Đối thoại trong tiểu thuyết Tôtem sói của Khương Nhung

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE DOI: 10.18173/2354-1067.2015-0067<br /> Social Sci., 2015, Vol. 60, No. 10, pp. 122-130<br /> This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> ĐỐI THOẠI TRONG TIỂU THUYẾT TÔTEM SÓI CỦA KHƯƠNG NHUNG<br /> <br /> Nguyễn Thị Tịnh Thy<br /> Khoa Ngữ văn, Đại học Sư Phạm, Đại học Huế<br /> <br /> Tóm tắt. Đối thoại trong Tôtem sói vừa là nội dung vừa là nghệ thuật, có đối thoại truyền<br /> thụ tri thức, có đối thoại bảo vệ quan điểm, có đối thoại tình cảm, có đối thoại luận đề. Qua<br /> đối thoại, tác giả Khương Nhung trình bày những quan điểm về thế giới tự nhiên, về sự ứng<br /> xử với môi trường, về mối quan hệ giữa tự nhiên và dân tộc học, xã hội học. Những tiếng<br /> nói khác nhau trong tiểu thuyết Tôtem sói vừa có chức năng dẫn dắt sự kiện, tăng sinh cốt<br /> truyện; vừa thực hiện chức năng nhận thức, chức năng giáo dục của văn học. Điều đó khiến<br /> cho tác phẩm cuốn hút người đọc không chỉ bằng cái được kể mà còn bằng cách kể, tạo nên<br /> những cuộc đối thoại giữa hiện tại và quá khứ, giữa người đọc và tác giả - văn bản, người<br /> đọc và người đọc. Và việc tiếp nhận – đối thoại này rất cần chính kiến và sự phản biện của<br /> người đọc.<br /> Từ khóa: Đối thoại, tự nhiên, môi trường, dân tộc học, người đọc.<br /> <br /> 1. Mở đầu<br /> Nửa đầu thế kỉ XX, trong các công trình khoa học của mình, nhà lí luận M.Bakhtin đã đề<br /> ra thuyết đối thoại trong văn học. Qua tiểu thuyết của Đôtxtôiepxki, M.Bakhtin khẳng định: “Tất<br /> cả đều là phương tiện, đối thoại là mục đích. Một tiếng nói không kết thúc gì hết và không giải<br /> quyết gì hết. Hai tiếng nói là cái tối thiểu của sự sống, cái tối thiểu của tồn tại” [1;235]. Đối thoại<br /> trong tiểu thuyết chính là việc “dẫn dắt chủ đề theo một số tiếng nói khác nhau, là bản thân tính<br /> nhiều tiếng nói, tính khác tiếng nói về nguyên tắc”. Đối thoại thực chất là thể hiện sự đối lập về lập<br /> trường tư tưởng của nhân vật, làm nên đặc điểm đa thanh, phức điệu cho tác phẩm. Đối thoại trong<br /> tiểu thuyết Tôtem sói của Khương Nhung đã từng được nhà phê bình Lưu Văn Lương đề cập sơ<br /> lược trong công trình Đặc trưng hậu hiện đại của phê bình sinh thái. Theo ông, “đối thoại là tiêu<br /> chí hòa giải của con người với tự nhiên, cũng là con đường hòa giải giữa tự nhiên và con người”<br /> [6]. Tuy nhiên không chỉ có thế, thông qua đối thoại, tác giả Khương Nhung còn trình bày những<br /> quan điểm về văn hóa học, dân tộc học, xã hội học.<br /> Tôtem sói từng gây nên một cơn bão trong tiếp nhận. Tác phẩm đồ sộ này có sự “đan quyện<br /> giữa tiểu thuyết và lập thuyết”: vừa ngợi ca sự kì diệu của tự nhiên, vừa phản đối dục vọng tàn phá<br /> tự nhiên của con người, vừa tái hiện văn hóa du mục, vừa truy tìm và phục hưng cội nguồn tính<br /> cách dân tộc. . . Tất cả những vấn đề mang tầm tư tưởng ấy hiện ra qua nhiều lớp đối thoại, nhiều<br /> chủ thể đối thoại, nhiều mục đích đối thoại. Trong bài viết này, chúng tôi đi sâu phân tích các dạng<br /> thức và mục đích đối thoại được trình bày trong phần nội dung dưới đây.<br /> <br /> Ngày nhận bài: 15/4/2015 Ngày nhận đăng: 10/9/2015<br /> Liên hệ: Nguyễn Thị Tịnh Thy, e-mail: nguyentinhthy@gmail.com<br /> <br /> <br /> <br /> 122<br />  Đối thoại trong tiểu thuyết Tôtem sói của Khương Nhung<br /> <br /> <br /> 2. Nội dung nghiên cứu<br /> 2.1. Đối thoại giữa những người có cùng quan điểm: nhận thức về thế giới tự<br /> nhiên<br /> Lớp đối thoại đầu tiên chiếm dung lượng lớn nhất trong Tôtem sói là giữa những người già<br /> thảo nguyên và những trí thức trẻ Bắc Kinh. Kiểu đối thoại hỏi đáp chiếm ưu thế với mục đích giải<br /> đáp, giải thích giữa người hiểu biết và người chưa hiểu biết. Qua những đối thoại này, thế giới tự<br /> nhiên hiện lên một cách sinh động và kì diệu. Có thể xem những đối thoại này là một “bách khoa<br /> toàn thư” về thảo nguyên.<br /> Qua sự khai trí của hai chuyên gia về thảo nguyên là Pilich và Ulichi, Trần Trận hiểu thế<br /> nào là triết lí “Thiên thú nhân thảo hợp nhất” (trời thú người cỏ hợp nhất). Đó là triết lí sống thuận<br /> theo tự nhiên, tôn trọng đại tự nhiên mà đặc biệt là loài sói – linh vật của người Mông Cổ.<br /> Có cái tôi mạnh mẽ, có khí phách và chí lớn, có ý chí kiên cường, tính tổ chức kỉ luật và sự<br /> gan dạ, thông minh, nhạy cảm, kiên trì, nhẫn nại, dũng cảm, mưu trí, ngoan cường; khỏe mạnh,<br /> thiện chiến, cẩn thận, cảnh giác, mạo hiểm, lợi hại, lắm mưu mẹo, dự đoán thời tiết giỏi, chịu đói<br /> chịu khát, dãi dầu mưa nắng. . . ; phong cách cao thượng, giàu tình mẫu tử, quyến luyến gia đình,<br /> yêu thiết tha cuộc sống, không bao giờ tự mãn, không bao giờ bỏ rơi đồng loại, coi thường hoàn<br /> cảnh ác liệt, hành tung bí ẩn, tinh thần dũng cảm xốc tới, uy vũ không chịu khuất, thà chết trận<br /> còn hơn chết bệnh, thà chết chứ không chịu nhục, coi cái chết như không, coi trọng tự do và mạng<br /> sống, rất giỏi tùy cơ ứng biến, rất giỏi binh pháp, kiên trì tìm kiếm cơ hội và biết chờ đợi cơ hội,<br /> xuất quỷ nhập thần, “chết rồi mà vẫn oai phong, chỉ như say rượu nằm dưới đất, ngay cả thương<br /> binh, nữ binh cũng khiến người ta bạt vía kinh hồn”. Những lời tụng ca về sức vóc, trí tuệ, tài nghệ,<br /> đạo đức và tinh thần hảo hán này đang dành cho ai? Các chiến binh La Mã chăng? Hay hiệp khách<br /> Trung Hoa, hay hiệp sĩ phương Tây, hay võ sĩ Samurai Nhật Bản? Không! Không phải dành cho<br /> con người mà là cho một loài vật – “võ sĩ giác đấu trên thảo nguyên” – sói.<br /> Các nhân vật khẳng định: “Trong thiên nhiên không có con vật nào hoàn hảo hơn sói”, “tính<br /> cách và bản lĩnh của sói, hàng nghìn năm nay con người vẫn chưa học được”. Đối mặt với kẻ thù<br /> truyền kiếp đáng sợ nhất là con người, sói sói sẵn sàng tan xương nát thịt chứ không chịu khuất<br /> phục. Khi có cơ hội, sói quyết không bỏ qua, chưa vắt kiệt sức thì chưa bỏ cuộc. Khi bị dồn đến<br /> bước đường cùng, sói thà quyết tự sát chứ không để rơi vào tay con người, đánh sập hang và tự<br /> chôn sống mình, “có chết cũng khiến cho kẻ thù kinh hồn đáng tởm”. Không chỉ tự sát, sói còn<br /> “khử thương binh nặng, giảm nhẹ gánh nặng cho đàn, bảo đảm đội ngũ nòng cốt chiến đấu hiệu<br /> quả”. Quả thật, “sói chết, nhưng hình ảnh sói, linh hồn sói không chết”. “Người ta có thể giết hết<br /> sói, nhưng không bao giờ hủy diệt được ý chí và tính cách kiên cường của sói”.<br /> Các nhân vật trong Tôtem sói thường nói về sói với sự sùng kính và ngưỡng mộ. Ông già<br /> Pilich, Ulichi, Trần Trận luôn đặt sói ở vị thế cao hơn con người. Có đến hơn 210 lần họ ca ngợi<br /> “tinh thần sói”, “tính cách sói” với tất cả những từ ngữ cao trọng và hơn 70 lần so sánh hơn giữa<br /> sói và con người mà sói bao giờ cũng hơn, cũng là bậc thầy của con người: “Sói thông minh. . . , sói<br /> tinh vi hơn con người”, “người không khôn bằng sói”, “người khôn đến mấy cũng vẫn thua sói”,<br /> “Con người không đồng lòng bằng sói. Tài trận mạc của sói có thể học, nhưng tài đoàn kết của sói<br /> thì khó học”. Sói là “người thầy vĩ đại, một huấn luyện viên tài ba về quân sự ”, con người “phải<br /> học tính kiên nhẫn của sói”, “học hỏi cái hay của sói”. . . Có lẽ trong văn học nhân loại, đây là lần<br /> đầu tiên có một loài động vật được miêu tả một cách cao trọng với nhiều mỹ từ như thế bằng bút<br /> pháp tả thực. Sói là linh hồn của thảo nguyên, là trung tâm của vũ trụ. Từ lí thuyết phê bình sinh<br /> thái, có thể thấy Khương Nhung đã trả tự nhiên về với vị thế nguyên thủy của nó: “tự nhiên trung<br /> <br /> <br /> 123<br />  Nguyễn Thị Tịnh Thy<br /> <br /> <br /> tâm” và “nhân loại phi trung tâm”.<br /> Miêu tả kĩ lưỡng từ vóc dáng, tính tình, sức vóc, tập quán, tinh thần, hành động đến tầm ảnh<br /> hưởng của sói đối với con người, ông Pilich đã làm cho Trần Trận “hiểu sói”, “kính nể và say mê<br /> sói”. Trên thảo nguyên, sói là thiên địch lớn nhất của người, ngựa, bò, cừu. Tuy vậy, “sói có công<br /> lớn với thảo nguyên” bởi “trời giao cho sói bảo vệ đồng cỏ”. “Trời là cha, đồng cỏ là mẹ”, sói là<br /> hộ thần của đồng cỏ, ăn thịt những sinh vật làm hại đồng cỏ.<br /> Có thể nói, mỗi đối thoại đều mang lại rất nhiều kiến thức của khoa học về thảo nguyên,<br /> khoa học về sói. Chức năng nhận thức của Tôtem sói, sự “bừng ngộ” của các trí thức Bắc Kinh<br /> thường xảy ra qua những đối thoại đầy bất ngờ, giàu tính trải nghiệm và khám phá này.<br /> <br /> 2.2. Đối thoại giữa những người không cùng quan điểm: xung đột tư tưởng sinh<br /> thái<br /> Tôtem sói còn là cuộc đấu tranh gay gắt giữa những người bảo vệ sói (đồng nghĩa với bảo<br /> vệ thảo nguyên) và những người diệt sói (đồng nghĩa với diệt thảo nguyên). Cuộc đấu tranh này<br /> vừa diễn ra trên đồng cỏ đẫm máu, vừa diễn ra trong tư tưởng và được truyền tải qua ngôn ngữ đối<br /> thoại như những trận khẩu chiến.<br /> Bằng kinh nghiệm xương máu bao đời, ông già Pilich nhiều lần nhắc nhở mọi người: “Cỏ và<br /> thảo nguyên là sinh mạng lớn, tất cả những thứ khác là sinh mạng nhỏ”. “ Thảo nguyên không còn<br /> thì những mạng sống nhỏ nhoi như bò, cừu, ngựa, sói và người cũng không còn, ngay cả Trường<br /> Thành và thành phố Bắc Kinh cũng không giữ được”. Ông Ulichi nói: “Đợi đến khi thảo nguyên đã<br /> biến thành sa mạc người ta mới hiểu thảo nguyên thì đã quá muộn”. Theo hai ông già thảo nguyên<br /> này, giữ gìn, bảo vệ thảo nguyên không chỉ là bảo vệ nơi để mục dân sinh sống mà còn bảo vệ sự<br /> bền vững, bình yên và vĩnh hằng. Tuy họ không hiểu thế nào là “cân bằng sinh thái”, là “bảo vệ<br /> môi trường”, “phát triển bền vững”; tư tưởng và hành động của họ chỉ xuất phát từ đạo lí “thuận<br /> theo tự nhiên” một cách tự phát, đạo lí tôn trọng sự sắp đặt của ông Trời - Tăngcơli - nhưng chính<br /> họ đang thực hiện sự giữ gìn cân bằng sinh thái, bảo vệ môi trường và phát triển bền vững. Vì vậy,<br /> họ kiên quyết chống lại việc giết sói bởi họ hiểu một cách sâu xa rằng sói là một mắc xích quan<br /> trọng trong thảo nguyên, là hộ thần của đồng cỏ.<br /> Nhưng triết lí thảo nguyên của hai ông già chỉ thuyết phục được Trần Trận và một số người<br /> mà không thể lay chuyển được Bao Thuận Quý. Bao Thuận Quý chỉ nhìn thấy thảo nguyên là một<br /> “kho của trời cho” có thể khai thác vô tận, nhìn thấy sói là “sát thủ máu lạnh” trên thảo nguyên. Bao<br /> Thuận Quý ra lệnh: “Người và sói không đội trời chung, phải giết chúng không còn một mống”.<br /> Toàn mục trường phấn kích vì theo lời của Bao Thuận Quý, họ nghĩ rằng con người có thể chiến<br /> thắng bất cứ loài vật hung hãn nào, có thể tạo nên một quy luật mới bằng ý chí, trình độ văn minh<br /> của mình. Vì vậy, họ vừa khai thác nhưng cũng vừa khai tử thảo nguyên.<br /> Ông Pilich lo lắng: “Trên thảo nguyên, làm bất cứ việc gì không nên cạn tàu ráo máng. Chó<br /> cùng rứt giậu, sói mẹ bị dồn vào ngõ cụt là cắn trả”. Bao Thuận Quý vẫn dùng những phương pháp<br /> tàn độc nhất để nhằm xóa sổ loài sói thảo nguyên: tiểu liên, trung liên, xe tải, com măng ca, súng<br /> đạn, hỏa công. . . Việc này dẫn đến một cuộc tranh cãi gay gắt của nhiều người khiến Tôtem sói<br /> vừa mang đặc điểm của tiểu thuyết đa thanh, vừa mang đặc điểm của thủ pháp đa thanh bộ.<br /> Trần Trận đã thầm lo lắng: “Một dân tộc mà để cho tôtem bị hủy diệt thì dân tộc ấy cũng có<br /> khả năng bị tàn sát, hơn nữa, thảo nguyên mà dân tộc đó dựa vào để sinh tồn cũng tàn lụi theo”;<br /> “Phương Đông và phương Tây đều nói trái đất là bà mẹ của nhân loại, chẳng lẽ giết mẹ lại được<br /> coi là văn minh?”. Những câu độc thoại nội tâm – vi đối thoại đó, đến bây giờ đã trở thành hiện<br /> thực. “Sinh mạng lớn” – sinh mạng của thảo nguyên và của thiên nhiên đã bị bức tử.<br /> <br /> 124<br />  Đối thoại trong tiểu thuyết Tôtem sói của Khương Nhung<br /> <br /> <br /> Đối thoại của các nhân vật trong Tôtem sói không đơn thuần dừng ở cấp độ đối đáp. Mỗi lời<br /> của họ đều xuất phát từ tư tưởng và phát ngôn cho tư tưởng của mình. Khi diễn tả tư tưởng nghĩa<br /> là đối thoại đã đạt đến tầm của những diễn ngôn. Vì vậy trên thực chất, đối thoại trong Tôtem sói<br /> là diễn ngôn của tư tưởng sinh thái. Sức lan tỏa, sức đồng cảm, sức lay động, sức thuyết phục của<br /> tác phẩm có được chính là nhờ diễn ngôn mang tầm thời đại, tầm nhân loại này. Mặt khác, ý chí<br /> cưỡng bức thảo nguyên bằng cơ giới hóa, bằng “thần thoại hiện đại” của Bao Thuận Quý và của<br /> binh đoàn lên xây dựng thảo nguyên còn ngầm thể hiện sự áp đặt, bành trướng của chủ nghĩa Đại<br /> Hán lên các dân tộc thiểu số khác. Vì vậy, sự phản đối kịch liệt của Trần Trận về việc đưa người<br /> lên thảo nguyên khai hoang, nông canh hóa đời sống du mục, sa mạc hóa đồng cỏ, Hán hóa người<br /> Mông Cổ khiến cho tư tưởng bảo vệ môi trường sinh thái của Tôtem sói vượt khỏi giới hạn của sinh<br /> thái học độ sâu (deep ecology – lấy “tự nhiên trung tâm” thay cho “nhân loại trung tâm”) mang<br /> màu sắc của sinh thái học xã hội (cocial ecology – nguồn gốc của mọi đổ vỡ sinh thái là từ những<br /> thể chế chính trị - xã hội), chạm đến vấn đề mâu thuẫn sắc tộc của Trung Quốc hôm nay.<br /> <br /> 2.3. Đối thoại giữa súc vật và súc vật, súc vật và người: sự thấu hiểu, sẻ chia của<br /> con người đối với tự nhiên<br /> Để thông tuệ “khoa học về thảo nguyên”, Trần Trận quyết tâm bắt đầu từ “khoa học về sói”.<br /> Anh và Dương Khắc đã nuôi một con sói con. Sống tách biệt bầy đàn nên sói con không biết tru<br /> tiếng sói. Cho đến một hôm, đàn sói tập kích, chúng khởi đầu bằng một cuộc chiến âm thanh. Từ<br /> ba phía núi vọng lại “tiếng sói tru thảm thiết, dài lê thê, run run và ngắt từng quãng ngắn, âm thanh<br /> thuần chất, mạnh mẽ, tròn và sắc như xuyên thủng màng nhĩ”. Trong đêm khuya tĩnh mịch, Trần<br /> Trận cảm thấy những “âm thanh sắc lạnh như lọt qua kẽ nứt của băng, qua lần vải áo xuyên thấu<br /> da thịt, từ đỉnh đầu tới đốt xương cùng”.<br /> Trần Trận lắng nghe và phân tích âm điệu trong tiếng tru để hiểu ngôn ngữ sói. anh cảm<br /> thấy tiếng tru thật thê thảm. “Nó như tiếng khóc nỉ non của người phụ nữ dưới xuôi mất chồng”.<br /> Trần Trận phát hiện ra rằng “tiếng tru như khóc và âm thanh kéo dài là sự sáng tạo của loài sói để<br /> thích ứng với thực tiễn sinh tồn và dã chiến trên thảo nguyên”. Ông già Pilich cũng chia sẻ cảm<br /> xúc về tiếng sói với Trần Trận: “cuộc sống trên thảo nguyên khổ quá, con sói lại càng khổ. Đêm<br /> đêm nghe tiếng sói tru, người già thường rơi nước mắt”. Tiếng tru của đàn sói đã thức dậy bản<br /> năng loài trong chú sói con của Trần Trận. Nó ngẩng mặt lên trời cất tiếng tru với dư âm mượt mà<br /> lan xa.<br /> Đêm hôm sau, sói con chờ tiếng tru gọi đàn, nó bồn chồn như đứa trẻ mồ côi trong cô nhi<br /> viện mong ngóng người thân. Và khi đàn sói cất tiếng, Trần Trận nghe rợn người vì tiếng tru đêm<br /> nay biến hóa nhiều vẻ, tiếng cao tiếng thấp có ý hỏi han, thăm dò như tiếng gọi con của sói mẹ.<br /> Anh xúc động vì những con sói mẹ xót xa rầu rĩ vì mất con mạo hiểm đến tìm con dù hi vọng rất<br /> mỏng manh. Trần Trận lắng chìm trong đối thoại của sói con và đàn sói, dùng tất cả sự thấu hiểu,<br /> sẻ chia của mình để cảm nhận tâm tư của chúng.<br /> Đêm nay, giọng của sói con đã thành thục, nó “kéo dài tiếng ngân, dài mãi mãi cho tới lúc<br /> cạn bầu tâm sự” với chất giọng trẻ trung, mượt mà, thuần khiết, du dương, uyển chuyển, luyến<br /> láy mà tròn vành rõ chữ. Rất lâu, từ đỉnh dốc phía tây vọng lại “tiếng tru mạnh mẽ trầm đục, oai<br /> nghiêm, chỉ có thể là của sói chúa hay sói đầu đàn, khẩu khí như ra lệnh, vĩ thanh rất dài, khi dừng<br /> dứt khoát”. Trần Trận đoán có thể sói chúa hỏi: “Cháu là con nhà ai, trả lời mau!”. Bỗng có tiếng<br /> tru dài vẳng tới, hình như của một con sói mẹ. “Tiếng tru thân thiết êm ái, dịu dàng bi ai, mang nỗi<br /> đau của tình mẹ, tiếng ngân run rẩy và dài lê thê, có lẽ đây là ngôn ngữ của sói, đầy ý tứ và tình<br /> cảm sâu nặng”. Trần Trận đoán câu này có nghĩa là: “Con ơi, con còn nhớ mẹ không? Mẹ là mẹ<br /> <br /> <br /> 125<br />  Nguyễn Thị Tịnh Thy<br /> <br /> <br /> của con đây. Mẹ nhớ con lắm, mẹ tìm con khổ quá, cuối cùng thì mẹ đã nghe thấy tiếng nói của<br /> con. . .<br /> Tiếng âu. . . âu. . . thốt ra tự đáy lòng, lời ca đau thương nhất trên đời của người mẹ xuyên<br /> qua năm tháng, rung chuyển thảo nguyên ngàn đời hoang vu. Trần Trận không cầm được nước<br /> mắt. Dương Khắc cũng nước mắt vòng quanh”.<br /> Sói con xúc động sâu sắc trước những câu ngập ngừng đứt nối, theo bản năng, nó cảm thấy<br /> đây là “người thân” của nó. . . “Con sói mẹ lại tru lên thê thảm, lát sau có nhiều sói mẹ tham gia<br /> đội ngũ gọi con. Thảo nguyên vang lên những tiếng ca bi thương. . . lâm li vô cùng. Đêm nay, tiếng<br /> tru thê lương của sói thảo nguyên Ơlôn suốt đêm không dứt, rung động trời đất, quỷ khóc thần sầu,<br /> hớp hồn hớp phách con người. Lũ sói mẹ hàng vạn năm nay mất con trai con gái trút hết nỗi oán<br /> hờn chất chứa vào đêm đen trên thảo nguyên đau thương.<br /> Trần Trận đứng im như trời trồng, cảm thấy nổi gai khắp người. Dương Khắc mắt ướt nhòe<br /> bước tới gần sói con nắm lấy đai cổ, vỗ nhẹ lên đầu lên lưng con vật, an ủi nó. . . sói con né tránh<br /> Dương Khắc, nó sợ lần nữa mất tiếng tru,. . . ngửa mặt lên trời, bất chấp tất cả, nó dựa theo kí ức<br /> phát đi những lời của sói”.<br /> Nhưng sai lầm của sói con là thay vì tru trả lời thì do không biết, nó cố tru lại như tiếng sói<br /> mẹ, đặt trọng tâm vào nỗi ai oán. Đàn sói phát hiện bất thường, nghi ngờ tư cách của sói con, liền<br /> im bặt. Sói con vẫn không ngừng tru, tru đến nỗi rát cổ bỏng họng, gần như bắn máu tươi nhưng<br /> đàn sói vẫn không đáp lại. “Cuộc đối thoại giữa nó và đàn sói thất bại thảm hại”. Cho tới lúc rạng<br /> sáng, sói con mới ngừng tru, “tuyệt vọng đến mức như đã chết, nó nằm dài trên mặt đất. . . như<br /> một đứa con côi bị bỏ rơi hoàn toàn, chìm trong tuyệt vọng”.<br /> Trên đây là một trường đoạn về cuộc đối thoại của sói con và đàn sói Ơlôn thông qua người<br /> “phiên dịch” là Trần Trận. Trần Trận tham gia vào cuộc đối thoại này bằng ngôn ngữ của trái tim.<br /> Với tất cả tình yêu thương, sự đồng cảm với khát vọng tìm cội nguồn của sói con và tìm con bị thất<br /> lạc của đàn sói mẹ, Trần Trận hiểu nỗi lòng của chúng. Và hơn cả sự hiểu là sự sẻ chia, thương xót.<br /> Nước mắt chảy trên gương mặt nhuốm gió bụi thảo nguyên của Trần Trận và Dương Khắc thể hiện<br /> sự hòa mình đến không còn khoảng cách giữa con người và súc vật, con người và thế giới tự nhiên.<br /> Mấy tháng sau, sói con bị thương rất nặng ở cổ. Đàn sói cũng đã bị săn lùng, tiêu diệt gần<br /> hết, những con còn sống sót phải rời bỏ thảo nguyên Ơlôn, sống chui nhủi bên kia đường biên giới.<br /> Vào một đêm không gió, không trăng, không sao, không tiếng chó sủa; thảo nguyên Ơlôn im lìm<br /> như hóa thạch, không một dấu hiệu của sự sống, Trần Trận nghe mơ hồ “có tiếng sói tru từ dãy núi<br /> lớn trên biên giới, yếu ớt, đứt đoạn, run rẩy, thê thảm, não nùng”. Không còn oai nghiêm trầm đục<br /> hay tha thiết nhớ thương như trước đây nữa, Trần Trận hiểu đó là tiếng của những kẻ tha hương<br /> nhớ quê nhưng không thể trở về quê hương đầy máu me và chết chóc. Tiếng tru nghe uất nghẹn,<br /> da diết đến quặn lòng.<br /> Tiếng sói tru đã đánh thức trong sói con đang bị thương toàn bộ niềm hi vọng, niềm phấn<br /> khích, sự phản kháng và hiếu chiến. “Sói con như một vương tử cô đơn bị cầm tù trên thảo nguyên<br /> nghe thấy tiếng gọi của phụ vương thất lạc từ lâu, hơn nữa lại là tiếng gọi cầu cứu”. Nó bỗng trở<br /> nên hung bạo. Cổ họng bị thương nên không thể cất lên tiếng tru đáp trả, nó lồng lộn điên cuồng<br /> bất chấp vết thương ở cổ. Đến sáng, hậu quả của sự phản kháng và khát vọng được gặp cha của sói<br /> con là máu chảy không ngừng, sói con kiệt sức. Trần Trận và Dương Khắc run rẩy, đau đớn cầu<br /> cứu ông già Pilich. Ông già thảo nguyên khẳng khái phán quyết: “Nhân lúc nó hãy còn là một con<br /> sói, hãy đập chết nó đi, để nó chết trong chiến đấu như một sói hoang! Đừng bắt nó ốm chết như<br /> chó! Hãy giúp cho linh hồn nó được như nguyện”. Nhưng hai chàng trai vẫn cố chữa chạy cho sói<br /> con đến sức cùng lực kiệt. Cuối cùng, sói con gắng gượng ngồi chống hai chân như một con sói<br /> <br /> 126<br />  Đối thoại trong tiểu thuyết Tôtem sói của Khương Nhung<br /> <br /> <br /> già trước mặt Trần Trận, miệng hé mở, lưỡi thè ra cùng với máu. “Nó nhìn Trần Trận như muốn<br /> nói gì với anh nhưng không một âm thanh nào lọt ra ngoài. Trần Trận nước mắt như mưa ôm cổ sói<br /> con, chạm trán, chạm mũi lần cuối cùng với nó. Sói con hình như không trụ nổi, hai chân run bần<br /> bật”. Trần Trận đứng phắt dậy chạy vào trong lều lấy cái xẻng, đi vòng phía sau sói con và giáng<br /> mạnh xuống. Sói con gục xuống. “Nó cứng rắn cho đến phút cuối như sói thảo nguyên Mông Cổ<br /> chân chính”.<br /> Đoạn văn trên có hai cuộc đối thoại. Một là của những con sói li hương hoài nhớ thảo<br /> nguyên. Chúng thức dậy trong sói con bản năng sống tự do, bản năng khao khát tình yêu của gia<br /> đình, đồng loại và bản năng giải cứu đồng loại lúc nguy nan. Đối thoại thứ hai là đối thoại không<br /> lời giữa sói con và Trần Trận. Sói con “như muốn nói nhưng không một âm thanh nào” cất lên<br /> được từ cái cổ họng đầy máu, chỉ còn những giao tiếp phi ngôn ngữ. Trần Trận “nước mắt như mưa<br /> ôm cổ sói con, chạm trán, chạm mũi lần cuối cùng” và sói con “run lên bần bật”. Đây là đối thoại<br /> không lời, đối thoại của sự vĩnh biệt - lưu luyến, đau đớn, thương xót, nuối tiếc và ân hận đến vô<br /> cùng.<br /> Khác với đối thoại giữa người và người, đối thoại giữa động vật và động vật cũng như giữa<br /> động vật và người trong Tôtem sói không phải là xung đột giữa tri và bất tri, đạo lí và phi đạo lí,<br /> nhân và phi nhân, bảo tồn và hủy diệt mà là sự chan hòa của tôn trọng, thương cảm, thấu hiểu, sẻ<br /> chia. Ngôn ngữ của những đối thoại này thấm đẫm tình cảm, chan chứa nỗi niềm và sâu thẳm đớn<br /> đau. Mỗi câu chữ giàu cảm xúc, giàu cảm giác đó có sức lay động rất lớn đến người đọc.<br /> <br /> 2.4. Đối thoại giữa quá khứ và hiện tại: liên văn bản và cội nguồn dân tộc<br /> Để thể hiện mối liên quan mật thiết giữa “tính cách sói”, “tinh thần sói” và tính cách người,<br /> tinh thần dân tộc Trung Hoa, Khương Nhung đã thực hiện một cuộc đối thoại lớn giữa quá khứ và<br /> hiện tại qua thủ pháp liên văn bản.<br /> Đối chiếu với năm dạng thức của liên văn bản mà nhà nghiên cứu người Pháp G.Genette<br /> đưa ra, có thể thấy cận văn bản (paratextualité) và liên văn bản (intertextualité) là hai dạng thức<br /> được Khương Nhung sử dụng đậm đặc trong toàn tác phẩm. Dạng thức cận văn bản được sử dụng<br /> trong kết cấu của 35 chương chính, dạng thức liên văn bản được đan cài ở nội dung của các chương<br /> và là trọng tâm của chương cuối cùng. Tôtem sói có lối viết khá đơn giản: trần thuật tuyến tính,<br /> người kể chuyện ngôi thứ ba, tính cách nhân vật nhất phiến. . . Tuy nhiên, cái khác lạ làm nên đặc<br /> trưng của tiểu thuyết là 41 lời đề từ ở đầu 35 chương. Được sử dụng như những cận văn bản, những<br /> lời đề từ này đều được trích dẫn từ các tài liệu lịch sử, văn học, văn hóa của Trung Quốc và nước<br /> ngoài: Phạm Văn Lan – Trung Quốc thông sử giản biên; Hán thư – Hung Nô truyện; Tư Mã Thiên<br /> - Đại Uyển liệt truyện; Sử thi Uhu Khan - Hàn Nho Lâm trích dẫn từ Cùng Lô tập; Tư Mã Quang –<br /> Tư trị thông giám, Hán Thế Tôn Hiếu Vũ hoàng đế chi hạ; Lỗ Tấn – Nhi dĩ tập - Lược luận Trung<br /> Quốc nhân chi kiểm; Herbert J. Wells – Thế giới sử cương. . . Nội dung của các cận văn bản này<br /> là những nhận định về mối quan hệ mật thiết và bí ẩn giữa loài sói và loài người (chủ yếu là người<br /> Trung Quốc). Khương Nhung sử dụng cận văn bản ở lời đề từ của các chương với mục đích chứng<br /> minh những “lập thuyết” về nguồn gốc sói tính của dân tộc mình, về tính ưu việt của những dân<br /> tộc sống cùng với sói, về khác biệt rất lớn giữa dân tộc nông canh và dân tộc du mục, về yêu cầu<br /> chấn hưng “tinh thần sói” và triệt tiêu “tinh thần cừu” trong người Hán. . .<br /> Sói và người thảo nguyên có nhiều điểm tương đồng mà theo các nhân vật, sự tương đồng<br /> đó là do con người học tập được từ sói. Trên thảo nguyên, Tôtem sói có mặt khắp nơi: kĩ xảo săn<br /> đuổi, thông tin bằng âm thanh, nghệ thuật quân sự, chiến lược chiến thuật, tính cách chiến đấu,<br /> tinh thần đồng đội, tính tổ chức, tính kỉ luật, tính bền bỉ, tính cạnh tranh “giỏi làm vua”, phục tùng<br /> <br /> <br /> 127<br />  Nguyễn Thị Tịnh Thy<br /> <br /> <br /> quyền lực, yêu gia tộc và tộc quần, thờ Tăngcơli (Trời). . . Tổ tiên của người Hán thực ra cũng là<br /> dân du mục. Vì vậy, người Hán trên thực tế là hậu duệ của dân tộc du mục tây bắc, có thể khẳng<br /> định trong huyết quản vẫn còn sói tính. Cho đến bây giờ có rất nhiều chữ Hán còn mang dấu vết<br /> huyết thống du mục của người Khương - tổ tiên người Hán. Ngay như phong cách hiệp sĩ, ngang<br /> bạt phóng khoáng, lang bạt kì hồ của đại thi hào lí Bạch cũng là do “nhà thơ sinh ra ở Tây Thành,<br /> chịu ảnh hưởng sâu sắc của phong tục dân gian Đột Quyết, từng kích động dòng máu sói khát khao<br /> tự do trong người ông”.<br /> Sói là cội nguồn của dân tộc Trung Hoa, vậy mà giờ đây “người Hán ghét sói ghê gớm, gọi<br /> kẻ ác nhất, thâm độc nhất là sói, kẻ tàn bạo nhất là dữ như sói, gọi kẻ chà đạp phụ nữ nhất là quân<br /> háo sắc như sói, gọi kẻ có dã tâm nhất là lòng lang dạ sói. Người lớn còn dọa trẻ con: Sói đến<br /> đấy!...”. Như vậy là vong bản, quên cả tổ tiên.<br /> Từ luận giải của các nhân vật, có thể thấy Khương Nhung muốn khẳng định “sự đóng góp<br /> to lớn” của sói thảo nguyên và dân tộc thảo nguyên cho toàn thể dân tộc Trung Hoa. Và để luận<br /> chứng cho những luận điểm của mình, ông đã sử dụng các văn bản của quá khứ một cách hữu hiệu.<br /> Các văn bản ấy vừa đứng ngoài văn bản tiểu thuyết như một kiểu cận văn bản, vừa đan lồng vào<br /> trong nội dung tranh luận của các nhân vật như một kiểu trích dẫn của liên văn bản. “Thuyền Vu<br /> (Hung Nô) sinh hai con gái nhan sắc tuyệt trần, người trong nước gọi là thần nữ. Thuyền Vu nói,<br /> con gái ta không thể gả cho người thường, mà phải hiến cho trời. Bèn sai dựng chòi cao phía bắc<br /> đất nước, nơi không có người, rồi đưa hai con gái đến ở để trời tự đón lên. Một năm qua đi, chỉ<br /> thấy mỗi con sói lớn ngày đêm cánh gác căn chòi, đào hang mà ở không đi. Cô em nói, cha bố trí<br /> chị em mình ở đây là để trời đón, giờ thì lại là sói, hay sói là thần vật trời sai đến để lấy chị em<br /> mình.<br /> Cô chị cả sợ nói, lấy đồ súc sinh này thì nhục cho cha mẹ. Người em không nghe, xuống<br /> chòi làm vợ sói, sinh con. Sau này sinh sôi nảy nở thành một nước. Vậy nên, người nước này tiếng<br /> hát dài như tiếng sói tru” (Chu thư, Nhu nhu Hung Nô đồ hướng Cao Xa liệt truyện). Sử thi Uhu<br /> Khan cũng có những khúc ca về sói: “Sói xám là khẩu lệnh của quân ta!”. . .<br /> Từ việc đan lồng các trích đoạn trong Chu thư, Trung Quốc cổ đại sử cương, Sử thi Uhu<br /> Khan. . . , có thể nhận ra Tôtem sói mang đậm đặc trưng tam hiếu của tiểu thuyết Trung Quốc: hiếu<br /> sử, hiếu sự, hiếu kì. Chất lịch sử, chất sự kiện, chất kì ảo ngập tràn trong tác phẩm được mệnh danh<br /> là một kì thư này. Chính liên văn bản đã tạo nên một cuộc đối thoại lớn giữa quá khứ và hiện tại<br /> như là sự đối lập giữa thiêng liêng và phỉ báng, sinh trưởng và tàn lụi, sở hữu và đánh mất trong<br /> quốc dân tính của Trung Hoa. Đánh mất sói tính, khinh rẻ dân du mục là vong bản, là quên cả tổ<br /> tiên. “Chỉ có lấp đầy những lỗ hổng trong nhận thức, mới có thể lấp đầy những lỗ hổng to lớn trong<br /> tính cách dân tộc”. “Và cũng có thể tìm hiểu Trung Quốc sau này muốn cất cánh bay lên thì phải<br /> thế nào”. Đạt được mục đích này qua thủ pháp liên văn bản, Tôtem sói thể hiện rõ khát vọng quay<br /> về nguồn cội trong cái vỏ bọc tái thiết môi trường và hơn thế nữa, tác phẩm đã vượt khỏi hạn định<br /> của một tiểu thuyết môi trường, tiểu thuyết động vật để trong khoác thêm lên mình trọng trách của<br /> một tiểu thuyết dân tộc học. . .<br /> <br /> 2.5. Đối thoại tác giữa tác giả – văn bản – người đọc: tiếp nhận và phản biện<br /> Cấu tứ của Tôtem sói giống như một bài thơ Đường luật, bảy câu đầu chỉ là sự chuẩn bị cho<br /> câu cuối – câu mang tư tưởng chủ đề của toàn bài thơ. 35 chương đầu của Tôtem sói dù rất đồ sộ<br /> về cả dung lượng, nội dung tư tưởng lẫn bút pháp nghệ thuật nhưng cũng chỉ là sự chuẩn bị cho<br /> hai chương cuối: Vĩ thanh, Khai quật bằng lí tính – tọa đàm và đối thoại về Tôtem sói. Đúng như<br /> M.Bakhtin từng nói, “hạt nhân của đối thoại bao giờ cũng nằm ngoài cốt truyện”. Hai chương này<br /> <br /> <br /> 128<br />  Đối thoại trong tiểu thuyết Tôtem sói của Khương Nhung<br /> <br /> <br /> mới chính là chủ đích của tác giả tiểu thuyết. Và hai chương này đã làm nảy sinh một cuộc đối<br /> thoại ngoài văn bản, đó là đối thoại của độc giả.<br /> Thông qua hình tượng sói, Khương Nhung muốn phản tư về nguồn gốc dân tộc, tích cách<br /> dân tộc: “chúng ta là truyền nhân của rồng hay truyền nhân của sói?”. “Không có sói, không thể<br /> có lịch sử thế giới như ngày nay. Không hiểu sói thì không thể hiểu được tinh thần và tính cách<br /> dân du mục, càng không thể phân biệt sự khác nhau về mặt yếu và mặt mạnh của tộc du mục và<br /> tộc nông canh”. Để chấn hưng dân tộc, phải bắt đầu bằng sự chấn hưng “tinh thần sói”: “Tộc Hán<br /> xuất thân từ dân tộc du mục, và có thể khẳng định trong huyết quản vẫn còn sói tính. Đó là nguồn<br /> phục hưng dân tộc Trung Hoa, phải giữ nó như giữ lửa và phát huy sức mạnh của nó”. Và mục<br /> đích của sự chấn hưng tinh thần đó là gì? Câu trả lời là để làm bá chủ thiên hạ. Theo Trần Trận,<br /> “dân tộc Trung Hoa về mặt tính cách chưa kinh qua giai đoạn “văn minh sói” thì căn bản chưa thể<br /> bước ngay vào giai đoạn cao “người văn minh” tự do dân chủ. Hơn một tỉ người văn minh thực sự<br /> tự do dân chủ và yêu chuộng hòa bình xuất hiện trên vũ đài thế giới là một đảm bảo lớn nhất cho<br /> tự do và hòa bình toàn cầu”. Hóa ra, tất cả những mĩ từ về sói thực chất là để tôn vinh tính cách<br /> Hán, tinh thần Hán đã từng bị chìm khuất trong làn sóng nông canh hơn một ngàn năm qua. Và<br /> mục đích chính của Tôtem sói là thức dậy, xốc lại tinh thần Hán ấy để tiếp tục làm nên một “Trung<br /> Quốc nhất tuyệt” trên toàn thế giới.<br /> Như vậy, vấn đề môi trường, vấn đề sinh thái mà Khương Nhung đã phí công dụng tâm viết<br /> nên trong Tôtem sói thực chất chỉ là phương tiện. Nhà văn đã dùng cái phương tiện kì vĩ ấy để<br /> chuyển tải một mục đích rất “ghê gớm”, rất Trung Hoa của mình và của cả một dân tộc trong hơn<br /> năm ngàn năm qua: chấn hưng tư tưởng đại Hán. Tư tưởng đại Hán ấy cũng là mẫu số chung của<br /> các tiểu thuyết sinh thái khác của văn học Trung Quốc như Hổ Trung Quốc (lí Khắc Uy), Giấc<br /> mộng sói vương (Thẩm Thạch Khê). . . Người đọc cần nhìn thấy, hiểu một cách sâu sắc mục đích<br /> ấy của các tác giả.<br /> Thông thường, để “lập thuyết”, các nhà tư tưởng phải bằng mọi cách để “thuyết” của mình<br /> nêu ra thuyết phục được thiên hạ. Vì vậy, họ không thể không rơi vào cực đoan. Khương Nhung<br /> cũng không phải là ngoại lệ. Sự cực đoan ấy thể hiện ở việc ngợi ca, tôn sùng sói quá mức và lặp<br /> đi lặp lại những nhận định rất duy ý chí như: “khoa sói học liên quan mật thiết với nhân học - một<br /> bộ môn khoa học vĩ đại”; “Có lẽ câu chuyện thần kì về anh hùng Asin và đất mẹ Gai-a bắt nguồn<br /> từ sói? Rất có thể là, người Hi Lạp Arian trong thời kì đầu của cuộc sống du mục, đã từng nuôi<br /> sói?... điều này gợi ý cho người ta sáng tác nên thần thoại vĩ đại đó”; “Người vượn đứng thẳng trên<br /> thảo nguyên, mà sói thảo nguyên là một trong những nhân tố quan trọng buộc người vượn đứng<br /> thẳng. Do vậy, thảo nguyên tàn khốc và đẹp đẽ không chỉ là đất tổ của dân tộc Hoa Hạ, mà còn là<br /> đất tổ và cái nôi của toàn nhân loại”. . . Những nhận định mang tính cực đoan trên khiến Tôtem sói<br /> hình thành thêm một cuộc đối thoại không kém phần gay gắt nữa. Đó là đối thoại giữa lập trường<br /> của tác giả và lập trường của bạn đọc. Và với tư cách là một người đọc nghiên cứu, chúng tôi nhận<br /> thấy mình có trách nhiệm tham gia vào cuộc đối thoại này với quan điểm không đồng tình.<br /> <br /> 3. Kết luận<br /> Đối thoại trong Tôtem sói vừa là nội dung vừa là nghệ thuật, có đối thoại truyền thụ tri thức,<br /> có đối thoại bảo vệ quan điểm, có đối thoại tình cảm, có đối thoại luận đề. Những tiếng nói khác<br /> nhau trong tiểu thuyết Tôtem sói vừa có chức năng dẫn dắt sự kiện, tăng sinh cốt truyện; vừa thực<br /> hiện chức năng nhận thức, chức năng giáo dục của văn học. Điều đó khiến cho tác phẩm cuốn hút<br /> người đọc không chỉ bằng cái được kể mà còn bằng cách kể, tạo nên những cuộc đối thoại giữa<br /> hiện tại và quá khứ, giữa người đọc và tác giả - văn bản, người đọc và người đọc. Từ các dạng thức<br /> <br /> <br /> 129<br />  Nguyễn Thị Tịnh Thy<br /> <br /> <br /> của đối thoại, có thể nhận ra quan niệm ứng xử với tự nhiên cũng như vẻ đẹp của ngôn từ và sự độc<br /> đáo trong kết cấu của tiểu thuyết. Đối với các nhân vật của Tôtem sói, hiểu biết về tự nhiên là một<br /> dạng thức của sự phám phá, khám phá thế giới và khám phá chính bản thân mình. Khi phát hiện ra<br /> những điều kì thú từ thế giới tự nhiên, họ như tìm lại được những cảm xúc đẹp đẽ, cao khiết, tìm<br /> lại được cái bản năng muốn chở che, bảo vệ, hồi sinh cho cái đẹp. Tuy nhiên, những khẳng định<br /> của Khương Nhung về mối liên quan giữa “tinh thần sói”, “tính cách sói” và các dân tộc mang sói<br /> tính cũng như con đường chấn hưng tinh thần của dân tộc Trung Hoa lại làm nảy sinh thêm một<br /> kiểu đối thoại nữa chưa đến hồi kết. Đó là đối thoại cần có sự tham gia với chính kiến và sự phản<br /> biện của người đọc.<br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> <br /> [1] Bakhtin M., 1993. Những vấn đề thi pháp Đôxtôiepxki (Trần Đình Sử dịch). Nxb Giáo dục.<br /> [2] Đỗ Văn Hiểu, 2012. Phê bình sinh thái – khuynh hướng văn học mang tính cách tân. Tạp chí<br /> Sông Hương, số 11/2012.<br /> [3] Khương Nhung, Tôtem sói (Trần Đình Hiến dịch). Nxb Công an nhân dân, 2007.<br /> [4] Trần Đình Sử. Giải cấu trúc và nghiên cứu, phê bình văn học hôm nay.<br /> http://phongdiep.net/default.asp?action=article&ID=10851.<br /> [5] Karen Thornber. Những tương lai của phê bình sinh thái và văn học (Hải Ngọc dịch),<br /> http://hieutn1979.wordpress.com/2013/04/27/.<br /> [6] www.doc88.com/p-876105351337.html.<br /> <br /> ABSTRACT<br /> Conversations in Jiang Rong’s Wolf totem novel<br /> Conversations in ‘Wolf Totem’ are the means to convey the content and also an art in<br /> themselves. They are of various kinds, such as knowledgeable dialogue, argumentative dialogue,<br /> feeling-expression dialogue and thesis dialogue. Via these conversations, the author presents<br /> different points of view on the natural world, human behavior and adjustment to the environment,<br /> and the relationship between nature and ethnographysociology. Different voices in ‘Wolf Totem’<br /> are ways of guiding and proliferating plots as well as conveying the cognitive and educational<br /> functions of literature. The novel attracts readers not only by what is told but also by the ways<br /> conversations play out, creating different types of conversations, such as ones between present and<br /> past, between readers and the author and between readers and readers. And this acquisition needs<br /> readers’ viewpoints and feedbacks.<br /> Keywords: Conversations, nature, environment, Ethnography, sociology, readers.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 130<br />