nghiÖp chÝnh lµ sù b¶o tån ®Êt, n−íc, c¸c nguån ®éng vµ thùc vËt, kh«ng bÞ suy tho¸i m«i tr−êng, kü thuËt thÝch hîp, lîi Ých kinh tÕ vµ chÊp nhËn ®−îc vÒ mÆt x· héi. FAO ®· ®−a ra c¸c chØ tiªu cô thÓ cho n«ng nghiÖp bÒn v÷ng lµ: - Tho¶ m·n nhu cÇu dinh d−ìng c¬ b¶n cña c¸c thÕ hÖ hiÖn t¹i vµ t−¬ng lai vÒ c¶ sè l−îng, chÊt l−îng vµ c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp kh¸c. - Cung cÊp l©u dµi viÖc lµm, ®ñ thu nhËp vµ c¸c ®iÒu kiÖn sèng lµm viÖc tèt cho mäi ng−êi trùc tiÕp lµm n«ng nghiÖp. - Duy tr× vµ cã thÓ t¨ng c−êng kh¶ n¨ng s¶n xuÊt cña c¸c c¬ së tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ kh¶ n¨ng t¸i sinh s¶n xuÊt c¸c nguån tµi nguyªn t¸i t¹o mµ kh«ng ph¸ vì chøc n¨ng cña c¸c chu tr×nh sinh th¸i, kh«ng ph¸ vì b¶n s¾c v¨n ho¸ x· héi cña c¸c céng ®ång ë n«ng th«n hoÆc g©y « nhiÔm m«i tr−êng. - Gi¶m tèi thiÓu kh¶ n¨ng bÞ tæn th−¬ng trong n«ng nghiÖp, cñng cè lßng tin cho ng−êi d©n [29]. 2.2.2. §¸nh gi¸ sö dông ®Êt bÒn v÷ng §Ó duy tr× ®−îc sù bÒn v÷ng cña ®Êt ®ai, Smyth A.J vµ Dumanski.J [49] ®· x¸c ®Þnh 5 nguyªn t¾c cã liªn quan ®Õn sö dông ®Êt bÒn v÷ng lµ: - Duy tr× n©ng cao c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt (hiÖu qu¶ s¶n xuÊt) - Gi¶m møc ®é rñi ro ®èi víi s¶n xuÊt (an toµn) - B¶o vÖ tiÒm n¨ng c¸c nguån tµi nguyªn tù nhiªn, chèng l¹i sù tho¸i ho¸ ®èi víi chÊt l−îng ®Êt vµ n−íc (b¶o vÖ) 15
- Kh¶ thi vÒ mÆt kinh tÕ (tÝnh kh¶ thi) - §−îc chÊp nhËn cña x· héi Nh− vËy, theo t¸c gi¶ sö dông ®Êt bÒn v÷ng kh«ng chØ thuÇn tuý vÒ mÆt tù nhiªn mµ cßn c¶ vÒ mÆt m«i tr−êng, lîi Ých kinh tÕ vµ x· héi. N¨m nguyªn t¾c trªn ®−îc coi lµ trô cét cña sö dông ®Êt ®ai bÒn v÷ng lµ nh÷ng môc tiªu cÇn ph¶i ®¹t ®−îc. NÕu thùc tÕ mµ diÔn ra ®ång bé so víi c¸c môc tiªu th× kh¶ n¨ng bÒn v÷ng sÏ ®¹t ®−îc. NÕu chØ ®¹t mét hay vµi môc tiªu mµ kh«ng ph¶i tÊt c¶ th× kh¶ n¨ng bÒn v÷ng chØ mang tÝnh bé phËn [10]. VËn dông nguyªn t¾c trªn, ë ViÖt Nam mét lo¹i h×nh sö dông ®Êt ®−îc xem lµ bÒn v÷ng th× ph¶i ®¹t 3 yªu cÇu sau: - BÒn v÷ng vÒ kinh tÕ: C©y trång cho hiÖu qu¶ kinh tÕ cao, ®−îc thÞ tr−êng chÊp nhËn. - BÒn v÷ng vÒ mÆt x· héi: Thu hót ®−îc lao ®éng, ®¶m b¶o ®êi sèng x· héi ph¸t triÓn. - BÒn v÷ng vÒ m«i tr−êng: Lo¹i h×nh sö dông ®Êt ph¶i b¶o vÖ ®−îc ®é mµu mì cña ®Êt, ng¨n chÆn tho¸i ho¸ ®Êt vµ b¶o vÖ m«i tr−êng sinh th¸i. Ba yªu cÇu bÒn v÷ng trªn lµ ®Ó xem xÐt vµ ®¸nh gi¸ c¸c lo¹i h×nh sö dông ®Êt hiÖn t¹i. Th«ng qua viÖc xem xÐt vµ ®¸nh gi¸ theo c¸c yªu cÇu trªn ®Ó gióp cho viÖc ®Þnh h−íng ph¸t triÓn n«ng nghiÖp ë tõng vïng sinh th¸i [29]. Tãm l¹i, ho¹t ®éng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp cña con ng−êi diÔn ra hÕt søc ®a d¹ng trªn nhiÒu vïng ®Êt kh¸c nhau vµ còng v× thÕ kh¸i niÖm sö dông ®Êt bÒn v÷ng thÓ hiÖn trong nhiÒu ho¹t ®éng s¶n xuÊt vµ qu¶n lý ®Êt ®ai trªn tõng vïng ®Êt x¸c ®Þnh theo nhu cÇu vµ môc ®Ých sö dông cña con ng−êi. §Êt ®ai trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp chØ ®−îc gäi lµ sö dông ®Êt bÒn v÷ng trªn c¬ së duy tr× c¸c chøc n¨ng chÝnh cña ®Êt ®ai lµ ®¶m b¶o kh¶ n¨ng s¶n xuÊt cña c©y trång mét c¸ch æn ®Þnh, kh«ng lµm suy gi¶m vÒ chÊt l−îng tµi nguyªn ®Êt theo thêi gian vµ viÖc sö dông ®Êt kh«ng g©y ¶nh h−ëng xÊu ®Õn m«i tr−êng sèng cña con ng−êi vµ sinh vËt. 16
2.2.3. Ph¸t triÓn n«ng nghiÖp bÒn v÷ng §iÒu quan träng trong ph¸t triÓn n«ng nghiÖp bÒn v÷ng lµ biÕt sö dông hîp lý nguån tµi nguyªn ®Êt ®ai, gi÷ g×n vµ c¶i thiÖn chÊt l−îng m«i tr−êng, cã hiÖu qu¶ kinh tÕ, n¨ng suÊt cao vµ æn ®Þnh, t¨ng c−êng chÊt l−îng cuéc sèng vµ h¹n chÕ rñi ro. Môc tiªu lµ ph¸t triÓn n«ng nghiÖp bÒn v÷ng lµ x©y dùng mét hÖ thèng æn ®Þnh vÒ mÆt sinh th¸i, cã tiÒm lùc vÒ kinh tÕ, cã kh¶ n¨ng tho¶ m·n nhu cÇu cña con ng−êi mµ kh«ng lµm suy kiÖt ®Êt vµ kh«ng g©y « nhiÔm m«i tr−êng. N«ng nghiÖp bÒn v÷ng sö dông nh÷ng ®Æc tÝnh vèn cã cña c©y trång, vËt nu«i, kÕt hîp víi ®Æc tr−ng cña c¶nh quan vµ cÊu tróc trªn diÖn tÝch ®Êt sö dông thèng nhÊt. N«ng nghiÖp bÒn v÷ng lµ mét hÖ thèng mµ nhê ®ã con ng−êi cã thÓ tån t¹i vµ ph¸t triÓn ®−îc sö dông nguån tµi nguyªn phong phó cña thiªn nhiªn mµ kh«ng huû diÖt sù sèng cña tr¸i ®Êt [4]. Trong nh÷ng thËp kû gÇn ®©y, sù bïng næ d©n sè vµ ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña khoa häc kü thuËt ®· lµm biÕn ®æi c¶nh quan m«i tr−êng, lµm mÊt sù c©n ®èi nghiªm träng gi÷a nhu cÇu con ng−êi víi kh¶ n¨ng cung cÊp cña tù nhiªn, ®· lµm c¹n kiÖt dÇn c¸c nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn trong ®ã cã ®Êt. Trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, ®Ó ®¸p øng nh÷ng nhu cÇu vÒ l−¬ng thùc, thùc phÈm con ng−êi ®· t×m mäi biÖn ph¸p ®Ó ®Êt ®ai s¶n sinh ngµy cµng nhiÒu s¶n phÈm, trong ®ã cã c¶ nh÷ng biÖn ph¸p cã h¹i cho ®Êt. Víi viÖc sö dông ngµy mét t¨ng vµ kh«ng hîp lý c¸c s¶n phÈm c«ng nghiÖp ho¸ nh− ph©n bãn, thuèc b¶o vÖ thùc vËt, ho¸ chÊt, chÊt t¨ng tr−ëng... ®· lµm cho ®Êt ®ai bÞ tho¸i ho¸, kh«ng nh÷ng thÕ cßn kÐo theo c¸c th¶m häa vÒ m«i tr−êng sinh th¸i nghiªm träng. NhËn thøc ®−îc nguy c¬ ®ã, thÕ giíi ®· cã nhiÒu nghiªn cøu nh»m t×m ra mét h−íng ®i thÝch hîp trong sö dông ®Êt n«ng nghiÖp. Mét trong nh÷ng quan ®iÓm phæ biÕn hiÖn nay lµ ph¸t triÓn mét nÒn n«ng nghiÖp bÒn v÷ng. Theo Rosemary Morrow th× n«ng nghiÖp bÒn v÷ng ®−îc x©y dùng trªn nÒn 17
t¶ng cña sinh th¸i häc, tøc lµ sù nghiªn cøu nh÷ng mèi liªn hÖ vµ t−¬ng quan gi÷a c¸c c¬ thÓ sèng vµ m«i tr−êng cña chóng. HiÖu qu¶ cña mét ph−¬ng ph¸p míi lµ lµm bÒn v÷ng vµ phong phó h¬n cho cuéc sèng mµ kh«ng g©y suy tho¸i m«i tr−êng thiªn nhiªn vµ x· héi [21]. C¸c t¸c gi¶ Bill Mollison vµ R.M. Slay trong cuèn “§¹i c−¬ng vÒ n«ng nghiÖp bÒn v÷ng” cho r»ng: “N«ng nghiÖp bÒn v÷ng lµ sù thiÕt kÕ nh÷ng hÖ thèng ®Þnh canh l©u bÒn. §ã lµ triÕt lý vµ mét c¸ch tiÕp cËn vÒ sö dông ®Êt ®ai, liªn kÕt tiÓu khÝ hËu, c©y trång hµng n¨m vµ l©u n¨m, vËt nu«i, ®Êt, n−íc vµ nh÷ng nhu cÇu cña con ng−êi, x©y dùng nªn nh÷ng céng ®ång chÆt chÏ vµ cã hiÖu qu¶”[15]. Nghiªn cøu vÒ n«ng nghiÖp bÒn v÷ng, cã thÓ thÊy nh÷ng nÐt chñ yÕu lµ: - Mét hÖ thèng t¹o ra nh÷ng m« h×nh ®Þnh canh l©u bÒn b»ng c¸ch kÕt hîp thiÕt kÕ sinh th¸i. - Mét sù tæng hîp hiÓu biÕt truyÒn thèng víi khoa häc hiÖn ®¹i, ¸p dông cho c¶ thµnh thÞ vµ n«ng th«n. - N«ng nghiÖp bÒn v÷ng lÊy c¸c hÖ thèng thiªn nhiªn lµm mÉu vµ hµnh ®éng hoµ hîp víi thiªn nhiªn nh»m thiÕt kÕ nh÷ng m«i tr−êng l©u bÒn cung cÊp nh÷ng nhu cÇu c¬ b¶n cho con ng−êi. - N«ng nghiÖp bÒn v÷ng thóc ®Èy chóng ta tham gia cã ý thøc vµo viÖc gi¶i quyÕt nhiÒu vÊn ®Ò ®Æt ra ë ph¹m vi ®Þa ph−¬ng vµ toµn cÇu [21]. 2.3. Sö dông ®Êt n«ng nghiÖp vµ tËp qu¸n canh t¸c cña ®ång bµo d©n téc Dao vµ H'M«ng ViÖt Nam n»m trong vïng khÝ hËu nhiÖt ®íi giã mïa, ®Þa h×nh phøc t¹p, 3/4 ®Êt ®ai lµ ®åi nói, l¹i kÐo dµi trªn 16 vÜ ®é, nªn ®· cã sù ph©n ho¸ m¹nh mÏ vÒ m«i tr−êng tù nhiªn, t¹o nªn nguån tµi nguyªn phong phó víi sù ®a d¹ng sinh häc rÊt cao. ViÖt Nam cã 54 d©n téc anh em víi sè d©n trªn 80 triÖu ng−êi, nhiÒu phong tôc tËp qu¸n kh¸c nhau, g¾n bã víi nguån tµi nguyªn ®a 18
d¹ng Êy lµm thµnh hÖ thèng trong mèi t−¬ng t¸c x· héi - thiªn nhiªn v« cïng phong phó vµ phøc t¹p, trong ®ã mçi hÖ sinh th¸i cã thµnh phÇn, cÊu tróc, s¾c th¸i vµ chøc n¨ng riªng [41]. Vïng cao phÝa B¾c cã d©n sè trªn 12 triÖu ng−êi víi 30 d©n téc thuéc 7 nhãm ng«n ng÷ chÝnh, trong ®ã cã gÇn 6 triÖu ng−êi thuéc c¸c d©n téc Ýt ng−êi, chiÕm qu¸ nöa d©n sè c¸c ®ång bµo thiÓu sè c¶ n−íc. §iÓm cÇn l−u ý lµ cã rÊt nhiÒu ®iÓm t−¬ng ®ång trong ®iÒu kiÖn tù nhiªn kh¸c nhau, ®iÒu ®ã ®· gãp phÇn b¶o tån ®−îc nh÷ng t−¬ng ®ång vÒ v¨n ho¸. Hä cã sù hiÓu biÕt vÒ m«i tr−êng ®Þa ph−¬ng thËt ®¸ng kinh ng¹c nh−ng cßn rÊt Ýt ®−îc biÕt ®Õn [41]. Céng ®ång ng−êi Dao vµ ng−êi H’M«ng ë ViÖt Nam c− tró chñ yÕu ë nh÷ng n¬i cao nhÊt, hiÓm trë nhÊt, th−êng cã ®é cao tuyÖt ®èi trªn 800m. §©y ®−îc coi lµ nh÷ng n¬i s©u nhÊt, xa nhÊt vµ vÒ kinh tÕ th× còng lµ n¬i khã kh¨n nhÊt. Song hä vÉn l−u gi÷ hÇu hÕt c¸c truyÒn thèng v¨n ho¸ vµ n«ng nghiÖp cña m×nh [41]. VÒ canh t¸c vµ qu¶n lý n−¬ng rÉy trong mçi bèi c¶nh v¨n ho¸ ®Òu s¶n sinh ra nh÷ng ph−¬ng thøc qu¶n lý tµi nguyªn thÓ hiÖn qua c¸c hÖ canh t¸c hay c¸c ph−¬ng ph¸p sö dông ®Êt t−¬ng øng víi nã: Ng−êi H’M«ng ë vïng cao nói ®¸ MÌo V¹c - §ång V¨n sèng ë mét vïng ®Êt ®ai hiÕm hoi, n−íc n«i thiÕu thèn, khÝ hËu kh¾c nghiÖt. M«i tr−êng khã kh¨n Êy ®· lµm n¶y sinh mét hÖ canh t¸c rÊt ®éc ®¸o: thæ canh hèc ®¸ cïng víi ruéng mµu [41]. Ng−êi Dao ë vïng gi÷a Yªn B¸i cã ph−¬ng thøc lu©n canh rõng - rÉy næi tiÕng víi c©y quÕ trong thêi kú bá ho¸. D−êng nh− ng−êi Dao g¾n bã víi rõng nhiÒu h¬n, tuy hä cïng sèng trªn vïng ®Êt dèc. VÒ canh t¸c trªn ®Êt dèc, nhê ®· tõng tr¶i l©u ®êi trªn m¶nh ®Êt cña m×nh nªn ng−êi d©n miÒn nói vïng cao tÝch luü ®−îc nhiÒu tri thøc vµ kinh nghiÖm trªn c¬ së ®ã x©y dùng c¸c kü thuËt khai th¸c nguån tµi nguyªn ®Êt, n−íc, khÝ hËu rÊt phï hîp víi hoµn c¶nh cña hä. TÝnh ®a d¹ng vµ ®Þa ph−¬ng ho¸ cao ®é cña c¸c tri thøc vµ kü thuËt b¶n ®Þa lµm cho chóng ta rÊt khã kh¸i qu¸t ho¸ chóng, v¶ l¹i viÖc kh¸i qu¸t ho¸ cao ®é sÏ lµm mÊt tÝnh ®Þa ph−¬ng vµ còng lµm mÊt lu«n gi¸ trÞ øng dông cña chóng 19
[24]. Nãi chung ë miÒn nói, ruéng ®−îc cµy bõa nhiÒu lÇn, nÕu ®· giÇm th× dïng tr©u quÇn ®¶o nhiÒu lÇn cho r¬m r¹ trén víi bïn chãng hoai môc. Bê ®−îc lµm rÊt c«ng phu, vÝt kÝn lç thñng vµ lµ nh½n, b¶o ®¶m gi÷ n−íc suèt vô. Trªn ruéng c¹n c©y trång ®−îc bãn c¶ ph©n chuång vµ c¶ r¸c hun khãi. Cßn viÖc qu¶n lý nuíc lµ mét kü thuËt rÊt thuÇn thôc cña céng ®ång ng−êi Dao vµ ng−êi H’M«ng ë phÝa B¾c. MÆc dï ®Þa h×nh rÊt phøc t¹p n−íc ®−îc dÉn vµo ruéng kh¸ chñ ®éng vµ tiÕt kiÖm . ViÖc chän gièng, ®Ó gièng: ®èi víi gièng lóa, ®ång bµo d©n téc chän tõng b«ng ngay t¹i ruéng ®Ó lµm gièng, vµ cÊt gi÷ riªng tõng n¬i cho nªn gièng ®· trång vµi vô th× vÊn ®Ò ®Ó lÉn gièng Ýt x¶y ra... Gièng ®−îc cÊt gi÷ trªn g¸c cao, kh« r¸o quanh n¨m, th−êng ë vÞ trÝ trªn bÕp löa nªn cã ®é Èm rÊt thÊp vµ tr¸nh ®−îc c«n trïng. Nhê vËy mµ gièng Ýt bÞ mät, h¹t ®Òu vµ tû lÖ nÈy mÇm cao. Cßn gièng ng« còng ®−îc bµ con chän lùa rÊt kü vµ b¶o qu¶n trong c¸c qu¶ bÇu kh« trén víi tro vµ ®Æt n¬i cao trªn bÕp, tr¸nh Èm vµ nãng. VÒ viÖc s¾p xÕp thêi vô, b¶o vÖ ®Êt, n«ng nghiÖp h÷u c¬, sö dông lao ®éng... mçi n¬i ®Òu cã kinh nghiÖm riªng phï hîp víi ®Þa ph−¬ng m×nh mµ ng−êi tõ ngoµi ®Õn ph¶i nghiªn cøu kÕ thõa tr−íc khi ®−a vµo nh÷ng c¶i tiÕn. Bªn c¹nh nh÷ng kiÕn thøc vÒ kü thuËt tiªn tiÕn th× tri thøc ë ®Þa ph−¬ng còng rÊt quan träng, bëi nã ®−îc tÝch luü qua kinh nghiÖm to lín nhê tiÕp xóc chÆt chÏ víi thiªn nhiªn, d−íi ¸p lùc chän läc trong qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ cña sinh quyÓn vµ dÇn dÇn trë thµnh v¨n ho¸ truyÒn thèng. Trong quan niÖm vÒ v¨n ho¸ truyÒn thèng cã nhiÒu ng−êi cho r»ng d©n téc nµy cã nÒn v¨n ho¸ l¹c hËu h¬n, hay tiÕn bé h¬n d©n téc kia. Quan niÖm nµy lµm lu mê b¶n chÊt thÝch øng cña v¨n ho¸. Hä ®· kh«ng thÊy ®−îc r»ng v¨n ho¸ cña mét tËp ®oµn ng−êi nµo ®ã chÝnh lµ sù thÝch øng víi ®iÒu kiÖn x· héi vµ sinh th¸i ®Æc thï. C¸i lµ “tèt h¬n”víi mét tËp ®oµn ng−êi nµy ë mét thêi ®iÓm vµ mét ®Þa ®iÓm ®Æc thï nµo ®ã cã thÓ l¹i kh«ng tèt víi tËp ®oµn ng−êi kh¸c. Mäi nÒn v¨n ho¸ ®Òu lµ ph¶i häc míi cã ®−îc, lµ c¸i ®−îc chia sÎ, lµ hÖ thèng canh t¸c t−îng tr−ng, Ýt nhiÒu 20