Luận án Tiến sĩ Ngữ văn: Giá trị văn học trong tác phẩm của Thiền phát Trúc Lâm

ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC KHOA HOÏC XAÕ HOÄI VAØ NHAÂN VAÊN

-------------------------

TRAÀN LYÙ TRAI

GIAÙ TRÒ VAÊN HOÏC TRONG TAÙC PHAÅM

CUÛA THIEÀN PHAÙI TRUÙC LAÂM

LUAÄN AÙN TIEÁN SÓ NGÖÕ VAÊN

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH – 2008

ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC KHOA HOÏC XAÕ HOÄI VAØ NHAÂN VAÊN

--------------------

TRAÀN LYÙ TRAI

GIAÙ TRÒ VAÊN HOÏC TRONG TAÙC PHAÅM

CUÛA THIEÀN PHAÙI TRUÙC LAÂM

Chuyeân ngaønh : VAÊN HOÏC VIEÄT NAM Maõ soá : 62.22.34.01 LUAÄN AÙN TIEÁN SÓ NGÖÕ VAÊN

NGÖÔØI HÖÔÙNG DAÃN KHOA HOÏC

PGS. MAI CAO CHÖÔNG

PGS.TS. NGUYEÃN COÂNG LYÙ

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH – 2008

LÔØI CAM ÑOAN

Toâi xin cam ñoan ñaây laø coâng trình nghieân cöùu cuûa rieâng toâi. Caùc soá

lieäu, keát quaû neâu trong luaän aùn laø trung thöïc vaø chöa töøng ñöôïc ai coâng boá

trong baát kyø coâng trình naøo khaùc.

TP. Hoà Chí Minh, ngaøy 20 thaùng 4 naêm 2008

Traàn Lyù Trai

KYÙ HIEÄU CAÙC TÖØ VIEÁT TAÉT

1. BVHTÖ: :Ban Vaên hoaù Trung öông

2. CCPHVN : Cao caáp Phaät hoïc

3. ÑHKHXH & NV : Ñaïi hoïc Khoa hoïc Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên

4. ÑHQG : Ñaïi hoïc Quoác gia

5. ÑHSP : Ñaïi hoïc Sö phaïm

6. ÑH&THCN : Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc Chuyeân nghieäp

7. GHPGVN : Giaùo hoäi Phaät giaùo Vieät Nam

: Chöõ Haùn 8. H

: Haø Noäi 9. HN

: Khoa hoïc 10. KH

11. KHXH : Khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên

: Chöõ Noâm 12. N

: Nhaø xuaát baûn 13. Nxb

: Phaät hoïc Tuøng thö 14. PHTT

15. PQVK - ÑTVH : Phuû Quoác vuï khanh – Ñaëc traùch Vaên hoaù

16. PTS. : Phoù Tieán só

17. PVNCPHVN : Phaân Vieän Nghieân cöùu Phaät hoïc Vieät Nam

: Saøi Goøn (tröôùc 1975) 18. SG

: Taïp chí Haùn Noâm 19. TCHN

: Taïp chí Nghieân cöùu Phaät hoïc 20. TCNCPH

: Taïp chí Nghieân cöùu Toân giaùo 21. TCNCTG

: Taïp chí Vaên hoïc 22. TCVH

: Taïp chí Nghieân cöùu vaên hoïc 23. TCNCVH

: Toång hoäi Taêng giaø Baéc Vieät 24. THTGBV

25. TTNCQH : Trung taâm Nghieân cöùu Quoác hoïc

26. THPG : Thaønh hoäi Phaät giaùo

27. TP.HCM : Thaønh phoá Hoà Chí Minh

28. TTHL : Trung taâm Hoïc lieäu

29. TTVH : Tu thö Vaïn Haïnh

30. tr. : trang

31. TVTC : Tu vieän Thöôøng Chieáu

32. VNCPHVN : Vieän Nghieân cöùu Phaät hoïc Vieät Nam

33. VÑHVH : Vieän Ñaïi hoïc Vaïn Haïnh

34. VHTT : Vaên hoaù Thoâng tin

35. Ví duï: [21] : Taøi lieäu soá 21 ôû muïc Taøi lieäu tham khaûo

36. Ví duï: [21, 58] : Taøi lieäu soá 21 ôû muïc Taøi lieäu tham khaûo

trang 58

MUÏC LUÏC

MÔÛ ÑAÀU

1. Tính caáp thieát cuûa ñeà taøi ------------------------------------------------------1

2. Lòch söû nghieân cöùu vaán ñeà ----------------------------------------------------2

3. Ñoái töôïng vaø phaïm vi nghieân cöùu ----------------------------------------- 14

4. Phöông phaùp nghieân cöùu ---------------------------------------------------- 16

5. Ñoùng goùp môùi cuûa luaän aùn -------------------------------------------------- 17

6. Caáu truùc của luaän aùn --------------------------------------------------------- 18

CHÖÔNG 1: BOÁI CAÛNH THÔØI ÑAÏI VAØ LÒCH SÖÛ TRUYEÀN

THÖØA THIEÀN PHAÙI TRUÙC LAÂM

1.1. BOÁI CAÛNH THÔØI ÑAÏI

1.1.1. Thôøi ñaïi haøo huøng cuûa daân toäc Ñaïi Vieät vôùi haøo khí Ñoâng A -- 20

1.1.2. Phaät giaùo Lyù - Traàn gaén lieàn vôùi lòch söû xaây döïng vaø phaùt trieån ñaát

nöôùc ----------------------------------------------------------------------------- 23

1.2. NHÖÕNG NHAÂN VAÄT ÑAËT NEÀN MOÙNG THIEÀN PHAÙI TRUÙC LAÂM

1.2.1. Traàn Thaùi Toâng -------------------------------------------------------- 26

1.2.2. Tueä Trung Thöôïng só ------------------------------------------------- 29

1.2.3. Traàn Thaùnh Toâng ------------------------------------------------------ 32

1.3. LÒCH SÖÛ TRUYEÀN THÖØA THIEÀN PHAÙI TRUÙC LAÂM

1.3.1. Söï ra ñôøi vaø quaù trình phaùt trieån cuûa Thieàn phaùi ----------------- 35

1.3.1.1. Caùc thaønh toá hình thaønh vaø truyeàn thöøa Thieàn phaùi ------------ 36

1.3.1.2. Caùc yù kieán khaùc nhau veà söï truyeàn thöøa Thieàn phaùi ----------- 42

1.3.2. Haønh traïng Truùc Laâm Tam Toå ------------------------------------- 48

1.3.2.1. Sô Toå Traàn Nhaân Toâng ------------------------------------------- 48

1.3.2.2. Ñeä nhò Toå Phaùp Loa ------------------------------------------------ 51

1.3.2.3. Ñeä tam Toå Huyeàn Quang ------------------------------------------ 53

• TIEÅU KEÁT …………………………………………………………………………………………………………58

CHÖÔNG 2: GIAÙ TRÒ NOÄI DUNG TÖ TÖÔÛNG TRONG TAÙC

PHAÅM CUÛA THIEÀN PHAÙI TRUÙC LAÂM

2.1. GIÔÙI THIEÄU TAÙC PHAÅM CUÛA THIEÀN PHAÙI TRUÙC LAÂM

2.1.1. Taùc phaåm cuûa Traàn Thaùi Toâng -------------------------------------- 59

2.1.2. Taùc phaåm cuûa Tueä Trung ------------------------------------------- 61

2.1.3. Taùc phaåm cuûa Traàn Thaùnh Toâng ----------------------------------- 61

2.1.4. Taùc phaåm cuûa Traàn Nhaân Toâng ------------------------------------ 62

2.1.5. Taùc phaåm cuûa Phaùp Loa --------------------------------------------- 64

2.1.6. Taùc phaåm cuûa Huyeàn Quang --------------------------------------- 65

2.2. TÖ TÖÔÛNG THIEÀN HOÏC ÑAÏI VIEÄT TRONG TAÙC PHAÅM CUÛA

THIEÀN PHAÙI TRUÙC LAÂM

2.2.1. Quan ñieåm Phaät taïi taâm -------------------------------------------- 66

2.2.2. Chuû thuyeát Cö traàn laïc ñaïo ----------------------------------------- 73

2.2.3. Tinh thaàn tuyø duyeân -------------------------------------------------- 80

2.2.4. Phöông thöùc haønh Thiền tu chöùng ----------------------------------- 84

2.3. NHÖÕNG CAÛM HÖÙNG CHÍNH TRONG TAÙC PHAÅM CUÛA THIEÀN

PHAÙI TRUÙC LAÂM

2.3.1. Caûm höùng baûn theå giaûi thoaùt trong thô vaên cuûa Thieàn phaùi ----- 95

2.3.2. Caûm höùng coõi thieân nhieân Phaät nhieäm maàu ---------------------102

2.3.3. Caûm höùng nhaân vaên – theá söï----------------------------------------108

2.3.4. Caûm höùng queâ höông ñaát nöôùc - queâ höông Thieàn toâng---------121

• TIEÅU KEÁT ……………………………………………………………………………………………………….127

CHÖÔNG 3: GIAÙ TRÒ NGHEÄ THUAÄT TRONG TAÙC PHAÅM CUÛA

THIEÀN PHAÙI TRUÙC LAÂM

3.1. THEÅ LOAÏI TAÙC PHAÅM CUÛA THIEÀN PHAÙI TRUÙC LAÂM

3.1.1. Cô sôû hình thaønh vaø phaùt trieån Tam taïng kinh ñieån Phaät giaùo -129

3.1.2. Heä thoáng theå loaïi vaên hoïc Phaät giaùo ------------------------------131

3.1.3. Söï vaän duïng caùc theå loaïi vaên hoïc Phaät giaùo trong taùc phaåm cuûa

Thieàn phaùi---------------------------------------------------------------------133

3.1.3.1. Luận thuyết tôn giáo -----------------------------------------------133

3.1.3.2. Keä vaø thô thieàn -----------------------------------------------------136

3.1.3.3. Ngöõ luïc -------------------------------------------------------------141

3.1.3.4. Nieâm tuïng keä, tuïng coå -------------------------------------------144

3.1.3.5. Töï ----------------------------------------------------------------147

3.1.3.6. Ca, ngaâm ----------------------------------------------------------149

3.1.3.7. Phuù -----------------------------------------------------------------150

3.2. NGOÂN NGÖÕ VAÊN TÖÏ TRONG TAÙC PHAÅM CUÛA THIEÀN PHAÙI

TRUÙC LAÂM

3.2.1. Chöõ Haùn – Chöõ Noâm -----------------------------------------------153

3.2.2. Söï tieáp bieán töø ñaëc tröng ngoân ngöõ kinh ñieån Phaät giaùo ñeán ñaëc

tröng ngoân ngöõ taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi --------------------------------160

3.2.2.1. Ñaëc tröng ngoân ngöõ kinh ñieån Phaät giaùo -----------------------160

3.2.2.2. Ñaëc tröng ngoân ngöõ Thieàn hoïc trong taùc phaåm cuûa Thieàn

phaùi ……………………………………………………………………………………………………………………………164

3.3. CAÙC THUÛ PHAÙP NGHEÄ THUAÄT TRONG TAÙC PHAÅM CUÛA

THIEÀN PHAÙI TRUÙC LAÂM

3.3.1. Ñieån coá ----------------------------------------------------------------168

3.3.2. AÅn duï -------------------------------------------------------------------176

3.3.3. Thí duï -----------------------------------------------------------------182

3.3.4. Bieåu töôïng- Öôùc leä ---------------------------------------------------187

3.3.5. Nghòch ngöõ ------------------------------------------------------------191

• TIEÅU KEÁT --------------------------------------------------------------195

KEÁT LUAÄN --------------------------------------------------------------- 196

DANH MUÏC CAÙC COÂNG TRÌNH ÑAÕ COÂNG BOÁ CUÛA TAÙC GIAÛ

COÙ LIEÂN QUAN ÑEÁN ÑEÀ TAØI LUAÄN AÙN------------------------- 203

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO ---------------------------------------------- 205

PHUÏ LUÏC (Xem taäp ñính keøm)

• PHUÏ LUÏC 1: CAÙC BIEÅU ÑOÀ LIEÂN HEÄ ÑEÁN THIEÀN PHAÙI

TRUÙC LAÂM..................................................................................1

• PHUÏ LUÏC 2: CAÙC BAÛNG THOÁNG KEÂ PHAÂN LOAÏI ÑIEÅN

COÁ ÑÖÔÏC SÖÛ DUÏNG TRONG TAÙC PHAÅM CUÛA THIEÀN

PHAÙI TRUÙC LAÂM …………………………………………………………………………………….10

• PHUÏ LUÏC 3: NGUYEÂN TAÙC TAØI LIEÄU CHÖÕ HAÙN - CHÖÕ

NOÂM ÑÖÔÏC TRÍCH DAÃN TRONG LUAÄN AÙN ……………………….108

• PHUÏ LUÏC 4: MOÄT SOÁ HÌNH AÛNH TÖ LIEÄU VEÀ THIEÀN

PHAÙI TRUÙC LAÂM……………………………………………………………………………………131

MÔÛ ÑAÀU

1. Tính caáp thieát cuûa ñeà taøi

1.1. Ngaøy nay, tröôùc xu höôùng toaøn caàu hoaù, vaán ñeà ñoäc laäp töï chuû cuûa quoác gia, daân

toäc khoâng chæ giôùi haïn ôû cöông giôùi, laõnh thoå maø coøn phaûi xaùc ñònh ôû baûn saéc vaên hoaù daân

toäc. Gaàn ñaây, coù nhieàu coâng trình nghieân cöùu veà vaên hoaù, vaên hoïc thôøi Lyù - Traàn ñöôïc

coâng boá nhö laø moät söï minh chöùng cho moät thôøi ñaïi vôùi vaên hoaù ñaäm ñaø baûn saéc daân toäc.

Do vaäy nghieân cöùu ñeà taøi Giaù trò vaên hoïc trong taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm cuõng

laø moät caùch ñeå gìn giöõ nhöõng tinh hoa vaên hoaù cuûa cha oâng vaø goùp phaàn phaùt huy baûn saéc

vaên hoaù cuûa daân toäc trong thôøi ñaïi hoäi nhaäp hoâm nay.

1.2. Caùc nhaø nghieân cöùu ñaõ thöøa nhaän raèng ñeå coù haøo khí Ñoâng A raïng ngôøi tinh

thaàn daân toäc, beân caïnh söùc maïnh cuûa khoái ñaïi ñoaøn keát toaøn daân, beân caïnh loøng yeâu nöôùc

noàng naøn, loøng caêm thuø giaëc cao ñoä vaø yù chí quyeát taâm baûo veä non soâng thì coøn phaûi keå

ñeán aûnh höôûng saâu roäng cuûa giaùo lyù nhaø Phaät trong taâm thöùc moãi con daân Ñaïi Vieät. Maø

moät trong nhöõng ngöôøi goùp phaàn xieån döông giaùo lyù Thieàn moân aáy cuûa thôøi ñaïi nhaø Traàn,

tröôùc heát phaûi keå ñeán coâng lao vaø haønh traïng cuûa nhaø vua – thieàn gia Traàn Thaùi Toâng vôùi

taùc phaåm Khoaù hö luïc vaø Thieàn toâng chæ nam. Döôùi aûnh höôûng vaø uy tín cuûa nhaø vua vaøo

theá kyû thöù XIII, ba Thieàn phaùi Tyø Ni Ña Löu Chi, Voâ Ngoân Thoâng, Thaûo Ñöôøng ñaõ ñöôïc

saùp nhaäp vaø trôû thaønh một Phật giáo Nhất tông. Đó chính là Thieàn phaùi Truùc Laâm ñôøi Traàn.

Ngöôøi khai saùng ra Thieàn phaùi Truùc Laâm laø Traàn Nhaân Toâng, ñöôïc toân vinh laø Truùc

Laâm Ñaïi ñaàu ñaø Ñieàu Ngöï Giaùc Hoaøng tức ñeä nhất Tổ (Sơ Tổ). Nhöng ngöôøi coù coâng ñaët

neàn taûng veà quan ñieåm tö töôûng cho Thieàn phaùi naøy phaùt trieån laø Traàn Thaùi Toâng, keá ñeán

laø Tueä Trung vaø Traàn Thaùnh Toâng. Ba vò naøy ñaõ taùc ñoäng tröïc tieáp vaø ñeå laïi nhieàu aûnh

höôûng maø sau ñoù ba vò Toå sö Thieàn phaùi: Traàn Nhaân Toâng, Phaùp Loa, Huyeàn Quang ñaõ

daøy coâng xaây döïng vaø phaùt trieån taïo neân moät neàn Thieàn hoïc Vieät Nam coù moät khoâng hai

trong lòch söû tö töôûng Phaät giaùo nöôùc nhaø. Chuùng ta coù theå döïa vaøo caùc thö tòch coøn laïi ñeå

hieåu noäi dung tö töôûng trieát lyù doøng Thieàn naøy, môùi thaáy söï nhaát quaùn vaø xuyeân suoát cuûa

noù. Traàn Thaùi Toâng vieát Thieàn toâng chæ nam, Kim Cöông tam muoäi, Luïc thôøi saùm hoái khoa

nghi, Khoaù hö luïc, Bình ñaúng leã saùm vaên, Thaùi Toâng thi taäp; Tueä Trung Thöôïng só thì ñeå

laïi Thöôïng só ngöõ luïc; Traàn Thaùnh Toâng vieát Vaên taäp, Thieàn toâng lieãu ngoä ca, Chæ giaù

minh, Phoùng ngöu, Cô cöøu taäp; Traàn Nhaân Toâng tröôùc taùc Thieàn laâm thieát chuûy ngöõ luïc,

Taêng giaø toaùi söï, Ñaïi Höông Haûi AÁn thi taäp, Thaïch thaát mî ngöõ vaø moät soá thô, phuù khaùc;

Phaùp Loa tröôùc taùc Ñoaïn saùch luïc, Tham Thieàn chæ yeáu; Huyeàn Quang vôùi Ngoïc Tieân taäp,

Phoå Tueä ngöõ luïc…

Thoâng qua vieäc khaûo saùt caùc vaên baûn noùi treân, chuùng ta coù theå nhaän ñònh caùc vaán ñeà

lyù luaän, haønh trì ñöôïc ñaët ra cuûa Thieàn phaùi Nhaát toâng naøy, veà cô baûn ñeàu ñoàng nhaát vôùi

quan ñieåm tö töôûng cuûa Traàn Thaùi Toâng ñöa ra trong Khoaù hö luïc, hay cuûa Tueä Trung ñeå

laïi trong Thöôïng só ngöõ luïc, keå caû Traàn Thaùnh Toâng qua 13 baøi thô coøn ñöôïc löu giöõ. Ñieàu

ñoù coù nghóa neáu Traàn Thaùi Toâng, Tueä Trung, Traàn Thaùnh Toâng laø nhöõng ngöôøi ñaët neàn

taûng vöõng chaéc veà quan ñieåm tö töôûng thì ba vò Toå: Traàn Nhaân Toâng, Phaùp Loa, Huyeàn

Quang ñaõ xieån döông vaø phaùt trieån Thieàn phaùi trôû thaønh moät doøng Thieàn mang ñaäm baûn

saéc daân toäc, ñaõ coù aûnh höôûng lôùn ñeán nhieàu lónh vöïc trong ñôøi soáng xaõ hoäi baáy giôø vaø cho

ñeán ngaøy nay. Vì theá, nghieân cöùu ñeà taøi Giaù trò vaên hoïc trong taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi

Truùc Laâm khoâng chæ mang tính caáp thieát maø coøn coù yù nghóa khoa hoïc vaø thöïc tieãn nöõa.

2. Lòch söû nghieân cöùu vaán ñeà

Ñeà taøi Giaù trò vaên hoïc trong taùc phaåm Thieàn phaùi Truùc Laâm töø tröôùc ñeán nay ñöôïc

giôùi nghieân cöùu quan taâm nhieàu phöông dieän nhö tìm hieåu töøng taùc giaû, taùc phaåm rieâng

bieät, tìm hieåu lòch söû vaø tö töôûng cuûa Thieàn phaùi v.v… Coù theå neâu ra ñaây tình hình nghieân

cöùu veà taùc giaû, taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi nhö sau:

2.1. Tình hình söu taàm vaên baûn taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm:

- Coâng trình ñaàu tieân phaûi keå ñeán laø Thaùnh ñaêng luïc. Taùc phaåm naøy ñöôïc khaéc in

ñöôïc töø cuoái ñôøi Traàn. Theo lôøi Thieàn sö Tính Quaûng hieäu Thích Ñieàu Ñieàu thuaät laïi thì

nguyeân do Ngaøi vieát lôøi töïa quyeån Thaùnh ñaêng luïc taùi baûn 1750 thì saùch naøy töøng ñöôïc

thieàn sö Chaân Nghieâm in taùi baûn taïi chuøa Suøng Quang, Caåm Giaøng khoaûng naêm 1550

[318, 8 - 10]. Saùch noùi veà naêm vò vua ñôøi Traàn: Traàn Thaùi Toâng, Traàn Thaùnh Toâng, Traàn

Nhaân Toâng, Traàn Anh Toâng, Traàn Minh Toâng, xuaát gia tu haønh, ngoä lyù Thieàn vaø hoaèng

hoaù ñaïo Thieàn höng thònh nhö Trung Hoa.

- Tieáp theo, Phan Phu Tieân vôùi Vieät AÂm thi taäp (1433), sau ñoù tuyeån taäp naøy ñöôïc

Chu Xa vaø Lyù Töû Taán boå sung, taân ñính (1459). Keá ñeán laø coâng trình Tinh tuyeån chö gia

luaät thi do Döông Ñöùc Nhan tuyeån choïn khoaûng tröôùc naêm 1463; Roài Trích dieãm thi taäp

do Hoaøng Ñöùc Löông bieân soaïn naêm 1497. Nhöõng coâng trình treân ñeàu coù trích tuyeån thô

vaên cuûa caùc taùc giaû Thieàn phaùi Truùc Laâm.

- Tieáp ñeán, Thieàn sö Chaân Nguyeân ñaõ caên cöù vaøo Thaùnh ñaêng luïc ñeå soaïn Thieàn

toâng baûn haïnh. Tö lieäu coå cho bieát taùc phaåm ñöôïc khaéc in vaøo naêm 1734. Ñieåm noåi baät

cuûa taùc phaåm naøy laø vieát baèng chöõ Noâm thuoäc theå loaïi dieãn ca lòch söû, baûn thaân taùc giaû laø

ngöôøi keá thöøa truù trì hai chuøa lôùn nhaát cuûa heä phaùi Truùc Laâm: Quyønh Laâm vaø Long Ñoäng

(nôi caát giöõ kinh vaên cuûa Thieàn phaùi) neân vieäc bieân soaïn saùch coù giaù trò chính xaùc veà maët

tö lieäu, coù lieân quan ñeán veà tö töôûng Thieàn hoïc, coâng haïnh tu haønh vaø chöùng ñaïo cuûa vua

Traàn Thaùi Toâng, Traàn Thaùnh Toâng, Traàn Nhaân Toâng, Phaùp Loa vaø Huyeàn Quang. Sau

naøy, Hoaøng Xuaân Haõn ñaõ y cöù vaøo baûn in naêm 1745 ñeå phieân aâm, chuù thích; coøn Thích

Trí Sieâu caên cöù vaøo baûn in naêm 1932 ñeå phieân aâm, chuù thích Thieàn toâng baûn haïnh. Thích

Thanh Töø döïa vaøo caùc vaên baûn treân maø vieát coâng trình Thieàn toâng baûn haïnh giaûng giaûi,

Nxb TP.HCM, 1988. Tröôùc ñoù, Thích Thanh Töø ñaõ söu taäp tö lieäu bieân soaïn Thieàn sö Vieät

Nam, Tu vieän Chaân Khoâng, 1972 vaø THPG.TP.HCM taùi baûn 1992; trong ñoù, taùc giaû ñaõ

trích daãn nguyeân vaên chöõ Haùn, phieân aâm, dòch nghóa taùc phaåm chính cuûa caùc taùc giaû Thieàn

phaùi.

- Ñeán theá kyû XVIII, khi Tính Quaûng vaø Ngoâ Thì Nhaäm taäp hôïp tö lieäu cho ra ñôøi taùc

phaåm Tam Toå thöïc luïc thì ngöôøi ta môùi bieát Thieàn phaùi naøy chæ truyeàn thöøa ba ñôøi laø Traàn

Nhaân Toâng, Phaùp Loa, Huyeàn Quang roài bò giaùn ñoaïn. Sau ñoù, Hải Lượng Ngoâ Thì Nhaäm

ñöôïc toân vinh laø Toå thöù tö cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm qua taùc phaåm Truùc Laâm toâng chæ

nguyeân thanh [189, 142].

- Cuõng trong theá kyû XVIII, khoaûng 1760 -1767, Leâ Quyù Ñoân soaïn Toaøn Vieät thi luïc;

tieáp theo laø hoïc troø cuûa oâng laø Buøi Huy Bích bieân soaïn Hoaøng Vieät vaên tuyeån vaø Hoaøng

Vieät thi tuyeån, baøi töïa ñöôïc vieát naêm 1788, nhöng ñeán naêm 1825 saùch môùi ñöôïc khaéc in.

Caùc boä tuyeån taäp treân ñeàu coù cheùp thô vaên cuûa Traàn Thaùi Toâng, Tueä Trung, Traàn Thaùnh

Toâng, Traàn Nhaân Toâng, Phaùp Loa vaø Huyeàn Quang. Rieâng coâng trình Toaøn Vieät thi luïc

cuûa Leâ Quyù Ñoân, sau naøy ñöôïc Buøi Huy Bích vaø Phan Huy Chuù khen laø “ñaëc bò” (cöïc kyø

ñaày ñuû). Treân cô sôû ñoù, vaøo ñaàu theá kyû XIX, Phan Huy Chuù trong muïc Vaên tòch chí, boä

Lòch trieàu Hieán chöông loaïi chí ñaõ giôùi thieäu ñaày ñuû nhöõng taùc phaåm vaø trích tuyeån moät soá

saùng taùc cuûa caùc taùc giaû thuoäc Thieàn phaùi.

- Thaùi Toân Hoaøng ñeá ngöï cheá Khoaù hö kinh do Thieàu Chöûu dòch vaø dieãn nghóa, Nxb.

Höng Long, SG, taùi baûn, 1961.

- Traàn Thò Baêng Thanh trong baøi Moät vaøi tìm toøi böôùc ñaàu veà vaên baûn thô vaên Lyù -

Traàn, TCVH, soá 5 - 1972, khi nhaéc ñeán vaên baûn Khoaù hö luïc, Traàn Thò Baêng Thanh ñaõ

khaûo saùt nhöõng vaên baûn Khoaù hö luïc hieän coøn roài chia chuùng thaønh hai loaïi, mieâu taû cuï theå

töøng baûn saùch töøng loaïi, loaïi thöù nhaát goàm 4 baûn; loaïi thöù hai goàm 2 baûn roài ñi ñeán keát

luaän raèng caùc baûn Khoaù hö luïc loaïi thöù hai ñaõ theâm vaøo khaù nhieàu baøi maø vaên baûn loaïi thöù

nhaát khoâng coù.

- Khoaù hö luïc do Ñaøo Duy Anh dòch, Nxb KHXH, HN, 1974, tröôùc khi cung caáp vaên

baûn nguyeân taùc cuøng baûn dòch, taùc giaû ñaõ vieát phaàn toång luaän “Toùm taét veà Thieàn toâng” cuûa

nöôùc Ñaïi Vieät maø tieâu bieåu nhaát laø Thieàn phaùi Truùc Laâm.

- Khoaù hö luïc troïn boä cuûa Thích Thanh Kieåm, THPG TP. HCM, 1997; Tam Toå thöïc

luïc do Thích Phöôùc Sôn dòch vaø chuù, VNCPHVN, 1995. Caùc coâng trình cuûa Thích Thanh

Töø nhö Khoaù hö luïc dieãn giaûi (1996); Tueä Trung Thöôïng só ngöõ luïc giaûng giaûi (1997); Tam

Toå Truùc Laâm giaûng giaûi (1997) thì y cöù Tam Toå thöïc luïc, Tam Toå haønh traïng, Thieàn toâng

baûn haïnh, do TVTC aán haønh. Nhöõng coâng trình treân ñöôïc caùc taùc giaû dòch vaø chuù giaûi töø

noäi dung vaên baûn, thuaät ngöõ Phaät, Nho, Laõo, keå caû caùc vaán ñeà lieân heä ñeán caùc taùc giaû

Thieàn phaùi Truùc Laâm.

- Boä saùch Thô vaên Lyù – Traàn (3 taäp) do Nguyeãn Hueä Chi chuû bieân, laø moät coâng trình

söu taäp vaên baûn coù beà theá vaø taàm côõ töø tröôùc ñeán nay. Trong ñoù, taäp 2, quyeån thöôïng, Nxb.

KHXH, HN, 1989, caùc soaïn giaû cuûa Vieän Vaên hoïc coù giôùi thieäu vaø nhaän ñònh khaùi quaùt veà

6 taùc giaû Traàn Thaùi Toâng, Traàn Thaùnh Toâng, Tueä Trung, Traàn Nhaân Toâng, Phaùp Loa,

Huyeàn Quang tröôùc khi trích tuyeån nguyeân vaên chöõ Haùn keøm theo phieân aâm, dòch nghóa,

chuù thích töø ngöõ cuûa caùc taùc phaåm ñöôïc tuyeån choïn.

- Thöøa keá caùc coâng trình tröôùc, Lyù Vieät Duõng, thực hiện coâng trình Tueä Trung

Thöôïng só ngöõ luïc dòch giaûi, Nxb. Muõi Caø Mau, 2003, ngoaøi phaàn phieân aâm, dòch nghóa,

chuù thích, coøn coù chænh lyù nhöõng ñieåm nhaàm laãn cuûa caùc ngöôøi ñi tröôùc veà boá cuïc, ngöõ

nghóa vaø theâm phaàn phuï luïc, raát thuaän lôïi cho vieäc tra cöùu hoïc taäp yeáu chæ Thieàn toâng maø

Thieàn phaùi Truùc Laâm chuû tröông.

- Nguyeân Ñònh vieát Cöûa Thieàn vaø vaên hoïc chöõ Noâm, taäp vaên Phaät ñaûn, soá 47, 2000,

khaúng ñònh cöûa Thieàn Vieät Nam ñaõ coù söï ñoùng goùp lôùn trong vieäc khai môû neàn vaên hoïc

chöõ Noâm. Cuï theå laø caùc nhaø khai saùng Thieàn phaùi ñaõ saùng taùc Cö traàn laïc ñaïo, Ñaéc thuù

laâm tuyeàn thaønh ñaïo ca (Traàn Nhaân Toâng), Vònh Vaân Yeân töï phuù (Huyeàn Quang); ñoàng

thôøi baøy toû söï ñoàng tình vôùi caùc soaïn giaû trong saùch Hôïp tuyeån Thô vaên Vieät Nam theá kyû thöù

X-XVIII, Nxb Vaên hoïc, HN, 1976, vaø trong giaùo trình Vaên hoïc Vieät Nam töø theá kyû X- ñaàu

theá kyû XVIII, Nxb ÑH & THCN, HN, 1977, ôû muïc taùc giaû Maïc Ñónh Chi (tr. 173-179) veà

vieäc cho raèng Giaùo töû phuù (?) coù xuaát xöù töø cöûa Thieàn, daïy cho tín ñoà Phaät töû.

2.2. Tình hình nghieân cöùu taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm ôû goùc ñoä tö töôûng vaø

lòch söû truyeàn thöøa:

- Ñaàu tieân phaûi keå ñeán coâng trình coâng trình Le Boudhisme en Annam des origines

au XIII sieøcle cuûa Traàn Vaên Giaùp, BEFEO, HN, 1932, sau naøy ñöôïc Tueä Syõ dòch ra tieáng

Vieät vôùi nhan ñeà Phaät giaùo Vieät Nam töø khôûi nguyeân ñeán theá kyû XIII, Ban TTVH, 1968.

Tieáp ñeán laø coâng trình Vieät Nam Phaät giaùo söû löôïc cuûa Thích Maät Theå, THTGBV, HN,

1942. Caû hai taùc phaåm naøy, böôùc ñaàu giôùi thieäu khaùi quaùt Phaät giaùo Vieät Nam, trong ñoù coù

ñeà caäp ñeán tö töôûng Phaät giaùo thôøi Lyù - Traàn maø chuû theå laø Thieàn phaùi Truùc Laâm.

- Nguyeãn Ñaêng Thuïc vôùi moät loaït coâng trình nghieân cöùu veà lòch söû tö töôûng Thieàn

hoïc Vieät Nam mang tính keá thöøa truyeàn thoáng, tieâu bieåu laø Thieàn phaùi Truùc Laâm: Lòch söû

tö töôûng Vieät Nam, Boä Vaên hoaù, SG 1967; Thieàn hoïc Vieät Nam, Nxb Laù Boái, SG 1967;

Lòch söû trieát hoïc Ñoâng phöông, TTHL, SG, 1968, taùi baûn; Thieàn hoïc Traàn Thaùi Toâng,

VÑHVH, SG, 1971; Thieàn hoïc Toå Truùc Laâm An Töû, Tö Töôûng, soá 4 vaø 6, SG, 1972; Nuùi

An Töû vôùi Thieàn hoïc Truùc Laâm, Tö Töôûng, soá 2 vaø 4, SG, 1972; Phaät giaùo Vieät Nam, Nxb

Maët Ñaát, SG 1974. Thieàn phaùi naøy mang baûn saéc tinh thaàn daân toäc töø moâ hình toå chöùc,

ñöôøng loái hoaït ñoäng cho ñeán phöông thöùc tu trì vaø ñaõ ñoùng goùp raát lôùn trong vieäc phuïc

höng vaên hoaù Ñaïi Vieät.

- Trong Vieät Nam Phaät giaùo söû luaän, taäp 1, Laù Boái, SG, 1974, Nguyeãn Lang ñaõ daønh

8 chöông trong toång soá 16 chöông ñeå giôùi thieäu Phaät giaùo ñôøi Traàn vôùi Thieàn phaùi Truùc

Laâm. Cuï theå: chöông IX giôùi thieäu chung veà Thieàn phaùi; chöông XV vieát veà nhöõng khuoân

maët Phaät töû khaùc; chöông XVI vieát toång quan Phaät giaùo ñôøi Traàn; coøn caùc chöông X, XI,

XII, XIII, XIV giôùi thieäu veà haønh traïng, söï nghieäp, phaân tích tö töôûng Thieàn hoïc cuûa Traàn

Thaùi Toâng, Tueä Trung Thöôïng só, Traàn Nhaân Toâng, Phaùp Loa, Huyeàn Quang. ÔÛ ñaây, taùc

giaû ñaõ trình baøy ñôøi soáng sinh hoaït Phaät giaùo ñôøi Traàn vaø Thieàn phaùi naøy ñaõ chi phoái ñôøi

soáng vaên hoaù, chính trò, tö töôûng Ñaïi Vieät baáy giôø.

- Thích Minh Tueä, Löôïc söû Phaät giaùo Vieät Nam, THPG TP. HCM, 1993, ñaõ daønh

moät chöông noùi veà Phaät giaùo ñôøi Traàn vôùi nhöõng göông maët Thieàn phaùi Truùc Laâm tích cöïc

ñoùng goùp cho ñôøi vaø ñaïo.

- Naêm 1988, Vieän Trieát hoïc cho xuaát baûn cuoán Lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam, Nguyeãn

Taøi Thö (chuû bieân) trình baøy lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam töø thôøi du nhaäp ñeán giöõa theá kyû

XX vôùi tinh thaàn duy vaät söû quan, trong ñoù cuõng ñeà caäp ñeán Phaät giaùo ñôøi Traàn vôùi lòch söû

truyeàn thöøa cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm. Thieàn phaùi naøy luoân chuû tröông ñoàng haønh cuøng

daân toäc ñeå xaây döïng vaø phaùt trieån ñaát nöôùc.

- Trong baøi Naåy maàm phaùi Thieàn Truùc Laâm Yeân Töû, taäp vaên Phaät ñaûn, soá 8, BVHTÖ

- GHPGVN, 1987, Thích Thanh Töø ñaõ khaúng ñònh Traàn Thaùi Toâng chính laø ngöôøi ñaët neàn

moùng quan ñieåm tö töôûng cho Thieàn phaùi Truùc Laâm sau naøy, maø Khoaù hö luïc cuøng Thieàn

toâng chæ nam chính laø cöông lónh cho Thieàn phaùi aáy.

- Thích Chôn Thieän trong Söï ñoùng goùp vaøo söï nghieäp daân toäc cuûa tö töôûng Phaät hoïc

ñôøi Lyù - Traàn, taäp vaên Thaønh ñaïo, soá 13, BVHTÖ - GHPGVN, 1989 ñaõ neâu roõ Phaät giaùo

Lyù - Traàn ñaõ coù nhöõng ñoùng goùp lôùn vaøo söï nghieäp phuïc höng daân toäc maø noåi baät vaãn laø

Thieàn phaùi Truùc Laâm.

- Huyeàn Chaân vôùi baøi Phaät giaùo cuûa Traàn Thaùi Toâng hay laø thöû tìm nguyeân nhaân boå

sung cuûa cuoäc chieán thaéng ñoái vôùi quaân Nguyeân Moâng, taäp vaên Vu Lan, soá 15, BVHTÖ -

GHPGVN, 1989, ñaõ khaúng ñònh ñeå coù ñöôïc haøo khí Ñoâng A laøm neân chieán thaéng vang

löøng chaán ñoäng ñòa caàu, beân caïnh tinh thaàn ñaïi ñoaøn keát daân toäc, yù chí quyeát taâm choáng

xaâm löôïc cuûa nhaân daân ta, coøn coù moät nguyeân nhaân khaùc nöõa ñoù laø tö töôûng Thieàn Ñaïi

Vieät thaám ñaãm trong taâm thöùc cuûa moãi ngöôøi daân Ñaïi Vieät thôøi baáy giôø.

- Nguyeãn Huøng Haäu vieát Löôïc khaûo tö töôûng Thieàn phaùi Truùc Laâm Vieät Nam, Nxb

KHXH, 1997 vaø Tröông Vaên Chung vôùi Tö töôûng trieát hoïc cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm, Nxb

Chính trò Quoác gia, HN, 1998; caû hai coâng trình naøy ñeàu phaân tích, toång keát tö töôûng trieát

hoïc Thieàn phaùi Truùc Laâm qua vieäc phaân tích tieåu söû haønh traïng vaø caùc taùc phaåm cuûa töøng

nhaân vaät Thieàn phaùi nhö Traàn Thaùi Toâng, Tueä Trung, Traàn Nhaân Toâng, Phaùp Loa, Huyeàn

Quang ñaõ goùp phaàn laøm neân lòch söû daân toäc Ñaïi Vieät trong söï nghieäp giöõ nöôùc vaø döïng

nöôùc. Caùc taùc giaû cho raèng Thieàn phaùi naøy chæ taäp trung truyeàn thöøa qua ba theá heä maø thoâi.

- Thieàn hoïc ñôøi Traàn cuûa nhieàu taùc giaû, VNCPHVN, 1995, trong ñoù coù 28 baøi vieát veà

caùc taùc giaû, taùc phaåm Thieàn phaùi Truùc Laâm: Traàn Thaùi Toâng - Ñôøi ñaïo löôõng toaøn; Truùc

Laâm Sô Toå; Nhò Toå Phaùp Loa vaø Nguyeân nhaân naøo laøm cho caùc trieàu vua ñaàu ñôøi Traàn

höng thònh cuûa Thích Phöôùc Sôn; Baøn veà caûnh giôùi giaùc ngoä cuûa Traàn Thaùi Toâng, Giaù trò

lòch söû baøi Thieàn toâng chæ nam töï, Con ngöôøi Tueä Trung Thöôïng só; Vua Traàn Nhaân Toâng

vaø phaùi Thieàn Truùc Laâm Yeân Töû; Thô Huyeàn Quang; Baøn veà saéc thaùi ñaëc bieät Thieàn hoïc

Traàn Thaùi Toâng vaø Phaät giaùo ñôøi Traàn; Phaät giaùo ñôøi Traàn vaø Vaøi yù kieán goùp phaàn toång keát

Phaät giaùo ñôøi Traàn cuûa taùc giaû Minh Chi; Tueä Trung Thöôïng só; Tinh thaàn sieâu phoùng cuûa

Tueä Trung Thöôïng só; Thieàn Truùc Laâm qua vaán ñaùp; Thieàn Truùc Laâm qua thô vaên chöõ Haùn;

Vaøi neùt ñaëc thuø cuûa thieàn sö Phaùp Loa; Nhöõng nghi vaán veà thieàn sö Huyeàn Quang vaø Nhaän

ñònh nhöõng öu khuyeát cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm cuûa Thích Thanh Töø; Chaát Thieàn nôi Tueä

Trung Thöôïng só; Nhöõng ñoùng goùp cho Phaät giaùo Vieät Nam cuûa Thieàn sö Phaùp Loa vaø

Thieàn sö Huyeàn Quang – moät nhaø thô lôùn cuûa Thích Minh Tueä; YÙ nghóa tích cöïc cuûa ñôøi

soáng trong caùi nhìn cuûa caùc thieàn sö ñôøi Traàn cuûa Nguyeãn Theá Ñaêng; Thöû tìm hieåu nguyeân

nhaân phaùt trieån ñaïo Phaät thôøi Traàn cuûa Ngoâ Vaên Leä. Thoâng qua caùc baøi vieát rieâng bieät,

caùc taùc giaû ñaõ phaân tích nhöõng döõ kieän, lyù giaûi nhöõng vaán ñeà laøm neân nhöõng giaù trò ñaëc

tröng cuûa Thieàn hoïc ñôøi Traàn, maø noåi baät laø Thieàn phaùi Truùc Laâm, goùp phaàn cuøng daân toäc

laøm raïng rôõ trang söû nöôùc nhaø. Trong ñoù phaûi keå ñeán ngoïn ñuoác Thieàn hoïc Traàn Thaùi

Toâng, moät ngöôøi haønh xöû vieân dung caû ñôøi laãn ñaïo. Tieáp noáâi aùnh tueä ñaêng aáy laø cö só Tueä

Trung, moät taâm hoàn sieâu thoaùt, coù theå hoaø aùnh saùng cuûa mình vaøo trong coõi ñôøi buïi baëm.

Vaø Traàn Nhaân Toâng ñaõ thöøa keá tö töôûng Traàn Thaùi Toâng, Tueä Trung, Traàn Thaùnh Toâng

ñöùng ra laõnh ñaïo toaøn daân khaùng chieán choáng quaân Nguyeân Moâng, trôû thaønh vò anh huøng

cuûa daân toäc, moät vò Toå khai saùng doøng Thieàn Truùc Laâm mang baûn saéc ñaëc thuø Vieät Nam.

Keá thöøa ngoâi vò Toå thöù hai cuûa Thieàn phaùi laø Phaùp Loa, moät con ngöôøi chöùa saün tuùc duyeân

vôùi ñaïo Thieàn, taän tuî vôùi söï nghieäp hoaèng phaùp, laàn ñaàu tieân thieát laäp moät Giaùo hoäi thoáng

nhaát veà moâ hình toå chöùc. Sau ñoù laø Huyeàn Quang laø ngöôøi uyeân thaâm Phaät hoïc, thi só

phoùng khoaùng, ñaõ ñöùng ra laõnh ñaïo Thieàn phaùi vôùi cöông vò laø ñeä tam Toå.

- Veà baøi töïa saùch Thieàn toâng chæ Nam, TCHN, soá 2 -1997, Nguyeãn Coâng Lyù ñaõ neâu

leân giaù trò lòch söû, giaù trò tö töôûng - trieát luaän, giaù trò vaên hoïc, cuûa baøi Thieàn toâng chæ nam töï.

Ñaây chính laø cöông lónh cuûa Phaät hoïc Vieät Nam, ñoàng thôøi laø kim chæ nam cho Thieàn phaùi

Truùc Laâm hoaït ñoäng.

- Coøn trong baøi Thieàn hoïc Lyù - Traàn vôùi baûn saéc daân toäc, TCNCPH, soá 6 -1996 vaø soá

1-1997, Nguyeãn Coâng Lyù ñaõ chæ ra neùt rieâng mang tính ñaëc thuø daân toäc cuûa Thieàn hoïc

Vieät Nam thôøi Lyù -Traàn, trong ñoù ñaõ khaúng ñònh taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm coù

noäi dung trieát lyù theå hieän tö töôûng Thieàn mang chaát Ñaïi Vieät.

- TTNCHN thuoäc Vieän KHXH TP.HCM vôùi coâng trình Tueä Trung Thöôïng só vôùi

Thieàn toâng Vieät Nam, Nxb Ñaø Naüng, 2000, taùi baûn, ñaõ taäp hôïp 34 baøi tham luaän cuûa 34

nhaø nghieân cöùu Vaên hoïc, Phaät hoïc, Söû hoïc, Toân giaùo… nhö Traàn Khueâ, Ñoaøn Thò Thu

Vaân, Minh Chi, Thích Thanh Kieåm, Thích Thanh Töø, Thích Phöôùc Sôn, Thích Thanh Töø,

Thích Phöôùc An, Thích Giaùc Toaøn, Traàn Thanh Ñaïm, Traàn Tuaán Maãn, Hoà Leâ, Traàn Hoàng

Lieân… Trong caùc baøi vieát, caùc taùc giaû ñaõ thoáng nhaát Tueä Trung laø thieàn gia, nhaø thô, nhaø tö

töôûng, nhaø quaân söï, vò thaày cuûa Sô Toå Truùc Laâm, chöùng toû Tueä Trung laø moät ngoâi sao

saùng cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm noùi rieâng, Thieàn toâng Ñaïi Vieät noùi chung, coù aûnh höôûng

chi phoái maïnh meõ caû Phaät giaùo vaø trieàu ñình nöôùc ta baáy giôø. Thoâng qua vieäc nghieân cöùu

con ngöôøi vaø taùc phaåm Tueä Trung Thöôïng só, caùc taùc giaû caùc baøi vieát ñaõ chæ ra chuû tröông

ñöôøng loái hoaït ñoäng cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm laø cô sôû ñeå chæ ra ñaëc tröng Thieàn hoïc Vieät

Nam khaùc haún Thieàn toâng Trung Hoa.

- Caùc coâng trình cuûa Leâ Maïnh Thaùt sau naøy nhö Toaøn taäp Traàn Nhaân Toâng, Nxb TP.

HCM, 2000; Toaøn taäp Traàn Thaùi Toâng, Nxb Toång hôïp TP. HCM, 2004 vaø Lòch söû Phaät

giaùo Vieät Nam, taäp III, Nxb TP. HCM, 2005, taùc giaû ñaõ phaân tích vaø chöùng minh veà caùc

hoaït ñoäng cuûa Phaät giaùo Ñaïi Vieät maø chuû theå laø Thieàn phaùi Truùc Laâm ñôøi Traàn. Thoâng

qua vieäc giôùi thieäu con ngöôøi, saùch löôïc, quan ñieåm veà chính trò, veà Thieàn, veà nghi thöùc

haønh trì, keå caû nhöõng ñoùng goùp veà vaên hoïc, vaên hoaù cuûa Traàn Thaùi Toâng, Tueä Trung,

Traàn Nhaân Toâng…, taùc giaû ñaõ khaúng ñònh Thieàn phaùi Truùc Laâm laø moät Thieàn phaùi coù tö

töôûng vaø lòch söû truyeàn thöøa lieân tuïc töø khi thaønh laäp cho ñeán nay. Ngoaøi ra, caùc coâng trình

coøn giôùi thieäu baûn dòch, keøm theo nguyeân baûn chöõ Haùn cuûa caùc taùc giaû Thieàn phaùi giuùp

cho ngöôøi ñoïc deã daøng nghieân cöùu. Noùi chung, ñaây laø nhöõng coâng trình coù giaù trò hoïc

thuaät, taøi lieäu tham khaûo ñaùng tin caäy cho nhöõng ai nghieân cöùu lòch söû Thieàn phaùi, cuõng

nhö xaùc ñònh neàn taûng tö töôûng laøm neân baûn saéc daân toäc.

- Nguyeãn Thò Queá vieát Traàn Nhaân Toâng – Ñöùc Phaùp vöông cuûa Vieät Nam theá kyû

XIII, TCNCTG, soá 3, 2002, trình baøy khaùi nieäm “Dharma Raja” (Phaùp vöông) y cöù vaøo

kinh Phaùp Hoa ñeå toân vinh Traàn Nhaân Toâng laø vò Phaùp vöông (Phaät), ñaõ laøm raïng rôõ Phaät

giaùo Vieät Nam.

- Leâ Cung vieát Theâm moät soá suy nghó veà söï nghieäp cuûa Traàn Nhaân Toâng, NSGN, soá

97, 2004. Töø ñieåm nhìn lòch söû, taùc giaû phaân tích tö töôûng yeâu nöôùc, keát hôïp tö töôûng

Thieàn hoïc cuûa Traàn Nhaân Toâng trong söï nghieäp giöõ nöôùc, döïng nöôùc vaø môû nöôùc.

- Ngoaøi ra, coâng trình Traàn Nhaân Toâng – vò vua Phaät Vieät Nam, laø tuyeån taäp bao goàm

nhieàu taùc giaû, do Nxb Toång hôïp TP. HCM xuaát baûn naêm 2004 ñaõ coù caùc baøi vieát ñeà caäp

ñeán Traàn Nhaân Toâng qua töøng ñieåm nhìn khaùc nhau töø goùc ñoä laø thieàn sö, nhaø vaên hoaù, laø

vò Phaät, nhöng coù ñieåm chung laø tö töôûng vaø haønh ñoäng cuûa oâng laø tö töôûng maø Thieàn phaùi

Truùc Laâm chuû tröông ñaõ goùp phaàn laøm neân Phaät giaùo vaø vaên hoaù Ñaïi Vieät trong doøng

chaûy vaên hoaù Vieät Nam.

2.3. Tình hình nghieân cöùu taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm ôû goùc ñoä vaên hoïc:

- Bình luaän saùch Khoaù hö cuûa Nguyeãn Troïng Thuaät ñaêng treân taïp chí Nam Phong,

taäp XXXIII, soá 189, thaùng 10, naêm 1933. ÔÛ baøi vieát naøy, taùc giaû ñaõ trình baøy nhaän thöùc

cuûa mình veà noäi dung tö töôûng ngheä thuaät taùc phaåm Khoaù hö luïc cuûa Traàn Thaùi Toâng.

- Trong coâng trình Vaên hoïc Vieät Nam: Vaên hoïc ñôøi Traàn cuûa Ngoâ Taát Toá, Nxb Mai

Lónh, 1942, ôû lôøi giôùi thieäu thaønh töïu cuûa vaên hoïc ñôøi Traàn, Ngoâ Taát Toá coù ñieåm qua ñoâi

neùt veà taùc giaû Traàn Thaùi Toâng vôùi Khoaù hö luïc; giôùi thieäu taùc giaû, taùc phaåm cuûa Traàn

Thaùnh Toâng, Traàn Nhaân Toâng vaø trích daãn moät soá baøi thô tieâu bieåu cuûa hai taùc giaû naøy.

- Tuyeån taäp 40 naêm Taïp chí Vaên hoïc 1960-1999, taäp 2, Vaên hoïc coå – caän ñaïi, Nxb

TP. HCM, 1999 coù taäp hôïp caùc baøi: Thöû ñaët laïi moät soá vaán ñeà trong nghieân cöùu taùc gia, taùc

phaåm xöa cuûa Ñinh Gia Khaùnh; Tìm hieåu ñaëc ñieåm cuûa tö töôûng Phaät giaùo Vieät Nam qua

caùc taùc phaåm vaên hoïc thôøi Lyù - Traàn cuûa Taàm Vu; Chöõ Noâm ôû thôøi Lyù - Traàn cuûa Ñaøo Duy

Anh; Tìm hieåu vaên phuù ôû thôøi kyø Traàn – Hoà cuûa Traàn Leâ Saùng; Vaán ñeà vaên baûn hoïc caùc taùc

phaåm vaên hoïc Phaät giaùo Vieät Nam cuûa Haø Vaên Taâán; Thieàn sö Huyeàn Quang vaø con ñöôøng

traàm laëng cuûa muøa thu cuûa Thích Phöôùc An; Quan nieäm veà con ngöôøi trong thô Thieàn Lyù -

Traàn cuûa Ñoaøn Thò Thu Vaân. Noäi dung khaûo cöùu caùc baøi vieát treân, böôùc ñaàu ñaõ giuùp

chuùng ta khaùi quaùt ñöôïc noäi dung tö töôûng vaø ngheä thuaät trong taùc phaåm thô vaên cuûa

Thieàn phaùi Truùc Laâm; hoaëc chæ ra caùch ñaët vaán ñeà tieáp caän taùc giaû, taùc phaåm cuûa Thieàn

phaùi naøy töø ñieåm nhìn nghieân cöùu theå loaïi, ngoân ngöõ, ñoái chieáu vaên baûn.

- Ñaëng Thai Mai vôùi baøi Moái quan heä laâu ñôøi vaø maät thieát giöõa vaên hoïc Vieät Nam vaø

vaên hoïc Trung Quoác coâng boá treân TCVH, soá 7, 1961, ñaõ noùi roõ vieäc taùc ñoäng qua laïi giöõa

thô vaên thôøi Lyù - Traàn, trong ñoù coù thô vaên cuûa caùc taùc giaû Thieàn phaùi vaø thôøi Ñöôøng Toáng

cuûa Trung Quoác. Cuõng treân TCVH, soá 6, 1974, Ñaëng Thai Mai vôùi baøi Maáy ñieàu taâm ñaéc

trong khi ñoïc laïi thô vaên cuûa moät thôøi ñaïi, ñaõ khaùi quaùt vaên hoïc nöôùc ta ñöôïc chia laøm ba

thôøi kyø: Thôøi kyø ñaàu töø theá kyû III tröôùc CN ñeán theá kyû X sau CN, thôøi kyø thöù hai töø XI –

giöõa XIX, thôøi kyø thöù ba töø theá kyû XIX ñeán ñaàu XX. Trong ñoù, taùc giaû chæ ra söï taùc ñoäng

cuûa giaù trò noäi dung tö töôûng, ngheä thuaät vaên hoïc thôøi Traàn ñaõ goùp phaàn laøm neân lòch söû

vaên hoïc nöôùc nhaø vôùi söï goùp maët cuûa vaên thô Traàn Thaùi Toâng, Traàn Thaùi Toâng, Tueä

Trung, Traàn Nhaân Toâng, Phaùp Loa, Huyeàn Quang.

- Sau ñoù, laø moät loaït baøi cuûa Nguyeãn Hueä Chi baøn veà vaên hoïc Lyù - Traàn ñaêng treân

TCVH nhö: Töø nghóa roäng vaø heïp cuûa hai chöõ “Vaên hoïc” trong quaù khöù, ñeán vieäc phaân loaïi

caùc loaïi hình vaên hoïc Lyù - Traàn, TCVH, soá 5, 1976; Traàn Tung, moät göông maët laï trong

laøng thô Thieàn thôøi Lyù – Traàn, TCVH, soá 4, 1977; Caùc yeáu toá Phaät Nho Ñaïo ñöôïc tieáp thu

vaø chuyeån hoaù nhö theá naøo trong ñôøi soáng tö töôûng vaø vaên hoïc thôøi ñaïi Lyù - Traàn, TCVH,

soá 6, 1978; Ñeà nghò moät caùch hieåu moái quan heä giöõa vaên hoïc ñôøi Traàn vaø cuoäc khaùng chieán

choáng xaâm löôïc ñôøi Traàn, TCVH, soá 3 vaø 4, 1986; Hieän töôïng hoäi nhaäp vaên hoaù döôùi thôøi

Lyù – Traàn, TCVH, soá 2, 1992; Hieän töôïng hoäi nhaäp vaên hoaù döôùi thôøi Lyù – Traàn nhìn töø

trung taâm Phaät giaùo tieâu bieåu Quyønh Laâm, NSGN, soá 97, 2004… Caùc baøi vieát noùi treân cuûa

taùc giaû cho ta caùi nhìn khaùi quaùt veà vaên hoïc Phaät giaùo thôøi Lyù Traàn, trong ñoù coù vaên thô

cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm. Ñoàng thôøi taùc giaû cuõng khaùm phaù caùc giaù trò chieàu saâu cuûa noäi

dung tö töôûng trieát lyù, ñaïo ñöùc nhaân sinh Phaät giaùo, nhaát laø hình töôïng con ngöôøi ñeå xaùc

ñònh taàm cao cuûa moät neàn vaên hoïc vôùi caùc giaù trò ngheä thuaät thaåm myõ thôøi ñaïi. Taïi ñaây, heä

thoáng theå loaïi vaên hoïc thôøi Lyù - Traàn, loaïi hình taùc giaû thieàn sö, moái lieân heä aûnh höôûng

qua laïi giöõa vaên hoïc Thieàn Trung Hoa vaø Vieät Nam cuõng ñöôïc taùc giaû quan taâm nghieân

cöùu, ñònh höôùng moät caùch cuï theå.

- Lòch söû vaên hoïc Vieät Nam (theá kyû X ñeán ñaàu theá kyû XVIII), tuû saùch ÑHSP, Nxb

Giaùo duïc, taùi baûn 1976, Buøi Vaên Nguyeân (chuû bieân) khi vieát veà vaên hoïc Lyù - Traàn (theá kyû

X – XIV) coù neâu nhaän ñònh khaùi quaùt caùc taùc phaåm, taùc giaû cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm nhö

Traàn Thaùi Toâng, Traàn Thaùnh Toâng, Traàn Nhaân Toâng, Tueä Trung, Phaùp Loa, Huyeàn

Quang vaø caùc taùc phaåm tieâu bieåu. Sau ñoù, trong Vaên hoïc Vieät Nam töø theá kyû X ñeán ñaàu theá

kyû XVIII cuõng do Buøi Vaên Nguyeân chuû bieân, Nxb Giaùo duïc, HN, 1989, coù laëp laïi nhaän

ñònh treân, coù ñieàu giôùi thieäu caùc taùc phaåm cuûa caùc taùc giaû saâu hôn so vôùi giaùo trình tröôùc

ñoù. Cuõng vaäy, trong giaùo trình Vaên hoïc Vieät Nam theá kyû X ñeán ñaàu theá kyû XVIII, 2 taäp, Nxb

ÑH & THCN, HN, 1977, do Ñinh Gia Khaùnh, Buøi Duy Taân, Mai Cao Chöông bieân soaïn

vaø trong giaùo trình Vaên hoïc trung ñaïi Vieät Nam, saùch ÑHSP TP. HCM, 1997, do Leâ Trí

Vieãn chuû bieân ñeàu coù giôùi thieäu qua veà vaên thô Phaät giaùo Lyù - Traàn, tieâu bieåu laø caùc taùc

giaû, taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi trong doøng chaûy vaên hoïc trung ñaïi Vieät Nam.

- Trong baøi Tìm hieåu thô vaên cuûa caùc nhaø sö Lyù - Traàn, TCVH, soá 6 -1965, Kieàu Thu

Hoaïch ñaõ cho raèng beân caïnh thô vaên ñeà cao yù töï cöôøng daân toäc, tinh thaàn yeâu nöôùc choáng

ngoaïi xaâm, thôøi Lyù - Traàn coøn coù thô vaên cuûa caùc thieàn sö, noåi baät laø taùc phaåm cuûa Thieàn

phaùi Truùc Laâm; maûng thô vaên naøy coøn coù nhieàu yeáu toá sieâu thoaùt, theå hieän giaùo lyù nhaø

Phaät ñöôïc trình baøy döôùi moät hình thöùc ngheä thuaät vaên hoïc sinh ñoäng vaø boùng baåy.

- Traàn Thò Baêng Thanh trong baøi Thöû phaân ñònh hai maïch caûm höùng trong doøng vaên

hoïc Vieät Nam mang ñaäm daáu aán Phaät giaùo, TCVH, soá 4 -1992, ñaõ ñeà nghò duøng khaùi nieäm

“boä phaän vaên hoïc mang daáu aán Phaät giaùo”, chöù khoâng neân duøng khaùi nieäm “doøng vaên

hoïc” vaø cho raèng boä phaän vaên hoïc naøy. Cuï theå, vaên thô cuûa Thieàn phaùi mang hai maïch

caûm höùng: moät laø, nhöõng taùc phaåm tröïc tieáp baøn giaûi veà trieát hoïc, giaùo lyù nhaø Phaät vaø

nhöõng bieän phaùp tu haønh; hai laø, nhöõng khaùi nieäm, nhöõng noäi dung trieát hoïc saâu saéc cuûa

ñaïo Phaät, nhöõng caûnh giaø lam chæ laø nhöõng hieän thöïc gôïi yù, nhöõng luoàng aùnh saùng ñeå thi

nhaân coù nhöõng caûm höùng veà cuoäc ñôøi saâu saéc hôn.

- Saùch Nhöõng nghó suy töø vaên hoïc trung ñaïi, Nxb KHXH, HN, 1999, coù baøi Traàn

Nhaân Toâng – Thô vaø cuoäc ñôøi, Traàn Thò Baêng Thanh ñaõ giôùi thieäu Traàn Nhaân Toâng laø con

ngöôøi haønh ñoäng yeâu nöôùc yeâu daân, ngay caû khi xuaát gia trôû thaønh Toå sö Thieàn phaùi Truùc

Laâm. Söï keát hôïp ñaïo vaø ñôøi trôû thaønh nhaø thô “coù phong caùch vaø cuõng laø ñænh cao”. Cuõng

trong coâng trình naøy, Traàn Thò Baêng Thanh giôùi thieäu Huyeàn Quang – nhöõng trang ñôøi

nhieàu huyeàn thoaïi, nhöõng vaàn thô nhieàu haøm nghóa, baøi vieát ñaõ lyù giaûi nhöõng ñieåm “môø”

veà haønh traïng trong vieäc Huyeàn Quang coù ñoã traïng nguyeân hay khoâng, laøm quan bao laâu,

xuaát gia naêm naøo, nghi aùn veà moái quan heä vôùi Ñieåm Bích vôùi caùc yù kieán baøn veà khía caïnh

myõ caûm cuûa caâu chuyeän, ñoàng thôøi taùc giaû cuõng chæ ra giaù trò vaên hoïc qua nhöõng vaàn thô

ña nghóa, ñaày taâm traïng tuyeät taùc mang daáu aán Thieàn.

- Trong baøi Moät vaøi nhaän xeùt veà ngoân ngöõ thô Thieàn Lyù - Traàn, TCVH, soá 2 - 1992,

Ñoaøn Thò Thu Vaân ñaõ chæ ra ngoân ngöõ thô Thieàn thöôøng duøng nhöõng aån duï mang tính öôùc

leä, nhöõng khaùi nieäm Thieàn hoïc, nhöõng hình aûnh mang tính nghòch ngöõ. Coøn baøi Quan

nieäm veà con ngöôøi trong thô Thieàn Lyù - Traàn, TCVH, soá 3 – 1993, Ñoaøn Thò Thu Vaân ñaõ

tìm hieåu veà con ngöôøi ñöôïc theå hieän trong thô Thieàn thôøi kyø naøy, ñoù laø con ngöôøi voâ ngoân,

voâ ngaõ, voâ uyù… Trong luaän aùn PTS Khaûo saùt moät soá ñaëc tröng ngheä thuaät cuûa thô Thieàn

Vieät Nam theá kyû XI - XIV, 1995; sau ñoù, coâng trình naøy ñöôïc TTNCQH vaø Nxb Vaên hoïc

xuaát baûn naêm 1996, taùc giaû ñaõ neâu ra nhöõng ñaëc tröng ngheä thuaät thô Thieàn qua vieäc khaûo

saùt ngoân ngöõ thô Thieàn; hình töôïng con ngöôøi vaø thieân nhieân; khoâng gian, thôøi gian ngheä

thuaät; theå thô, keát caáu, caùch mieâu taû, gioïng ñieäu thô Thieàn. Ñoàng thôøi taùc giaû cuõng so saùnh

ñaëc tröng ngheä thuaät thô Thieàn Lyù – Traàn vôùi thô Nho cuøng thôøi, töø ñoù ñoái chieáu vôùi thô

Thieàn Trung Hoa vaø Nhaät Baûn.

- Nguyeãn Phaïm Huøng vôùi Treân haønh trình vaên hoïc trung ñaïi, Nxb ÑHQG, HN,

2001, laø moät coâng trình tuyeån taäp caùc baøi vieát ñaêng treân TCVH vaø TCNCPH, nhaèm giôùi

thieäu moät soá vaán ñeà lyù thuyeát vaø lòch söû vaên hoïc, cuõng nhö phaùc hoaï moät soá “chaân dung”

lieân heä ñeán caùc taùc giaû, taùc phaåm ñôøi Traàn, chuû yeáu laø Thieàn phaùi Truùc Laâm. Cuï theå caùc

baøi Thô Thieàn vaãn treû trung töôi môùi; Doøng thô Thieàn theá söï trong vaên hoïc coå, Hình töôïng

con traâu trong thô Thieàn thôøi Traàn; Veà dieãn tieán cuûa thô tröõ tình thôøi Traàn; Traàn Thaùi Toâng,

nhaø thô saùm hoái; Traàn Tung vaø nhöõng khuùc ca phoùng cuoàng; Traàn Nhaân Toâng giöõa caûnh

ñôøi hö thöïc; Huyeàn Quang vaø nieàm xao ñoäng tröôùc cuoäc ñôøi; taát caû cho ta moät caùi nhìn veà

caûm höùng saùng taïo thô Thieàn, hình aûnh bieåu töôïng Phaät lyù, buùt phaùp ñaëc tröng cuûa töøng

göông maët tieâu bieåu thô vaên Thieàn phaùi naøy ñuùng nhö teân goïi caùc baøi vieát.

- Leâ Giang trong luaän aùn Tieán só Ngöõ vaên: YÙ thöùc vaên hoïc coå trung ñaïi Vieät Nam,

Tröôøng ÑHKHXH & NV TP. HCM, 2001, ñaõ lyù giaûi vaø chöùng minh tieán trình ra ñôøi, vaän

ñoäng caùc quan nieäm veà vaên hoïc trung ñaïi (Sô kyø - Trung ky ø- Haäu kyø). Cuï theå, trong quaù

trình hình thaønh yù thöùc vaên hoïc ôû giai ñoaïn Sô kyø trung ñaïi (theá kyû X-XV), taùc giaû nhaän

ñònh Sô kyø trung ñaïi laø giai ñoaïn vaên hoïc ñaëc bieät cuûa nöôùc nhaø vaø môû ra nhöõng truyeàn

thoáng lôùn cho toaøn boä yù thöùc vaên hoïc trung ñaïi Vieät Nam. ÔÛ ñaây, boä phaän vaên hoïc Thieàn

toâng (bao goàm vaên thô Thieàn phaùi) ñaõ coù quan nieäm thaåm myõ höôùng ñeán caùi ñeïp ñöôïc

chuyeån hoaù töø trong cuoäc soáng traàn tuïc vôùi nhöõng caûm höùng thanh thoaùt tröôùc thieân nhieân,

hieän thöïc, töï do, taïo ra “chaát laï” trong thô ca Lyù - Traàn. Ñoù cuõng chính laø thaåm myõ caùi ñeïp

vónh cöûu, thanh saïch, hoàn nhieân trong thieân nhieân, cuoäc soáng vaø chính con ngöôøi maø caùc

taùc giaû bao goàm caùc thieàn sö, thieàn gia thôøi Lyù - Traàn ñaõ khaéc hoaï [77, 54].

- Trong chuyeân luaän Vaên hoïc Phaät giaùo thôøi Lyù – Traàn: dieän maïo vaø ñaëc ñieåm, Nxb

ÑHQG TP. HCM, 2000, Nguyeãn Coâng Lyù ñaõ trình baøy coù heä thoáng, ñaày ñuû veà nhöõng

dieän maïo vaø ñaëc ñieåm cuûa vaên hoïc Phaät giaùo thôøi kyø naøy, trong ñoù ñaõ trình baøy khaùi quaùt

veà söï ra ñôøi Thieàn phaùi Truùc Laâm, neâu leân 4 dieän maïo cuøng 6 ñaëc ñieåm lôùn cuûa vaên hoïc

Phaät giaùo Lyù – Traàn maø thaønh töïu noåi baät, coù ñoùng goùp lôùn vaãn laø taùc phaåm cuûa Thieàn

phaùi. Noùi chung, tö duy ngheä thuaät cuûa caùc taùc giaû Thieàn hoïc laø tö duy tröïc caûm taâm linh.

- Nguyeãn Höõu Sôn vôùi Vaên hoïc trung ñaïi Vieät Nam – Quan nieäm con ngöôøi vaø tieán

trình phaùt trieån, Nxb KHXH, HN, 2005, coù baøi Vònh Vaân Yeân töï phuù – Neûo veà thieân nhieân

Phaät vaø “coõi voâ taâm”, ñaõ khaùi quaùt cuoäc ñôøi vaø söï nghieäp Huyeàn Quang gaén lieàn Thieàn

moân ñeå thieát tha chuyeån hoùa coõi thieân nhieân thaønh coõi Phaät trong thi phuù cuûa mình. Ñieåm

noåi baät cuûa taùc giaû laø ñaõ phaân tích baøi phuù trong moái töông quan caùc baøi phuù Noâm nhö Cö

traàn laïc ñaïo phuù, Ñaéc thuù laâm tuyeàn thaønh ñaïo ca cuûa Traàn Nhaân Toâng, Giaùo töû phuù cuûa

Maïc Ñónh Chi (?) ñeå thaáy ñöôïc tieán trình hình thaønh vaø phaùt trieån chöõ Noâm cuøng vôùi caùc

giaù trò ngheä thuaät.

Tieáp thu nhöõng thaønh quaû cuûa nhöõng nhaø nghieân cöùu ñi tröôùc qua caùc coâng trình

khoa hoïc vöøa neâu, luaän aùn böôùc ñaàu tìm hieåu veà Giaù trò vaên hoïc trong taùc phaåm cuûa

Thieàn phaùi Truùc Laâm moät caùch töông ñoái toaøn dieän, coù heä thoáng vaø khaù chuyeân saâu, baèng

caùch tìm hieåu haønh traïng, söï nghieäp cuøng con ñöôøng tu chöùng cuûa caùc taùc giaû thaønh vieân

Thieàn phaùi ñöôïc truyeàn thöøa, phaùt trieån keå töø ngöôøi ñaët neàn moùng tö töôûng cho ñeán ba vò

Toå theo tieán trình lòch söû; treân cô sôû ñoù khaûo saùt, nghieân cöùu taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi vôùi

hai giaù trò noäi dung tö töôûng vaø ngheä thuaät.

3. Ñoái töôïng vaø phaïm vi nghieân cöùu

Ñeà taøi cuûa luaän aùn laø Giaù trò vaên hoïc trong taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm.

Veà Thieàn phaùi Truùc Laâm vaø taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm, hieän coù 2 caùch

hieåu. Moät laø, theo nghóa roäng Thieàn phaùi Truùc Laâm chæ doøng Thieàn Truùc Laâm, moät Phaät

giaùo Nhaát toâng ñôøi Traàn, maø ngöôøi saùng laäp laø ñeä nhaát Toå (Sô Toå) - nhaø vua - Thieàn sö -

Ñieàu Ngöï Giaùc Hoaøng Traàn Nhaân Toâng, sau ñoù ñöôïc keá tuïc laø ñeä nhò Toå Phaùp Loa vaø ñeä

tam Toå Huyeàn Quang. Töø sau Huyeàn Quang, Thieàn phaùi naøy khoâng coøn phaùt trieån thònh

ñaït nöõa, nhöng vaãn truyeàn thöøa ñeán taän hoâm nay. Nhö vaäy, taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi Truùc

Laâm laø toaøn boä nhöõng saùng taùc, tröôùc thuaät, bieân soaïn cuûa caùc taùc giaû taêng só laãn cö só theo

Thieàn phaùi naøy. Tröôùc heát phaûi keå ñeán taùc phaåm cuûa ba vò ñaët neàn taûng laø Traàn Thaùi

Toâng, Tueä Trung Thöôïng só, Traàn Thaùnh Toâng roài ñeán taùc phaåm cuûa Truùc Laâm Tam Toå:

Traàn Nhaân Toâng, Phaùp Loa, Huyeàn Quang. Laïi keå ñeán taùc phaåm cuûa nhoùm Bích Ñoäng thi

xaõ do Tö ñoà Vaên Hueä Vöông Traàn Quang Trieàu saùng laäp, cuøng vôùi caùc thaønh vieân nhö

Nguyeãn Söôûng, Nguyeãn ÖÙc, Nguyeãn Trung Ngaïn ôû giai ñoaïn thònh sang vaõn Traàn (cuoái

XIII – XIV); ñeán theá kyû XVII vôùi nhöõng taùc phaåm cuûa Chaân Nguyeân, Minh Chaâu Höông

Haûi, Toaøn Nhaät; roài sang theá kyû XVIII vôùi Haûi Ñieàn, Haûi AÂu, Haûi Hoøa, Haûi Huyeàn, Haûi

Löôïng maø Haûi Löôïng Ngoâ Thì Nhaäm ñöôïc ñöông thôøi toân vinh laø ñeä töù Toå vôùi taùc phaåm

Truùc Laâm toâng chæ nguyeân thanh. Roài ngay caû theá kyû XX - ñaàu theá kyû XXI hieän nay vôùi

nhöõng taùc phaåm cuûa caùc vò hoøa thöôïng - thieàn sö thuoäc doøng Thieàn naøy nhö Thích Thanh

Töø, Thích Thanh Kieåm, Kim Cöông Töû… ôû trong Nam vaø ngoaøi Baéc. Nhö theá thì phaïm vi

khaûo saùt quaù roäng, maø moät ñeà taøi luaän aùn Tieán só chuyeân ngaønh seõ khoâng kham noåi.

Hai laø, theo nghóa heïp vaø cuõng laø trong taâm lyù chung cuûa ngöôøi ñôøi, noùi ñeán Thieàn

phaùi Truùc Laâm vaø taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi naøy, ngöôøi ta chæ nghó ñeán ba vò Toå ñaàu tieân

cuûa Thieàn phaùi laø Traàn Nhaân Toâng, Phaùp Loa, Huyeàn Quang vaø môû roäng ra tröôùc ñoù laø

nhöõng ngöôøi ñaët neàn taûng tö töôûng, laøm kim chæ nam cho Thieàn phaùi thì phaûi keå ñeán Traàn

Thaùi Toâng, Tueä Trung vaø Traàn Thaùnh Toâng.

ÔÛ ñaây, luaän aùn xin ñöôïc töï giôùi haïn ñoái töôïng vaø phaïm vi khaûo saùt Thieàn phaùi Truùc

Laâm vaø taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi naøy theo nghóa heïp. Töùc laø luaän aùn töï giôùi haïn tìm hieåu

taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm ôû giai ñoaïn cöïc thònh cuûa noù qua vieäc khaûo saùt taùc

phaåm cuûa ba vò ñaët neàn taûng tö töôûng laø Traàn Thaùnh Toâng, Tueä Trung, Traàn Thaùnh Toâng

vaø taùc phaåm cuûa ba vò Toå ñaàu tieân laø Traàn Nhaân Toâng, Phaùp Loa, Huyeàn Quang ñeå chæ ra

giaù trò noäi dung tö töôûng vaø ngheä thuaät cuûa chuùng.

Veà vaên baûn, khi khaûo saùt chuùng toâi coá gaéng tìm ñoïc caùc vaên baûn chöõ Haùn hieän coøn.

Veà baûn dòch, luaän aùn raø soaùt caùc baûn Vieät dòch caùc taùc phaåm cuûa nhöõng taùc giaû noùi treân, cuï

theå laø baûn dòch in trong Thô vaên Lyù - Traàn taäp 2, quyeån thöôïng, Nxb KHXH, HN, 1989;

caùc baûn dòch cuûa Thích Thanh Töø, TVTC aán haønh, 1996 -1999; baûn dòch cuûa Leâ Maïnh

Thaùt do Nxb Toång hôïp TP. HCM xuaát baûn 1999 - 2003… Muïc ñích cuûa vieäc khaûo saùt

nguyeân taùc vaø caùc baûn dòch laø ñeå xaùc ñònh vaên baûn laøm cô sôû ñeå luaän aùn trích daãn. ÔÛ ñaây,

chuùng toâi y cöù vaøo baûn Thô vaên Lyù - Traàn taäp 2, quyeån thöôïng cuûa Vieän Vaên hoïc laøm

chuaån sau khi ñaõ ñoái chieáu caùc vaên baûn khaùc.

Xin ñöôïc nhaéc laïi quan nieäm phaïm vi vaên hoïc vôùi traïng thaùi vaên – söû – trieát baát

phaân ôû thôøi trung ñaïi. Hoài aáy, khaùi nieäm vaên, vaên hoïc, vaên chöông bao haøm nhieàu nghóa

vaø coù theå hieåu theo nghóa roäng laãn nghóa heïp. Theo nghóa roäng, vaên vôùi nghóa hoïc vaán, vaên

minh. Theo nghóa naøy, ngöôøi xöa cho raèng moïi tröôùc taùc, tröôùc thuaät ñeàu ñöôïc goïi laø vaên

theo quy luaät vaên – söû – trieát baát phaân; vaø cuõng coù theå ñaõ coù chöõ vaên (vaên hoïc, vaên

chöông) ñöôïc hieåu theo nghóa heïp ñeå chæ nhöõng taùc phaåm vaên hoïc mang tính ngheä thuaät.

Coù quan nieäm treân laø do ñaëc ñieåm vaên hoùa thôøi trung ñaïi chi phoái bôûi tính chaát hoãn hôïp,

toång hôïp cuûa tö duy. Quy luaät baát phaân naøy chi phoái haàu heát caùc theå loaïi vaên hoïc chöùc

naêng vaø phi chöùc naêng, maø ôû giai ñoaïn ñaàu cuûa thôøi trung ñaïi, caùc theå loaïi chöùc naêng ñoùng

vai troø trung taâm. Vì theá, nhöõng theå loaïi nhö luaän thuyeát toân giaùo, ngöõ luïc, tuïng coå, nieâm

tuïng keä… cuûa caùc taùc giaû Thieàn phaùi Truùc Laâm ñöôïc luaän aùn khaûo saùt ñeå tìm hieåu giaù trò

noäi dung tö töôûng vaø ngheä thuaät cuûa chuùng laø xuaát phaùt töø quan nieäm treân.

4. Phöông phaùp nghieân cöùu

Do ñeà taøi luaän aùn tìm hieåu caùc taùc phaåm cuûa 6 taùc giaû Thieàn phaùi Truùc Laâm maø

nhöõng taùc phaåm naøy ñöôïc vieát theo quan nieäm vaên – söû – trieát baát phaân, vì vaäy, trong quaù

trình trieån khai ñeà taøi, chuùng toâi ñaõ söû duïng caùc phöông phaùp sau:

4.1. Phöông phaùp nghieân cöùu vaên hoïc söû: Ñaây laø phöông phaùp cô baûn vì ñeà taøi cuûa

luaän aùn laø ñeà taøi vaên hoïc söû. Taát caû ñöôïc khaûo saùt döôùi goùc ñoä vaên hoïc, toân troïng quy luaät

khaùch quan söï phaùt trieån cuûa vaên hoïc vaø lyù giaûi vaán ñeà theo yeâu caàu, tính chaát, lyù luaän cuûa

vaên hoïc. Cuï theå laø duøng phöông phaùp phaân tích, toång hôïp treân caùi nhìn lòch ñaïi vaø ñoàng

ñaïi.

4.2. Phöông phaùp lieân ngaønh: Ñeà taøi luaän aùn laø ñeà taøi nghieân cöùu vaên hoïc nhöng laïi

coù lieân quan ñeán lòch söû, trieát hoïc, Phaät hoïc, Thieàn hoïc, neân khi giaûi quyeát caùc yeâu caàu cuûa

luaän aùn cuõng phaûi söû duïng nhöõng thaønh töïu veà phöông phaùp nghieân cöùu cuûa caùc ngaønh

khoa hoïc trieát hoïc, söû hoïc, Phaät hoïc v.v…

4.3. Phöông phaùp loaïi hình: Muïc ñích söû duïng phöông phaùp naøy ñeå khaûo saùt loaïi

hình tö töôûng; caáu truùc theå loaïi, loaïi hình ngoân ngöõ vaên töï maø ñeà taøi yeâu caàu phaûi giaûi

quyeát cuï theå.

4.4. Phöông phaùp so saùnh: Söû duïng phöông phaùp naøy ñeå so saùnh, ñoái chieáu söï kieän

lòch söû, vaên baûn ñeå tìm nhöõng neùt töông ñoàng, khu bieät khi trình baøy, phaân tích chöùng

minh nhöõng ñaëc tröng cuûa vaên hoïc Thieàn phaùi Truùc Laâm khi so saùnh töông quan vôùi caùc

taùc phaåm khaùc thuoäc boä phaän vaên hoïc Phaät giaùo Lyù - Traàn.

4.5. Phöông phaùp thoáng keâ, phöông phaùp heä thoáng: Hai phöông phaùp naøy ñöôïc vaän

duïng ñeå khaûo saùt vaø khaùi quaùt caùc vaán ñeà luaän aùn ñaët ra.

4.6. Vaän duïng thaønh töïu cuûa Thi phaùp hoïc ñeå tìm hieåu caùch phaûn aùnh, caùch mieâu taû,

gioïng ñieäu, ngöõ ñieäu, ngoân ngöõ – lôøi vaên ngheä thuaät trong vaên hoïc Thieàn toâng, phaàn naøo

chæ ra saéc thaùi rieâng bieät cuûa vaên hoïc Thieàn phaùi Truùc Laâm.

Ñieàu muoán löu yù, taùc phaåm Thieàn phaùi Truùc Laâm maø chuùng toâi khaûo saùt laø nhöõng

taùc phaåm vaên hoïc Phaät giaùo, thaám ñaãm Thieàn ñaïo – Phaät hoïc, do vaäy muoán giaûi maõ vaên

baûn, coù leõ caàn phaûi duøng tröïc caûm taâm linh cuøng thöïc nghieäm Thieàn moân thì may ra môùi

coù theå lónh hoäi ñöôïc, chöù khoâng theå ñôn thuaàn söû duïng tö duy lyù tính, suy luaän maø giaûi

quyeát vaán ñeà. Trong khi trieån khai noäi dung ñeà taøi, caùc phöông phaùp naøy seõ ñöôïc söû duïng

ñan xen nhaèm tìm hieåu lòch söû truyeàn thöøa Thieàn phaùi Truùc Laâm trong boái caûnh lòch söû

daân toäc cuûa thôøi ñaïi Lyù - Traàn, ñoàng thôøi lyù giaûi haønh traïng cuûa caùc taùc giaû, cuøng vôùi söï

phaân tích giaù trò noäi dung vaø ngheä thuaät cuûa caùc taùc phaåm. Khi vieát, chuùng toâi coù chuù yù vaø

laáy tö töôûng Phaät hoïc – Thieàn hoïc laøm chuaån, ñoàng thôøi toân troïng nhöõng nguyeân taéc thaåm

myõ cuûa vaên chöông, nhaèm coá gaéng toái ña laøm saùng toû caùc yeâu caàu noäi taïi maø ñeà taøi luaän

aùn ñaët ra.

5. Ñoùng goùp môùi cuûa luaän aùn

5.1. Luaän aùn Giaù trò vaên hoïc trong taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm ñöôïc khaûo

saùt moät caùch toaøn dieän, coù heä thoáng töø taùc giaû ñeán taùc phaåm ôû goùc ñoä vaên hoïc, Thieàn hoïc.

Ñeå thöïc hieän ñöôïc yeâu caàu ñaët ra nhö vaäy, chuùng toâi khaûo saùt töøng vaán ñeà, chuû ñeà, thaønh

toá vaên hoïc laøm neân toaøn boä giaù trò noäi dung tö töôûng vaø ngheä thuaät vaên hoïc Thieàn phaùi

Truùc Laâm xuyeân qua caùc taùc phaåm cuûa caùc taùc giaû. Haún nhieân, ñeå coù caùi nhìn bao quaùt,

tính chaët cheõ cuûa heä thoáng, trong phaàn lòch söû truyeàn thöøa cuûa Thieàn phaùi, chuùng toâi ñaõ

chöùng minh theâm Traàn Thaùnh Toâng laø nhaân vaät keát noái maïng maïch ñaët neàn moùng tö

töôûng, khôûi ñaàu laø Traàn Thaùi Toâng ñeán Tueä Trung, tieáp tuïc Traàn Thaùnh Toâng; caû ba nhaân

vaät naøy coù aûnh höôûng maïnh meõ trong vieäc taùc ñoäng Traàn Nhaân Toâng thaønh laäp Thieàn

phaùi. Vaø keát quaû Thieàn phaùi naøy vaãn coøn tieáp tuïc truyeàn thöøa cho ñeán nay keå töø sau khi

Huyeàn Quang vieân tòch maø chuùng toâi ñaõ coá gaéng chöùng minh trong luaän aùn.

5.2. Vieäc tìm hieåu noäi dung tö töôûng taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi ñaõ giuùp ngöôøi ñoïc

thaáy ñöôïc nhöõng giaù trò tö töôûng yeâu nöôùc, nhaân vaên, tinh thaàn Thieàn toâng vôùi quan ñieåm

Phaät taïi taâm, chuû thuyeát Cö traàn laïc ñaïo – hoøa quang hoàng traàn, tinh thaàn tuøy duyeân cuøng

vôùi phöông thöùc haønh trì tu chöùng. Treân cô sôû noäi dung tö töôûng ñoù, luaän aùn chæ ra nhöõng

caûm höùng chính nhö: Caûm höùng baûn theå giaûi thoaùt; caûm höùng thieân nhieân Phaät nhieäm

maàu; caûm höùng nhaân vaên – theá söï; caûm höùng queâ höông ñaát nöôùc – queâ höông Thieàn

toâng. Taát caû ñeàu ñöôïc phaân tích vaø chöùng minh döôùi aùnh saùng cuûa tö töôûng Thieàn vaø myõ

hoïc Thieàn.

5.3. Luaän aùn coøn chæ ra nhöõng phöông thöùc tieáp caän theá giôùi ngheä thuaät thoâng qua

quaù trình tieáp bieán caùc theå loaïi, ñaëc tröng ngoân ngöõ vaên hoïc Phaät giaùo vaøo trong taùc phaåm

cuûa Thieàn phaùi, cuøng vôùi vieäc phaân tích vaø chöùng minh vieäc duøng vaên töï chöõ Haùn – chöõ

Noâm trong vieäc saùng taùc vaên hoïc Thieàn toâng, cuõng nhö caùch söû duïng caùc thuû phaùp ngheä

thuaät nhö ñieån coá, thí duï, aån duï, bieåu töôïng, öôùc leä, nghòch ngöõ…. Töø ñoù seõ thaáy ñöôïc giaù trò

ngheä thuaät taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi.

5.4. Veà maët giaûng daïy trong caùc tröôøng Phaät hoïc, tröôùc ñaây, taùc phaåm cuûa Thieàn

phaùi chæ ñöôïc tìm hieåu veà noäi dung tö töôûng Thieàn hoïc, Phaät hoïc moät caùch khaùi quaùt theo

töøng chuû ñeà, chöù chöa coù tính heä thoáng toaøn dieän. Coøn veà maët tìm hieåu taùc phaåm cuûa

Thieàn phaùi treân goùc ñoä vaên chöông chöa ñöôïc chuù yù ñeán. Neáu chuù troïng khai thaùc ôû hai

bình dieän tö töôûng vaø vaên chöông ngheä thuaät thì môùi coù theå lónh hoäi taùc phaåm cuûa Thieàn

phaùi troïn veïn ñaày ñuû hôn.

6. Caáu truùc cuûa luaän aùn

Ngoaøi nhöõng phaàn quy ñònh chung, luaän aùn ñöôïc trình baøy thaønh 3 chöông vaø moät

phaàn phuï luïc:

MÔÛ ÑAÀU (tr. 1 – tr. 19)

Chöông 1: Boái caûnh lòch söû thôøi ñaïi vaø lòch söû truyeàn thöøa Thieàn phaùi Truùc Laâm (tr.

20 – tr. 58)

Chöông 2: Giaù trò noäi dung tö töôûng trong taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm (tr. 59

– tr. 128)

Chöông 3: Giaù trò ngheä thuaät trong taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm (tr. 129 – tr.

195)

Treân cô sôû phaàn Môû ñaàu neâu nhöõng vaán ñeà chung, mang tính tröôøng quy vaø ñònh

höôùng ñeà taøi, troïng taâm luaän aùn trình baøy thaønh 3 chöông nhö treân. Chöông 1 laø chöông

neàn taûng, baèng caùch tìm hieåu boái caûnh thôøi ñaïi vaø lòch söû truyeàn thöøa cuûa Thieàn phaùi. Sang

chöông 2, luaän aùn tìm hieåu giaù trò noäi dung tö töôûng cuûa Thieàn phaùi. Cuï theå laø giôùi thieäu

taùc phaåm; ñi saâu phaân tích tö töôûng Thieàn hoïc Ñaïi Vieät, trình baøy quan ñieåm Phaät taïi taâm,

hoøa quang ñoàng traàn, chuû thuyeát Cö traàn laïc ñaïo vôùi tinh thaàn tuyø duyeân, phöông thöùc

haønh Thieàn tu chöùng vaø cuøng neâu nhöõng caûm höùng chính trong taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi

Truùc Laâm. Ñeán chöông 3, luaän aùn phaân tích vaø chöùng minh caùc giaù trò ngheä thuaät trong taùc

phaåm cuûa Thieàn phaùi, cuï theå laø trình baøy coù heä thoáng veà theå loaïi taùc phaåm; ngoân ngöõ vaên

töï ñöôïc söû duïng vôùi söï tieáp bieán töø ñaëc tröng ngoân ngöõ kinh ñieån Phaät giaùo ñeán ñaëc tröng

ngoân ngöõ Thieàn hoïc trong taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi. Cuoái cuøng laø caùc thuû phaùp ngheä thuaät

ñöôïc söû duïng trong caùc taùc phaåm ñoù.

KEÁT LUAÄN (tr. 196 – tr. 202)

DANH MUÏC CAÙC COÂNG TRÌNH CUÛA TAÙC GIAÛ COÙ LIEÂN QUAN ÑEÁN LUAÄN

AÙN (tr. 203 – tr. 204)

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO (tr. 205 - 226)

PHUÏ LUÏC (in rieâng moät taäp khaùc)

- Phuï luïc 1: Caùc bieåu ñoà lieân quan ñeán Thieàn phaùi Truùc Laâm (tr. 1 – tr. 9)

- Phuï luïc 2: Caùc baûng thoáng keâ phaân loaïi ñieån coá ñöôïc söû duïng trong taùc phaåm cuûa

Thieàn phaùi Truùc Laâm (tr. 10 - tr. 107)

- Phuï luïc 3: Nguyeân taùc thô vaên chöõ Haùn - chöõ Noâm ñöôïc trích daãn trong luaän aùn (tr.

108 – tr. 130)

- Phuï luïc 4: Moät soá hình aûnh tö lieäu veà Thieàn phaùi Truùc Laâm (tr. 131 – tr. 150)

CHÖÔNG 1

BOÁI CAÛNH THÔØI ÑAÏI VAØ LÒCH SÖÛ TRUYEÀN THÖØA

THIEÀN PHAÙI TRUÙC LAÂM

1.1. BOÁI CAÛNH THÔØI ÑAÏI

1.1.1. Thôøi ñaïi haøo huøng cuûa daân toäc Ñaïi Vieät vôùi haøo khí Ñoâng A

Lòch söû cuûa daân toäc Vieät Nam laø lòch söû döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc. Ngay töø theá kyû I

Coâng nguyeân, daân toäc ta phaûi ñoái phoù chính saùch baønh tröôùng veà phöông Nam cuûa Haùn

toäc caùc trieàu ñaïi Trung Hoa baáy giôø. Traûi qua hôn 10 theá kyû, chính saùch xaâm löôïc cuûa Haùn

toäc nhaèm thoân tính vaø ñoàng hoùa Ñaïi Vieät, cuoái cuøng cuõng khoâng thaønh hieän thöïc. Vôùi yù

chí ngoan cöôøng, tinh thaàn ñoäc laäp töï chuû maø tröôùc heát laø taám loøng yeâu nöôùc noàng naøn, caû

daân toäc heã coù cô hoäi laø ñöùng leân giaønh laáy neàn ñoäc laäp töï chuû.

Caùc cuoäc chieán ñaáu giaønh ñoäc laäp aáy lieân tuïc vaø dai ñaúng, ñeán muøa ñoâng naêm 938,

Ngoâ Quyeàn ñaõ ñaùnh tan quaân Nam Haùn treân soâng Baïch Ñaèng ñeå muøa xuaân naêm sau oâng

leân ngoâi xöng vöông, ñöa ñaát nöôùc ta böôùc sang kyû nguyeân môùi: kyû nguyeân ñoäc laäp töï

chuû. Töø caùi moác lòch söû naøy, ñaát nöôùc ta chuyeån sang moät thôøi ñaïi môùi: thôøi ñaïi thoáng nhaát

ñaát nöôùc, thoáng nhaát coäng ñoàng, phuïc höng moïi giaù trò vaên hoaù tinh thaàn truyeàn thoáng cuûa

daân toäc sau hôn moät nghìn naêm bò phöông Baéc ñoâ hoä (naêm 111 TCN - naêm 938) ñeå taïo

neân tính chaát thôøi ñaïi khoan giaûn, an laïc, nhaân thöù vaø roäng môû [165, 61 - 67]. Ñaùng tieác laø

vöông trieàu nhaø Ngoâ chæ toàn taïi gaàn 30 naêm (939 - 967) thì cuoái trieàu Ngoâ, ñaát nöôùc ta bò

naïn caùt cöù bôûi Thaäp nhò söù quaân. Yeâu caàu thoáng nhaát ñaát nöôùc, thoáng nhaát daân toäc moät laàn

nöõa laïi ñöôïc ñaët ra. Nhieäm vuï cao caû vaø troïng ñaïi naøy, lòch söû ñaõ giao phoù cho ngöôøi anh

huøng xuaát thaân töø noâng daân Ñinh Boä Lónh. OÂng ñaõ deïp tan caùc söù quaân khaùc roài leân ngoâi

vua, môû ra trieàu ñaïi nhaø Ñinh, laáy hieäu laø Ñinh Tieân Hoaøng. Vì theá, saùch Lòch söû Vieät Nam

cuûa Vieän Söû hoïc (1971) ñaõ nhaän ñònh raèng: “Thaéng lôïi cuûa Ñinh Boä Lónh laø thaéng lôïi cuûa

xu höôùng thoáng nhaát quoác gia, thaéng lôïi cuûa tinh thaàn daân toäc vaø yù chí ñoäc laäp maïnh meõ

cuûa nhaân daân ta.” [331, 144]. Tieác laø, nhaø Ñinh cuõng toàn taïi ngaén nguûi trong 12 naêm (968

- 980). Cuoái trieàu Ñinh, giaëc Toáng phöông Baéc mang ñaïi quaân sang xaâm laán nöôùc ta. Vua

Ñinh Tueä coøn quaù treû. Tröôùc vaän meänh cuûa ñaát nöôùc coù nguy cô bò maát, Thaùi haäu Döông

Vaân Nga ñaõ trao ngai vaøng vaø hoaøng baøo cuûa con mình cho moät vò töôùng taøi ba vaø cuõng laø

ngöôøi maø baø ñem loøng yeâu meán: quan Thaäp ñaïo töôùng quaân Leâ Hoaøn. Leâ Hoaøn ñaõ chieán

thaéng giaëc Toáng xaâm löôïc vaøo naêm 981 roài leân ngoâi vua laáy hieäu laø Leâ Ñaïi Haønh. Nhaø

Tieàn Leâ toàn taïi chöa ñaày 20 naêm (981 - 1009) neân cuõng chöa coù nhieàu ñieàu kieän ñeå xaây

döïng ñaát nöôùc. Cuoái ñôøi nhaø Tieàn Leâ, Leâ Long Ñónh (Leâ Ngoaï Trieàu) taøn aùc, baát nhaân,

hoang daâm voâ ñoä neân quaàn thaàn vaø daân chuùng oaùn giaän. Thieàn sö Vaïn Haïnh cuøng töôùng

Ñaøo Cam Moäc vaän ñoäng trieàu ñình toân vinh ngöôøi con Phaät, quan Taû ñieän tieàn Chæ huy söù

Lyù Coâng Uaån leân ngoâi vua, môû ra vöông trieàu môùi: trieàu Lyù. Trieàu ñaïi naøy ñaõ toàn taïi 215

naêm (1010 - 1225) neân coù raát nhieàu ñieàu kieän thuaän lôïi ñeå xaây döïng vaø phaùt trieån ñaát nöôùc

cuøng phuïc höng moïi giaù trò truyeàn thoáng cuûa daân toäc. Coâng vieäc ñaàu tieân cuûa Lyù Coâng

Uaån (vua Lyù Thaùi Toå) laø dôøi ñoâ töø vuøng nuùi Hoa Lö (Ninh Bình) aåm thaáp, chaät heïp veà Ñaïi

La laø nôi trung taâm khoaùng ñaït, roäng raõi roài ñoåi teân thaønh Thaêng Long. Ñieàu ñoù ñaõ chöùng

toû nhaø vua coù taàm nhìn xa troâng roäng. Ñaây laø moät söï kieän quan troïng coù yù nghóa lôùn vôùi

muïc ñích “ñoùng ñoâ nôi trung taâm, möu toan nghieäp lôùn, tính keá muoân ñôøi cho con chaùu.”

(Chieáu dôøi ñoâ – Lyù Thaùi Toå) [332, 229]. Thaêng Long laø vuøng ñaát hoäi ñuû moïi ñieàu kieän ñeå

thoaû maõn muïc ñích treân cuûa nhaø vua “ôû vaøo nôi trung taâm trôøi ñaát, ñöôïc caùi theá roàng cuoän

hoå ngoài… xem khaép nöôùc Vieät ta, chæ nôi naøy laø thaéng ñòa. Thaät laø choán tuï hoäi troïng yeáu cuûa

boán phöông ñaát nöôùc; cuõng laø nôi kinh ñoâ baäc nhaát cuûa ñeá vöông muoân ñôøi.” (Chieáu dôøi ñoâ

– Lyù Thaùi Toå) [332, 230]. Nhôø theá maø xaõ hoäi ñôøi Lyù phaùt trieån veà moïi maët: Noâng nghieäp,

thuyû lôïi ñöôïc chuù troïng. Ngaønh ngheà thuû coâng ñaït ñeán trình ñoä khaù cao veà kyõ thuaät laãn myõ

thuaät. Giao thoâng thöông maïi khoâng chæ phaùt trieån trong nöôùc maø coøn môû roäng sang caùc

nöôùc trong khu vöïc. Quaân söï thì huøng maïnh ñuû söùc ñöông ñaàu vaø laøm neân chieán thaéng ñoái

vôùi giaëc ngoaïi xaâm ñeán töø phöông Nam, phöông Baéc, goùp phaàn toâ ñaäm theâm nhöõng trang

söû vaøng saùng choùi cuûa daân toäc. Thaønh töïu nhöõng lónh vöïc treân ñaõ taïo ñieàu kieän cho vaên

hoaù phaùt trieån moät caùch toaøn dieän. Vieäc hoïc taäp thi cöû, ñaøo taïo nhaân taøi ñeå xaây döïng ñaát

nöôùc ñöôïc caùc vua nhaø Lyù chaêm lo. Neáu tröôùc ñaây, trieàu ñình coù leä baûo cöû vaø tieán cöû

ngöôøi taøi ra laøm quan thì töø trieàu vua Lyù Thaùnh Toâng, Lyù Nhaân Toâng veà sau, beân caïnh leä

treân coøn coù toå chöùc thi cöû ñeå tuyeån choïn nhaân taøi. Vieäc vua Lyù Thaùnh Toâng xaây döïng Vaên

Mieáu (1070) roài Lyù Nhaân Toâng môû khoa thi Tam giaùo caém caùi moác ñaàu tieân trong lòch söû

giaùo duïc khoa cöû nöôùc ta vaøo naêm 1075, ñeå naêm sau (1076) thaønh laäp Quoác Töû Giaùm:

tröôøng ñaïi hoïc ñaàu tieân cuûa nöôùc Ñaïi Vieät, chính laø ñaët neàn taûng vöõng chaéc cho söï nghieäp

ñaïi phuïc höng daân toäc. Caùi hoàn cuûa thôøi ñaïi phuïc höng naøy döôøng nhö ñaõ ñöôïc caùc ngheä

nhaân taøi hoa thoåi vaøo hình töôïng con roàng – moät vaät linh cuûa ngöôøi Vieät, vôùi daùng veû

meàm maïi uyeån chuyeån. Ñieàu ñoù coù nghóa laø vöông trieàu nhaø Lyù ñaõ ñaët neàn taûng vöõng

chaéc cho moät thôøi ñaïi phaùt trieån röïc rôõ cuûa neàn vaên hoaù daân toäc maø caùc söû gia goïi ñoù laø

“Vaên hoaù Thaêng Long” ñeå caùc trieàu ñaïi sau keá thöøa vaø phaùt trieån.

Keá tuïc söï nghieäp xaây döïng vaø phaùt trieån ñaát nöôùc Ñaïi Vieät töø nhaø Lyù, Traàn Caûnh leân

ngoâi vua laáy hieäu laø Traàn Thaùi Toâng khai saùng trieàu ñaïi nhaø Traàn keùo daøi 175 naêm (1225-

1400) vaø taïo neân moät haøo khí môùi: haøo khí Ñoâng A choùi ngôøi, muoân ñôøi baát dieät. Nhôø vaäy

maø daân toäc Ñaïi Vieät môùi coù ñuû söùc maïnh vaät chaát laãn tinh thaàn ñeå ba laàn ñaùnh tan ñeá quoác

Nguyeân Moâng huøng maïnh. Chính caùc söû gia cuõng thöøa nhaän “Trieàu Traàn laø moät trong

nhöõng cöôøng quoác cuûa Ñoâng Nam AÙ, löøng danh vôùi ba traän ñaïi thaéng quaân xaâm löôïc Moâng

Nguyeân” [273, 130].

Nhaø Traàn khoâng chæ maïnh veà quaân söï trong vieäc ñoái ñaàu vôùi ngoaïi xaâm maø coøn phaùt

trieån ñaát nöôùc veà moïi maët töø noâng nghieäp, thöông nghieäp cho ñeán caùc lónh vöïc vaên hoaù,

giaùo duïc, tín ngöôõng taâm linh… Thaêng Long – Kinh ñoâ cuûa caû nöôùc trôû thaønh moät trung

taâm kinh teá, vaên hoùa, chính trò, toân giaùo phoàn thònh vôùi 61 phoá phöôøng [183, 80]. Caû daân

toäc soáng trong haøo khí Ñoâng A haøo huøng vôùi moät heä thoáng luaät phaùp môùi san ñònh. Vaøo

naêm 1230, Traàn Thaùi Toâng cho ban haønh Quoác trieàu Thoâng cheá goàm 20 quyeån, sau ñoù,

trieàu ñình coøn cöû Tröông Haùn Sieâu vaø Nguyeãn Trung Ngaïn bieân soaïn boä Hoaøng trieàu ñaïi

ñieån vaø khaûo ñính Hình thö ñeå ban haønh. Ñieàu ñoù chöùng toû, ñaát nöôùc ñaõ böôùc ñaàu xaây

döïng vaø phaùt trieån trong yù nguyeän chung cuûa ngöôøi con daân Ñaïi Vieät.

Nhôø theá trieàu ñaïi ñaõ khôi daäy ñöôïc tinh thaàn daân toäc, bieát phaùt huy hôn nöõa söùc

maïnh cuûa khoái ñaïi ñoaøn keát toaøn daân, bôûi “vua toâi ñoàng loøng, anh em hoaø thuaän, caû nöôùc

goùp söùc.” [59, 94]. Nhöõng thaønh töïu treân ñaõ laøm cho ñaát nöôùc Ñaïi Vieät ñôøi Traàn trôû neân

huøng cöôøng khoâng chæ trong ñaáu tranh baûo veä chuû quyeàn ñaát nöôùc maø coøn xaây döïng neân

moät neàn vaên hoùa - vaên hoïc röïc rôõ cuûa thôøi ñaïi. Trong ñoù, caàn phaûi keå ñeán aûnh höôûng cuûa

giaùo lyù cuøng tö töôûng Phaät giaùo nhö laø moät trong nhöõng heä tö töôûng coát loõi cuûa coâng cuoäc

xaây döïng vaø phuïc höng ñaát nöôùc Ñaïi Vieät keå töø sau chieán thaéng cuûa Ngoâ Quyeàn cho ñeán

nay. Cuï theå, quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån Thieàn phaùi Truùc Laâm ñôøi Traàn, moät Thieàn

phaùi mang ñaäm moät baûn saéc daân toäc ñoäc laäp, töï chuû khoâng heà phuï thuoäc hay chòu aûnh

höôûng baát cöù Thieàn phaùi naøo cuûa Trung Hoa.

1.1.2. Phaät giaùo Lyù - Traàn gaén lieàn vôùi lòch söû xaây döïng vaø phaùt trieån ñaát nöôùc

Trong haønh trình choáng laïi söï baønh tröôùng, ñoàng hoùa cuûa giaëc ngoaïi xaâm Trung

Hoa, Phaät giaùo nghieãm nhieân trôû thaønh moät boä phaän, moät löïc löôïng gaén boù khaéng khít,

khoâng theå taùch rôøi vôùi daân toäc Ñaïi Vieät.

Phaät giaùo du nhaäp vaøo nöôùc ta baèng con ñöôøng hoaø bình neân ñaõ coù söï gaén boù vaø hoaø

nhaäp vôùi daân toäc. Nhaø nghieân cöùu söû hoïc Traàn Vaên Giaøu ñaõ ghi nhaän “Bình minh lòch söû

daân toäc ta cuõng gaén lieàn vôùi Phaät giaùo”. Noùi theo caùch cuûa Maâu Töû ñöôïc ghi trong Lyù

Hoaëc Luaän vaøo cuoái theá kyû thöù II sau Taây lòch, thöïc teá ñaõ coù moät nhaø nöôùc ñoäc laäp ñaàu

tieân cuûa ngöôøi Vieät ra ñôøi vaø noù mang caùc thuoäc tính Phaät giaùo. Cuï theå, Phaät giaùo ñöôïc

xaùc ñònh nhö laø con ñöôøng “… Cö gia khaû dó söï thaân, teå quoác khaû dó trò daân, ñoäc laäp khaû dó

trò thaân.” [225, 485] (H 1) (… ÔÛ nhaø coù theå duøng thôø cha meï, laøm chuû nöôùc coù theå duøng trò

daân, ñöùng moät mình coù theå duøng söûa thaân.) [255, 511]. Nhö theá, Phaät giaùo thuôû ban ñaàu ñaõ

nghieãm nhieân trôû thaønh moät ñaïo Phaät coù neáp soáng ñaïo khoâng chæ giaùo duïc ñoái vôùi töøng caù

nhaân, gia ñình, xaõ hoäi maø coøn coù theå xem nhö laø moät hoïc thuyeát chính trò cuøng daân toäc

choáng laïi söï ñoàng hoùa xaâm löôïc phöông Baéc. Roõ raøng, ngöôøi daân Vieät theo ñaïo Phaät, ñaõ

ñònh hình neân moät Phaät giaùo cuûa coäng ñoàng vôùi nhöõng ñaëc tröng rieâng bieät laøm neân baûn

saéc Phaät giaùo cuûa ngöôøi Vieät.

- Ñaëc tröng thöù nhaát caàn phaûi ñöôïc ñeà caäp laø Phaät giaùo cuûa coäng ñoàng ngöôøi Vieät

bao giôø cuõng song haønh vôùi daân toäc. Ñieàu ñoù coù nghóa ñôøi soáng sinh hoaït Phaät giaùo ngöôøi

Vieät luoân gaén lieàn vôùi ñôøi soáng chính trò, kinh teá, vaên hoùa, giaùo duïc cuûa ñaát nöôùc suoát caû

thôøi Baéc thuoäc. Ñeán khi nöôùc nhaø giaønh ñöôïc ñoäc laäp, yù thöùc töï chuû cuûa daân toäc caøng ñöôïc

phaùt huy cao ñoä thì Phaät giaùo caøng coù ñieàu kieän phaùt trieån, aûnh höôûng saâu roäng trong quaàn

chuùng. Do ñoù, Phaät giaùo thôøi naøy khoâng chæ ôû trong khuoân vieân nhaø chuøa, lo truyeàn ñaïo,

chaêm soùc phaàn hoàn cho con ngöôøi maø coøn ñoùng goùp nhieàu coâng söùc trong coâng cuoäc kieán

thieát ñaát nöôùc.

Vieäc sö Ngoâ Chaân Löu ñaõ ñöôïc Ngoâ Quyeàn, Ñinh Tieân Hoaøng vaø Leâ Ñaïi Haønh

phong laøm Taêng thoáng, ban chöùc Quoác sö, laøm coá vaán cho trieàu ñình, chöùng toû vai troø cuûa

Phaät giaùo ñoái vôùi ñaát nöôùc heát söùc quan troïng. Ñoã Phaùp Thuaän laø “ngöôøi coù coâng döï baøn

saùch löôïc”, ñaïi dieän trieàu ñình ñeå tieáp söù thaàn nhaø Toáng khieán söù thaàn phaûi kính neå. Sö

Vaïn Haïnh khoâng chæ ñaûm nhaän vai troø coá vaán trieàu ñình nhaø Tieàn Leâ maø coøn laø ngöôøi coù

coâng ñöa Lyù Coâng Uaån leân ngoâi hoaøng ñeá môû ra moät trieàu ñaïi nhaø Lyù höng thònh. Vaø coøn

coù raát nhieàu thieàn sö khaùc nöõa ñaõ ñoùng goùp coâng söùc cuûa mình cho ñaát nöôùc nhö Maõn

Giaùc, Töø Ñaïo Haïnh ñôøi Lyù, Quoác sö Truùc Laâm, Ñaïi Ñaêng ñôøi Traàn. Nhöõng ñieàu vöøa neâu

treân ñuû ñeå khaúng ñònh vai troø Phaät giaùo ñoái vôùi söù meänh daân toäc laø raát lôùn. Bôûi ñaïo Phaät

sau moät thôøi gian daøi ñöôïc truyeàn vaøo Vieät Nam ñaõ ñöôïc “baûn ñòa hoaù.”ù [21, 58].

Nhôø tinh thaàn naøy maø Phaät giaùo Ñaïi Vieät coù moät dieän maïo vaø ñaëc tröng rieâng bieät,

trôû thaønh löïc löôïng chuû yeáu tröïc tieáp tham gia treân vuõ ñaøi chính trò ñeå choáng laïi söï ñoàng

hoùa vaên hoùa ngoaïi xaâm cuûa theá löïc phöông Baéc. Heä quaû taát yeáu laø Phaät giaùo Truùc Laâm

ñôøi Traàn ra ñôøi sau khi hôïp nhaát ba Thieàn phaùi: Tyø Ni Ña Löu Chi, Voâ Ngoân Thoâng, Thaûo

Ñöôøng ñeå taïo neân moät Phaät giaùo Nhaát toâng. Thieàn phaùi naøy ñaõ taïo ra caùc giaù trò vaên hoùa,

vaên hoïc qua nhöõng taùc phaåm tieâu bieåu ñeå laïi cho ñôøi. Moãi khi ñoïc laïi nhöõng gì caùc thieàn

sö, Phaät töû phaùt bieåu qua caùc taùc phaåm cuûa mình ñeàu coù noäi dung mang aâm höôûng chính

trò ñoái vôùi quyeàn lôïi quoác gia daân toäc. Chính ñaây laø cô sôû, laø dieän maïo laøm neân neùt ñaëc

tröng Vaên hoïc Phaät giaùo Ñaïi Vieät thôøi Lyù - Traàn.

Nhöõng taùc phaåm mang aâm höôûng chính trò roõ neùt nhö baøi Quoác Toä cuûa thieàn sö Phaùp

Thuaän noùi veà vaän nöôùc, ñeán baøi Thò ñeä töû cuûa thieàn sö Vaïn Haïnh dieãn dòch trieát lyù haønh

ñoäng, suy nghó veà ñaïo ñöùc con ngöôøi tröôùc söï thònh suy cuoäc ñôøi; ñeán lôøi khuyeân cuûa Quoác

sö Phuø Vaân ñoái vôùi Traàn Thaùi Toâng khieán vua trôû thaønh baäc minh quaân, moät thieàn gia

chöùng ngoä, ñaët neàn moùng tö töôûng cho Thieàn phaùi Truùc Laâm ra ñôøi vôùi nhöõng taùc phaåm

Thieàn hoïc ñaày chaát thi ca.

- Ñaëc tröng thöù hai caàn ñöôïc baøn ñeán laø moái quan heä giöõa Phaät giaùo vaø Chính quyeàn

phong kieán qua caùc trieàu ñaïi bao giôø cuõng coù söï gaén keát. Söï thaät naøy ñöôïc quy ñònh roõ töø

thôøi Maâu Töû veà chöùc naêng vaø nhieäm vuï cuûa Phaät giaùo maø thoâng ñieäp veà con ñöôøng Phaät

giaùo ñaõ neâu. Caùc nhaø laõnh ñaïo Phaät giaùùo thôøi Lyù - Traàn ñaõ keá thöøa vaø vaän duïng tinh thaàn

naøy moät caùch trieät ñeå, neân khoâng bao giôø coù söï tranh chaáp giöõa giaùo quyeàn vaø theá quyeàn.

Caùc thieàn sö, Phaät töû ngoä ñaïo coù ñuû lyù do ñeå traû lôøi vì sao hoï khoâng coù tham voïng xaây

döïng moät giaùo quyeàn aùp ñaët vôùi chính quyeàn. Tinh thaàn voâ ngaõ ñaõ cung caáp cho ngöôøi

Phaät töû moät caùi nhìn duyeân sinh, duyeân dieät trong tieán trình vaän haønh bao la cuûa vuõ truï, keå

caû cuoäc ñôøi con ngöôøi. Ñaây chính laø cô sôû, ñoäng löïc maø giôùi Phaät töû Ñaïi Vieät laøm neân haøo

khí Ñoâng A thuùc ñaåy söï phaùt trieån ñaát nöôùc. Do ñoù, söï thieát laäp giaùo quyeàn trong ñaïo Phaät

laø moät söï thaät chöa bao giôø xaûy ra trong lòch söû Phaät giaùo tröôùc ñoù.

Nhìn laïi, caùc thieàn sö Phaät töû tham gia ñoùng goùp cho söï nghieäp döïng nöôùc vaø giöõ

nöôùc khoâng ñoøi hoûi baát cöù ñieàu gì maø chæ nghó mình ñaõ ñoùng goùp ñöôïc gì cho ñaát nöôùc.

Theá neân, thô vaên cuûa caùc thieàn sö Phaät töû bao giôø cuõng theå hieän nhöõng noãi nieàm öu thôøi

maãn theá, hoaëc ngôïi ca thieân nhieân höõu tình, thaäm chí ghi laïi söï tröïc caûm taâm linh tröôùc

phuùt giaây chöùng ngoä, cuõng khoâng ñi ra ngoaøi vieäc traû lôøi caâu hoûi con ñöôøng Phaät giaùo laø gì

maø chuùng ta ñaõ neâu. Nhö vaäy, Phaät giaùo duø coù ñeà ra muïc ñích toái haäu laø chöùng ngoä Nieát

baøn thì muïc tieâu ñoù chæ thaønh töïu khi caù theå ñoù töï ñaët mình trong moái töông quan vôùi töøng

caù theå khaùc nhau cuøng toàn taïi trong moät coäng ñoàng. Töø ñaây, con ngöôøi coù moät caùi nhìn bao

dung ñoä löôïng vôùi con ngöôøi xung quanh vaø theá giôùi hieäân höõu, nhaát laø yù thöùc söï caàn thieát

cuûa nieàm tin, cuûa yù nieäm hoøa bình, ñoaøn keát vaø thaân aùi cuøng nhau xaây döïng moät ñôøi soáng

haïnh phuùc. Keát quaû Phaät giaùo thôøi Lyù - Traàn ñaõ ít nhieàu goùp phaàn hieän thöïc hoùa haøo khí

Ñoâng A laøm neân lòch söû huy hoaøng cho caû daân toäc.

- Ñaëc tröng thöù ba laø Phaät giaùo thôøi kyø naøy ñaõ goùp phaàn taïo neân baûn saéc vaên hoùa daân

toäc. Ñoù laø heä quaû taát yeáu töø hai ñaëc tröng noùi treân. Chæ caàn xem qua Thieàn uyeån taäp anh vaø

moät soá thö tòch coå coøn laïi cuõng ñuû ñeå chöùng minh coù moät boä phaän vaên hoïc vôùi moät tieáng

noùi raát rieâng trong vaên chöông Vieät Nam: Vaên hoïc Phaät giaùo maø vaên hoïc Phaät giaùo thôøi

Lyù - Traàn laø tinh hoa, ñænh cao cuûa vaên hoïc Phaät giaùo Vieät Nam. Noù coù dieän maïo rieâng,

ñaëc ñieåm rieâng. Vaán ñeà naøy gaàn ñaây ñaõ coù ngöôøi lyù giaûi töông ñoái toaøn dieän, ñaày ñuû [xem

165]. Ñieàu caàn nhaán maïnh laø vaên hoïc Phaät giaùo thôøi Lyù - Traàn ñaõ vinh döï laø moät boä phaän

vaên hoïc chính thöùc môû ñaàu, coù nhieäm vuï khai phaù vaø môû ñöôøng cho vaên hoïc vieát Vieät

Nam keå töø sau khi nöôùc nhaø giaønh ñoäc laäp. Neáu yeâu nöôùc vaø nhaân ñaïo laø hai noäi dung lôùn,

hai tö töôûng lôùn, hai chuû ñeà xuyeân suoát cuûa vaên hoïc Vieät Nam töø xöa ñeán nay thì vaên hoïc

Phaät giaùo Lyù - Traàn ñöôïc vinh döï laø moät boä phaän vaên hoïc goùp phaàn ñaët neàn moùng vöõng

chaéc cho hai noäi dung, tö töôûng, chuû ñeà noùi treân [xem 165].

Nhôø vaäy, vaên hoïc Lyù - Traàn, trong ñoù coù vaên hoïc Phaät giaùo Lyù - Traàn, theo quy luaät

chòu aûnh höôûng cuûa heä thoáng theå loaïi, thi phaùp vaên hoïc trung ñaïi, ñaäm ñaëc tính chöùc naêng,

baùc hoïc trang nhaõ, quy phaïm, buùt phaùp öôùc leä töôïng tröng vaø chòu aûnh höôûng theá giôùi

quan toân giaùo. Cho duø boä phaän vaên hoïc aáy ñöôïc saùng taùc döôùi aùnh saùng cuûa tö töôûng Phaät

giaùo Thieàn toâng nhöng tö töôûng aáy mang tính Tam giaùo ñoàng nguyeân ñaõ ñöôïc dung hoøa roài

Vieät hoaù. Töø keä vaø thô Thieàn, tuïng, töø khuùc, bi, kyù,… theå hieän ôû caùc taùc phaåm ñôøi Lyù thì sang

ñôøi Traàn vaø veà sau ñaõ xuaát hieän theâm ca, tuïng coå, phuù, luaän thuyeát toân giaùo, thô tröõ tình,

thô töï söï... Vieäc caùc vò Toå sö cuûa Thieàn phaùi söû duïng chöõ Noâm ñeå saùng taùc vaên hoïc ñuû

chöùng toû söï tieáp bieán ngoân ngöõ vaên töï nöôùc ta thaät hoaøn myõ, baûn lónh vaên hoaù cuûa daân toäc

ñaõ ñöôïc phaùt trieån. Nhaø ngoân ngöõ hoïc Nguyeãn Taøi Caån ñaõ vieát: “Söï xuaát hieän chöõ Noâm

ñaùng ñöôïc coi nhö laø moät caùi moác lôùn treân con ñöôøng tieán leân cuûa lòch söû. Vaø kho taøng vaên

baûn chöõ Noâm cuõng nhö baûn thaân chöõ Noâm ñöôïc coi nhö laø moät gia taøi vaên hoaù quyù baùu cuûa

daân toäc ta.” [193, 515 - 516]. Taïi ñaây, chuùng ta coù ñuû cô sôû ñeå lyù giaûi söï phaùt trieån khoâng

ngöøng neàn vaên hoïc thôøi kyø naøy, nhaát laø vaên hoïc Phaät giaùo goùp phaàn taïo neân baûn saéc vaên

hoùa daân toäc. Vôùi boái caûnh lòch söû nhö theá, Traàn Thaùi Toâng, Tueä Trung, Traàn Thaùnh Toâng

chính laø nhöõng ngöôøi ñaõ ñaët neàn moùng tö töôûng ñeå sau ñoù Traàn Nhaân Toâng khai saùng ra

Thieàn phaùi Truùc Laâm.

1.2. NHÖÕNG NHAÂN VAÄT ÑAËT NEÀN MOÙNG THIEÀN PHAÙI TRUÙC LAÂM

1.2.1. Traàn Thaùi Toâng

Saùch Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö ñaõ vieát veà Thaùi Toâng nhö sau: “Hoï Traàn, teân huùy laø

Caûnh, tröôùc teân huyù laø Boà, laøm Chi haäu chính trieàu Lyù, ñöôïc nhöôøng ngoâi, ôû ngoâi 33 naêm

(1225 - 1258), nhöôøng ngoâi 19 naêm, thoï 60 tuoåi (1218 - 1277), baêng ôû cung Vaïn Thoï, taùng ôû

Chieâu Laêng. Vua khoan nhaân ñaïi ñoä, coù löôïng ñeá vöông, cho neân coù theå saùng nghieäp truyeàn

doøng, laäp döïng kyû cöông, cheá ñoä nhaø Traàn thöïc to lôùn vaäy. Song quy hoaïch vieäc nöôùc ñeàu

do Traàn Thuû Ñoä laøm.” [150, 6].

Chi tieát lòch söû treân, cho thaáy söï leân ngoâi Hoaøng ñeá cuûa Traàn Thaùi Toâng coù söï chuaån

bò caû quaù trình laâu daøi. Ngöôøi coù coâng lôùn trong vieäc xaây döïng trieàu Traàn laø Traàn Thuû Ñoä,

nhöng tröôùc ñoù phaûi keå ñeán coâng lao cuûa Traàn Lyù, roài sau ñoù laø Traàn Thöøa. Vieäc quaûn lyù

ñaát nöôùc trong möôøi naêm ñaàu cuûa vua phaûi döïa vaøo ngöôøi chuù vôùi cöông vò Thaùi sö. Phaûi

ñôïi ñeán naêm 1236, söï kieän Traàn Thuû Ñoä baét vua boû Chieâu Thaùnh, giaùng laøm Coâng chuùa

roài ñem ngöôøi chò cuûa Chieâu Thaùnh laø Thuaän Thieân, vôï cuûa Traàn Lieãu ñaõ coù thai vaøo laøm

Hoaøng haäu, Traàn Thaùi Toâng môùi quyeát ñònh theå hieän tö caùch nhaø laõnh ñaïo cuûa moät nöôùc,

baèng caùch boû hoaøng cung leân Yeân Töû gaëp Quoác sö Phuø Vaân vôùi khaùt voïng ñöôïc laøm Phaät.

Nghe lôøi khuyeân cuûa Quoác sö, vua môùi trôû laïi ngoâi, vöøa trò nöôùc yeân daân, vöøa tu haønh roài

chöùng ngoä vaø vieát saùch Thieàn. Baøi töïa Thieàn toâng chæ nam do vua vieát neân raát ñaùng tin caäy,

noäi dung baøi töïa coù khaùc vôùi nhöõng gì maø boä söû Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö do Ngoâ Só Lieân

bieân soaïn. Giaù trò cuûa baøi töïa laø lyù giaûi caùc vaán ñeà coù lieân quan ñeán thaân theá vaø söï nghieäp

cuûa Traàn Thaùi Toâng. Vieäc bò eùp laáy chò daâu ñang mang thai vaø phong laøm Hoaøng haäu laø yù

ñoà cuûa Traàn Thuû Ñoä nhaèm ñaùp öùng quyeàn lôïi cuûa nhaø Traàn. Sau ñoù, oâng ñaõ toû roõ quan

ñieåm laäp tröôøng vaø taâm tö tình caûm trong caùc moái quan heä vaø trôû thaønh vò vua anh minh.

Cuõng theo Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, Lyù Chieâu Hoaøng caûm meán Traàn Thaùi Toâng thuôû

nhoû vaø Traàn Caûnh cuõng ñaõ yeâu thöông Lyù Chieâu Hoaøng. Tình caûm ñoù khoâng chæ noùi leân

tình yeâu löùa ñoâi maø coøn ñöôïc naâng leân baèng caû taám loøng toân quyù cuûa baäc ñeá vöông khi Lyù

Chieâu Hoaøng tuyeân caùo tröôùc thaàn daân veà vieäc nhöôøng ngoâi cho choàng. Nghe lôøi khuyeân

cuûa Quoác sö Phuø Vaân vaø theo tieáng goïi cuûa “Quoác gia xaõ taéc”, Traàn Thaùi Toâng ñaõ trôû veà

kinh ñoâ hoaøn thaønh ñaïi nguyeän treân. Ñuùng nhö söû gia Ngoâ Thì Só ñaõ vieát trong Vieät söû tieâu

aùn “boû ngai vaøng nhö truùt chieác giaøy raùch”. Traàn Thaùi Toâng xöùng ñaùng laø “göông maët vaên

hoaù ñeïp vaø laï ñeán khaùc thöôøng trong lòch söû Vieät Nam.” [59, 100].

Veà söï nghieäp tröôùc taùc, tröôùc thuaät, theo Thaùnh ñaêng ngöõ luïc thì Traàn Thaùi Toâng laø

taùc giaû caùc taùc phaåm sau: Vaên taäp (1 quyeån); Chæ nam ca (1 quyeån); Thieàn toâng Khoaù hö

(10 quyeån). Vaên taäp vaø Chæ nam ñaõ maát, hieän chæ coøn Khoaù hö. Cuõng theo Thaùnh ñaêng ngöõ

luïc thì ngoaøi nhöõng taùc phaåm treân, Traàn Thaùi Toâng coøn coù moät soá taùc phaåm khaùc nöõa, maø

nhöõng taùc phaåm naøy hieän chæ coøn baøi töïa chöù khoâng coøn nguyeân vaên taùc phaåm. Theo

Nguyeãn Lang trong Vieät Nam Phaät giaùo söû luaän thì Traàn Thaùi Toâng laø taùc giaû cuûa nhöõng

taùc phaåm sau: Thieàn toâng chæ nam ca, Kim Cöông tam muoäi kinh chuù giaûi, Luïc thôøi saùm hoái

khoa nghi, Bình ñaúng leã saùm vaên, Khoaù hö luïc, Thaùi Toâng thi taäp. Nhaø vua xöùng ñaùng laø

moät thieàn gia, moät nhaø trieát hoïc tö töôûng, moät nhaø vaên, moät nhaø thô tieâu bieåu cho vaên hoïc

thôøi Lyù - Traàn noùi chung, cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm noùi rieâng.

Ñoái vôùi söï nghieäp xaây döïng vaø phaùt trieån ñaát nöôùc, Traàn Thaùi Toâng xöùng ñaùng laø

moät vò vua anh minh vôùi loøng yeâu nöôùc thöông daân voâ bôø. ÔÛ ñoù, Thaùi Toâng vöøa laøm vua,

vöøa laøm Phaät ngay giöõa coõi ñôøi. Treân hai phöông dieän ñoù, oâng ñeàu coù ñuû khaû naêng ñeå cöùu

daân thoaùt khoûi xích xieàng cuûa giaëc ngoaïi xaâm vaø cöùu ñoä chuùng sinh thoaùt khoûi khoå. Trong

thôøi gian ôû ngoâi vò, Thaùi Toâng ñaõ thöïc thi ba chính saùch lôùn. Moät laø, taäp trung ñaøo taïo con

ngöôøi kieåu maãu “Laøm caùn caân cho haäu theá, laøm khuoân pheùp cho töông lai.”. Vaøo nhöõng

naêm 1227, 1232, 1236, 1239, 1247 vaø 1256, vua ñaõ toå chöùc caùc khoa thi Tam giaùo ñeå

tuyeån choïn ngöôøi tham gia vaøo boä maùy nhaø nöôùc. Hai laø, trieån khai chieán löôïc xaây döïng

vaø phaùt trieån kinh teá phuù cöôøng. Söû saùch cheùp raèng, vua ñaõ sai ñaép ñeâ phoøng luït, ñaët chöùc

quan hoä ñeâ. Nhôø vaäy, nhöõng naêm vua trò vì, ñôøi soáng nhaân daân aám no vaø ñuû söùc döï tröõ

löông thöïc ñeå ñoái phoù vôùi giaëc thuø khi ñaát nöôùc coù ngoaïi xaâm. Ba laø, phaùt trieån an ninh

quoác phoøng, baûo veä vöõng chaéc chuû quyeàn quoác gia laõnh thoå. Trong cuoäc chieán tranh giöõ

nöôùc, Thaùi Toâng laø ngöôøi laõnh ñaïo quaân daân Ñaïi Vieät giaûi phoùng kinh ñoâ Thaêng Long vaøo

naêm 1258 trong cuoäc khaùng chieán choáng Nguyeân Moâng laàn thöù nhaát. Chieán tranh keát

thuùc, vua nhöôøng ngoâi cho con ñeå laøm Thaùi thöôïng hoaøng. Duø ôû cöông vò naøo, Traàn Thaùi

Toâng taâm nguyeän thoáng nhaát caùc Thieàn phaùi ñeå höôùng ñeán Phaät giaùo Nhaát toâng cho phuø

hôïp vôùi tình hình boái caûnh phaùt trieån môùi cuûa ñaát nöôùc [145, 218]. Döôùi aûnh höôûng vaø uy

tín cuûa nhaø vua vaøo theá kyû thöù XIII, ba Thieàn phaùi Tyø Ni Ña Löu Chi, Voâ Ngoân Thoâng,

Thaûo Ñöôøng ñöôïc saùp nhaäp vaø trôû thaønh Thieàn phaùi Truùc Laâm duy nhaát ñôøi Traàn.

Ngöôøi khai saùng ra Thieàn phaùi laø Traàn Nhaân Toâng, nhöng ngöôøi coù coâng ñaët neàn

moùng quan ñieåm tö töôûng cho Thieàn phaùi naøy phaùt trieån laø Traàn Thaùi Toâng. OÂng ñaõ tröïc

ngoä baûn kinh Kim Cöông, nhaát laø choã coát yeáu: “Öng voâ sôû truï nhi sinh kyø taâm” (H 2). Traàn

Thaùi Toâng ñaõ saùng taùc Thieàn toâng chæ nam ñeå trình baøy sôû ñaéc cuûa mình trong quaù trình

nghieân cöùu kinh ñieån vaø coâng phu haønh trì. Theo Traàn Thaùi Toâng, ñeå coâng phu Thieàn

quaùn deã tieán saâu vaøo ñònh, thieàn giaû caàn phaûi haønh trì giôùi luaät. Höôùng giaûi thoaùt theo vua

chuû tröông laø höôùng ñi theo truyeàn thoáng Giôùi Ñònh Tueä maø Theá Toân ñaõ ñi qua. Chính

höôùng ñi naøy, veà sau Tueä Trung vaø Traàn Nhaân Toâng ñaõ khai môû ñeå doøng Thieàn Truùc

Laâm phaùt trieån, ñi vaøo loøng daân toäc. Chuùng ta coù theå döïa vaøo caùc thö tòch coøn laïi ñeå hieåu

roõ noäi dung tö töôûng Thieàn phaùi naøy, qua ñoù cuõng thaáy ñöôïc söï xuyeân suoát doøng maïch tö

töôûng Thieàn toâng thaät laø nhaát quaùn. Thoâng qua vieäc khaûo saùt caùc vaên baûn cuûa Thieàn phaùi

Truùc Laâm, chuùng ta coù theå nhaän ñònh caùc vaán ñeà lyù luaän, haønh trì ñöôïc ñaët ra cuûa Phaät

giaùo Nhaát toâng naøy, veà cô baûn ñeàu ñoàng nhaát vôùi quan ñieåm tö töôûng Traàn Thaùi Toâng ñöa

ra trong Khoaù hö luïc.

Söï chuyeån hoaù taâm thöùc trong moãi con ngöôøi coù theå tröïc nhaän vaø chöùng ñaéc. Taâm

Phaät vaø taâm chuùng sinh chaúng khaùc. Chaân lyù thöïc taïi chaúng ôû ñaâu xa, ôû ngay trong taâm

thöùc moãi caù nhaân hieän höõu. Traàn Thaùi Toâng töøng thuï giaùo yù chæ cuûa Quoác sö Phuø Vaân

(Vieân Chöùng) “Sôn baûn voâ Phaät, duy toàn hoà taâm” [333, 27] (H 3) (Trong nuùi voán khoâng coù

Phaät, Phaät chæ coù trong taâm) [333, 28] thì Traàn Nhaân Toâng ñaõ trieån khai tö töôûng Thieàn

hoïc aáy qua “Cö traàn laïc ñaïo.” Cuõng vì toân chæ vaø muïc ñích thieát thöïc cuûa Thieàn phaùi Truùc

Laâm laø thoáng nhaát vaø mang baûn saéc daân toäc, neân ngaøy caøng lan toaû trong loøng daân chuùng.

Noù khoâng chæ toàn taïi trong nhaø chuøa maø coù theå hoaït ñoäng ôû baát cöù nôi naøo, coù theå laø treân

chieán tröôøng choáng ngoaïi xaâm. Nhaø vua chuû tröông Phaät taïi taâm, khoâng phaân bieät taêng

tuïc, nam nöõ, baát cöù thaønh phaàn naøo trong xaõ hoäi, ai cuõng coù theå laø thaønh vieân cuûa Thieàn

phaùi, vôùi moät taám loøng “chæ coát yeáu bieän taâm”. Do vaäy, nhöõng oâng vua nhö Traàn Thaùi

Toâng, Traàn Thaùnh Toâng duø chöa töøng xuaát gia cuõng ñaõ trôû thaønh thieàn gia loãi laïc, nhöõng

cö só nhö Tueä Trung, Thoâng Thieàn… trôû thaønh nhöõng baäc thaày cao minh ñaéc ñaïo. Thöïc teá,

Tueä Trung laø thaày daïy Thieàn cho vua Traàn Nhaân Toâng ñeå sau ñoù trôû thaønh Sô Toå, vò giaùo

chuû khai saùng ra doøng Thieàn Truùc Laâm. Moät Thieàn phaùi sinh hoaït ñoäc laäp khoâng coù söï chi

phoái cuûa baát cöù Thieàn phaùi naøo ôû Trung Hoa.

Neáu Traàn Nhaân Toâng ñöôïc nhaân daân Ñaïi Vieät toân xöng laø Phaät Bieán Chieáu Toân cuûa

nöôùc Ñaïi Vieät, thì vua Traàn Thaùi Toâng laø ngöôøi xöùng ñaùng laø ñöôïc toân vinh “Boù ñuoác

Thieàn toâng” ñaët neàn moùng cho Thieàn phaùi Truùc Laâm ra ñôøi, phaùt trieån truyeàn thöøa trong

lòch söû Phaät giaùùo nöôùc nhaø.

1.2.2. Tueä Trung Thöôïng só

Nhaân vaät thöù hai ñaùng chuù yù trong vieäc ñaët neàn moùng tö töôûng cho Thieàn phaùi Truùc

Laâm phaûi keå ñeán laø Tueä Trung Thöôïng só. Caû Thaùi Toâng vaø Tueä Trung ñeàu chuû tröông

thöïc thi soáng ñaïo vôùi tinh thaàn tuyø duyeân ñeå xaây döïng vaø phaùt trieån ñaát nöôùc. Do ñoù, giôùi

Phaät giaùo bao goàm taïi gia vaø xuaát gia phaûi tìm thaáy söï giaùc ngoä ngay giöõa cuoäc ñôøi. Thöïc

chaát ñaây laø chæ laø söï tieáp noái quan ñieåm tuøy tuïc cuûa Thöôøng Chieáu (ñôøi Lyù) ñaõ ñöôïc Traàn

Thaùi Toâng thöïc thi vôùi moät kieán giaûi môùi baèng caùch bieän taâm, coøn Tueä Trung trieån khai

baèng tö töôûng hoøa quang ñoàng traàn. Nghóa laø ngöôøi Phaät töû phaûi daán thaân ñeå kieán taïo moät

ñôøi soáng haïnh phuùc, saùng töôi. Do ñoù, vai troø cuûa Phaät giaùo thôøi naøy laø phaûi coù chuû tröông,

ñöôøng loái, lyù luaän vöõng chaéc ñeå chuaån bò cho moät Thieàn phaùi môùi ñöôïc ra ñôøi.

Caên cöù vaøo baûn tieåu söû cuûa Thöôïng só do vua Traàn Nhaân Toâng vieát trong Thöôïng só

haønh traïng tôø 35a5 - 40a2 thì “Thöôïng só laø con thöù nhaát cuûa Khaâm Minh Töø Thieän Thaùi

Vöông anh caû cuûa Nguyeân Thaùnh Thieân Caûm Hoaøng Thaùi haäu. Nguyeân tröôùc Thaùi Vöông

maát, Thaùi Toâng hoaøng ñeá caûm nghóa, phong laøm Höng Ninh Vöông.”. Nhö vaäy, Tueä Trung

laø con ñaàu cuûa An Sinh Vöông Traàn Lieãu vaø anh caû Hoaøng Thaùi haäu Nguyeân Thaùnh

Thieân Caûm vaø Höng Ñaïo Vöông Traàn Quoác Tuaán. Teân thaät cuûa oâng laø Traàn Tung sinh

naêm 1230 vaø maát naêm 1291, chöù khoâng phaûi nhö tröôùc ñaây saùch Hoaøng Vieät vaên tuyeån cuûa

Buøi Huy Bích ghi nhaàm oâng laø Traàn Quoác Taûng. Thöôïng só laø anh vôï cuûa vua Thaùnh

Toâng, cuõng laø baïn chí coát cuûa vua, ñöôïc Thaùnh Toâng toân xöng laø sö huynh, ñoàng thôøi kyù

thaùc con mình laø Traàn Nhaân Toâng cho oâng laøm thaày tröïc tieáp daïy baûo.

Laø moät trong nhöõng töôùng lónh coù coâng vôùi nöôùc nhaø, trong cuoäc chieán tranh veä

quoác laàn hai, oâng ñaõ daãn hai vaïn quaân ñoùn ñaùnh vaø truy queùt ñaïo quaân Thoaùt Hoan chaïy

daøøi ñeán soâng Nhö Nguyeät. Trong cuoäc chieán tranh laàn thöù ba, Tueä Trung vaøo boä chæ huy

cuûa giaëc ñieàu ñình trì hoaõn ñeå quaân ta coù thôøi gian cuûng coá löïc löôïng, taïo tieàn ñeà cho chieán

thaéng Baïch Ñaèng vang doäi xaûy ra moät thaùng sau ñoù. OÂng ñöôïc nhaø nöôùc giao cho chöùc

Tieát ñoä söù traïi Thaùi Bình vaø ñöôïc phong aáp ôû Tònh Bang, döïng Döôõng Chaân trang, tieáp tuïc

tham thieàn, soáng ñaïo nhaäp theá tích cöïc. Tueä Trung ñaõ trôû thaønh “moät nhaø Thieàn hoïc coù baûn

lónh, coù lyù trí, khoâng caâu neä ôû giaùo ñieàu saùch vôû, bieát ñaäp vôõ thaùi ñoä khö khö baùm víu vaøo

nhöõng khaùi nieäm coù saün, bieát hoøa quang ñoàng traàn.” [333, 223]. Coù theå noùi oâng laø moät

trong nhöõng baäc Long töôïng cuûa Phaät giaùo.

Söï nghieäp tröôùc taùc, tröôùc thuaät cuûa oâng ñöôïc taäp hôïp chuû yeáu trong boä Thöôïng só

ngöõ luïc do Phaùp Loa bieân soaïn, Nhaân Toâng khaûo ñính, Ñoã Khaéc Chung vieát lôøi baït. Qua

vieäc khaûo saùt vaên baûn, chuùng ta cuõng nhaän dieän ñöôïc söï hình thaønh tö töôûng Ñaïi Vieät vaø

Phaät giaùo nöôùc ta baáy giôø ñöôïc Tueä Trung keát tinh thaønh tö töôûng hoøa quang ñoàng traàn

khôûi nguyeân töø thôøi Lyù Thaùnh Toâng ñeán Traàn Thaùi Toâng. Sau naøy Traàn Nhaân Toâng trôû

thaønh Sô Toå Truùc Laâm coù lôøi nhaän ñònh ghi trong Thöôïng só haønh traïng nhö sau: “Thöôïng

só Höng Ninh Vöông Traàn Tung nhôø hoøa quang ñoàng traàn, cuøng vaät chöa töøng xuùc phaïm

neân coù theå thieäu long gioáng phaùp, doã daét keû sô cô”. Coù theå noùi hoøa quang ñoàng traàn laø tö

töôûng chính cuûa Tueä Trung giuùp cho ñaïo phaùp vaø daân toäc luùc baáy giôø höng thònh.

Vaøo thôøi ñaïi nhaø Traàn, yeâu caàu cuûa lòch söû ñaët ra laø caû nöôùc taäp trung nhaân löïc vaø trí

löïc ñeå xaây döïng ñaát nöôùc. Moïi ngöôøi daân, Phaät töû phaûi tích cöïc vaøo ñôøi ñeå laøm raïng rôõ cho

ñôøi. Ngay trong baøi Thò chuùng, oâng vaãn khaúng ñònh Phaät hoùa hieän ngay giöõa coõi ñôøi traàn

tuïc, chaúng khaùc gì hoa sen thôm ngaùt vöôn leân trong buøn ao nhô baån [333, 265]. Ñaây cuõng

laø chuû tröông coù töø thôøi ñöùc Phaät, söï chöùng ñaït laø do töï thaân tu taäp maø vöôït thoaùt töø trong

cuoäc soáng traàn tuïc. Tueä Trung daán thaân, soáng dung tuïc vôùi ñôøi maø ñaït ngoä vôùi toâng chæ cuûa

thieàn sö Tieâu Dieâu. Toâng chæ aáy, oâng töøng traû lôøi vôùi Nhaân Toâng “Haõy quay veà töï thaân maø

tìm laáy toâng chæ, khoâng theå töø ai khaùc”. Quay veà vôùi töï thaân maø tìm laáy toâng chæ laø töï mình

trôû veà chính mình ñeå an truù giaûi thoaùt. Ñieàu naøy coù nghóa toâng chæ Tueä Trung trao truyeàn

cho Nhaân Toâng laø phuø hôïp vôùi tinh yeáu lôøi daïy cuûa Theá Toân. Thôøi ñöùc Phaät, caùc Taêng só

tìm veà toâng chæ trong neáp soáng xuaát gia, caùc cö só thì tìm veà toâng chæ ôû ñôøi soáng gia ñình xaõ

hoäi. Ñieåm saùng ôû ñaây laø vaøo thôøi Traàn, ÖÙng Thuaän laø cö só, cuõng laø ngöôøi thaày truyeàn ñaïo

cho Taêng só Tieâu Dieâu, Quoác sö Nhaát Toâng, Giôùi Ninh, Giôùi Thuaän. Coøn Tueä Trung laø cö

só, laø thaày truyeàn ñaïo cho Nhaân Toâng - ngöôøi khai saùng ra doøng Thieàn Truùc Laâm hoaït

ñoäng tích cöïc cho ñôøi. Roõ raøng, Thöôïng só laø ngöôøi thöïc hieän chuû tröông tìm thaáy toâng chæ

trong cuoäc soáng ñôøi thöôøng, nhaát laø trong boái caûnh xaõ hoäi Ñaïi Vieät luoân bò chieán tranh

xaâm löôïc xaûy ra thöôøng tröïc.

Ñôøi soáng sinh hoaït Phaät giaùo Ñaïi Vieät luoân gaén lieàn ñôøi soáng sinh hoaït cuûa daân toäc.

Chuû tröông hoøa quang ñoàng traàn cuûa Thöôïng só laïi ñöôïc vaän duïng thieát thöïc. Chæ trong

sinh töû môùi tìm thaáy khoâng coù sinh töû, ôû trong phaøm tuïc môùi thaáy ñöôïc baäc Thaùnh giaùc

ngoä. Vôùi caùi nhìn nhö theá, con ngöôøi khoâng coøn coù söï phaân bieät ñoái ñaõi giöõa caùc caëp phaïm

truø Nieát baøn vaø sinh töû, phieàn naõo vaø Boà ñeà. Caùc khaùi nieäm ñoù caàn ñöôïc ñaäp vôõ töø trong

nhaän thöùc. Theo Thöôïng só, kinh ñieån, giôùi luaät, toïa Thieàn, nieäm Phaät chæ nhaèm giôùi thieäu

con ñöôøng, phöông thöùc soáng. Con ngöôøi caàn phaûi soáng vaø thöïc haønh môùi coù cô duyeân

tieáp caän vaø chöùng ñaït chaân lyù.

Nhö vaäy, caùc vaán ñeà nan giaûi nhö sinh töû vaø Nieát baøn, phieàn naõo vaø Boà ñeà, saéc vaø

khoâng, höõu vaø voâ, thò vaø phi, nhaát vaø dò… ñeán giai ñoaïn naøy ñaõ ñöôïc Tueä Trung kieán giaûi

moät caùch trieät ñeå. Caùc quan ñieåm, tö töôûng ñoái vôùi caùc vaán ñeà naøy tröôùc ñoù cuõng ñöôïc caùc

thieàn sö, Phaät töû noåi tieáng nhö Dieäu Nhaân, YÛ Lan… phaùt bieåu nhieàu laàn tröôùc ñoù, nhöng

bieän phaùp giaûi quyeát chuùng thì chöa thaáu ñaùo vaø khoù trôû thaønh heä thoáng luaän lyù. Ñeán ñaây,

nhöõng chuû ñeà lôùn cuûa tö töôûng Phaät giaùo ôû giai ñoaïn naøy ñaõ ñöôïc Tueä Trung ñuùc keát vaø

tính tích cöïc nhaäp theá cuûa Thieàn toâng ñaõ ñöôïc oâng ñaåy leân cao mang moät dieän maïo vaø ñaëc

tröng môùi. Neáp soáng Thieàn khoâng coøn giôùi haïn trong khuoân vieân nhaø chuøa vôùi vieäc tu trì

hay chaáp taùc bình thöôøng maø coøn ra vaøo töï taïi moïi nôi, thaäm chí tham gia chieán tröôøng

baûo veä non soâng Toå quoác.

Ñeán khi Traàn Nhaân Toâng trôû thaønh Sô Toå cuûa Thieàn phaùi thì quan ñieåm naøy naâng

leân thaønh chuû thuyeát Cö traàn laïc ñaïo qua loái soáng Thieàn phoå bieán khaép ñaát nöôùc. Noùi nhö

theá, ñôøi soáng Thieàn maø Tueä Trung ñeà ra, goùp phaàn tích cöïc cho moät giai ñoaïn Phaät giaùo

môùi ñònh hình phaùt trieån. Vaø Traàn Nhaân Toâng ñaõ ñöùng ra gaùnh vaùc traùch nhieäm laäp Thieàn

phaùi treân cô sôû lyù luaän maø Tueä Trung ñaõ ñuùc keát nhöõng tinh hoa tö töôûng Phaät giaùo keå töø

thôøi vua Lyù Thaùnh Toâng vôùi doøng Thieàn Thaûo Ñöôøng. Giai ñoaïn Phaät giaùo môùi naøy seõ

giaûi quyeát haøng loaït vaán ñeà ñaët ra cuûa ñaát nöôùc, trong ñoù Phaät giaùo laø moät trong nhöõng

nhaân toá chuû löïc quyeát ñònh söï toàn vong vaø phaùt trieån ñaát nöôùc. Ñeå ñaït ñöôïc muïc ñích naøy,

moät nhaân vaät quan troïng ñöôïc ñeà caäp nöõa laø vua Traàn Thaùnh Toâng. Vôùi uy tín vaø trong vai

troø laø nhaø laõnh ñaïo toái cao nhaø Traàn, Phaät töû Thieàn phaùi, oâng ñaõ tieáp thu loái soáng Thieàn

cuûa Tueä Trung vaø goùp phaàn tích cöïc cho Thieàn phaùi Truùc Laâm ra ñôøi maø caùc coâng trình

nghieân cöùu veà Thieàn phaùi naøy tröôùc ñaây chöa ñeà caäp.

1.2.3. Traàn Thaùnh Toâng

OÂng laø ngöôøi cuøng thôøi vôùi Tueä Trung, Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö ghi “Teân huùy laø

Hoaûng, con tröôûng doøng ñích cuûa Thaùi Toâng. Meï laø Hieån Töø Thuaän Thieân Hoaøng Thaùi haäu

Lyù thò, nhaân Thaùi Toâng chieâm bao thaáy thöôïng ñeá trao cho göôm baùu, haäu coù mang. Naêm

Canh Tyù, Thieân ÖÙng Chính Bình naêm thöù 9 (1240) thaùng 9, ngaøy 25, giôø ngoï sinh, sau ñoù

laäp Hoaøng Thaùi töû. Thaùi Toâng baêng, lieàn leân ngoâi baùu, ôû ngoâi 21 naêm, nhöôøng ngoâi 13 naêm,

thoï 51 tuoåi, baêng ôû cung Nhaân Thoï, taùng ôû Duï Laêng. Vua trung hieáu nhaân thöù, toân hieàn

troïng ñaïo, cha khai saùng tröôùc, con keá thöøa sau, cô nghieäp nhaø Traàn ñöôïc beàn vöõng! Nhöng

öu du coõi tam muoäi, tìm daáu ñaïo nhaát thöøa thì khoâng phaûi laø pheùp trò nöôùc hay cuûa ñeá

vöông.” [150, 30].

Lôøi ghi treân cho thaáy, nhaø söû hoïc Ngoâ Só Lieân ñaõ ñöùng treân laäp tröôøng cuûa Nho gia

neân coù phaàn cheâ trích vua Traàn Thaùnh Toâng chæ quan taâm haønh trì neáp soáng Phaät giaùo

Thieàn maø pheùp trò nöôùc döôøng nhö khoâng ñöôïc gioûi cho laém. Thöïc teá, trong nhöõng naêm

oâng trò vì ñaát nöôùc, oâng ñaõ cuøng con mình laø Traàn Nhaân Toâng laõnh ñaïo thaønh coâng hai

cuoäc chieán tranh veä quoác xaûy ra naêm 1285 vaø 1287, xöùng ñaùng ñöôïc toân vinh laø vò anh

huøng cuûa daân toäc. OÂng cuõng laø vò vua coù taàm nhìn xa troâng roäng trong vieäc thöïc thi caùc

chính saùch ñeå xaây döïng vaø baûo veä ñaát nöôùc treân moïi lónh vöïc. Cô sôû ñeå thaønh coâng muïc

tieâu ñoù laø thöïc thi chính saùch ñoaøn keát toaøn daân. OÂng laø ngöôøi coù saùng kieán trieäu taäp hoäi

nghò Bình Than ñeå baøn keá choáng giaëc, roài hoäi nghò Dieân Hoàng, phaùt ñoäng tinh thaàn yeâu

nöôùc “saùt Thaùt” cuûa toaøn daân. Nhôø thöïc hieän ñuùng saùch löôïc nhö theá, khi giaëc Nguyeân

traøn sang nöôùc ta, vua ñaõ baûo veä thaønh coâng bieân cöông laõnh thoå, cuõng coù nghóa baûo veä

neàn vaên hoùa daân toäc maø heä tö töôûng Phaät giaùo Thieàn toâng ñang laø tö töôûng chuû ñaïo. Theá

thì vua laø ngöôøi gioûi trò nöôùc chöù khoâng nhö lôøi cuûa söû gia Ngoâ Só Lieân noùi. Tuy nhieân, söû

vieát oâng laø ngöôøi “öu du coõi tam muoäi, tìm daáu ñaïo nhaát thöøa” laø thaät chính xaùc. Traàn

Thaùnh Toâng chòu söï taùc ñoäng cuûa cha mình laø Traàn Thaùi Toâng, ngöôøi chuû tröông saùp nhaäp

ba Thieàn phaùi hieän coù ñeå ñi ñeán Phaät giaùo Nhaát toâng nhö ñaõ noùi. Huoáng chi, oâng coøn tieáp

thu vaø trieån khai ñaïo Thieàn theo xu höôùng chung cuûa Phaät giaùo thôøi ñaïi mình ñang soáng

maø Tueä Trung ñaõ ñeà xöôùng. Do ñoù, ngoaøi vieäc laõnh ñaïo ñaát nöôùc, Traàn Thaùnh Toâng coøn

noã löïc thöïc taäp ñôøi soáng Thieàn vaø saùng taùc thô vaên mang noäi dung Thieàn hoïc.

Caên cöù vaøo Thaùnh ñaêng ngöõ luïc thì vua ñaõ ñeå laïi cho chuùng ta nhöõng taùc phaåm Vaên

taäp, Thieàn toâng lieãu ngoä ca, Chæ giaù minh, Phoùng ngöu, Cô cöøu taäp [318, 40]. Ñaùng tieác,

nay chæ coøn 13 baøi thô hoaøn chænh cuøng maáy caâu thô ñoaïn phieán vaø ba böùc thö ngoaïi giao.

Khaûo cöùu caùc taùc phaåm naøy, chuùng ta cuõng thaáy ñöôïc quan ñieåm cuûa Traàn Thaùnh Toâng

trong vieäc tieáp nhaän tö töôûng Phaät giaùo nhaäp theá do Traàn Thaùi Toâng, Tueä Trung chuû

tröông ñaët neàn moùng tö töôûng Thieàn phaùi. Baèng chöùng laø Traàn Nhaân Toâng ñaõ noùi raèng

vua Traàn Thaùnh Toâng toân Tueä Trung laøm sö huynh ñöôïc ghi nhaän trong Thöôïng só haønh

traïng. Vaø Traàn Nhaân Toâng sau khi thaønh Sô Toå, moãi laàn ñaêng ñaøn thuyeát phaùp ñeàu khaán

nguyeän ñeán ngöôøi khai môû chaân taâm cuûa mình. Chaúng haïn, vaøo ngaøy 9 thaùng gieâng naêm

1306, taïi chuøa Kyø Vieân trong luùc khaán nieäm nguõ phaàn giôùi höông, nguõ phaàn phaùp thaân

bieán khaép phaùp giôùi, Traàn Nhaân Toâng cuõng khoâng queân khaán nguyeän “Moät neùn höông

naøy, nöôùng cuõng khoâng chaùy, goõ vaøo khoâng môû, keùo laïi khoâng ñeán, ngoù troäm thì con ngöôøi

khoâ kieät, ngöûi thöû thì cöûa neûo teùc ñoâi. Söùc noùng loø höông daâng leân Voâ Nhò Thöôïng nhaân Tueä

Trung ñaïi só, möa phaùp ôn nhuaàn, chaùu con ñeàu goäi.” [294, 433].

Voâ Nhò Thöôïng nhaân laø danh töø duøng ñeå toân vinh Tueä Trung ñöôïc ghi trong trong

Thaùnh ñaêng ngöõ luïc. Söï kieän naøy cho thaáy ñaïo phong cuûa Tueä Trung ñöôïc xaùc chöùng khaù

ñaëc bieät trong vieäc hình thaønh vaø truyeàn thöøa Thieàn phaùi. Cuï theå, Thöôïng só trôû thaønh

nhaân vaät thaïch truï keát noái tö töôûng Thieàn phaùi naøy ñöôïc khôûi ñaàu laø Traàn Thaùi Toâng, ñeán

Tueä Trung, Traàn Thaùnh Toâng vaø Traàn Nhaân Toâng sau naøy thaønh moät maïng maïch cuûa

suoái nguoàn Truùc Laâm.

Caùc chuû ñeà Thieàn hoïc qua caùc taùc phaåm Thaùnh Toâng saùng taùc cuõng xoay xung

quanh caùc chuû ñeà tö töôûng maø Tueä Trung vaø Nhaân Toâng ñeà caäp. Quan ñieåm cuûa Thaùnh

Toâng laø vaïn phaùp giai khoâng, Phaät Thaùnh vaø chuùng sinh ñeàu khoâng coù söï phaân bieät. Noùi

nhö Traàn Thaùi Toâng laø “Thaân ta töùc laø thaân Phaät, khoâng coù hai töôùng.”, Tueä Trung cho

raèng “Khi meâ khoâng bieát ta laø Phaät.”, Traàn Nhaân Toâng thì phaùt bieåu “Buït ôû trong nhaø.”,

coøn Traàn Thaùnh Toâng thì noùi “Phaät cuõng khoâng, chöø ngöôøi cuõng khoâng.”. Ñoái vôùi vaán ñeà

sinh töû, vua cuõng phaùt bieåu döùt khoaùt. Con ngöôøi ñöôïc sinh ra mang moät saéc thaân gioáng

nhö maëc chieác aùo, khi cheát ñi chaúng khaùc gì côûi chieác aùo ra. Moät quan ñieåm nhö theá seõ taïo

ra nhieàu nhaân toá tích cöïc khieán con ngöôøi saün saøng xaû thaân ñeå phuïng söï cho ñaát nöôùc

“Sinh nhö tröôùc sam, Töû nhö thoaùt khoá. Töï coå caäp kim, Caùnh voâ dò loä.” [333, 415] (H 4)

(Soáng nhö maëc aùo, Cheát töïa truùt ra. Xöa nay chaúng qua, Moät con ñöôøng aáy.) [333, 416].

Loái soáng Thieàn maø Traàn Thaùnh Toâng höôùng nguyeän ñeàu coù theå aùp duïng ñoái vôùi baát

cöù ngöôøi naøo trong xaõ hoäi Ñaïi Vieät. Noù coù yù nghóa heát söùc to lôùn khi Phaät giaùo keâu goïi moïi

ngöôøi tuøy theo khaû naêng vaø hoaøn caûnh maø goùp phaàn kieán taïo moät theá giôùi haïnh phuùc.

Khoâng ai khaùc, vua Traàn Thaùnh Toâng ñaõ chung loøng Tueä Trung chuaån bò taát caû caùc tieàn

ñeà lyù luaän ñeå cho moät neàn Phaät giaùo môùi ra ñôøi treân neàn taûng Thieàn phaùi Truùc Laâm hình

thaønh vaø ñi vaøo hoïat ñoäng döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Traàn Nhaân Toâng. Muïc ñích cuûa Thieàn

phaùi naøy laø nhaèm ñaùp öùng nhu caàu lòch söû ñaát nöôùc vaø Phaät giaùo Ñaïi Vieät giao phoù.

1.3. LÒCH SÖÛ TRUYEÀN THÖØA THIEÀN PHAÙI TRUÙC LAÂM

1.3.1. Söï ra ñôøi vaø quaù trình phaùt trieån cuûa Thieàn phaùi

Thieàn phaùi Truùc Laâm ra ñôøi döïa treân hai tieàn ñeà xaõ hoäi vaø toân giaùo ñöôïc hình thaønh

trong quaù trình vaän ñoäng lòch söû nöôùc nhaø. Nhaø Traàn trong buoåi ñaàu môùi thaønh laäp, coâng

vieäc caáp baùch vaø thieát thöïc nhaát cho caùc nhaø laõnh ñaïo toái cao laø xaây döïng moät yù thöùc heä

ñoäc laäp thoáng nhaát hoaøn toaøn khaùc vôùi phöông Baéc. Hoï Traàn döïa vaøo Thieàn toâng laøm yù

thöùc heä tieâu bieåu, nhöng cuõng phaûi thay ñoåi moät vaøi noäi dung cho phuø hôïp vôùi thôøi ñaïi,

nhaát laø trong boái caûnh xaõ hoäi Ñaïi Vieät baáy giôø. Thieàn phaùi môùi ñöôïc thieát laäp treân cô sôû

hôïp nhaát ba Thieàn phaùi: Tyø Ni Ña Löu Chi, Voâ Ngoân Thoâng vaø Thaûo Ñöôøng. Theo

Nguyeãn Duy Hinh, Thieàn phaùi ra ñôøi döïa treân tieàn ñeà xaõ hoäi vaø toân giaùo hình thaønh trong

quaù trình vaän ñoäâng lòch söû vôùi boán muïc ñích chính: 1. Bieåu loä tính ñoäc laäp daân toäc. 2. Thay

ñoåi phaàn noäi dung tieâu cöïc vaø thaân ngoaïi. 3. Muïc ñích thoáng nhaát yù thöùc heä ñeå taïo neân

Phaät giaùo Nhaát toâng. 4. Khoaùc cho mình chieác aùo cuûa moät toân giaùo môùi [193, 649-650].

Nhö vaäy, vaán ñeà lòch söû truyeàn thöøa Thieàn phaùi Truùc Laâm ñöôïc lyù giaûi nhö theá naøo?

Caên cöù vaøo taøi lieäu Tam Toå thöïc luïc, Tam Toå haønh traïng, Thieàn Toâng baûn haïnh,

Thaùnh ñaêng luïc, ta thaáy quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån Thieàn phaùi Truùc Laâm coù moät beà

daøy lòch söû. Trong boái caûnh lòch söû truyeàn thöøa cuûa Thieàn phaùi, Traàn Thaùi Toâng, Tueä

Trung, Traàn Thaùnh Toâng ñöôïc khaúng ñònh laø nhöõng göông maët thieàn gia ñaéc phaùp ñaët neàn

moùng tö töôûng vaø keát noái cho Thieàn phaùi naøy ra ñôøi. Traàn Nhaân Toâng laø ngöôøi coù coâng

laøm cho Thieàn phaùi Truùc Laâm ñi vaøo ñôøi soáng sinh hoaït Phaät giaùo Thieàn töø moâ hình hoaït

ñoäng, cô caáu toå chöùc cho ñeán noäi dung tu taäp vaø phöông thöùc haønh trì. OÂng trôû thaønh Sô

Toå cuûa Thieàn phaùi, sau ñoù Phaùp Loa ñöôïc Traàn Nhaân Toâng truyeàn y baùt laøm Toå thöù hai.

Vaø Toå thöù ba ñöôïc truyeàn thöøa chính laø Huyeàn Quang. Caû ba vò naøy ñöôïc toân vinh laø Truùc

Laâm Tam Toå.

Ñieàu ñaùng noùi laø xöa nay, caùc taøi lieäu chæ taäp trung giaûi trình söï truyeàn thöøa Thieàn

phaùi chæ ñeán ba ñôøi, sau naøy môùi coù theâm moät ñôøi nöõa laø Haûi Löôïng Ngoâ Thì Nhaäm. Cuï

theå laø ñeán theá kyû XVIII, khi Tính Quaûng vaø Ngoâ Thì Nhaäm taäp hôïp tö lieäu cho ra ñôøi taùc

phaåm Tam Toå thöïc luïc thì ngöôøi ta chæ bieát Thieàn phaùi chæ truyeàn thöøa ñeán ba ñôøi roài bò

giaùn ñoaïn. Sau ñoù, Haûi Löôïng Ngoâ Thì Nhaäm ñöôïc caùc ñeä töû cuûa mình toân laø Toå thöù tö

cuûa Thieàn phaùi trong baøi töïa “Truùc Laâm Ñaïi Chaân Vieân Giaùc Thanh” cuûa taùc phaåm Truùc

Laâm toâng chæ nguyeân thanh vaø cuõng coù lôøi nhaän ñònh “Sau Truùc Laâm Tam Toå thì phong khí

nhaø Thieàn raát laø vaéng laëng. Caùi tueä giaùc ôû naêm traêm veà tröôùc, coù taân thanh naøy laïi phaùt huy.

Vì vaäy, caùc ñeä töû toân oâng laøm töù Toå, ñieàu ñoù khoâng coù gì quaù ñaùng.” [189, 142]. Söï thaät

khoâng phaûi theá, sau khi Huyeàn Quang vieân tòch, Thieàn phaùi Truùc Laâm vaãn tieáp tuïc truyeàn

thöøa vôùi nhöõng göông maët tieâu bieåu khaùc.

1.3.1.1. Caùc thaønh toá hình thaønh vaø truyeàn thöøa Thieàn phaùi

Theo caùc nhaø nghieân cöùu moät toân giaùo, ñaïo giaùo hình thaønh phaûi ñaày ñuû caùc thaønh

toá: Giaùo chuû, toân chæ, heä thoáng giaùo lyù, tín ñoà - hình thöùc nghi leã [30, 33]. Thieàn phaùi Truùc

Laâm ra ñôøi ñöôïc thieát keá theo moâ hình chung nhö theá. Vaán ñeà laø caùc thaønh toá ñoù vaän haønh

nhö theá naøo ñeå coù moät lòch söû keá thöøa laâu daøi.

- Vò Giaùo chuû:

Tam Toå thöïc luïc ghi Traàn Nhaân Toâng ra ñôøi nhö laø moät vò Phaät gaén lieàn huyeàn söû,

Thaùnh Toâng ñaët teân laø Kim Phaät. Vai phaûi vua coù noát ruoài ñen nhö haït ñaäu lôùn, ngöôøi bieát

xem töôùng noùi ñöùa beù naøy ngaøy sau coù theå gaùnh vaùc vieäc lôùn [232, 33]. Ñaïi Vieät söû kyù toaøn

thö cuõng ghi nhaän töông töï. Caùc döõ kieän ñoù nhaèm chöùng minh Traàn Nhaân Toâng laø moät vò

Phaät Ñaïi Vieät. Vaø Traàn Nhaân Toâng hoaèng hoùa chaúng khaùc gì Phaät Thích Ca. Ñieàu ñaùng

noùi Truùc Laâm ñeä nhaát Toå laø “hieän thaân cuûa Phaät Ñaïi Vieät vôùi nhieàu ñöôøng neùt rieâng bieät,

phong caùch rieâng bieät, khaùc vôùi toâng phaùi Thieàn toâng khaùc. Noù khoâng phaûi laø chi nhaùnh

Phaät giaùo töø beân ngoaøi vaøo, noù baét nguoàn taïi choã, töùc töø moät vò Phaät ñaàu thai, thuyeát phaùp,

giaùo hoùa cöùu vôùt chuùng sinh.” [193, 655].

- Toân chæ Thieàn phaùi

Toân chæ cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm haún nhieân laø kieán tính thaønh Phaät nhö caùc Thieàn

phaùi khaùc. Ñieåm khaùc bieät laø Thieàn phaùi xuaát phaùt töø nhaän thöùc Phaät taïi taâm, do ñoù ai

cuõng coù theå thaønh Phaät ngay giöõa coõi ñôøi. Moät chuû tröông nhö theá, baát cöù ai cuõng trôû thaønh

thaønh vieân cuûa Thieàn phaùi ñeå chuyeån hoùa thaân taâm vaø ñoùng goùp tích cöïc cho ñôøi: “Traàn

tuïc maø neân, phuùc aáy caøng yeâu heát taác; Sôn laâm chaúng coác, hoïa kia caû ñoà coâng” [333, 506]

(N 5). Truùc Laâm khuyeán caùo moïi ngöôøi soáng giöõa ñôøi theá tuïc maø taïo phuùc ñöùc ñeå ñoä mình

vaø ñoä ngöôøi môùi ñaùng traân troïng. Coøn ôû aån giöõa röøng nuùi maø khoâng giaùc ngoä, khoâng giuùp

ñôøi thì thaät ñaùng traùch. Chính tö töôûng naøy laøm cho lòch söû truyeàn thöøa Thieàn phaùi Truùc

Laâm coù daáu aán lôùn vôùi nhöõng ñaïi bieåu xuaát saéc keá thöøa, bao goàm taïi gia vaø xuaát gia sau

naøy. Baûn thaân Traàn Nhaân Toâng sau khi xuaát gia vaø hoùa ñaïo maø vaãn lo vieäc nöôùc, vieäc daân

trong giai ñoaïn vua Traàn Anh Toâng trò vì. Baèng chöùng söï kieän gaû Coâng chuùa Huyeàn Traân

vaø saùp nhaäp hai chaâu OÂ Maõ vaø Vieät Lyù vaøo cöông thoå Ñaïi Vieät ñeàu coù söï chæ ñaïo cuûa Sô

Toå Truùc Laâm!

Coù ñieàu khi Dieäu Traïm vieát lôøi töïa Tam Toå thöïc luïc, oâng muoán ñeà cao vieäc xuaát gia

cuûa Traàn Nhaân Toâng ñaõ vieát: “Moät vò laø baäc Phaùp vöông trò vì xaõ taéc, boû ngoâi baùu, vaøo cöûa

Thieàn, queân mình vì Ñaïo, vöøa mong ñem Thieàn cô thuø öùng, hieån nhieân göông saùng khoâng

môø.” [232, 12]. Lôøi nhaän ñònh treân khieán sau naøy coù yù kieán cho raèng Traàn Nhaân Toâng khi

xuaát gia khoâng coøn tham gia vieäc theá tuïc: “…Nhöng thaéng giaëc khoâng bao laâu, Traàn Nhaân

Toâng nhöôøng ngoâi cho Traàn Anh Toâng ñeå ñi tìm moät cuoäc soáng tónh taïi trong caûnh tu haønh,

trôû thaønh oâng Toå thöù nhaát cuûa phaùi Truùc Laâm vaø göûi hôi thôû cuoái cuøng ôû am Ngoïa Vaân treân

nuùi Yeân Töû tónh mòch” vaø taùc giaû coøn khaúng ñònh “OÂng muoán döùt boû nhöõng baän roän thöôøng

tình cuûa xaõ hoäi ñeå tìm leõ huyeàn vi chi phoái cuoäc soáng con ngöôøi.” [196, 231 - 232]. Nhöõng

nhaän ñònh vöøa neâu coøn coù choã phaûi baøn theâm. Thöïc teá, nhaân toá quyeát ñònh tính truyeàn thöøa

Thieàn phaùi Truùc Laâm laø tuyø duyeân nhaäp theá trong tinh thaàn Cö traàn laïc ñaïo.

- Heä thoáng giaùo lyù

Tinh thaàn tuøy duyeân nhaäp theá ñöôïc vaän duïng tích cöïc khi Traàn Nhaân Toâng laïi chuû

tröông xaây döïng heä thoáng Thieàn - Giaùo song haønh. Trong buoåi leã truyeàn trao y baùt vaø aán

chöùng cho Phaùp Loa laøm ñeä nhò Toå, Nhaân Toâng ñaõ trao 20 hoäp nhoû Kinh ñieån Phaät giaùo,

cuøng 100 hoäp Kinh ñieån ngoaïi thö vaø daën doø phaûi môû roäng vieäc hoïc noäi ñieån nhö ngoaïi

ñieån, ñuùng nhö Tam Toå thöïc luïc ghi “Ngaøy moàng moät thaùng gieâng naêm Maäu Thaân, nieân

hieäu Höng Long thöù 16 (1308), Sö phuïng meänh noái doøng phaùp, truù trì Cam Loä Ñöôøng chuøa

Sieâu Loaïi. Môû ñaàu buoåi truyeàn thöøa Toå vò, Ñieàu Ngöï cho taáu ñaïi nhaïc, ñoát danh höông, daãn

Sö leã Toå ñöôøng, roài ra ñieåm taâm. Sau khi ñieåm taâm, Ñieàu Ngöï laïi sai taáu nhaïc, ñaùnh troáng

phaùp, taäp hoïp ñaïi chuùng taïi phaùp ñöôøng. Luùc baáy giôø vua Anh Toâng ngöï giaù ñeán chuøa, vì

vua laø ñaïi thí chuû cuûa Phaät phaùp neân khi phaân ngoâi chuû khaùch, vua ñöùng vaøo vò trí khaùch taïi

phaùp ñöôøng, coøn Thöôïng teå thì höôùng daãn caùc quan ñöùng döôùi saân. Ñieàu Ngöï leân toøa thuyeát

phaùp, giaûng xong buôùc xuoáng ñôõ Sö leân toøa, Ñieàu Ngöï ñöùng ñoái dieän chaép tay thaêm hoûi. Sö

ñaùp leã xong, lieàn nhaän phaùp y maëc vaøo. Ñieàu Ngöï lieàn böôùc sang moät beân, ngoài treân giöôøng

khuùc luïc, nghe Sö thuyeát phaùp. Roài ñem chuøa Sieâu Loaïi cuûa Sôn moân Yeân Töû giao cho Sö,

baûo phaûi keá vò truù trì, laøm Toå thöù hai Thieàn phaùi Truùc Laâm. Laïi ñem traêm hoäp kinh söû ngoaïi

ñieån vaø hai möôi hoäp Ñaïi taïng côõ nhoû vieát baèng maùu trao cho Sö ñeå môû mang söï hoïc noäi vaø

ngoaïi.” [232, 40 - 41].

Chuû tröông cuûa Thieàn phaùi laø ñaøo taïo ra nhöõng maãu ngöôøi daân Phaät töû keá thöøa toâng

phong ñöôïc giaùo duïc toaøn dieän môùi ñaùp öùng nhu caàu lòch söû. Truyeàn thoáng giaùo duïc Phaät

giaùo laø vaên tö tu theo tinh thaàn “Phaät Phaùp taïi theá gian, baát ly theá gian giaùc” (H 6), xem

moïi kieán thöùc ôû ñôøi ñeàu laø Phaät phaùp. Khi ñaát nöôùc chöa coù heä thoáng giaùo duïc ñaøo taïo

theo tröôøng lôùp, thì nhaø chuøa trôû thaønh nhaø tröôøng, nôi ñoù daïy ñuû caùc moân hoïc maø con

ngöôøi caàn hoïc. Chuùng ta chaúng ngaïc nhieân gì khi nöôùc nhaø ñoäc laäp, moät oâng vua Phaät töû

Lyù Thaùnh Toâng laäp Vaên Mieáu 1070, roài con oâng laø Lyù Nhaân Toâng laäp Quoác Töû Giaùm -

tröôøng Ñaïi hoïc ñaàu tieân cuûa nöôùc ta vaøo naêm 1076 ñeå ñaøo taïo con ngöôøi phuïc vuï ñaát nöôùc

vaø ñaïo phaùp. Veà sau, Traàn Thaùi Toâng ñaõ phaùt bieåu trong Thieàn toâng chæ nam töï , söï ñaøo

taïo vaø giaûng daïy ñoù thöïc chaát laø “Duï quaàn meâ chi phöông tieän, minh sinh töû chi tieäp kính

giaû, ngaõ Phaät chi ñaïi giaùo daõ; nhaäm thuyø theá chi quyeàn hoaønh, taùc töông lai chi quyõ phaïm

giaû, tieân thaùnh chi troïng traùch daõ.” [333, 26] (H 7) (Phöông tieän daãn duï ñaùm ngöôøi meâ

muoäi, con ñöôøng taét saùng toû leõ töû sinh, aáy laø ñaïi giaùo cuûa ñöùc Phaät. Ñaët möïc thöôùc cho haäu

theá; laøm khuoân maãu cho töông lai, aáy laø traùch nhieäm cuûa tieân thaùnh.” [333, 27].

Moät ngöôøi Phaät töû khoâng chæ thoâng thaïo kinh ñieån nhaø Phaät maø coøn phaûi hoïc nhöõng

moân khaùc nöõa môùi ñuû tri thöùc vaän duïng thöïc tieãn caùc nhu caàu con ngöôøi ñaët ra. Cuõng trong

Thieàn toâng chæ nam töï, Traàn Thaùi Toâng coøn noùi roõ “taéc tri ngaõ Phaät chi giaùo höïu giaû tieân

thaùnh nhaân dó truyeàn ö theá daõ” [333, 26] (H 8) (nhö theá ñuû bieát ñaïi giaùo cuûa ñöùc Phaät ta

phaûi nhôø tieân thaùnh maø truyeàn laïi cho ñôøi.) [333, 27 - 28]. Ñieàu ñoù phaûn aùnh chính saùch veà

vaên hoùa giaùo duïc cuûa Ñaïi Vieät luoân yù thöùc söû duïng Nho giaùo nhö laø moät coâng cuï phuïc vuï

lôïi ích quoác gia vaø Phaät giaùo.

Vieäc Traàn Nhaân Nhaân Toâng trao cho ñeä nhò Toå 100 hoäp kinh söû ngoaïi ñieån cuøng vôùi

20 hoäp nhoû Ñaïi taïng kinh vaø daën doø môû roäng vieäc hoïc laø nhaèm thöïc hieän vieäc naâng cao

trình ñoä daân trí sau naøy. Neáu khoâng nhö theá, Phaät giaùo chæ bieát ñaøo taïo cho xaõ hoäi nhöõng

con ngöôøi chuyeân tu haønh maø khoâng tham gia hoaït ñoäng gì caû. Vì vaäy, trong thôøi gian

Phaùp Loa laøm ñeä nhò Toå, hoïc thuaät Phaät giaùo ñöôïc chuù troïng. Chuù yù nhaát laø thaùng 12, naêm

1038, Phaùp Loa keâu goïi taêng chuùng vaø cö só chích maùu in Ñaïi taïng kinh hôn 5000 baûn.

Rieâng baûn thaân Phaùp Loa cuõng saùng taùc nhieàu baûn kinh Ñaïi thöøa: Tham Thieàn kyû yeáu, Kim

Cöông truøng ñaø la ni kinh khoa chuù, Nieát Baøn ñaïi kinh khoa sôù, Phaùp Hoa kinh khoa sôù,

Laêng Giaø töù quyeån khoa sôù, Baùt Nhaõ taâm kinh khoa sôù, Höng vöông hoä quoác nghi quyû,

Phaùp söï khoa vaên vaø Ñoä moân trôï thaønh taäp. Haún nhieân, Phaùp Loa cuõng laø nhaân vaät ñöôïc

giôùi Phaät giaùo vaø caùc thaønh phaàn khaùc trong xaõ hoäi môøi thuyeát giaûng kinh Hoa Nghieâm.

Ñaây chính laø moät trong nhöõng ñieåm maïnh cuûa Thieàn phaùi, sau naøy Thích Thanh Töø trong

moät baøi vieát veà “Nhaän ñònh nhöõng öu khuyeát cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm Yeân Töû” ñaõ coù yù

kieán ñaùnh giaù raát cao veà vaán naøy nhö sau: “Thieàn phaùi Truùc Laâm khoâng cöïc ñoan nhö moät

soá Thieàn phaùi Trung Hoa. Nhöõng Thieàn phaùi cöïc ñoan cho raèng ngöôøi tu Thieàn khoâng ñöôïc

giaûng hoïc kinh ñieån vì leõ laøm taêng kieán giaûi, trôû ngaïi ngoä ñaïo. Traùi laïi Thieàn phaùi Truùc Laâm

vöøa tu Thieàn vöøa hoïc kinh ñieån.” [192, 212]. Nhö vaäy, vieäc dieãn giaûng, hoïc taäp kinh ñieån

ñaõ ñöôïc naâng leân thaønh moät heä thoáng giaùo lyù cuûa Thieàn phaùi. Trong ñoù kinh Hoa Nghieâm

ñöôïc caùc nhaø khai saùng Thieàn phaùi chuù troïng, cuï theå Traàn Nhaân Toâng ñaõ coù baøi keä ñoïc

cho Baûo Phaùc tröôùc luùc vieân tòch mang noäi dung tö töôûng kinh Hoa Nghieâm: “Nhaát thieát

phaùp baát sinh, Nhaát thieát phaùp baát dieät. Nhöôïc naêng nhö thò giaûi, Chö Phaät thöôøng hieän

tieàn.” [232, 33] (H 9) (Taát caû caùc phaùp khoâng sinh, Taát caû caùc phaùp khoâng dieät. Neáu hieåu

ñöôïc nhö vaäy, Chö Phaät thöôøng hieän tieàn.) [232, 33].

Hoa Nghieâm laø baûn kinh Ñaïi thöøa, ñöôïc Phaät thuyeát giaûng sau khi môùi Thaønh ñaïo

trong thôøi gian 21 ngaøy ñeâm “Hoa Nghieâm toái sô tam thaát nhaät” (H 10), xuaát phaùt töø AÁn

Ñoä vaø coù aûnh höôûng lôùn ôû Vieät Nam töø thôøi Lyù - Traàn trôû veà sau. Noù trình baøy veà theá giôùi

duyeân khôûi cuûa vaïn phaùp. Nghóa laø, moïi söï vaät vuõ truï ñeàu do nhaân duyeân hoøa hôïp maø

thaønh. Trong ñoù, söï vaät töø nhoû cho ñeán lôùn ñeàu taùc ñoäng qua laïi laãn nhau maø hình thaønh

phaùt trieån maø toàn taïi. Böôùc vaøo theá giôùi Hoa Nghieâm laø böôùc vaøo theá giôùi “Söï söï voâ ngaïi

phaùp giôùi” (H 11) ñöôïc dieãn trình qua 4 giai ñoaïn “Lyù phaùp giôùi, Söï phaùp giôùi, Lyù - Söï voâ

ngaïi phaùp giôùi, Söï söï voâ ngaïi phaùp giôùi” [xem 132] (H 12). Ñieàu ñoù coù nghóa khoâng ai coù

theå soáng moät mình maø khoâng coù moái lieân heä beân ngoaøi naøo khaùc. Baûn kinh ñaõ lyù giaûi taïi

sao Thieän Taøi Ñoàng Töû traûi qua 53 laàn tham vaán cuûa mình trong cuoäc haønh trình tìm caàu

chaân lyù. Noäi dung tham vaán ñaõ neâu leân caùc vaán ñeà töø moät ñôøi soáng theá tuïc ñeán theá giôùi

taâm linh maø con ngöôøi chöùng ñaït trong lyù Duyeân khôûi.

Döôùi taùc ñoäng cuûa Hoa Nghieâm, tö töôûng Cö traàn laïc ñaïo laïi caøng theâm saùng toû

trong nhaän thöùc ngöôøi Phaät töû, taïo thaønh moät loái soáng môùi trong sinh hoaït Phaät giaùo. Thöïc

chaát loái soáng môùi naøy ñöôïc xuaát phaùt töø khi Thöôøng Chieáu ñöa ra chuû tröông tuøy tuïc khi

oâng ñaët vaán ñeà vôùi Thaàn Nghi: “Ngöôi thaáy ñöôïc ai laø keû khoâng tuøy tuïc naøo?”; Thaàn Nghi:

“Boà Ñeà Ñaït Ma laø moät. OÂng ta khoâng cheát maø chæ löôùt bieån trôû veà AÁn Ñoä”. Thöôøng Chieáu:

“Ñoù chæ chaúng qua laø chuyeän choù suûa boùng thoâi.”. Thaàn Nghi hoûi: “Vaäy, Hoøa thöôïng coù tuøy

tuïc khoâng? Thöôøng Chieáu noùi: “Ta cuõng tuøy tuïc.”. Thaàn Nghi hoûi: “Taïi sao nhö theá?”

Thöôøng Chieáu traû lôøi: “Ñeå cho gioáng keû khaùc.” [145, 224]. Do ñoù, Thöôøng Chieáu ñaët moïi

sinh hoaït Phaät giaùo cuûa mình trong moái moät lieân heä chung cuûa coäng ñoàng. Theo Löôïc daãn

Thieàn phaùi ñoà trong Thöôïng só ngöõ luïc thì Thöôøng Chieáu coù ba ñeä töû laø thieàn sö Hieän

Quang, Thaàn Nghi, cö só Thoâng Thieàn (Xem phuï luïc 1 - Bieåu ñoà).

Thoâng Thieàn laø moät trong nhöõng nhaân vaät cö só thieàn gia xuaát saéc laäp neân Thieàn phaùi

Yeân Töû, toâng moân cuûa Truùc Laâm. Giai ñoaïn naøy do aûnh höôûng cuûa tö töôûng Hoa Nghieâm

vaø thuyeát tuøy tuïc, caùc göông maët cö só thieàn gia xuaát hieän laøm röïc saùng toâng moân Truùc

Laâm nhö ÖÙng Thuaän, sau ñoù laø Tueä Trung ñeà caäp ñeán quaù trình hoïc ñaïo cuûa Thieän Taøi

Ñoàng Töû: “Theá gian nghi voïng baát nghi chaân, Chaân voïng chi taâm dieäc thò traàn. Yeáu ñaéc

nhaát cao sieâu bæ ngaïn, Haûo tham Ñoàng Töû ñoái tieàn nhaân.” [333, 231] (H 13) (Ngöôøi ñôøi öa

voïng chaúng öa chaân, Chaân voïng taâm kia cuõng laø traàn. Coát muoán nhaûy thaúng leân bôø aáy, Haõy

tham Ñoàng Töû ñang coù ñaây.) [315, 485].

Töø kinh Hoa Nghieâm, Tueä Trung ñöa ra caùc phaïm truø ñoái laäp trong tö töôûng giöõa coù

vaø khoâng, chaân vaø voïng… hai maët cuûa vaán ñeà, chuùng toàn taïi vaø phaùt trieån trong moái töông

quan. Ñaây laø cô sôû lyù luaän giuùp cho Thieàn phaùi giaûi quyeát nhieàu vaán ñeà trong ñôøi soáng

sinh hoaït Phaät giaùo vaø lieân heä ñeán caùc vaán ñeà quoác gia ñaïi söï. Noù trôû thaønh lyù thuyeát giaù

trò coù heä thoáng giuùp cho caùc nhaø laõnh ñaïo quoác gia Ñaïi Vieät baáy giôø coù moät caùi nhìn lieân

heä töông quan cuøng nhau toàn taïi vaø phaùt trieån. Keát quaû, Thieàn phaùi ra ñôøi vaø theå nhaäp vaøo

ñôøi. Töø ñaây, Thieàn phaùi naøy coù moät söï lieân heä chaët cheõ moïi thaønh phaàn trong xaõ hoäi, taïo ra

söùc maïnh ñoaøn keát toaøn daân, vôùi haøo khí Ñoâng A haøo huøng trong lòch söû cuûa daân toäc.

- Tín ñoà - Nghi leã truyeàn thöøa

Chöa bao giôø trong lòch söû Phaät giaùo, soá löôïng tín ñoà Phaät töû trôû thaønh thaønh vieân

Thieàn phaùi Truùc Laâm ñoâng ñaûo nhö vaäy. Traàn Nhaân Toâng, Phaùp Loa, Huyeàn Quang ñeàu

laø nhöõng vò thaày coù ñeä töû vôùi con soá haøng nghìn ngöôøi ñöôïc quy y, thuï Boà taùt giôùi taïi gia

hay xuaát gia. Phaùp Loa laø ngöôøi chuû tröông phaùt trieån Giaùo hoäi Phaät giaùo Truùc Laâm coù toå

chöùc heä thoáng quy cuû ñaàu tieân trong lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam.

Theo Nguyeãn Lang trong Vieät Nam Phaät giaùo söû luaän thì do soá löôïng Taêng Ni ñoâng

quaù, cöù moãi laàn toå chöùc thoï giôùi thì phaûi thaûi ra haøng nghìn ngöôøi; tuy vaäy, “tính ñeán naêm

1329, soá taêng só ñaõ ñöôïc xuaát gia trong nhöõng giôùi ñaøn do Giaùo hoäi Truùc Laâm toå chöùc döôùi

quyeàn laõnh ñaïo cuûa Phaùp Loa laø treân 15.000 vò.”. Nhöõng vò ñeä töû xuaát saéc cuûa Phaùp Loa laø

Tueä Nhieân, Tueä Chuùc, Haûi AÁn, Hoaèng Teá, Huyeàn Giaùc, Queá Ñöôøng, Caûnh Ngung… Caùc

nghi leã truyeàn thoï Tyø kheo, Boà taùt, Tam quy nguõ giôùi cho caùc vò Hoaøng toäc, Phaät töû taïi gia

ñöôïc toå chöùc thöôøng xuyeân. Caùc buoåi khoaù nieäm caàu an, caàu sieâu cuõng ñöôïc toå chöùc, goïi

laø “Dieäm khaåu thí phaùp hoäi”, coù nghóa laø ñaïi hoäi Phaät phaùp ñeå boá thí cho loaøi quyû ñoùi.

Phaùp naøy baøy ra ñeå thöïc hieän giaùo nghiaõ töø bi, lôïi laïc quaàn sinh. Naêm 1320, Phaùp Loa toå

chöùc trai ñaøn chaån teá ôû chuøa Phoå Minh trong cung ñeå caàu cho Thöôïng hoaøng Anh Toâng

soáng tröôøng thoï. Vieäc bieân soaïn khoa nghi Du giaø, Phaät giaùo phaùp söï ñaïo traøng coâng caùch

thöùc aán haønh vaøo naêm 1299 laø nhaèm muïc ñích thu huùt tín ñoà tham gia hoïc ñaïo. Caùc cuoäc

ñaïi tham veà Thieàn thöôøng xuyeân ñöôïc toå chöùc theo moät nghi thöùc trang troïng. Môû ñaàu laø

phaàn nieäm höông, keá ñoù laø thieàn sö ñaêng toaø, coù lôøi saùch taán vaø sau ñoù traû lôøi caùc caâu hoûi

cuûa caùc thieàn sinh. Vieäc xaây chuøa, ñuùc töôïng phuïc vuï cho vieäc hoaèng phaùp qua caùc Phaät

söï nhö nghi leã thieàn giaùo, thuyeát phaùp ñöôïc chuù troïng. Coù theå noùi töø khi Thieàn phaùi chính

thöùc ñi vaøo hoaït ñoäng trôû veà sau thì vaên hoùa Ñaïi Vieät trôû neân ñaäm ñaø baûn saéc daân toäc.

1.3.1.2. Caùc yù kieán khaùc nhau veà söï truyeàn thöøa Thieàn phaùi

Sau khi Phaùp Loa tòch vaøo naêm 1330, theo Tam Toå thöïc luïc thì vò keá thöøa ñeä Tam Toå

laø Toân giaû Huyeàn Quang. Saùch naøy coâng lôùn laø do Tính Quaûng vaø Ngoâ Thôøi Nhaäm taäp

hôïp tö lieäu ñeå vieát veà Truùc Laâm Tam Toå. Töø ñaây, lòch söû Thieàn phaùi Truùc Laâm truyeàn baù

roäng raõi, nhöng chæ taäp trung ñeà caäp ñeán ba vò Toå naøy. Tuy nhieân, thöïc teá Thieàn phaùi naøy

khoâng chæ giôùi haïn ôû ba vò Toå maø sau Huyeàn Quang tòch naêm 1234, coøn coù caùc ñeä töû khaùc

cuûa Phaùp Loa nhö Caûnh Huy, Caûnh Ngung, Hueä Chuùc, Kim Sôn laø nhöõng ngöôøi chæ caùch

Phaùp Loa boán naêm.

Cuõng theo saùch Tam Toå thöïc luïc ghi nhaän thì Huyeàn Quang thuï giôùi vôùi Phaùp Loa.

Noùi nhö theá, Huyeàn Quang laø ñeä töû cuûa Phaùp Loa vôùi chi tieát: “Luùc Toå theo vua ñeán chuøa

Vónh Nghieâm, huyeän Phuïng Nhaõn, thaáy Quoác sö Phaùp Loa ñang haønh ñaïo, lieàn nhôù laïi

chuyeän xöa, buøi nguøi than raèng: “Laøm quan leân Boàng Ñaûo, ñaéc ñaïo ñeán Phoå Ñaø, treân coõi

nhaân gian laø Tieân, caûnh giôùi Taây phöông laø Phaät. Phuù quyù vinh hoa naøo khaùc laù vaøng muøa

thu, maây traéng ngaøy haï, haù neân löu luyeán maõi!”. “Nhaân ñoù, daâng bieåu ñeán ba laàn xin töø

chöùc ñeå xuaát gia hoïc ñaïo tu haønh. Thuôû aáy, vua ñang toân suøng Phaät giaùo, neân ngöôøi chaáp

nhaän. Khi ñöôïc pheùp vua, Toå lieàn thoï giaùo vôùi thieàn sö Phaùp Loa, ñöôïc phaùp hieäu laø Huyeàn

Quang.” [232, 80]. Nguyeãn Lang trong Vieät Nam Phaät giaùo söû luaän thì cho raèng Huyeàn

Quang khoâng phaûi laø ñeä töû Phaùp Loa vaø ñöa ra lôøi bieän giaûi khaù lyù thuù, coù cô sôû laø do:

“Ngöôøi cheùp truyeän nghó raèng Huyeàn Quang, ngöôøi keá vò Phaùp Loa phaûi ñöôïc xuaát gia theo

hoïc Phaùp Loa. Thöïc ra, naêm oâng xuaát gia vôùi thieàn sö Baûo Phaùc thì Phaùp Loa môùi xuaát gia

ñöôïc moät naêm, laøm gì ñaõ ñöôïc “thuyeát phaùp” ôû chuøa Vónh Nghieâm, laøm gì ñöôïc danh hieäu

Quoác sö. Maõi ñeán naêm sau, 1036, Phaùp Loa môùi ñöôïc laäp laøm giaûng sö ôû chuøa Sieâu Loaïi.

Huyeàn Quang xuaát gia sau Phaùp Loa chæ coù moät naêm. Thieàn sö Baûo Phaùc hoài ñoù ôû nuùi Vuõ

Ninh, chöa ñöôïc suy toân Quoác sö. Coù leõ Huyeàn Quang ñaõ thoï giôùi sa di taïi chuøa Vuõ Ninh do

Baûo Phaùc truù trì. Naêm 1036, khi Phaùp Loa ñöôïc laäp laøm giaûng sö chuøa Sieâu Loaïi, Baûo

Phaùc coù ñem Huyeàn Quang veà döï leã naøy. Truùc Laâm gaëp laïi Huyeàn Quang trong hình thaùi

taêng só raát möøng, bieát Huyeàn Quang laø vaên taøi, lieàn ñeà nghò Baûo Phaùc ñeå Huyeàn Quang tuøy

tuøng Truùc Laâm trong cuoäc soáng haønh ñaïo.” [145, 224]. Ñoàng quan ñieåm vôùi Nguyeãn

Lang, yù kieán cuûa Thích Phöôùc Sôn ôû phaàn chuù thích sau phaàn dòch ñoaïn naøy laø “ÔÛ ñaây noùi

Huyeàn Quang thuï giaùo vôùi Phaùp Loa laø sôï laàm. Theo baûn tieåu söû cuûa Phaùp Loa thì Huyeàn

Quang laø ñeä töû cuûa Baûo Phaùc ôû chuøa Vuõ Ninh.” [232, 80].

Caên cöù vaøo Thaùnh ñaêng ngöõ luïc, Leâ Maïnh Thaùt cho raèng Truùc Laâm ñeä tam Toå phaûi

laø Kim Sôn, ñeä töû cuûa Phaùp Loa. Leâ Maïnh Thaùt vieän daãn: “Kim Sôn laø ñöôïc vua Traàn

Minh Toâng coi laø vò thieàn sö ñöôïc “coát tuûy cuûa Phoå Hueä”, nhö Thaùnh ñaêng ngöõ luïc tôø 38b4-

5 ñaõ ghi, maø coøn ñöôïc vò vua naøy suy toân laøm Truùc Laâm tam ñaïi Thieàn Toå, khi oâng saép maát

vaøo naêm 1358. Thaùnh ñaêng ngöõ luïc tôø 38b7-39a64 vieát söï kieän naøy nhö sau: “Vua saép baêng

haø, coù keä trình Kim Sôn noùi: Ñeä töû oám beänh muoán caû tuaàn. Ñeâm naèm, ngaøy uoáng thuoác,

khoâng aên moät haït côm, nhöng haït haït ñeàu nhai heát. Neáu coù ngöôøi hoûi vò noù theá naøo thì ñaùp

chaúng coù vò gì heát, laïi xin trình keä: “Chöùa thuoác muoán trò beänh, Khoâng beänh ñaâu duøng

thuoác. Nay coù côm khoâng haït, Ngöôøi khoâng mieäng nhai heát.”. Laïi vieát thö môøi Kim Sôn ñeán

taêng phoøng Ñoäng Tieân xem beänh.”

Vaäy noùi tôùi vò Toå thöù ba cuûa doøng Thieàn Truùc Laâm, ta phaûi keå tôùi Kim Sôn, chöù khoâng

phaûi Huyeàn Quang. Trong caùc tö lieäu hieän coøn, tröø saùch Tam Toå thöïc luïc ra, khoâng coù baát

cöù tö lieäu naøo goïi Huyeàn Quang laø tam ñaïi Thieàn Toå caû, maø chæ goïi laø “töï phaùp”, töùc noái doõi

doøng phaùp cuûa Phaùp Loa. Caàn chuù yù laø Nieân phoå cuûa Phaùp Loa trong Tam Toå thöïc luïc tôø

19a6 ñaõ goïi Phaùp Loa laø Truùc Laâm ñeä nhò ñaïi ñaïi”. Vieäc vua Traàn Minh Toâng goïi thieàn sö

laø tam ñaïi Thieàn Toå, do theá, chính thöùc coi Kim Sôn laø ngöôøi keá theá doøng Thieàn Truùc Laâm

cho ñeán ít nhaát laø naêm 1358, khi vua Traàn Minh Toâng maát. Doøng Thieàn Truùc Laâm sau caùi

cheát cuûa Huyeàn Quang naêm 1334 vaãn tieáp tuïc phaùt trieån maïnh meõ döôùi söï ngoaïi hoä cuûa

trieàu ñình nhaø Traàn.” [294, 326 - 327].

Töø caùc döõ lieäu trích daãn treân, chuùng toâi cho raèng Huyeàn Quang khoâng phaûi laø ñeä töû

cuûa Phaùp Loa, nhöng chính Huyeàn Quang phaûi laø ngöôøi keá vò Phaùp Loa laøm Toå thöù ba

cuûa Thieàn phaùi. Bôûi vì trong thöïc tieãn, vaán ñeà truyeàn thöøa chuû yeáu laø truyeàn “Hieàn”, chöù

khoâng truyeàn “Töï”. Coøn yù kieán cho raèng Kim Sôn laø ñeä tam Toå thì caàn phaûi tham khaûo

theâm. Vaû laïi, theo söï khaûo cöùu cuûa quan ñieåm xöa nay ñeàu nhaát trí Huyeàn Quang laø Toå

thöù ba cuûa Thieàn phaùi. Chuùng toâi ñoàng tình quan ñieåm naøy.

Nhaø Traàn vaãn duy trì chính saùch phaùt trieån ñaát nöôùc song haønh Phaät giaùo sau khi

Huyeàn Quang vieân tòch. Caùc ñeä töû ñaéc phaùp vôùi Phaùp Loa, Huyeàn Quang tieáp tuïc leøo laùi

con thuyeàn Thieàn phaùi ñi saâu ñôøi soáng thöïc tieãn daân chuùng. Thaäm chí, Thieàn phaùi coøn

ñöôïc phaùt trieån khoâng chæ coù vò trí treân vuõ ñaøi chính trò maø coøn coù söùc soáng maïnh meõ trong

loøng daân chuùng cuûa moät xaõ hoäi roäng lôùn nhö Ñaïi Vieät vaøo cuoái ñôøi Traàn. Nguyeãn Khaéc

Thuaàn trong Ñaïi cöông lòch söû vaên hoùa Vieät Nam ñaõ phaùt bieåu khaùch quan khi oâng cho

raèng Phaät giaùo cuoái ñôøi Traàn vaøo theá kyû XIV: “Ñoù ñaây coù yù cho raèng quaù trình suy vi cuûa

Phaät giaùo baét ñaàu. Thöïc ra thì khoâng phaûi nhö vaäy. Phaät giaùo phaùt trieån, nhöng chæ phaùt

trieån trong loøng xaõ hoäi maø thoâi… Baáy giôø ngöôøi xuaát gia tu haønh ngaøy moät ñoâng. Cuõng coù

luùc nhaø nöôùc ñöùng ra toå chöùc ñaïi leã xuaát gia cho haøng loaït ngöôøi trong khaép caû nöôùc.

Trong ñoâng ñaûo soá xuaát gia tu haønh naøy, khoâng ít ngöôøi trôû thaønh caùc baäc cao taêng, coù uy

tín raát lôùn. Chính uy tín vaø ñöùc ñoä cuûa caùc baäc cao taêng naøy ñaõ goùp phaàn khoâng nhoû vaøo

quaù trình phaùt trieån chung cuûa Phaät giaùo ôû nöôùc ta.” [272, 114 - 116]. Chuùng toâi ñoàng yù

quan ñieåm naøy.

Ghi nhaän ñaàu tieân veà lòch söû truyeàn thöøa Thieàn phaùi laø cho ra ñôøi Tam Toå thöïc luïc

vaøo cuoái theá kyû XVIII. Noäi dung saùch trình baøy lòch söû truyeàn thöøa Thieàn phaùi qua ba vò

Toå laø Traàn Nhaân Toâng, Phaùp Loa, Huyeàn Quang, coâng ñaàu laø Tính Quaûng vaø hoïc troø cuûa

mình laø Haûi Löôïng Ngoâ Thì Nhaäm. Ñoù laø söï toång hôïp caùc tö lieäu: phaàn tieåu söû Traàn Nhaân

Toâng trích töø Thaùnh ñaêng ngöõ luïc vaø moät phaàn cuoái saùch ñöôïc trích töø Quoác söû cheùp vieäc

sö Trí Thoâng ñoát caùnh tay khi vua Nhaân Toâng xuaát gia ñeán luùc vieân tòch, ñöôïc vaøo haàu

thaùp ôû nuùi Yeân Töû; coøn tieåu söû Phaùp Loa thöïc chaát laø baûn sao Nieân phoå cuûa ngaøi ñöôïc khaéc

treân bia thaùp Vieân Thoâng naêm Nhaâm Daàn (1326); phaàn vieát veà Huyeàn Quang chính laø

baûn sao laïi töø baûn Toå gia thöïc luïc vaø cuoái saùch coù ñoaïn chuù thích maø theo Thích Phöôùc

Sôn khi dòch vaø chuù thích Tam Toå thöïc luïc thì töï ñaët cho nhan ñeà “Nhöõng dieãn bieán veà

quyeån Toå gia thöïc luïc”, Thích Phöôùc Sôn cho raèng coù leõ do Traïng trình Nguyeãn Bænh

Khieâm vieát (?) [232, 90]; cuøng moät soá ñoaïn vaên cuûa ba vò Toå maø ngaøy nay caùc chuøa coøn

löu tröõ vôùi caùi teân saùch laø Thieàn ñaïo yeáu löôïc.

Nhö vaäy, saùch Tam Toå thöïc luïc ra ñôøi vaø ñöôïc löu haønh roäng raõi caøng taïo theâm uy tín

Thieàn phaùi, nhaát laø vieäc phoå bieán lòch söû truyeàn thöøa veà ba vò Toå ñaàu tieân. Noù caøng ñöôïc

daân chuùng tin yeâu vaø toân vinh Thieàn phaùi khi taùc phaåm Truùc Laâm toâng chæ nguyeân thanh

ñöôïc xuaát baûn laàn ñaàu vaøo naêm Caûnh Thìn thöù 3 (1795). Caáu truùc saùch naøy goàm coù caùc

phaàn chính sau: Lôøi töïa saùch Ñaïi chaân vieân giaùc thanh cuûa Phan Huy Ích; Chaân dung cuûa

ba vò Toå Truùc Laâm vaø Haûi Löôïng – ñaïi thieàn sö Ngoâ Thì Nhaäm; Tam Toå haønh traïng: Traàn

Nhaân Toâng, Phaùp Loa, Huyeàn Quang; Hai möôi boán thanh; Thanh tieåu khaáu. Ñieåm ñaùng

löu yù laø trong phaàn môû ñaàu saùch, sau khi trình baøy veà tieåu söû ba vò Toå Thieàn phaùi, Haûi

Löôïng Ngoâ Thì Nhaäm vieát veà baûn thaân oâng vaø töï xöng laø “Truùc Laâm ñeä töù toân” [189,

297]. Vôùi aûnh höôûng cuûa Ngoâ Thôøi Nhaäm cuøng vôùi caùc thieàn sö Haûi AÂu Vuõ Trinh, Haûi

Hoøa Nguyeãn Ñaêng Sôû, Haûi Huyeàn Ngoâ Thì Hoaønh, Haûi Ñieàn Nguyeãn Höõu Ñaøm xuaát

thaân töø danh gia voïng toäc cuûa theá kyû XVIII thì hình aûnh Truùc Laâm Tam Toå caøng aên saâu

trong taâm trí ngöôøi daân Ñaïi Vieät.

Thöïc teá, heä thoáng chuøa chieàn ôû mieàn Baéc hieän nay ñöôïc xaây döïng töø ñôøi Traàn trôû veà

sau ñeàu coù thôø Tam Toå: Traàn Nhaân Toâng, Phaùp Loa, Huyeàn Quang vaø löu tröõ saùch Tam

Toå thöïc luïc. Caùc chuøa ôû mieàn Nam coù caùc vò khai sôn xuaát thaân töø Thieàn phaùi cuõng thôø

Tam Toå nhö chuøa Vónh Nghieâm, Nam Thieân Nhaát Truï ôû Thaønh phoá Hoà Chí Minh… Sau

naêm 1975, Hoaø thöôïng Thích Thanh Töø, vôùi chuû tröông phuïc höng Thieàn phaùi Truùc Laâm,

ñaõ ñöùng ra toå chöùc vaø xaây döïng moät loaït moät ngoâi chuøa ôû Ñoàng Nai vaø Truùc Laâm ôû Ñaø

Laït, ôû Hueá vaø Haø Noäi ñeàu coù toân trí Truùc Laâm Tam Toå. Ñieàu ñoù caøng laøm cho chuùng toâi

coù cô sôû thöïc tieãn ñeå khaúng ñònh, Huyeàn Quang laø ñeä Tam Toå cuûa Thieàn phaùi.

Coù ñieàu haàu heát caùc söû lieäu lieân heä Phaät giaùo ñeàu ghi nhaän Huyeàn Quang ñöôïc xem

laø ñeä tam Toå, nhöng chæ laõnh ñaïo ba naêm vaø qua ñôøi. Moät soá thieàn sö khaùc vaø Kim Sôn

tieáp tuïc haønh ñaïo, ñaõ noã löïc cho ra ñôøi Thieàn uyeån taäp anh, boä lòch söû Phaät giaùo Thieàn toâng

ñaàu tieân sau Chieáu ñoái baûn cuûa Thoâng Bieän (? – 1134), Chieáu ñoái luïc cuûa Bieän Taøi vaø

Nam toâng töï phaùp ñoà cuûa Thöôøng Chieáu, Coå Chaâu Phaùp Vaân Phaät baûn haïnh nhö yù kieán Leâ

Maïnh Thaùt ñeà xuaát! [294, 335]. Taát nhieân, chuùng ta cuõng chaúng thaáy söû lieäu naøo ghi nhaän

ñeä töù Toå Truùc Laâm laø ai, chæ tröø Truùc Laâm toâng chæ nguyeân thanh maø Haûi Löôïng Ngoâ Thì

Nhaäm töï ghi nhö ñaõ noùi.

Theo Ñaïi Nam Thieàn uyeån keá ñaêng löôïc luïc ñöôïc in vaøo naêm 1858 thì sau Huyeàn

Quang laø An Taâm, sau ñoù laø Quoác sö Phuø Vaân, Quoác sö Voâ Tröôùc, Quoác sö Quoác Nhaát…

[145, 219]. Caùc vò naøy ñöôïc trieàu ñình ban taëng danh hieäu Quoác sö, chöù khoâng coù ban

xöng ñeä töù Toå, hay nguõ Toå… YÙ kieán cuûa Leâ Maïnh Thaùt trong Toaøn taäp Traàn Nhaân Toâng

cho raèng Kim Sôn coù theå laø ñeä tam Toå Truùc Laâm, ñoù laø myõ hieäu maø Traàn Minh Toâng goïi

ngaøi tröôùc khi baêng haø. Nhöng söû lieäu cuõng nhaän chính vua Traàn Minh Toâng ban cho

Huyeàn Quang laø Truùc Laâm Tam Ñaïi Töï Phaùp Huyeàn Quang toân giaû vaø cuùng döôøng 10

laïng baïc ñeå xaây thaùp thôø ngaøi sau chuøa Tö Phuùc ôû Coân Sôn.

Ñeán ñôøi vua Traàn Duï Toâng, Thieàn phaùi Truùc Laâm vaãn hoaït ñoäng theo tinh thaàn nhaäp

theá ñoä ñôøi. Baèng chöùng laøThieàn sö Tueä Tónh töùc Nguyeãn Baù Tónh (1320 - 1399) ñaéc phaùp

vôùi thieàn sö Laõ Sôn taïi chuøa Vaân Yeân nuùi Yeân Töû, coâng trình cuûa oâng ñeå laïi cho haäu theá laø

Nam döôïc thaàn hieäu; Hoàng nghóa giaùc tö y thö; Nam döôïc quoác ngöõ phuù; Tröïc giaûi chæ nam

döôïc tính phuù vaø dieãn noâm Thieàn toâng Khoaù hö luïc. Khi Cheá Boàng Nga, quaân Chieâm

Thaønh ñaõ nhieàu laàn sang ñaùnh nöôùc ta, chuùng lieàn bò ñoäi quaân xuaát gia cuûa thieàn sö Ñaïi

Tham ñaùnh traû vaøo naêm 1381. Thieàn sö Phaïm Sö OÂn cuøng nhaân daân noåi daäy choáng laïi

trieàu ñình khi trieàu ñaïi Traàn Duï Toâng khoâng coøn lo cho daân cho nöôùc…

Vôùi caùc söû lieäu treân, phaûi chaêng ñaây chính laø maãu ngöôøi Phaät giaùo Truùc Laâm maø

Traàn Nhaân Toâng ñöa ra “Ngay thôø chuùa, thaûo thôø cha, ñi ñoã môùi tröôïng phu trung hieáu?”

[333, 507] (N 14). Sau ñoù, caùc thieàn sö nhö Vieân Thaùi, taùc giaû dòch Coå Chaâu Phaùp Vaân

Phaät baûn haïnh ra tieáng Vieät Quoác aâm, roài sö Phaùp Tính ñaõ dieãn taùc phaåm Coå Chaâu Phaùp

Vaân Phaät baûn haïnh ngöõ luïc thaønh thô, cuõng laø taùc giaû boä töø ñieån Haùn Vieät xöa nhaát hieän

coøn vôùi caùi teân laø Chæ nam ngoïc aâm giaûi nghóa. Theo Leâ Maïnh Thaùt thì sö Phaùp Tính trong

thôøi gian tu hoïc ñaõ coù ñieàu kieän theo hoïc vôùi Truùc Laâm, töï ñeà xuaát loái chöõ Quoác aâm deã

hoïc vaø xaùc laäp vaên töï tieáng Quoác aâm nhö vaên töï cuûa Thaùnh hieàn: “Noùi noâm na tieáng thò

phi, Ñeán laäp vaên töï laïi y Thaùnh hieàn. Soaïn laøm chöõ caùi chöõ con, San baûn löu truyeàn ai ñaëc

thì thoâng… Voán xöa laøm noâm xe chöõ keùp, Ngöôøi thieáu hoïc khoân bieát khoân xem. Baây chöø noâm

daïy chöõ ñôn, Cho ngöôøi môùi hoïc nghó xem nghó nhuaàn.” [294, 347] (N 15). Töø ñaây, taïo neân

phong traøo duøng vaên töï Quoác aâm ñeå saùng taùc vaø tröôùc thuaät töø vaên chöông ñeán caùc ngaønh

hoïc khaùc. Minh Chaâu Höông Haûi (1668 - 1715) giaûi thích kinh ñieån baèng tieáng Vieät Quoác

aâm, hieän chæ boán taùc phaåm maø ta ñöôïc bieát.

Nhö vaäy, Thieàn phaùi Truùc Laâm ñaõ lieân tuïc keá thöøa sau khi ñeä tam Toå Huyeàn Quang

vieân tòch chöù khoâng phaûi ba ñôøi roài chaám döùt. Söï kieän Tam Toå thöïc luïc ñöôïc khaéc in vaøo

naêm 1765, tieáp ñeán Truùc Laâm toâng chæ nguyeân thanh, trong phaàn ñaàu coù ñeà caäp ñeán Tam

Toå haønh traïng ñöôïc löu haønh, cuoái cuøng laø Ñaïi Nam Thieàn uyeån keá ñaêng löôïc luïc ñöôïc aán

haønh vaøo naêm 1858, taát caû laø nhöõng chöùng cöù söû lieäu ñeå chöùng minh lòch söû truyeàn thöøa

Thieàn phaùi laø lieân tuïc maø An Thieàn ghi coù 23 vò caû thaûy [145, 219]. (Xem phaàn phuï luïc 1 -

Bieåu ñoà).

Theo Thieàn toâng chæ nam töï thì Traàn Thaùi Toâng leân nuùi Yeân Töû vaøo naêm 1236 vaø

gaëp Quoác sö Truùc Laâm Ñaïi sa moân. (Theo bieåu ñoà - phaàn phuï luïc 1 - thì Hieän Quang laø

thaày cuûa Ñaïo Vieân. Thieàn uyeån taäp anh cuõng coù ghi Hieän Quang laø thaày cuûa Ñaïo Vieân.

Trong khi ñoù Thieàn toâng baûn haïnh, Ñaïi Nam Thieàn uyeån keá ñaêng löôïc luïc ñeàu ghi Thaùi

Toâng leân Yeân Töû gaëp Quoác sö Vieân Chöùng. Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö ghi vua gaëp Quoác sö

Phuø Vaân). Nhö vaäy, Quoác sö Phuø Vaân, Vieân Chöùng, Ñaïo Vieân laø moät ngöôøi. Ngöôøi keá

thöøa Ñaïo Vieân laø Ñaïi Ñaêng. Keá thöøa Ñaïi Ñaêng thì phaûi laø Tieâu Dieâu. Nhöng theo Thöôïng

só ngöõ luïc ghi Tieâu Dieâu laø hoïc troø ñaéc phaùp vôùi cö só ÖÙng Thuaän, Tieâu Dieâu coøn laø thaày

cuûa Tueä Trung. Do ñoù, Tieâu Dieâu khoâng phaûi laø ñeä töû cuûa Ñaïi Ñaêng nhö bieåu ñoà ghi. Keá

thöøa Tieâu Dieâu laø Hueä Tueä, nhöng theo Löôïc daãn Thieàn phaùi ñoà thì khoâng coù ghi teân naøo

laø Hueä Tueä caû. Cuõng theo caùch suy dieãn tröôøng hôïp Ñaïo Vieân, Vieân Chöùng, Phuø Vaân,

chuùng ta cuõng coù theå ñoàng nhaát Hueä Tueä vôùi Tueä Trung. Laïi theo bieåu ñoà thì Traàn Nhaân

Toâng laø ngöôøi keá thöøa Hueä Tueä, coù nghóa laø keá thöøa Tueä Trung. Ñieàu naøy laø hôïp lyù vì

trong söû lieäu Thöôïng só haønh traïng ghi Traàn Thaùnh Toâng ñaõ toân Tueä Trung laøm sö huynh

vaø giao con mình laø Traàn Nhaân Toâng laøm ñeä töû. Traàn Nhaân Toâng ñaõ thöøa nhaän ñaéc phaùp

vôùi Tueä Trung vaøo naêm 1278 nhö trong Thöôïng só haønh traïng ghi roõ. Sau Nhaân Toâng laø

Phaùp Loa vaø Huyeàn Quang thì khoâng coù gì ñeå baøn.

Nhö vaäy, söï keá thöøa theo bieåu ñoà maø An Thieàn ñöa ra laø hôïp lyù. Möôøi laêm ñôøi coøn

laïi laø keå töø khi Huyeàn Quang vieân tòch cho ñeán Voâ Phieàn (1200 – 1700). Truyeàn thoáng keá

thöøa Yeân Töû vaãn ñöôïc caùc ñeä töû Truùc Laâm keá tuïc. Sau Voâ Phieàn laø nhöõng thieàn sö naøo keá

thöøa, baáy giôø söû lieäu khoâng ñeà caäp. Coù ñieàu trong söï truyeàn thöøa naøy, ba göông maët coù

taàm aûnh höôûng lôùn, taùc ñoäng maïnh vaøo vieäc hình thaønh vaø phaùt trieån Thieàn phaùi cho ñeán

nay phaûi noùi laø Truùc Laâm Tam Toå, ñuùng nhö Thieàn toâng baûn haïnh ca ngôïi: “Ñieàu Ngöï,

Phaùp Loa, Huyeàn Quang, Tam vò Phaät Toå Nam bang Traàn trieàu.” [317, 242] (N 16).

Toùm laïi, söï ra ñôøi cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm coù taùc ñoäng maïnh meõ vôùi lòch söû daân toäc

vaø Phaät giaùo. Thieàn phaùi naøy khoâng chæ do ngöôøi Vieät saùng laäp maø coøn laø keát quaû cuûa quaù

trình phaùt trieån taát yeáu cuûa lòch söû. Vôùi nhöõng saéc thaùi rieâng bieät veà lyù luaän vaø tính thöïc

tieãn cuûa noù, Thieàn phaùi ñaõ hoaït ñoäng roäng raõi trong xaõ hoäi qua caùc trieàu ñaïi ñeå ñaùp öùng

nhu caàu lòch söû töøng thôøi giao phoù. Neâu lòch söû truyeàn thöøa cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm nhö

theá ñeå thaáy doøng Thieàn naøy vaãn coøn truyeàn ñeán hoâm nay. Nhöng nhö Môû ñaàu ôû muïc 3

Ñoái töôïng vaø phaïm vi nghieân cöùu, luaän aùn chæ töï giôùi haïn nghieân cöùu taùc phaåm cuûa Thieàn

phaùi Truùc Laâm ôû giai ñoaïn cöïc thònh cuûa noù vaøo ñôøi Traàn maø thoâi.

1.3.2. Haønh traïng Truùc Laâm Tam Toå

1.3.2.1. Sô Toå Traàn Nhaân Toâng

Veà Traàn Nhaân Toâng Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö ghi “Teân huùy laø Khaâm, con tröôûng cuûa

Thaùnh Toâng, meï laø Nguyeân Thaùnh Thieân Caûm Hoaøng Thaùi haäu, sinh naêm Maäu Ngoï Nguyeân

Phong naêm thöù 8, thaùng 11, ngaøy 11, ñöôïc tinh anh Thaùnh nhaân, thuaàn tuùy ñaïo maïo, saéc

thaùi nhö vaøng, theå chaát hoaøn haûo, thaàn khí töôi saùng. Hai cung ñeàu cho laø laï, goïi laø Kim

Tieân ñoàng töû. Treân vai beân traùi coù noát ruoài ñen, cho neân coù theå caùng ñaùng ñöôïc vieäc lôùn, ôû

ngoâi 14 naêm, nhöôøng ngoâi 5 naêm, xuaát gia 8 naêm, thoï 51 tuoåi, baêng ôû am Ngoïa Vaân nuùi

Yeân Töû, ñöa veà ôû Ñöùc Laêng.Vua nhaân töø hoøa nhaõ, coù keát loøng vôùi daân, söï nghieäp truøng höng

saùng ngôøi thuôû tröôùc, thöïc laø baäc vua hieàn cuûa nhaø Traàn. Song ñeå taâm nôi kinh Phaät, tuy noùi

laø ñeå sieâu thoaùt, nhöng ñoù khoâng phaûi laø ñaïo trung dung cuûa Thaùnh nhaân.” [150, 44].

Giôùi söû gia ñaõ ñaùnh giaù raát cao veà thaân theá cuoäc ñôøi söï nghieäp Traàn Nhaân Toâng ñoái

vôùi ñaát nöôùc vaø ñaïo phaùp. Ngay töø nhoû oâng ñaõ ñöôïc vua cha laø Thaùnh Toâng quan taâm

giaùo duïc kyõ löôõng, ngoõ haàu sau naøy laø ngöôøi keá tuïc söï nghieäp laõnh ñaïo quoác gia. Thaùnh

ñaêng ngöõ luïc ghi nhaän veà söï noã löïc tieáp nhaän nguoàn tri thöùc maø oâng ñöôïc trao truyeàn

“Ngaøi raát thoâng minh vaø hieáu hoïc, coù nhieàu taøi naêng xem heát caùc saùch, thoâng suoát caû noäi

ñieån laãn ngoaïi ñieån. Nhöõng luùc nhaøn roãi, ngaøi thöôøng môøi caùc thieàn khaùch ñeán baøn hoûi veà

taâm toâng. Ngaøi tham hoïc vôùi Thöôïng só Tueä Trung, ñaït saâu tôùi choã thieàn tuûy vaø thôø Thöôïng

só laøm thaày.” [319, 103]. Cuõng vì lyù do naøy maø naêm 16 tuoåi oâng ñaõ ñöôïc vua Traàn Thaùnh

Toâng laäp laøm Thaùi töû. OÂng ñaõ töø choái vaø xin pheùp cha nhöôøng ngoâi cho em mình laø Ñöùc

Hieäp. Roài oâng phaûi keát duyeân cuøng vôùi tröôûng nöõ cuûa Quoác maãu Nguyeân Töø. Loøng oâng

raát buoàn, chæ coøn bieát vöôït thaønh luùc nöûa ñeâm ñeå leân nuùi Yeân Töû hoïc ñaïo nhöng bò vua cha

cho ngöôøi ñi tìm veà. Töø ñoù, yù chí xuaát traàn cuûa oâng trôû neân maïnh meõ, ngay caû trong giaác

nguû tröa taïi chuøa Tö Phuùc, Traàn Nhaân Toâng mô thaáy mình trôû thaønh vò Phaät Bieán Chieáu.

Chæ hai thaùng sau, vua phaûi ñoái dieän cuoäc chieán vôùi quaân thuø coù nguy cô xaûy ra. Trong

thôøi gian naøy, vua chuû tröông ñoaøn keát, an daân, cuûng coá löïc löôïng, meàm deûo veà ngoaïi giao

vôùi caùc nöôùc laân bang, taát caû nhaèm chuaån bò ñoái phoù choáng ngoaïi xaâm Nguyeân Moâng.

Cuï theå, vua Traàn Nhaân Toâng ñaõ toå chöùc hoäi nghò Bình Than ñeå baøn keá hoaïch choáng

quaân xaâm löôïc. Trong hoäi nghò naøy, coù hai söï kieän ñaùng chuù yù: thöù nhaát vua ñaõ phuïc chöùc

Phoù töôùng quaân cho Traàn Khaùnh Dö, thöù hai laø Traàn Quoác Toaûn boùp naùt quaû cam vì

khoâng ñöôïc tham döï hoäi nghò. Ñieàu ñoù chöùng toû, tröôùc khi quaân xaâm löôïc tieán vaøo nöôùc ta

thì vua ñaõ khôi daäy söùc maïnh ñoaøn keát, cöông quyeát choáng giaëc ngay trong giôùi laõnh ñaïo

quaân söï vaø cuøng caû toaøn daân. Thôøi gian naøy, vua tieáp tuïc ñaáu tranh ngoaïi giao baèng caùch

sai Trung Phuïng ñaïi phu Phaïm Chí Thanh cuøng Trieàu Thænh Lang Ñoã Baøo Tröïc ñem thö

ñeán gaëp A Lyù Haûi Nha traû lôøi taïi sao khoâng theå giuùp löông trong vieäc ñaùnh Chieâm Thaønh

vaø baûn thaân vua khoâng theå vaøo chaàu vua Nguyeân. Thaùng 8, 1284, vua coøn phong Höng

Ñaïo Vöông Traàn Quoác Tuaán laøm Tieát cheá Quoác coâng chæ huy maët traän Ñoâng Baéc, coøn

Chieâu Vöông Traàn Nhaät Duaät chæ huy maêt traän Taây Baéc. Baûo Nghóa Haàu Traàn Bình

Troïng traán giöõ caùc cöù ñieåm phoøng ngöï ôû phía Nam kinh thaønh. Cuoái cuøng laø söï tröng caàu yù

daân qua hoäi nghò Dieân Hoàng, nhaèm phoå bieán chuû tröông khaùng chieán cuûa Traàn Nhaân

Toâng vaø trieàu ñình. Chieán tranh xaûy ra, vua ñaõ tröïc tieáp laõnh ñaïo cuoäc khaùng chieán veä

quoác. Döôùi caùi nhìn chieán löôïc cuûa moät nhaø quaân söï thieân taøi, vua cuøng quaân daân laäp neân

nhöõng chieán coâng löøng laãy. Kyø tích nhaát laø traän Baïch Ñaèng lòch söû vaøo naêm 1288, döôùi söï

laõnh ñaïo cuûa Traàn Nhaân Toâng, quaân Nguyeân cheát voâ soá, nöôùc soâng hoùa thaønh maøu ñoû.

Quaân ta ñaïi thaéng hoaøn toaøn.

Roõ raøng, nhaø vua khoâng phaûi laø ngöôøi chæ “ñeå taâm ôû nôi kinh Phaät, tuy noùi laø ñeå sieâu

thoaùt, nhöng ñoù khoâng phaûi laø ñaïo trung dung cuûa Thaùnh nhaân” nhö Ngoâ Só Lieân phaùt

bieåu. Phaûi noùi Traàn Nhaân Toâng laø vò vua suoát ñôøi lo cho daân, cho nöôùc. Tö töôûng thaân daân,

gaàn daân khoan thöù vôùi daân ñöôïc vaän duïng trong luùc nöôùc nhaø coù chieán tranh cuõng nhö

trong hoøa bình. Nhôø chuû tröông naøy maø oâng ñaäp tan möu ñoà xaâm löôïc cuûa ñeá quoác

Nguyeân Moâng huøng maïnh nhaát. Ñoàng thôøi oâng cuõng laø vò vua xaây döïng moät neàn hoøa bình

laâu daøi khoâng chæ cho ñaát nöôùc maø cho caùc quoác gia laùng gieàng. Suoát caû cuoäc ñôøi, ngay caû

khi xuaát gia, vua cuõng noã löïc thieát laäp hoøa bình ôû bieân giôùi phía Nam cuûa Toå quoác, giaùp

vôùi nöôùc Chieâm Thaønh, cuõng nhö caàm quaân ñi bình ñònh ôû Ai Lao quaáy roái bieân giôùi ôû

phía Taây. Nhôø chính saùch ngoaïi giao, vua Traàn Nhaân Toâng ñaõ saùp nhaäp hai chaâu OÂ vaø Lyù

vaøo baûn ñoà Vieät Nam, taïo tieàn ñeà cho vieäc thöïc thi con ñöôøng Nam tieán sau naøy.

YÙ thöùc ñoäc laäp töï chuû cuûa daân toäc cuûa vua coøn ñöôïc theå hieän bôûi quyeát taâm thöïc thi

taâm nguyeän cuûa oâng noäi laø Thaùi Toâng vaø caû phuï vöông Thaùnh Toâng, cuøng vôùi vò thaày cuûa

mình laø Tueä Trung Thöôïng só ñeå töï ñöùng ra thaønh laäp Thieàn phaùi Truùc Laâm vaø toå chöùc

moät Giaùo hoäi thoáng nhaát. Trong vai troø ñeä nhaát Toå, oâng chuû tröông ñöôøng loái sinh hoaït cuûa

Thieàn phaùi hoaït ñoäng nhaèm phuïc vuï cho ñaïo phaùp vaø daân toäc. Ñaây laø moät Thieàn phaùi coù

moät baûn saéc, yù thöùc heä cuûa daân toäc Ñaïi Vieät laøm haït nhaân lieân keát caùc thaønh phaàn trong xaõ

hoäi ñeå xaây döïng vaø phaùt trieån ñaát nöôùc. Theo Tam Toå thöïc luïc, oâng töøng “ñi khaép caùc choán

thoân queâ, tröø boû daâm töø vaø daïy daân thöïc haønh thaäp thieän” [232, 20]. Nhö vaäy, Traàn Nhaân

Toâng muoán xaây döïng moät neàn ñaïo ñöùc Phaät giaùo laøm neàn taûng cho xaõ hoäi Ñaïi Vieät. Khi

ñaïo ñöùc con ngöôøi ñöôïc hoaøn thieän thì ñaát nöôùc môùi höng thònh beàn vöõng.

Trong söï nghieäp tröôùc thuaät, tröôùc taùc, Traàn Nhaân Toâng laø nhaø vaên, nhaø vaên hoaù. Coù

theå noùi, trong tình hình tö lieäu hieän nay, oâng laø ngöôøi ñaàu tieân duøng tieáng Vieät chöõ Noâm

ñeå saùng taïo caùc taùc phaåm hieän coøn ñaày ñuû: Ñaéc thuù laâm tuyeàn thaønh ñaïo ca, Cö traàn laïc

ñaïo phuù. Theo thö tòch coå ghi cheùp thì oâng laø taùc giaû cuûa: Thieàn Laâm thieát chuûy ngöõ luïc,

Truùc Laâm haäu luïc, Thaïch thaát mò ngöõ, Ñaïi Höông Haûi AÁn thi taäp, Taêng giaø toaùi söï. Raát tieác,

nhöõng taùc phaåm naøy ñeàu bò thaát laïc, chæ coøn Cö traàn laïc ñaïo phuù vaø Ñaéc thuù laâm tuyeàn

thaønh ñaïo ca, cuøng vôùi hôn 30 baøi thô chöõ Haùn, 22 laù thö vieát cho quan quaân nhaø Nguyeân,

cuøng 2 baøi giaûng ôû chuøa Suøng Nghieâm vaø Kyø Laân. Hai taùc phaåm chöõ Noâm Cö traàn laïc ñaïo

phuù vaø Ñaéc thuù laâm tuyeàn thaønh ñaïo ca laø baûn tuyeân ngoân cuûa con ñöôøng soáng ñaïo cuûa

Phaät giaùo Vieät Nam coù taùc ñoäng vaøo ñôøi soáng ngöôøi daân nöôùc Vieät. Döôùi ngoøi buùt cuûa moät

nhaø laõnh ñaïo, 22 laù thö do vua gôûi cho quaân Nguyeân coù yù nghóa veà ñöôøng loái ngoaïi giao

cuûa nöôùc ta. Chuùng ta cuõng thaáy roõ tinh thaàn laïc quan yeâu ñôøi tröôùc nhöõng caûm quan theá

söï, söï rung ñoäng tinh teá, saâu laéng tröôùc thieân nhieân qua thô vaên cuûa oâng. Caûnh vaät döôùi

maét oâng bao giôø cuõng traàm tòch, thöôøng gaén lieàn vôùi nhöõng yù nieäm veà cuoäc ñôøi, söï khaùt

khao hoøa bình. Duø ôû cöông vò naøo, Traàn Nhaân Toâng cuõng theå hieän tö töôûng yeâu nöôùc, yeâu

ñaïo. OÂng trôû thaønh Sô Toå cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm vaø taïo moïi ñieàu kieän cho ñeä nhò Toå

Phaùp Loa toå chöùc Giaùo hoäi thoáng nhaát coù taàm aûnh höôûng saâu roäng trong loøng daân chuùng.

1.3.2.2. Ñeä nhò Toå Phaùp Loa

Keá tuïc söï nghieäp cuûa Traàn Nhaân Toâng laø Phaùp Loa trong vai troø ñeä nhò Toå Truùc

Laâm. Theo Tam Toå thöïc luïc thì oâng sinh ngaøy 7 thaùng 5, naêm Giaùp Thìn 1284, taïi thoân

Cöûu La, phuû Nam Saùch, tænh Haûi Döông. Cha Phaùp Loa laø Ñoàng Thuaàn Maäu, meï laø Vuõ

Töø Cöùu. Meï oâng mang thai sau moät ñeâm naèm moäng thaáy ñieàm chieâm bao raát laï. Do sinh

lieân tieáp taùm ngöôøi con gaùi neân baø coù yù ñònh huûy thai nhi nhöng khoâng thöïc hieän ñöôïc. Vì

vaäy, oâng ñöôïc ñaët teân laø Kieân Cöông.

Phaùp Loa sinh ra trong moät gia ñình coù truyeàn thoáng theo ñaïo Phaät. Thuôû nhoû, oâng

voán coù tö chaát thoâng minh, khaùc haún ngöôøi thöôøng. OÂng khoâng bao giôø aên thòt caù vaø nhöõng

chaát cay noàng haøng ngaøy. Naêm Giaùp Thìn, nieân hieäu Höng Long thöù 12, nhaân chuyeán du

hoùa ñeán phuû Nam Saùch, Ñieàu Ngöï gaëp ngöôøi trai treû 21 tuoåi xin xuaát gia. Thaáy dung maïo

khaùc thöôøng, Truùc Laâm töï baûo: “Ngöôøi trai treû naøy coù ñaïo nhaõn, sau naøy chaéc seõ trôû thaønh

phaùp khí.” [232, 38], neân thu nhaän vaø ñaët teân laø Thieän Lai. Ñieàu Ngöï daãn oâng veà vieän Kyø

Laân nuùi Linh Sôn theá phaùt vaø göûi ñeán tham hoïc vôùi thieàn sö Tính Giaùc ôû Quyønh Quaùn. ÔÛ

ñaây, Thieän Lai taäp trung nghieân cöùu kinh Laêng Nghieâm, ñeán ñoaïn “baûy laàn trình baøy taâm,

cuoái cuøng ví duï khaùch traàn” môùi theå nhaäp. Sau ñoù, sö xin pheùp trôû veà thaêm Truùc Laâm,

nghe Toå cöû baøi tuïng Thaùi Döông OÂ Keâ thì loøng chôït tænh. Truùc Laâm bieát theá neân baûo theo

haàu mình. Moät hoâm, sö trình Truùc Laâm moät baøi tuïng taâm yeáu, bò Toå nhoå toeït. Boán laàn caàu

thænh, Toå vaãn khoâng chæ giaùo. Trôû veà phoøng, noã löïc Thieàn quaùn, ñeán nöûa ñeâm thaáy hoa

ñeøn rôi, sö boãng nhieân hoaùt ngoä vaø trình leân Toå aán chöùng. Naêm 1305, Ñieàu Ngöï cho thuï

giôùi Tyø kheo, Boà taùt vaø ban hieäu Phaùp Loa. Naêm sau 1306, nhaän thaáy Phaùp Loa ngoä ñaïo

vaø tinh thoâng noäi ngoaïi ñieån, Ñieàu Ngöï cöû sö laøm giaûng sö taïi chuøa Baùo AÂn. Vaøo ngaøy

raèm thaùng 5, naêm 1307, Toå laáy y baùt vaø vieát taâm keä giao cho sö, taïi am Ngoïa Vaân. Ngaøy

moàng moät, thaùng gieâng, naêm 1308, taïi giaûng ñöôøng, Phaùp Loa ñöôïc suy toân leân ngoâi vò ñeä

nhò Toå cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm. Buoåi leã dieãn ra trong khoâng khí trang nghieâm vôùi söï

tham döï cuûa vua Anh Toâng. Truùc Laâm taän tay trao cho Phaùp Loa 100 hoäp kinh söû vaø 20

hoäp Ñaïi taïng côõ nhoû vieát baèng maùu maø yù nghóa cuûa vieäc naøy chuùng toâi coù neâu ôû treân.

Sau khi Ñieàu Ngöï vieân tòch vaøo thaùng 11 naêm 1308, Phaùp Loa tieáp tuïc thöïc hieän caùc

Phaät söï maø Truùc Laâm giao phoù. Nhò Toå khoâng ngöøng cuûng coá vaø hoaøn thieän toå chöùc Giaùo

hoäi vaø tìm ngöôøi truyeàn thöøa maïng maïch Thieàn phaùi. Trong dòp Ñaïi leã Vu Lan naêm 1309,

Nhò Toå kheùo leùo nhaéc Huyeàn Quang “Ngöôi queân nhöõng lôøi di chuùc cuûa Ñieàu Ngöï roài

sao? Töø aáy, Huyeàn Quang theo sö hoïc ñaïo, khoâng rôøi nöûa böôùc.” [232, 42]. Cuï theå, Nhò Toå

khoâng ngöøng tieáp taêng ñoä chuùng. Trong voøng 22 naêm hoaït ñoäng, Phaùp Loa ñaõ toå chöùc 13

giôùi ñaøn, tieáp ñoä khaù ñoâng haøng vöông thaân quoác thích, trong ñoù coù Tuyeân Töø Hoaøng Thaùi

haäu, cung phi Thieân Trinh Tröôûng. Soá ñeä töû xuaát gia khoaûng 15 ngaøn, ñeä töû ñaéc phaùp

khoaûng 3000 ngöôøi. Vieäc thuyeát giaûng kinh ñieån ñaïi thöøa ñöôïc Nhò Toå chuù troïng, tröôùc

sau sö ñaõ môû ñöôïc 18 khoùa giaûng, taïo neân phong traøo hoïc vaø thöïc haønh theo giaùo lyù nhaø

Phaät. Ñeå ñaùp öùng nhu caàu tu hoïc cuûa taêng ni vaø Phaät töû, sö ñaõ ñöùng ra khai sôn caùc ngoâi

chuøa, xaây baûo thaùp, kieán taïo 200 taêng xaù. Coâng lao lôùn nhaát cuûa Phaùp Loa laø in Ñaïi taïng

kinh vaø xaây döïng Giaùo hoäi Truùc Laâm. Duø Ñaïi taïng aáy khoâng coøn nöõa, nhöng vôùi taám loøng

thieát tha xaây döïng neàn vaên hoùa nöôùc nhaø, sö keâu goïi Taêng Ni Phaät töû hieán maùu ñeå in Ñaïi

taïng Vieät Nam. Veà Giaùo hoäi, tuy Ñieàu Ngöï laø ngöôøi vaïch ra phöông höôùng vaø ñaët vieân ñaù

ñaàu tieân, nhöng ngöôøi ñöùng ra hoaøn thaønh xuaát saéc hoaøi baõo aáy laø Phaùp Loa. Vieäc sö hình

thaønh moät Giaùo hoäi thoáng nhaát caùc heä phaùi mang moät baûn saéc daân toäc laø vieäc laøm theå hieän

ñuùng nguyeän voïng ngöôøi daân trong coâng cuoäc xaây döïng vaø phaùt trieån ñaát nöôùc.

Veà tröôùc taùc, tröôùc thuaät, Phaùp Loa bieân soaïn khaù nhieàu. Sö laø ngöôøi vöøa dieãn giaûng,

vöøa ghi cheùp caùc tö lieäu ñaõ tham khaûo vaø bieân taäp thaønh saùch, goàm caùc taùc phaåm sau:

Thaïch thaát mò ngöõ nieâm tuïng (vieát nieâm tuïng veà quyeån Thaïch thaát mò ngöõ cuûa Truùc Laâm

naêm 1308), Tham Thieàn chæ yeáu, Kim Cöông tröôøng ñaø la ni kinh khoa chuù, Nieát Baøn ñaïi

kinh khoa sôù, Phaùp Hoa kinh sôù, Laêng Giaø kinh khoa sôù, Baùt Nhaõ taâm kinh khoa sôù, Phaùp

söï khoa vaên, Ñoä moân trôï thaønh taäp, Nhaân vöông Hoä quoác Nghi quyõ, Tueä Trung Thöôïng só

ngöõ luïc. Nhöõng taùc phaåm treân, hieän nay phaàn lôùn bò maát caû, chæ coøn moät ít tö lieäu taäp hoïp

thaønh saùch Thieàn ñaïo yeáu hoïc ñang löu haønh. Thoâng qua khaûo saùt vaên baûn, ta thaáy quan

ñieåm cuûa Phaùp Loa laø trôû veà nhìn thaáy baûn tính thanh tònh, baèng caùch khoâng cho thöùc

duyeân theo caùc traàn. Ñoù ñöôïc goïi laø giôùi Ñaïi thöøa, giôùi Voâ thöôïng, giôùi Voâ ñaúng ñaúng

daønh cho tieåu taêng vaø ñaïi taêng phaûi tu nhö trong Khuyeán chuùng thöôïng thöøa tam hoïc maø

Phaùp Loa chæ daïy. Vieäc giöõ gìn 250 giôùi cuûa Tyø kheo, 10 giôùi cuûa Sa di, hay 5 giôùi cuûa

Phaät töû thöïc söï laø giöõ saùu caên thanh tònh. Ñieàu naøy truøng vôùi quan ñieåm saùm hoái caùc caên

cuûa Traàn Thaùi Toâng, hay phaùp an taâm cuûa Traàn Nhaân Toâng. Nhôø saùm hoái caùc caên taâm

môùi thanh tònh, giôùi ñöôïc thaønh töïu, töø ñoù an truù trong ñònh vaø ñi vaøo tueä giaùc. Phaùp Loa

cuõng theá, nghóa laø “Do giöõ giôùi kieân coá khoâng dao ñoäng môùi baét ñaàu tu Thieàn, yeáu chæ cuûa

Thieàn laø ñònh taâm … Khi coù trí tueä ñaày ñuû lieàn boá thí cho chuùng sinh, nguyeän löïc khoâng

cuøng, töï giaùc, giaùc tha, töù sinh, cöûu loaïi, taát caû thaám nhuaàn. Bôûi vì, coù tueä maø khoâng ñònh,

goïi laø tueä khoâ, coù ñònh maø khoâng tueä goïi laø Thieàn si.” [232, 66 - 68]. Nhö vaäy, quan ñieåm

Thieàn cuûa cuûa Phaùp Loa chaúng khaùc gì caùc nhaân vaät tieàn boái ñaët neàn moùng cuõng nhö vò

khai saùng Thieàn phaùi tröôùc ñoù. Chính söï nhaát quaùn trong tö töôûng, thoáng nhaát trong laõnh

ñaïo, maø sau khi Phaùp Loa vieân tòch vaøo naêm 1330, ngöôøi keá thöøa Phaùp Loa ñeå laõnh ñaïo

Giaùo hoäi laø ñeä tam Toå Toân giaû Huyeàn Quang.

1.3.2.3. Ñeä tam Toå Huyeàn Quang

OÂng teân thaät laø Lyù Ñaïo Taùi, sinh naêm Giaùp Daàn (1254), taïi laøng Vaïn Taûi, loä Baéc

Giang, huyeän Gia Ñònh, tænh Haø Baéc. Thaân phuï laø Tueä Toå, thuoäc doøng “Traâm anh theá

phieät”, töøng toøng quaân ñaùnh giaëc vaø laäp coâng traïng. Thaân maãu laø Leâ thò, moät ngöôøi phuï nöõ

ñöùc haïnh, kính choàng thöông con voâ haïn. Töø khi sinh ra cho ñeán khi haønh ñaïo, ñöôïc söû

saùch ghi laïi vôùi nhieàu yeáu toá huyeàn thoaïi. Toå gia thöïc luïc ghi “Khi môùi sinh ra coù tia saùng

môø aûo, muøi höông thôm phöùc. Ngöôøi ta goïi ñoù laø ñöùa haøi ñoàng coù muøi höông thanh tònh. Leâ

thò mang thai ñeán möôøi hai thaùng maø buïng khoâng chuyeån ñoäng, baø nghi maéc beänh neân uoáng

nhieàu thuoác phaù thai maø thai khoâng hö. Khi Toå sinh ra, laïi laø moät ñöùa trai cöùng caùp. Ñeán

tuoåi ñoàng aáu, theå maïo dò thöôøng, coù chí cuûa baäc traùc tuyeät vó nhaân, cha meï ñeàu yeâu thöông,

daïy cho hoïc ngheà. Toå nghe moät hieåu möôøi, coù taøi nhö Nhan hoài AÙ Thaùnh, neân ñöôïc goïi laø

Taûi Ñaïo.” [232, 79]. Hieän töôïng kyø dò luùc mang thai nhö muoán baùo hieäu moät Thaùnh taêng

ra ñôøi, khieán cho sö Tueä Nghóa truù trì chuøa Thieân Hoaøng sau khi tuïng kinh trôû veà phoøng,

ngoài Thieàn ñònh mô thaáy caùc toøa trong chuøa, ñeøn chong saùng röïc. Chö Phaät toân nghieâm,

Kim Cöông long thaàn, hoä phaùp ñoâng ñuùc. Ñöùc Phaät chæ Toân giaû A Nan baûo ngöôøi haõy taùi

sinh laøm phaùp khí Ñoâng Ñoä vaø phaûi nhôù laïi chuyeän xöa. Khi vieát nhö theá, söû muoán haäu

theá hieåu Huyeàn Quang laø vò Thaùnh ñeä töû do Phaät taùi sinh hoùa ñoä cho ñôøi.

Nieân hieäu Baûo Phuø thöù 11, naêm 1274, ñôøi vua Traàn Thaùnh Toâng, Ñaïo Taùi ñoã khoa

thi Höông, naêm sau vaøo laïi ñoã ñaàu khoa thi Tam giaùo. OÂng thöôøng xuyeân ñöôïc vua cöû ñi

söù Trung Hoa vaø ñöôïc kính neå baèng taøi thô vaên. Tuy ñöôïc phoø taù vua giuùp nöôùc, nhöng

luoân khaùt khao xuaát traàn thöôïng só neân oâng ñaõ töø choái cuoäc hoân nhaân vôùi coâng chuùa Lieãu

Nöõ, chaùu cuûa An Sinh Vöông. ÔÛ choán quan tröôøng 30 naêm, moät hoâm nhaân theo vua Traàn

Anh Toâng ñeán chuøa Vónh Nghieâm nghe Phaùp Loa thuyeát giaûng, yù chí xuaát traàn cuûa Ñaïo

Taùi caøng maõnh lieät neân daâng sôù xin töø quan ñeå thöïc hieän hoaøi baõo xuaát gia vaø ñöôïc vua

chaáp thuaän. Cuoái cuøng, oâng ñaõ ñeán chuøa Vuõ Ninh tu hoïc vaø thuï giôùi thieàn sö Baûo Phaùc vaøo

naêm 51 tuoåi, chöù khoâng phaûi tröïc tieáp caàu ñaïo vaø thuï giôùi vôùi Phaùp Loa nhö Tam Toå thöïc

luïc ghi [232, 34] maø chuùng toâi ñaõ trình baøy ôû phaàn tieåu muïc 1.3.1. Tuy nhieân, theo toân yù

cuûa Ñieàu Ngöï, sö ñaõ y chæ vaø hoä trì Nhò Toå Phaùp Loa vaø ñöôïc ñaët phaùp hieäu laø Huyeàn

Quang. Coâng vieäc hoaèng phaùp ñoä sinh cuûa Huyeàn Quang töø ñaây baét ñaàu khôûi ñoäng. Sö

cuøng Ñieàu Ngöï vaø Phaùp Loa ñi khaép moïi nôi trong nöôùc khuyeán caùo moïi ngöôùi boû aùc laøm

laønh. Theo yù cuûa Ñieàu Ngöï, Huyeàn Quang ñaõ bieân soaïn Chö phaåm kinh vaø Coâng vaên taäp,

Truùc Laâm Sô Toå ñaõ ngöï buùt khen “Phaøm saùch ñaõ qua tay Huyeàn Quang thì khoâng theå theâm

hay bôùt moät chöõ naøo nöõa.” [232, 81]. Ñieàu naøy chöùng toû Huyeàn Quang laø ngöôøi raát gioûi

vaên chöông vaø Phaät hoïc. Baèng chöùng laø luùc Huyeàn Quang ñeán thaêm beänh Phaùp Loa, moät

cuoäc phaùp thoaïi giöõa hai ngöôøi dieãn ra khaù lyù thuù veà vaán ñeà thöùc hay nguû, beänh hay khoâng

beänh, ñi hay ôû, vaø caùi ñaïp cuûa Phaùp Loa vôùi Huyeàn Quang, qua ñoù chuùng ta thaáy roõ söï ñaéc

phaùp cuûa Huyeàn Quang nhö Tam Toå thöïc luïc ghi nhaän. [232, 54 - 56].

Tuy nhieân, vaán ñeà naøy theo Nguyeãn Lang vieát trong Vieät Nam Phaät giaùo söû luaän vaø

Thích Thanh Töø trong Thieàn hoïc ñôøi Traàn coù yù kieán khaùc nhau. Nguyeãn Lang cho raèng

“Nhöõng cuoäc vaán ñaùp giöõa Huyeàn Quang vaø Phaùp Loa cho ta thaáy raèng chính Huyeàn

Quang coù yù giuùp Phaùp Loa trong nhöõng giôø phuùt cuoái cuøng cuûa cuoäc ñôøi. Caâu traû lôøi “tuøy

xöù taùt baø ha” vaø baøi keä “Thò tòch” coù leõ ñaõ laø moät khích leä cho Huyeàn Quang. Nhöõng caâu

hoûi ñaàu cuûa Huyeàn Quang hình nhö coù muïc ñích ñeå tìm xem Phaùp Loa ñaõ saün saøng tröôùc

caùi cheát chöa. Thöùc vaø nguû ñaõ laø moät chöa vaø beänh vôùi khoâng beänh ñaõ laø moät chöa, ñaõ khieán

cho Phaùp Loa giaät mình, thaáy ñaïo nghieäp cuûa mình chöa thöïc söï chín muoài vaø mình chöa

thöïc söï saün saøng ñeå ñoùn nhaän giôø phuùt quan troïng. Phaûn öùng cuûa Phaùp Loa bieåu loä moät

chuùt giaän hôøn coù tính caùch treû thô. Tuy oâng ñöa chaân ñaïp nheï Huyeàn Quang moät caùi nhöng

oâng ñaõ nhôø caùc caâu hoûi cuûa Huyeàn Quang maø nhaän ra mình phaûi soáng ñeå hoaøn thaønh caùi

maø mình töôûng ñaõ chín muoài nhöng thaät söï chöa chín muoài ôû nôi mình.” [145, 437]. Thích

Thanh Töø khoâng ñoàng tình yù kieán cuûa Nguyeãn Lang ñaõ laäp luaän raèng: Chöa ñaày moät

thaùng keå töø luùc Huyeàn Quang ñeán thaêm laàn thöù nhaát (11/2 ñeán 3/3), chaúng leõ nhôø caùc caâu

hoûi cuûa Huyeàn Quang maø Phaùp Loa nhaän ra mình phaûi soáng theâm ñeå hoaøn thaønh caùi

töôûng ñaõ chín muoài thì khoâng hôïp lyù. Bôûi moät vò chöùng ñaéc nhö Phaùp Loa thì ñaõ laøm chuû

söï thöùc vaø nguû, beänh vaø khoâng beänh, sinh hay töû cuõng theá. Non moät thaùng sau, Phaùp Loa

ra ñi töï taïi laø theo yù nguyeän cuûa Toå. Hôn nöõa, truyeàn thoáng aán chöùng cho ñeä töû trong nhaø

Thieàn baèng caùi ñaïp, caùi duoãi chaân ñaõ töøng xaûy ra. Töông truyeàn, Phaät khi nhaäp dieät, thaân

ñaõ ñöôïc ñaët vaøo kim quan ñoùng chaët. Ca Dieáp ñi nhieãu ba voøng, Phaät duoãi chaân ra cho Ca

Dieáp rôø chaân Phaät. Thieàn sö Hy Thieân (695 - 783) ôû Trung Hoa ñöôïc sö Haønh Tö daïy

mang thö ñeán sö Hoaøi Nhöôïng vaø sö höùa khi trôû veà seõ cho chieác buùa ôû nuùi. Sau khi ñeán

chuøa Tònh Cö, Hy Thieân trôû veà thöa raèng “Tin cuõng chaúng thoâng vaø thô cuõng chaúng ñeán”.

Haønh Tö môùi hoûi laø theá naøo? Hy Thieân lieàn thuaät laïi luùc ñeán gaëp sö Hoaøi Nhöôïng cho

Haønh Tö. Sau ñoù, Hy Thieân thöa raèng “khi ñi nhôø ôn hoøa thöôïng höùa cho chieác buùa, tieän

ñaây xin nhaän laáy.”. Haønh Tö lieàn duoãi moät chaân, Hy Thieân leã baùi. Sau ñoù Hy Thieân leân

nuùi Nam Nhaïc aån tu. Xem ra, “Haønh ñoäng ñaïp moät caùi cuûa Phaùp Loa coù phaûi laø loái truyeàn

phaùp trong nhaø thieàn töø tröôùc ñaõ coù? Cho neân khi saép tòch, Phaùp Loa laáy aùo caø sa cuûa Ñieàu

Ngöï vaø vieát taâm keä cho Huyeàn Quang baûo phaûi kheùo hoä trì.” [192, 183]. Duø coù yù kieán khaùc

nhau, nhöng chuùng ta phaûi thöøa nhaän Huyeàn Quang laø ngöôøi khoâng chæ raát uyeân thaâm

Phaät hoïc maø coøn chöùng ñaéc Phaät lyù nöõa.

Coù ñieàu khi ñöùng ra gaùnh vaùc nhieäm vuï laõnh ñaïo Thieàn phaùi, ñeä tam Toå luoân gaëp

chöôùng duyeân. Chöôùng duyeân thöù nhaát maø Toå gia ghi veà moái quan heä giöõa Huyeàn Quang

vaø Ñieåm Bích [232, 83 - 89] maø sau naøy ñaõ coù nhieàu yù kieán khaùc nhau tranh luaän veà vaán

naøy. Nhöõng ngöôøi beânh vöïc Huyeàn Quang nhö Nguyeãn Bænh Khieâm, Nguyeãn Hoaøn vaø

Ngoâ Thì Só thì cho ñaây noãi haøm oan cuûa ñeä tam Toå. Nguyeãn Bænh Khieâm ñaõ laøm baøi Giaûi

traøo (giaûi toûa lôøi cöôøi cheâ), coøn Ngoâ Thôøi Só thì baøi Haønh giaûi (Giaûi toûa noãi oan Huyeàn

Quang) vaø ñi ñeán keát luaän “Caùi khí töôïng nuùi röøng, maây saùng ñaõ theå hieän ra lôøi thô, con

ngöôøi thanh ñaïm, giaûn dò cuõng coù theå hình dung maø thaáy ñöôïc, ñaâu coù chuyeän theâu deät

khoâng caên cöù nhö söï ngoa truyeàn cuûa ngöôøi ñôøi.”. YÙ kieán gaàn ñaây cuûa Nguyeãn Coâng Lyù

thì nhìn nhaän töø söï ñoàng caûm vaø ñoä löôïng cuûa ngöôøi ñaéc ñaïo vôùi nhöõng taâm lyù nghi ngôø

cuûa nhöõng ngöôøi chöa toû ngoä ñaïo nhö vua Anh Toâng vaø Maïc Ñónh Chi “Duø trong truyeän

coù neâu vì naøng vu oan cho nhaø sö maø bò giaùng phaït nhöng ngöôøi cheùp truyeän khoâng mieâu taû

naøng laø ngöôøi xaáu xa, ñoäc aùc vaø tuy mieâu taû Huyeàn Quang nhö moät cao taêng ñaéc ñaïo, coù

giôùi haïnh ñaùng kính nhöng oâng cuõng toû ra thoâng caûm moái nghi ngôø cuûa vua Traàn, cuûa Maïc

Ñónh Chi.” [165, 263].

Roõ raøng, töø söï kieän Ñieåm Bích cuõng khieán cho vua Traàn Anh Toâng hoái taâm vaø caøng

minh chöùng ñaïo haïnh cuûa Huyeàn Quang khoâng coù gì coù lay chuyeån ñöôïc. Thöïc teá, Phaät

giaùo ñang ôû vaøo thôøi kyø höng thònh coù khaû naêng chi phoái moïi sinh hoaït cuûa quoác gia Ñaïi

Vieät, ít nhieàu cuõng ñoäng chaïm quyeàn lôïi ñoái vôùi trieàu thaàn quan laïi Nho giaùo. Theo

Nguyeãn Lang thì vaøo thôøi ñieåm naøy vì soá löôïng taêng ni gia taêng, daãn ñeán teä naïn coù moät soá

thaønh vieân taêng giaø phaïm giôùi. Nho só vin vaøo ñoù maø coâng kích. Trong vai troø laõnh ñaïo

Giaùo hoäi khoâng coù nghóa laø Huyeàn Quang chæ lo thuaàn tuùy vieäc Giaùo hoäi maø ôû vò trí aáy duø

muoán hay khoâng cuõng phaûi giöõ luoân vai troø Quoác sö coá vaán trieàu ñình, nghóa laø cuõng phaûi

goùp söùc cuøng trieàu ñình ñeà ra chính saùch ñoái noäi vaø ñoái ngoaïi. Ñieàu naøy cuõng ñuû khieán cho

caùc thaønh phaàn khaùc nhö quan laïi Nho gia xung quanh vua taïo ra nhöõng söï hieåu laàm ñaùng

tieác ñeå coâng kích Tam Toå. Coâng kích Tam Toå laø coâng kích laõnh ñaïo Giaùo hoäi, laø nhaèm baøi

xích Phaät giaùo nhaèm taïo ra theá ñöùng cuûa Nho giaùo treân vuõ ñaøi chính trò. Chuùng ta chaúng

ngaïc nhieân gì khi Maïc Ñónh Chi, Tröông Haùn Sieâu laø nhöõng Nho thaàn quan laïi luoân leân

tieáng baøi xích Phaät giaùo khi hoï noùi raèng: “…Coá phaøm thieân haï aùo khu danh thoå, töï cö kyø

baùn. Tri hoaøng qui chi, phæ canh nhi thöïc, phæ chöùc nhi y; thaát phu thaát phuï vaõng vaõng ly gia

thaát, khöù höông lyù, tuyø phong nhi my.” [333, 747] (H 17) (Vì theá, nhöõng nôi u nhaõ thanh kyø

trong nöôùc, chuøa chieàn ñaõ chieám maát moät nöûa. Boïn aùo thaâm, aùo vaøng tuï taäp ôû ñaáy khoâng

caøy maø aên, khoâng deät maø maëc, nhöõng ngöôøi thaát phu thaát phuï thöôøng boû nhaø cöûa, boû laøng

xoùm quy theo.) [333, 748]. Ñaây chính laø chöôùng duyeân thöù hai maø Huyeàn Quang phaûi ñoùn

nhaän. Cuõng vì chöôùng duyeân naøy maø nhieàu taøi lieäu sau naøy ñeàu ghi nhaän söï suy yeáu Phaät

giaùo Truùc Laâm keå töø khi ñeä tam Toå laõnh ñaïo Giaùo hoäi.

Söï thaät khoâng phaûi theá, Phaät giaùo Ñaïi Vieät tröôùc ñoù do Ñieàu Ngöï, Phaùp Loa trong

cöông vò laø nhöõng nhaø laõnh ñaïo toái cao cuûa Giaùo hoäi ñaõ goùp phaàn laøm raïng rôõ non soâng vaø

ñöa ñaát nöôùc chuyeån sang thôøi kyø cöïc kyø höng thònh. Ñeán thôøi Huyeàn Quang laõnh ñaïo aét

haún phaûi töï thaân ruùt lui vuõ ñaøi chính trò ñeå coù ñieàu kieän ñi vaøo hoaït ñoäng trong loøng xaõ hoäi.

Ñaây cuõng laø chính ñaëc tröng thöù hai cuûa Phaät giaùo maø chuùng toâi ñaõ ñeà caäp ôû tieåu muïc

1.1.2. Thôøi Lyù, Vaïn Haïnh töøng laøm theá, ñeán Huyeàn Quang cuõng vaäy, khoâng bao giôø xaùc

laäp giaùo quyeàn vaø theá quyeàn cho chính mình. Vì vaäy, Huyeàn Quang chuû ñoäng an truù trong

thaâm sôn Thanh Mai vaø Coân Sôn ñeå xaùc laäp moät höôùng ñi môùi cho Phaät giaùo khoâng gaén

quyeàn lôïi trieàu ñình maø gaén lieàn daân chuùng trong söï bình an vôùi moät tinh thaàn voâ truï, voâ

ngaõ. Chính höôùng ñi naøy khoâng phaûi ñôïi ñeán ñeä tam Toå thöïc hieän sau khi gaùnh vaùc vai troø

laõnh ñaïo Giaùo hoäi maø ngay khi Traàn Nhaân Toâng vôùi cöông vò laø nhaø laõnh ñaïo Giaùo hoäi,

oâng ñaõ coù taàm nhìn veà con ñöôøng hoaït ñoäng Phaät giaùo cuûa Huyeàn Quang laø “Töôùng ngöôøi

naøy coù ñaïo nhaõn, coù theå laø baäc Phaùp khí, baäc Thaùnh taêng chaân chính vaäy.” [232, 80]. Thöïc

teá, Huyeàn Quang khoâng coøn chuù troïng phaùt trieån Phaät giaùo theo con ñöôøng toå chöùc cuûng

coá cô sôû Giaùo hoäi maø taäp trung chuù troïng veà söï giaûi thoaùt töï thaân, böôùc ra khoûi ñôøi soáng lôïi

döôõng theá tuïc. Suy cho cuøng muïc ñích taän cuøng cuûa Phaät giaùo laø chæ ra söï khoå ñau vaø tìm

caùch vöôït thoaùt khoå ñau, xaây döïng moät ñôøi soáng haïnh phuùc cho con ngöôøi maø thoâi.

Thoâng qua caùc saùng taùc vaên thô cuûa Huyeàn Quang nhö Chö Phaåm kinh, Coâng vaên

taäp, Thích khoa giaùo, Phoå Tueä ngöõ luïc, Ngoïc tieân taäp, nhöng ñaùng tieác laø chæ coøn löu giöõ 24

baøi thô vaø moät baøi phuù Noâm, chuùng ta seõ thaáy roõ quan ñieåm, tö töôûng cuûa Huyeàn Quang

ñeàu taäp trung baøn veà con ñöôøng chöùng ngoä vaø leõ sinh töû trong coõi ñôøi naøy. Laø thieàn sö,

cuõng laø moät vaên taøi ñöôïc Nhaân Toâng khen ngôïi vaên “khoâng theå theâm bôùt chöõ naøo”, Leâ

Quyù Ñoân vaø Phan Huy Chuù khen “yù tinh teá, cao sieâu”, “lôøi bay böôùm, phoùng khoaùng”, haún

nhieân noäi dung tö töôûng cuûa oâng ñöôïc trình baøy vôùi moät buùt phaùp ngheä thuaät khieán ngöôøi

hoïc ñaïo deã daøng tieáp nhaän. Cuõng nhö Traàn Nhaân Toâng, Tueä Trung, quan ñieåm Thieàn cuûa

ñeä tam Toå cuõng khôûi ñaàu baèng caùi nhìn kieán tính ñeå ñaäp vôõ caùc khaùi nieäm phaân bieät ñoái

ñaõi nhò nguyeân, an nhieân töï taïi tröôùc hieän thöïc cuoäc soáng bieán ñoäng. Thöïc chaát cuûa moät

ñôøi soáng ñaïo laø con ngöôøi phaûi an truù trong theá giôùi bình ñaúng cuûa vaïn phaùp döôùi caùi nhìn

Duyeân khôûi maø theo Huyeàn Quang goïi laø “Nhaõn phoùng quan”. Tröïc ngoä nhö theá thì thò -

phi, ma - Phaät, meâ - ngoïâ, sinh - töû … chæ laø nhöõng caëp phaïm truø ñoái ñaõi khoâng thaät maø con

ngöôøi caàn phaûi böôùc ra khoûi voøng heä luïy ñoù.

Khi tröïc ngoä, con ngöôøi haèng soáng vôùi caùi taâm chaân thaät cuûa mình, khoâng coøn vöôùng

vaøo voøng tuïc luïy cuûa danh lôïi, ñòa vò, ham muoán höôûng laïc cuûa cuoäc ñôøi. Taát caû chæ laø aûo

aûnh phuø du coù gì ñeå baän taâm, löu luyeán ngay caû khi ñoái dieän vôùi caû vaán ñeà sinh töû. Cuoäc

ñoái thoaïi giöõa Huyeàn Quang vaø Phaùp Loa cho chuùng ta thaáy roõ ñieàu ñoù. Huyeàn Quang

töøng phaùt bieåu “muoán ñi thì ñi, muoán ôû laø ôû” trong moät laàn vaán beänh Phaùp Loa. Nhôø coù

thaùi ñoä soáng an nhieân töï taïi, con ngöôøi khoâng coøn sôï haõi tröôùc söï thònh suy cuoäc ñôøi. Baèng

caû cuoäc ñôøi vaø söï nghieäp vaøo ñôøi soáng ñaïo, ñeä tam Toå ñaõ xaây döïng vaø phaùt trieån Thieàn

phaùi Truùc Laâm mang baûn saéc daân toäc. Coù nhö theá, ñaát nöôùc Ñaïi Vieät môùi trôû neân huøng

cöôøng töø trong noäi löïc, ñaïo phaùp ñöôïc höng thònh töø trong loøng xaõ hoäi.

• TIEÅU KEÁT

Vôùi haøo khí Ñoâng A nguùt trôøi, moät Phaät giaùo ñôøi Traàn höng thònh ñöôïc xaây döïng treân

neàn taûng lòch söû truyeàn thöøa Thieàn phaùi Truùc Laâm, caû daân toäc Ñaïi Vieät ñaõ böôùc sang moät

kyû nguyeân môùi: Kyû nguyeân ñoäc laäp töï chuû ñeå xaây döïng ñaát nöôùc Ñaïi Vieät trôû neân huøng

cöôøng vöõng maïnh. Nhöõng nhaân vaät nhö Traàn Thaùi Toâng, Tueä Trung, Traàn Thaùnh Toâng laø

nhöõng göông maët Thieàn gia ñaéc phaùp chöùng ngoä böôùc ñaàu ñaët neàn moùng tö töôûng cho

Thieàn phaùi ra ñôøi ñeå sau ñoù Traàn Nhaân Toâng ñaõ khai saùng roài truyeàn thöøa cho Phaùp Loa

phaùt trieån, keá tuïc laø Huyeàn Quang. Caû ba vò naøy ñaõ ñoùng goùp raát lôùn trong vieäc taïo döïng

vaø phaùt trieån Thieàn phaùi naøy vaø ñaõ coù daáu aán lôùn trong loøng daân toäc ñoái vôùi vieäc xaây döïng

vaø phaùt trieån ñaát nöôùc Ñaïi Vieät, ñöôïc ngöôøi ñôøi toân vinh laø Truùc Laâm Tam Toå.

Ñieåm noåi baät cuûa Thieàn phaùi naøy laø lòch söû truyeàn thöøa luoân ñoàng haønh cuøng lòch söû

thôøi ñaïi daân toäc trong quaù trình döïng nöôùc, giöõ nöôùc, môû nöôùc. Trong yù thöùc töï chuû cuûa

moät daân toäc khaùt khao ñoäc laäp, Thieàn phaùi Truùc Laâm khoâng chæ do ngöôøi Vieät Nam saùng

laäp maø coøn laø keát quaû cuûa quaù trình phaùt trieån taát yeáu cuûa lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam. Vôùi

nhöõng saéc thaùi rieâng bieät veà lyù luaän vaø tính thöïc tieãn cuûa noù, Thieàn phaùi ñaõ hoaït ñoäng roäng

raõi trong moïi xaõ hoäi qua caùc trieàu ñaïi lòch söû ñeå ñaùp öùng nhu caàu lòch söû töøng thôøi giao

phoù. Muïc ñích cuûa Thieàn phaùi laø nhaèm xaây döïng con ngöôøi giaûi thoaùt ngay taïi coõi ñôøi naøy

vaø heát loøng phuïc ñaïo phaùp – daân toäc.

CHÖÔNG 2

GIAÙ TRÒ NOÄI DUNG TÖ TÖÔÛNG

TRONG TAÙC PHAÅM CUÛA THIEÀN PHAÙI TRUÙC LAÂM

2.1. GIÔÙI THIEÄU TAÙC PHAÅM CUÛA THIEÀN PHAÙI TRUÙC LAÂM

Nhö ñaõ coù giôùi thieäu ôû chöông 1, Traàn Thaùi Toâng, Tueä Trung, Traàn Nhaân Toâng,

Phaùp Loa, Huyeàn Quang ñaõ tröôùc taùc, tröôùc thuaät khaù nhieàu taùc phaåm. Do nhieàu nguyeân

nhaân, hieän chæ coøn laïi moät soá ít vaên baûn vaø moät soá baøi thô, keä phuù cuûa caùc vò maø söû saùch ñaõ

ghi cheùp. Sau ñaây laø phaàn löôïc thuaät noäi dung caùc taùc phaåm cuûa caùc vò Toå sö laø thieàn gia,

thieàn sö Thieàn phaùi Truùc Laâm:

2.1.1. Taùc phaåm cuûa Traàn Thaùi Toâng

Thaùnh ñaêng ngöõ luïc laø moät taäp saùch cheùp veà haønh traïng cuûa naêm oâng vua ñôøi Traàn

laø Thaùi Toâng, Thaùnh Toâng, Nhaân Toâng, Anh Toâng, Minh Toâng. Trong ñoù, Traàn Thaùi

Toâng laø taùc giaû caùc taùc phaåm sau: Vaên taäp (1 quyeån); Chæ nam ca (1 quyeån); Thieàn toâng

Khoaù hö (10 quyeån). Vaên taäp vaø Chæ nam ca ñaõ maát, hieän chæ coøn Khoaù hö. Cuõng theo

saùch naøy, ngoaøi nhöõng taùc phaåm treân, Traàn Thaùi Toâng coøn coù moät soá taùc phaåm khaùc nöõa,

maø nhöõng taùc phaåm naøy hieän chæ coøn baøi töïa chöù khoâng coøn nguyeân vaên taùc phaåm. Sau

naøy, ngöôøi ñôøi sau goäp chung nhöõng baøi töïa ñoù vaøo Khoaù hö luïc nhö: Thieàn toâng chæ nam

töï, Kim cöông tam muoäi kinh töï, Bình ñaúng saùm hoái vaên töï vaø Luïc thôøi saùm hoái khoa nghi.

Theo Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, ngoaøi nhöõng taùc phaåm treân, naêm 1251, Traàn Thaùi

Toâng töï tay vieát baøi minh ñeå raên daïy cho caùc hoaøng töû veà ñaïo trung, hieáu, hoaø, toán, oân,

löông, cung, kieäm. Naêm 1264, khi Traàn Thuû Ñoä maát, Traàn Thaùi Toâng ñaõ vieát baøi vaên bia

ôû sinh töø ñeå toû loøng ñaëc bieät quyù meán cuûa mình ñoái vôùi ngöôøi chuù ruoät coù coâng lao. Theo

Leâ Quyù Ñoân trong Ngheä vaên chí vaø theo Phan Huy Chuù trong Vaên tòch chí cuûa saùch Lòch

trieàu hieán chöông loaïi chí thì Traàn Thaùi Toâng laø taùc giaû caùc taùc phaåm sau: Trieàu ñình thoâng

phaùn (20 quyeån), saùch naøy vieát vaøo naêm Kieán Trung thöù nhaát (1226), noäi dung saùch khaûo

laïi caùc leä ñôøi tröôùc, duøng laøm pheùp thöôûng vaø saùch Kieán trung thöôøng leã (10 quyeån) saùch

naøy cheùp caùc söï vieäc cuûa baûn trieàu. Theo chuùng toâi, hai quyeån saùch laø do vua sai söû thaàn

soaïn vì luùc naøy vua môùi 8 tuoåi (saùch hieän khoâng coøn). Traàn Thaùi Toâng ngöï taäp (1 quyeån)

vôùi lôøi thô trang nhaõ ñaùng ñoïc. Saùch nay khoâng coøn truyeàn, chæ coøn laïi moät ít baøi thô nhö

Toáng Baéc söù Tröông Hieån Khanh, Kyù Thanh Phong am taêng Ñöùc Sôn…; Khoaù hö luïc (1

quyeån). Theo Traàn Vaên Giaùp trong Löôïc truyeän caùc taùc gia Vieät Nam vaø theo caùc nhaø

nghieân cöùu cuûa Vieän Haùn Noâm trong Di saûn Haùn Noâm thö muïc ñeà yeáu vaø cuõng theo

Nguyeãn Lang trong Vieät Nam Phaät giaùo söû luaän thì Traàn Thaùi Toâng laø taùc giaû cuûa nhöõng

taùc phaåm sau: Thieàn toâng chæ nam ca, Kim Cöông tam muoäi kinh chuù giaûi, Luïc thôøi saùm hoái

khoa nghi, Bình ñaúng leã saùm vaên, Khoaù hö luïc, Thaùi Toâng thi taäp.

Tröôùc heát laø Thieàn toâng chæ nam ca: Taùc phaåm naøy chæ coøn baøi Thieàn toâng chæ nam

töï. Theo baøi töïa, chuùng ta ñöôïc bieát noäi dung taùc phaåm naøy laø baøi ca theå hieän ñieàu sôû ngoä

cuûa nhaø vua. Nhö vaäy, theå taøi cuûa Thieàn toâng chæ nam laø theå ca, gioáng nhö theå taøi taùc phaåm

Chöùng ñaïo ca cuûa Huyeàn Giaùc ôû Trung Hoa hay nhö Phaät taâm ca cuûa Tueä Trung ôû Vieät

Nam. Kim Cöông tam muoäi kinh chuù giaûi: Taùc phaåm naøy hieän chæ coøn baøi töïa Kim Cöông

tam muoäi kinh töï ñöôïc in laïi trong Khoaù hö luïc. Qua baøi töïa, ngöôøi ñôøi sau bieát ñöôïc noãi

nieàm nhaø vua laø moãi laàn ñoïc kinh Kim Cöông tam muoäi thì trong loøng phaùt sinh traêm moái

caûm höùng neân nhaø vua ñaõ “ñem heát ruoät gan laøm lôøi chuù giaûi”. Luïc thôøi saùm hoái khoa nghi:

Saùch naøy hieän coøn ñaày ñuû, keå caû baøi töïa. Noäi dung saùch laø nghi thöùc saùm hoái saùm hoái vôùi

muïc ñích laøm cho saùu caên thanh tònh. Bình ñaúng leã saùm vaên: Taùc phaåm naøy cuõng laø moät

nghi thöùc saùm hoái nhöng nghóa lyù vi dieäu thaâm saâu hôn Luïc thôøi saùm hoái khoa nghi, vì taùc

phaåm ñöôïc vieát theo tö töôûng Phaät giaùo Ñaïi thöøa. Ñaùng tieác laø toaøn vaên taùc phaåm hieän chæ

coøn baøi töïa ñöôïc in laïi trong Khoaù hö luïc.

Khoaù hö luïc: Taùc phaåm coù theå ñöôïc Traàn Thaùi Toâng vieát luùc coøn treû, sau söï kieän boû

ngoâi leân nuùi Yeân Töû caàu laøm Phaät, roài trôû veà laïi ngoâi vua vöøa trò nöôùc vöøa tu Thieàn, tham

vaán caùc baäc cao taêng thaïc ñöùc, nghieân cöùu kinh ñieån roài trình baøy laïi nhöõng ñieàu sôû ñaéc

cuûa mình. Nguyeân vaên cuûa taùc phaåm hieän khoâng coøn. Baûn Khoaù hö luïc hieän chuùng ta

nghieân cöùu laø döïa vaøo caùc baûn in chöõ Haùn töø theá kyû XVII, XVIII, XIX. Ñeán naêm 1943,

Toång hoäi Phaät giaùo Baéc kyø döôùi söï baûo trôï cuûa tröôøng Vieãn Ñoâng Baùc Coå cho khaéc in laïi

nguyeân taùc chöõ Haùn vaø dòch nghóa baèng Quoác ngöõ. Noäi dung saùch baøn veà nghóa lyù chaân

khoâng cuûa ñaïo Thieàn. Qua mieâu taû sô löôïc treân, coù theå noùi söï nghieäp tröôùc taùc, tröôùc thuaät

cuûa Traàn Thaùi Toâng laø töông ñoái ñoà soä. Vua xöùng ñaùng laø moät thieàn gia, moät nhaø vaên –

nhaø thô tieâu bieåu cho vaên hoïc Thieàn phaùi Truùc Laâm noùi rieâng, thôøi Lyù - Traàn noùi chung.

2.1.2. Taùc phaåm cuûa Tueä Trung

Nhöõng tröôùc taùc, tröôùc thuaät cuûa Tueä Trung chuû yeáu ñöôïc taäp hôïp trong boä Tueä

Trung Thöôïng só ngöõ luïc. Theo thö tòch coå, saùch Thöôïng só ngöõ luïc naèm trong boä “Traàn

trieàu daät toàn Phaät ñieån luïc”, ñaây laø boä Phaät ñieån cuûa nhaø Traàn coøn laïi: goàm coù Tueä Trung

Thöôïng só ngöõ luïc vaø Tam Toå thöïc luïc. Theo Vieät Nam Phaät giaùo söû luaän cuûa Nguyeãn

Lang thì saùch Tueä Trung Thöôïng só ngöõ luïc do Phaùp Loa bieân taäp, Traàn Nhaân Toâng khaûo

ñính, Ñoã Khaéc Chung ñeà baït. Baûn hieän coù laø baûn in naêm 1943 cuûa Toång hoäi Phaät giaùo Baéc

Kyø, caên cöù treân baûn in cuõ cuûa naêm 1903 do Sa moân Thanh Cöø chuøa Phaùp Vuõ thöïc hieän, coù

baøi daãn töïa cuûa sö Thanh Hanh vieát vaøo naêm aáy. Caùc baûn in naøy ñeàu mang moät baøi löôïc

daãn cuûa Tyø kheo Hueä Nguyeân chuøa Long Ñoäng nuùi Yeân Töû vieát trong moät dòp truøng san

naêm 1763. Noäi dung cuûa saùch goàm coù boán phaàn: Phaàn thöù nhaát: Ñoái cô, goàm nhöõng maãu

ñoái thoaïi giöõa Tueä Trung vôùi caùc moân ñeä vaø caùc hoïc giaû. Phaàn thöù hai: Cöû Coâng aùn, goàm

13 coâng aùn, moãi coâng aùn coù lôøi nieâm (nhaän xeùt) vaø moät baøi keä cuûa Tueä Trung. Phaàn thöù

ba: Thi tuïng, goàm 49 baøi vöøa thô vöøa keä cuûa Tueä Trung. Phaàn thöù tö: Thöôïng só haønh

traïng, do Traàn Nhaân Toâng vieát. Sau baøi cuûa Traàn Nhaân Toâng laø moät soá baøi keä tuïng cuûa

caùc vò ñeä töû noåi danh cuûa oâng vieát.

Thô vaên Lyù - Traàn, taäp 2 cho raèng, saùng taùc cuûa Tueä Trung ñöôïc taäp hôïp trong boä

Thöôïng só ngöõ luïc. Saùch ñöôïc caáu truùc thaønh ba phaàn. Phaàn thöù nhaát laø phaàn Ngöõ luïc bao

goàm Ñoái cô, Tuïng coå, trình baøy nhöõng baøi giaûng cuûa Thöôïng só cho caùc ñeä töû vaø nhöõng

coâng aùn tham Thieàn cuûa oâng. Phaàn naøy do Phaùp Loa ghi vaø Traàn Nhaân Toâng khaûo ñính.

Phaàn thöù hai goàm 49 baøi thô döôùi nhieàu ñeà taøi, theå loaïi khaùc nhau. Phaàn thöù ba goàm moät

baøi Thöôïng só haønh traïng do Traàn Nhaân Toâng vieát, taùm baøi taùn cuûa taùm nhaø thieàn hoïc phaùi

Truùc Laâm vaø moät baøi baït cuûa Ñoã Khaéc Chung. Nhìn chung, Thöôïng só ngöõ luïc laø boä saùch

coù noäi dung chuyeån taûi giaù trò tö töôûng hoïc thuaät veà Thieàn hoïc, trieát hoïc cuûa Thieàn phaùi,

môû ñöôøng thöïc söï cho Thieàn phaùi Truùc Laâm tham gia tích cöïc ñoùng goùp cho ñaïo phaùp

höng thònh, ñaát nöôùc phoàn vinh, raïng rôõ thôøi ñaïi.

2.1.3. Taùc phaåm cuûa Traàn Thaùnh Toâng

Caên cöù vaøo Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö vaø Thaùnh ñaêng ngöõ luïc thì vua ñaõ ñeå laïi nhöõng

taùc phaåm Vaên taäp, Thieàn toâng lieãu ngoä ca, Chæ giaù minh, Phoùng ngöu, Cô cöøu taäp. Nhöõng

taùc phaåm naøy ñaõ bò thaát laïc, chæ coøn laïi 13 baøi thô. Noäi dung caùc baøi thô trình baøy nhöõng ñeà

taøi khaùc nhau xoay quanh nhöõng chuû ñeà ñaát nöôùc, Thieàn toâng vôùi nhöõng tình caûm daït daøo

ñaày laïc quan. Veà theå loaïi, thô cuûa Thaùnh Toâng laø thô luaät Ñöôøng, nhöng coù caùch taân veà

hình thöùc thi phaùp, chaúng haïn ôû baøi Haïnh Thieân Tröôøng haønh cung; ñaây laø thô thaát ngoân

baùt cuù, nhöng oâng duøng nhòp leû ¾ ôû moät soá caâu. Maø nhòp leõ / chaün naøy laø nhòp cuûa caëp

song thaát trong thô song thaát luïc baùt Vieät Nam. Phaûi chaêng ñaây laø söï theå nghieäm môùi?

Ba vaên thö ngoaïi giao hoaøn chænh vaø caùc ñoaïn phieán cuûa vua Traàn Thaùnh Toâng

ñöôïc cheùp trong An Nam truyeän cuûa Nguyeân söû 209 tôø 2a11-13 coù noäi dung trình baøy quan

ñieåm cuûa Thaùnh Toâng khoâng chaáp nhaän caùc yeâu saùch nhaø Nguyeân ñöa ra nhaèm aùp ñaët

nhaân daân Ñaïi Vieät thöøa haønh. Böùc thö thöù nhaát Traàn Thaùnh Toâng gôûi cho Hoát Taát Lieät vaøo

thaùng 9 naêm Chí Nguyeân thöù naêm (1268), noäi dung thö vua Thaùnh Toâng töø choái vieäc quaân

Nguyeân ñoøi naïp ngöôøi buoân Hoài Hoät vaø ngaø voi. Böùc thöù hai Traàn Thaùnh Toâng gôûi cho

Hoát Taát Lieät vaøo thaùng 12 naêm Chí Nguyeân thöù 8 (1271), coù noäi dung laø phuùc ñaùp veà vieäc

töø choái quaân Nguyeân ñoøi phong töôùc vöông cho ta, cuõng nhö vaán ñeà ñieån leã cuûa Ñaïi Vieät

phaûi y theo cuõ, keå caû coáng naïp voi, hay ñöa Nho só thaày thuoác gioûi sang hoï. Böùc thö thöù ba

Traàn Thaùnh Toâng gôûi cho Hoát Taát Lieät vaøo thaùng gieâng naêm Chí Nguyeân thöù 12 (1275)

yeâu caàu deïp boû cheá ñoä ñöa Ñaït Loã Hoa Xích sang giaùm saùt vaø tuyeân boá nöôùc Nguyeân

khoâng ñöôïc cheøn eùp nöôùc ta. Cuoái cuøng laø baøi Toâng thaân chi nghóa luaän baøn veà tình nghóa

anh em thaân thieát trong hoaøng toäc. Coù theå noùi taùc phaåm coøn laïi cuûa Traàn Thaùnh Toâng coù

noäi dung tö töôûng, coù giaù trò vaên hoïc vaø trieát lyù Thieàn mang ñaäm baûn saéc daân toäc.

2.1.4. Taùc phaåm cuûa Traàn Nhaân Toâng

Traàn Nhaân Toâng ñaõ ñeå laïi nhöõng taùc phaåm maø hieän chæ coøn nhöõng ñoaïn trích in laïi

trong saùch Tam Toå thöïc luïc vaø Thaùnh ñaêng luïc. Ñoù laø, Thieàn laâm thieát chuûy ngöõ luïc, Truùc

Laâm haäu luïc, Thaïch thaát mî ngöõ, Ñaïi Höông Haûi AÁn thi taäp, Taêng giaø toaùi söï (chöõ Haùn).

Ba taùc phaåm ñaàu Thieàn laâm thieát chuûy ngöõ luïc, Truùc Laâm haäu luïc, Thaïch thaát mò ngöõ laø

nhöõng saùch taäp hôïp caùc baøi keä tuïng, Thieàn ngöõ, nhöõng ñoaïn vaán ñaùp giöõa Toå vaø moân ñeä.

Ñaïi Höông Haûi AÁn thi taäp laø taùc phaåm taäp hôïp nhöõng baøi thô cuûa oâng, hieän coù moät soá baøi

coøn ñöôïc giöõ laïi trong caùc tuyeån taäp nhö Vieät aâm thi taäp cuûa Phan Phu Tieân roài Toaøn Vieät

thi luïc cuûa Leâ Quyù Ñoân. Taêng giaø toaùi söï laø moät taùc phaåm vieát baèng vaên xuoâi, theo nhan

ñeà coù theå ñoaùn ñònh noäi dung taùc phaåm vieát veà ñôøi soáng sinh hoaït Thieàn moân. Ngoaøi ra,

Sô Toå coøn saùng taùc hai taùc phaåm baèng chöõ Noâm laø Cö traàn laïc ñaïo phuù vaø Ñaéc thuù laâm

tuyeàn thaønh ñaïo ca. Hai taùc phaåm naøy hieän coøn ñöôïc löu giöõ trong Yeân Töû sôn Traàn trieàu

Truùc Laâm Thieàn toâng baûn haïnh cuûa Chaân Nguyeân Tueä Ñaêng, khaéc in naêm 1745. OÂng

cuõng laø ngöôøi vieát Thöôïng só haønh traïng noùi veà cuoäc ñôøi vò thaày cuûa mình. Baøi naøy ñöôïc in

trong saùch Thöôïng só ngöõ luïc ôû phaàn cuoái.

Thô vaên Lyù - Traàn, taäp 2 cho raèng Traàn Nhaân Toâng coù caùc taùc phaåm sau: Traàn Nhaân

Toâng thi taäp, Ñaïi Höông Haûi AÁn thi taäp, Taêng giaø toaùi söï, Trung höng thöïc luïc, hieän chæ coøn

31 baøi thô, hai caëp thô leû, moät baøi minh vaø moät baøi taùn. Ngoaøi ra, trong saùch Thieàn toâng

baûn haïnh coøn coù hai baøi vaên Noâm bieàn ngaãu ghi teân oâng laø taùc giaû, moät ñoaïn vaên ngöõ luïc

trong Thaùnh ñaêng ngöõ luïc vaø moät lôøi phaùt bieåu cuûa oâng vôùi söù giaû Tröông Laäp Ñaïo do

chính vò naøy ghi laïi.

Theo Traàn Nhaân Toâng toaøn taäp cuûa Leâ Maïnh Thaùt, toaøn boä thô vaên cuûa Traàn Nhaân

Toâng ñöôïc chia laøm 6 boä phaän. Ñoù laø thô, phuù, baøi giaûng, ngöõ luïc, vaên xuoâi vaø vaên thö

ngoaïi giao. Trong ñoù, toång soá thô cuûa Nhaân Toâng coù 32 baøi, coäng vôùi ba ñoaïn phieán chuû

yeáu laø döïa vaøo Vieät aâm thi taäp baûn in naêm 1729, vaø moät soá baøi khaùc thì döïa vaøo truyeàn baûn

Thaùnh ñaêng ngöõ luïc, Thöôïng só ngöõ luïc vaø Thieàn Toâng baûn haïnh in vaøo caùc naêm 1750,

1745, vaø 1903. Veà phuù coù hai baøi Cö traàn laïc ñaïo phuù vaø Ñaéc thuù laâm tuyeàn thaønh ñaïo ca

theo baûn in truyeàn baûn in naêm 1745 do Sa di ni Dieäu Thieàn thöïc hieän döôùi söï chæ ñaïo cuûa

thaày Lieãu Vieân. Veà baøi giaûng cuûa Nhaân Toâng thì coù hai baøi: Baøi giaûng taïi chuøa Suøng

Nghieâm vaøo naêm Giaùp Thìn (1304) thì caên cöù vaøo baûn Thaùnh ñaêng ngöõ luïc naêm 1750 vaø

baøi giaûng taïi vieän Kyø Laân vaøo naêm Bính Ngoï (1306) thì caên cöù vaøo baûn Tam Toå thöïc luïc

in naêm 1905. Veà vaên xuoâi cuûa Nhaân Toâng, hieän coù baûn vieát veà tieåu söû cuûa Tueä Trung vôùi

nhan ñeà Thöôïng só haønh traïng in vaøo cuoái saùch Thöôïng só ngöõ luïc cuøng vôùi nhöõng baøi taùn

tuïng cuûa moân nhaân maø boä Vieät Nam Phaät ñieån truøng san khaéc in vaøo naêm 1943 coù cheùp

laïi. Veà vaên thö ngoaïi giao, caên cöù vaøo boán nguoàn chính: An Nam truyeän ôû Nguyeân söû, Bieåu

chöông cuûa An Nam chí löôïc, Thieân Nam haønh kyù vaø phaàn Phuï luïc cuûa Traàn Cöông Trung

thi taäp (Traàn Phu – moät söù giaû cuûa nhaø Nguyeân), ta coù caû thaûy 22 vaên kieän ngoaïi giao hieän

coøn maø Traàn Nhaân Toâng vieát gôûi cho vua quan nhaø Nguyeân ñeå baûo veä neàn ñoäc laäp. Nhìn

chung, toaøn boä taùc phaåm cuûa Sô Toå xoay xung quanh caùc ñeà taøi phaûn aùnh sinh hoaït cuûa

Thieàn phaùi Truùc Laâm vaø yù thöùc töï chuû cuûa daân toäc Ñaïi Vieät qua vaên hoïc, ngoân ngöõ chöõ

Noâm vaø nhöõng xuùc caûm chaân thaønh tröôùc queâ höông ñaát nöôùc.

2.1.5. Taùc phaåm cuûa Phaùp Loa

Phaùp Loa tröôùc taùc khaù nhieàu saùch Phaät hoïc vaø nghi thöùc Thieàn moân. Nhöõng taùc

phaåm naøy ñöôïc ñöa vaøo Ñaïi taïng ñôøi Traàn, chöùng toû chuùng coù giaù trò kinh ñieån hoïc thuaät.

Caùc taùc phaåm Phaùp Loa bieân soaïn goàm: Thaïch thaát mî ngöõ nieâm tuïng laø taùc phaåm ghi laïi

nhöõng lôøi nhaän xeùt vaø nhöõng baøi keä tuïng vieát veà Thaïch thaát mî ngöõ cuûa Truùc Laâm, cuõng

nhö trình baøy cuoäc vaán ñaùp giöõa Truùc Laâm vaø caùc moân ñeä. Tham Thieàn chæ yeáu soaïn naêm

1332 theo yeâu caàu cuûa Thöôïng hoaøng Traàn Anh Toâng, noùi veà yeáu chæ tham Thieàn. Kim

Cöông tröôøng ñaø la ni kinh khoa chuù laø taùc phaåm phaân tích, luaän giaûi kinh Kim Cöông

tröôøng ñaø la ni. Phaùp Hoa kinh khoa sôù, Laêng Giaø kinh khoa sôù laø hai taùc phaåm luaän giaûi

kinh Phaùp Hoa vaø Laêng Giaø. Baùt Nhaõ taâm kinh khoa sôù laø taùc phaåm chuù giaûi Taâm kinh Baùt

Nhaõ. Phaùp söï khoa vaên laø taùc phaåm trình baøy nghi thöùc vaø sôù ñieäp duøng trong leã nghi Phaät

giaùo. Ñoä moân trôï thaønh taäp laø taùc phaåm ghi caùc nghi thöùc chaån teá. Nhaân vöông hoä quoác

nghi quyõ, taùc phaåm soaïn rieâng cho Anh Toâng söû duïng tham cöùu. Tueä Trung Thöôïng só ngöõ

luïc laø taùc phaåm ghi laïi nhöõng Thieàn ngöõ vaø thi tuïng cuûa Tueä Trung. Caùc taùc phaåm noùi treân

hieän khoâng coøn, duy chæ coù taùc phaåm Tham Thieàn chæ yeáu ñöôïc giöõ laïi moät phaàn vaø in döôùi

ñaàu ñeà laø Thieàn ñaïo yeáu hoïc ñöôïc xeáp sau phaàn tieåu söû cuûa Phaùp Loa trong saùch Tam Toå

thöïc luïc. Saùch naøy coøn cho raèng chính Phaùp Loa vieát lôøi baït cho Ñaïi taïng kinh ñôøi Traàn.

Rieâng Thieàn ñaïo yeáu hoïc goàm coù naêm baøi: Khuyeán xuaát gia taán ñaïo ngoân laø lôøi Phaùp

Loa khuyeán caùo moïi ngöôøi tìm thaày hoïc ñaïo vaø phaân bieät taø chiùnh, thieän aùc. Truùc Laâm ñaïi

Toân giaû thöôïng toøa thænh sö thò chuùng laø baøi vaên maø Phaùp Loa thuaät laïi nhöõng lôøi giaûng

cuûa Truùc Laâm khai thò cho ñaïi chuùng veà töï tiùnh thanh tònh saün coù cuûa moïi ngöôøi vaø ghi laïi

vaøi maåu phaùp thoaïi giöõa Truùc Laâm vaø moân ñeä. Thöôïng thöøa Tam hoïc khuyeán chuùng phoå

thuyeát coù theå xem laø tö töôûng cuûa Phaùp Loa veà trieát lyù Thieàn hoïc. Trong baøi naøy, oâng trình

baøy veà vaán ñeà kieán tính, tham cöùu thoaïi ñaàu vaø ñöa ra nhöõng lôøi khuyeán leä tu haønh. Ñaïi

thöøa yeáu thuyeát laø moät baøi vaên ngaén dieãn giaûi veà vieäc thöïc taäp haønh ñaïo theo tieán trình tu

taäp vaên tö tu ñeå höôùng ñeán giaûi thoaùt. Yeáu minh hoïc thuaät noùi veà nhu yeáu phaûi hoïc tröôùc

khi haønh ñoäng vaø nhöõng ñieàu thieát yeáu thöïc tieãn nhö choïn baèng höõu ñeå thaân caän vaø haønh

phaùp ôû nhöõng nôi thuaän lôïi. Ngoaøi ra, Phaùp Loa coøn saùng taùc moät soá thô vaø keä tuïng hieän

chæ coøn ba baøi: Nhaäp tuïc tuyeàn thanh sôn, ñöôïc cheùp laïi trong Toaøn Vieät thi luïc, Thò tòch

ñöôïc ghi laïi trong Tam Toå thöïc luïc vaø Taùn Tueä Trung Thöôïng só ñöôïc tìm thaáy ôû Tueä Trung

Thöôïng só ngöõ luïc. Qua caùc keä tuïng, thô vaên cuûa Phaùp Loa, chuùng ta thaáy ñeà taøi chính maø

oâng bieân soaïn coù noäi dung Thieàn hoïc khôûi ñaàu baèng vieäc khuyeán caùo moïi ngöôøi tu hoïc ñeå

thaáy tính, sau ñoù höôùng ñeán vieäc tònh giôùi roài an truù trong ñònh ñeå böøng saùng trí tueä, chöùng

ngoä giaûi thoaùt.

2.1.6. Taùc phaåm cuûa Huyeàn Quang

Ñeä tam Toå Truùc Laâm laø ngöôøi saùng taùc khaù nhieàu kinh ñieån Phaät hoïc ñöôïc löu haønh

trong Giaùo hoäi Truùc Laâm. Cuï theå: Chö phaåm kinh, tuyeån taäp cuûa nhöõng kinh thieát yeáu vaø

thöïc duïng. Coâng vaên taäp, tuyeån taäp nhöõng baøi vaên sôù ñieäp thuoäc nghi leã Phaät giaùo. Thích

khoa giaùo laø saùch giaùo khoa vieát veà ñaïo Phaät.

Theo taùc phaåm Toå gia thöïc luïc, soá löôïng saùng taùc cuûa oâng khaù lôùn. Rieâng veà thi ca

oâng vieát Ngoïc Tieân taäp caû nghìn baøi chöõ Haùn. Raát tieác, hieän taäp thô naøy chæ coøn laïi 24 baøi

thô cheùp trong Toaøn Vieät thi luïc cuûa Leâ Quyù Ñoân vaø Hoaøng Vieät thi tuyeån cuûa Buøi Huy

Bích. Ngoaøi ra, oâng coøn laø taùc giaû cuûa moät baøi phuù, moät trong ba taùc phaåm vaên hoïc Noâm

hieám hoi cuûa ñôøi Traàn, ñoù laø Vònh Vaân Yeân töï phuù. Nhö vaäy, ngoaøi nhöõng taùc phaåm vieát veà

Phaät hoïc thì thô ca cuûa Huyeàn Quang laø nhöõng baøi thô khoâng chæ theå hieän noäi dung trieát lyù

Thieàn maø coøn laø phöông tieän ñeå oâng giaûi baøy noãi loøng tröôùc thieân nhieân, con ngöôøi vaø theá

söï thoâng qua caûm quan Thieàn hoïc. Taïi ñaây, theá giôùi nhaân sinh ñöôïc hoùa hieän qua vaên

chöông raát tröõ tình, gaàn guõi ñôøi thöôøng vaø raát thaùnh thieän cuûa höông vò giaûi thoaùt.

Töø vieäc khaûo saùt toaøn boä noäi dung taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi noùi treân, coù theå noùi vaên

hoïc Thieàn phaùi Truùc Laâm khoâng chæ ñaït ñeán ñænh cao hoïc thuaät Phaät giaùo thôøi Lyù - Traàn

noùi chung maø coøn chæ ra ñöôïc caùc giaù trò tö töôûng trieát lyù Thieàn hoïc, vaên hoïc cuûa Thieàn

phaùi noùi rieâng. Chính nhöõng giaù trò tö töôûng naøy ñaõ taïo ra baûn saéc rieâng bieät cuûa Thieàn

phaùi töø trong trieát lyù haønh ñoäng cho ñeán tinh thaàn nhaäp theá cuûa Thieàn phaùi vaøo ñôøi soáng

hieän thöïc, nhaát laø trong thôøi ñaïi caû daân toäc khoâng chæ yù thöùc baûo veä quyeàn ñoäc laäp töï chuû

maø coøn coù yù thöùc chaán höng xaây döïng moät ñaát nöôùc Ñaïi Vieät höng thònh daøi laâu.

2.2. TÖ TÖÔÛNG THIEÀN HOÏC ÑAÏI VIEÄT TRONG TAÙC PHAÅM CUÛA THIEÀN

PHAÙI TRUÙC LAÂM

2.2.1. Quan ñieåm Phaät taïi taâm

Trong quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån lòch söû Phaät giaùo Ñaïi Vieät, Thieàn phaùi Truùc

Laâm ñaõ gaén chaët vôùi taâm tö tình caûm nhaân daân, theå hieän ñaïo lyù tình ngöôøi vaø taïo ra söùc

maïnh toaøn daân chieán thaéng quaân thuø. Quan troïng hôn, tö töôûng Thieàn phaùi khoâng chæ döøng

laïi ôû giaù trò ñoù maø coøn ñeå laïi cho haäu theá moät giaù trò vaên hoùa tö töôûng trieát lyù, aûnh höôûng

ñaäm ñeán ñaïo ñöùc nhaân sinh cuûa daân toäc.

Khoâng coù gì ñeå ngaïc nhieân vieäc Traàn Thaùi Toâng chaáp nhaän lôøi khuyeân cuûa Quoác sö

Vieân Chöùng trôû veà kinh ñoâ Thaêng Long ñeå vöøa laøm vua, vöøa laøm thieàn gia mong caàu

thaønh Phaät. Ñaây laø söï löïa choïn ñuùng ñaén tröôùc nhu caàu thöïc tieãn lòch söû thôøi ñoù. Lôøi

khuyeân cuûa Quoác sö ñöôïc oâng xem nhö laø cô sôû lyù luaän ñeå xaây döïng tinh thaàn Thieàn hoïc

mang moät noäi dung môùi. Thaät ra, quan ñieåm naøy ñaõ ñöôïc Theá Toân xaùc laäp ngay töø thôøi

Ngaøi coøn taïi theá. Tuy nhieân, caùc ñeä töû cuûa ñöùc Phaät chæ coù hoaøi baõo khieâm toán laø chöùng

quaû A - la - haùn, giaûi thoaùt khoûi sinh töû. Ñeán theá kyû thöù II tröôùc Coâng nguyeân, Phaät giaùo

Ñaïi thöøa ñöa ra quan ñieåm môùi veà ñöùc Phaät “Nhaát thieát chuùng sinh giai höõu Phaät tính” (H

18) ñaõ môû ra böôùc ngoaët lôùn veà söï nhaän thöùc vaø haønh ñoäng thöïc tieãn. Nhaân vaät trung taâm

cuûa Phaät giaùo Ñaïi thöøa laø nhöõng con ngöôøi tu taäp haïnh Boà taùt, laäp nguyeän thaønh Phaät cöùu

ñoä chuùng sinh, khoâng mong caàu trôû thaønh A - la - haùn nöõa.

Taïi nöôùc ta, töø thôøi Maâu Töû (160 - 220) vaø Khöông Taêng Hoäi (? - 280), quan nieäm

veà ñöùc Phaät ñöôïc ñònh hình, ñöôïc ghi trong ñieàu 2, saùch Lyù hoaëc luaän cuûa Maâu Töû “… Phaät

naõi ñaïo ñöùc chi nguyeân toå, thaàn minh chi toân töï. Phaät chi ngoân, giaùc daõ. Hoaûng hoát bieán

hoaù, phaân thaân taùn theå, hoaëc toàn hoaëc vong, naêng tieåu naêng ñaïi, naêng vieân naêng phöông,

naêng laõo naêng thieáu, naêng aån naêng chöông, ñaïp hoaû baát thieâu, lyù nhaän baát thöông, taïi oâ baát

nhuïc, taïi hoaï voâ öông. Duïc haønh taéc phi, toaï ñaéc döông quang. Coá hieäu vi Phaät daõ” [255,

484] (H 19) (… Phaät laø nguyeân toå cuûa ñaïo ñöùc, ñaàu moái cuûa thaàn minh. Noùi Phaät nghóa laø

giaùc, bieán hoùa nhanh choùng, phaân thaân taùn theå, hoaëc coøn hoaëc maát, nhoû ñöôïc lôùn ñöôïc, troøn

ñöôïc vuoâng ñöôïc, giaø ñöôïc treû ñöôïc, aån ñöôïc hieän ñöôïc, ñaïp löûa khoâng boûng, ñi dao khoâng

ñau, ôû dô khoâng baån, gaëp hoïa khoâng maéc, muoán ñi thì bay, ngoài thì loeù saùng, neân goïi laø

Phaät vaäy.) [255, 511]. Ñeán thôøi Traàn, Quoác sö Phuø Vaân (Vieân Chöùng) ñöa ra quan ñieåm

“taâm tòch nhi tri, thò danh chaân Phaät.” [333, 27] (H 20) (loøng laëng maø bieát, ñoù chính laø chaân

Phaät). Laïi moät quan ñieåm môùi veà Phaät ñöôïc hình thaønh trong moät boái caûnh ñaát nöôùc Ñaïi

Vieät ñang xaây döïng vaø phaùt trieån, aét haún seõ taïo söï taùc ñoäng lôùn vaøo taâm thöùc con ngöôøi vaø

ñôøi soáng xaõ hoäi. Moãi khi tö duy veà ñöùc Phaät thay ñoåi thì noäi dung sinh hoaït Phaät giaùo thay

ñoåi haún. Phaät giaùo Thieàn toâng baáy giôø ñaõ nhìn nhaän ñöùc Phaät luoân hieän höõu ôû ngay trong

loøng, chæ caàn loøng laëng maø bieát thì ai cuõng trôû thaønh Phaät. Noùi caùch khaùc, ôû ñaâu coù con

ngöôøi, ôû ñoù coù söï giaùc ngoä cuûa chaân taâm, coù söï sinh hoaït Phaät giaùo Thieàn toâng trong baát kyø

moâi tröôøng naøo.

Quoác sö Vieân Chöùng ñaõ neâu leân quan ñieåm veà Phaät thaät cuï theå nhö treân thì ñoù chính

laø ñieàu kieän ñeå trôû thaønh Phaät, töùc trôû thaønh baäc Giaùc ngoä giöõa ñôøi. Coù theå noùi ñaây laø laàn

ñaàu tieân, quan ñieåm Phaät taïi taâm ñöôïc phaùt bieåu moät caùch cuï theå theo taâm thöùc ngöôøi

Vieät. Moät quan ñieåm nhö theá ñaõ taùc ñoäng vaø chi phoái toaøn boä lòch söû tö töôûng Phaät giaùo

Ñaïi Vieät, ñieàu ñoù coù nghóa noù cuõng coù aûnh höôûng töông taùc vôùi lòch söû tö töôûng daân toäc töø

ñoù trôû veà sau. Ngay trong baøi Nieäm Phaät luaän, Traàn Thaùi Toâng ñaõ phaùt bieåu döùt khoaùt

“Phaät thaân töùc ngaõ thaân thò, voâ höõu nhò töôùng.” [333, 84] (H 21) (Thaân ta töùc laø thaân Phaät,

khoâng coù hai töôùng.). Tueä Trung chuû tröông Phaät taïi taâm trong baøi Phaät taâm ca, coøn trong

Thöôïng só ngöõ luïc thì cho raèng khi meâ khoâng bieát ta laø Phaät, hay Phaät vaø chuùng sinh laø

khoâng khaùc nhau “Mi mao tieâm hoaønh tî khoång thuyø; Phaät döõ chuùng sinh ñoâ nhaát dieän.”

[333, 285] (H 22) (Maøy ngang muõi doïc cuõng nhö nhau, Phaät vôùi chuùng sinh khoâng khaùc

maët.); Traàn Nhaân Toâng trong Cö traàn laïc ñaïo phuù thì tuyeân boá “Buït ôû cong nhaø, chaúng

phaûi tìm xa. Nhaân khuaáy bản neân ta tìm Buït, Ñeán coác hay chæn Buït laø ta.”[333, 506] (N 23).

Taïi ñaây, caùc thieàn sö chöùng ngoä ñôøi Traàn ñaõ thaúng thaén tuyeân boá Phaät vaø chuùng sinh

khoâng khaùc. Con ngöôøi thaät cuûa chuùng ta laø Phaät. Coøn con ngöôøi maø chuùng ta töôûng thaät

vôùi caùi taâm voïng ñoäng cuûa tham saân si laïi laø con ngöôøi giaû. Moãi ngöôøi caàn trôû veà vôùi con

ngöôøi thaät. Ñoù chính laø giaù trò nhaân sinh maø Thieàn phaùi Truùc Laâm nhìn nhaän nhö laø moät lôøi

giaûi ñaùp taïi sao chuùng ta hieän höõu treân coõi ñôøi naøy nhö Traàn Thaùnh Toâng noùi trong baøi Töï

thuaät: “Nhaän ñaéc baûn lai chaân dieän muïc, Ñaùo ñaàu haø xöù baát höu höu.” [333, 406] (H 24)

(Nhaän ñöôïc khuoân traêng nhö noù coù, Ñeán ñaâu maø chaúng thaáy hoàn nhieân.) [333, 408]. Vôùi

quan ñieåm nhìn nhaän Phaät theå maø Thieàn phaùi chuû tröông seõ cung caáp cho con ngöôøi moät

lyù töôûng, leõ soáng cao quyù ñuû ñeå taïo moät caûm höùng saùng taïo, vöôn leân khoâng nhöõng cho

moät ñôøi, maø nhieàu ñôøi, thaäm chí, cho ñeán khi moãi con ngöôøi ñeàu trôû thaønh moät vò Phaät. Söï

thaät thaønh Phaät ôû ñaây laïi khoâng gì khaùc laø nhaän chaân con ngöôøi thaät cuûa mình ngay chính

coõi loøng. Trong Cö traàn laïc ñaïo phuù, Sô Toå töøng noùi “Gia trung höõu baûo höu taàm mòch,

Ñoái caûnh voâ taâm maïc vaán Thieàn.” [333, 510] (H 25) (Baùu saün trong nhaø thoâi tìm kieám, Voâ

taâm tröôùc caûnh, hoûi chi Thieàn.) [333, 510].

Khi con ngöôøi chaáp nhaän Phaät taïi taâm thì cuõng coù theå hieåu vieäc tìm Phaät laø tìm laïi

baûn taâm, tìm laïi taám loøng mình. Moät quan ñieåm veà ñöùc Phaät nhö theá ñaõ taïo ra moät caùi nhìn

môùi veà baûn chaát bình ñaúng cuûa con ngöôøi. Moïi ngöôøi ñeàu bình ñaúng, khoâng phaân bieät

ñaúng caáp, nam nöõ, sang heøn, giaøu ngheøo… vì hoï cuõng ñeàu coù khaû naêng thaønh Phaät. Noùi

theo Kim Cöông tam muoäi kinh, Ñaïi taïng kinh 273.9. 369c8 maø vua Traàn Thaùi Toâng chuù

giaûi thì moïi ngöôøi phaûi “thaâm tín chuùng sinh khoâng khaùc nhau veà chaân tính.”. Do ñoù, baát cöù

ai ñi tìm Phaät ôû beân ngoaøi seõ khoâng bao giôø tìm thaáy ñöôïc. Phaät chæ coù maët ngay chính

trong ñôøi soáng hieän taïi cuûa moãi ngöôøi. Trong baøi Thöôïng thöøa Tam hoïc khuyeán chuùng phoå

thuyeát, Phaùp Loa cuõng khuyeán caùo “Phuø hoïc Phaät chi löu, tieân tu kieán tính.” [333, 663] (H

26) (Ngöôøi hoïc Phaät, tröôùc tieân caàn thaáy tính.” [333, 665]. Nhôø thaáy tính maø con ngöôøi

nhìn nhaän moïi vaán ñeà treân cô sôû bình ñaúng, töø ñoù ngöôøi ta deã daøng thoâng caûm, seû chia vaø

ñaët mình vaøo vò trí cuûa ngöôøi khaùc ñeå nhìn nhaän moät vaán ñeà vaø cuøng nhau coù moät höôùng

giaûi quyeát toát ñeïp nhaát maø khoâng coù baát kyø moät theá löïc naøo chi phoái. Trong baøi keä baèng

chöõ Noâm vieát ôû cuoái baøi Vònh Vaân Yeân töï phuù, Huyeàn Quang khaúng ñònh: “Coác ñöôïc tính

ta neân Buït thöïc, Ngaïi chi non nöôùc caûnh ñöôøng xa.” [333, 712] (N 27). Roõ raøng, Huyeàn

Quang luoân yù thöùc veà töï tính giaùc ngoä saün coù ôû moãi ngöôøi. Chính söï bình ñaúng giaùc ngoä seõ

laø cô sôû cho moïi ngöôøi xích laïi hieåu nhau ñeå coù theå chung loøng ñoùng goùp vaø xaây döïng cho

quoác gia, daân toäc, trong ñoù coù chính baûn thaân vaø gia ñình mình. Soáng trong moät xaõ hoäi,

moïi ngöôøi ñeàu nhaän thöùc ñöôïc tinh thaàn naøy thì seõ coù taùc ñoäng vaøo xaõ hoäi, taïo ra nhöõng

chieàu höôùng, ñoäng löïc phaùt trieån khaùc treân nhieàu lónh vöïc. Do ñoù, moïi ngöôøi phaûi bieát

soáng theo tinh thaàn nhö Thieàn phaùi kieán giaûi “Maïc vaán ñaïi aån tieåu aån, höu bieät taïi gia xuaát

gia; baát caâu taêng tuïc chæ yeáu bieän taâm.” [333, 62] (H 28) (Khoâng phaân bieät laø soáng giöõa ñôøi

hay soáng aån daät trong röøng, khoâng phaân bieät laø taïi gia hay xuaát gia; taêng hay tuïc, chæ coát

bieän taâm.) [333, 65] ñeå cuøng nhau tu taäp vaø xöû lyù caùc vaán ñeà caù nhaân, quoác gia, daân toäc

thaät chu toaøn, nhö chuû tröông Thieàn phaùi vaïch ñònh.

Khi Quoác sö Vieân Chöùng ñöa ra quan ñieåm môùi veà Phaät xuaát phaùt vaø hình thaønh töø

con ngöôøi: “Sôn baûn voâ Phaät, duy toàn hoà taâm” thì töï thaân quan ñieåm naøy ñaõ khaúng ñònh

tính bình ñaúng giaûi thoaùt cuûa con ngöôøi tröôùc cuoäc soáng, con ngöôøi giaùc ngoä töø trong cuoäc

soáng voán khoâng bình ñaúng. Lôøi phaùt bieåu naøy, Quoác sö Vieân Chöùng khoâng chæ mong

muoán baäc laõnh ñaïo maø taát caû caù nhaân ñang soáng, caàn phaûi coù thaùi ñoä “dó thieân haï chi duïc vi

duïc; dó thieân haï chi taâm vi taâm.” [333, 27] (H 29) (laáy yù muoán cuûa thieân haï laøm yù muoán cuûa

mình; laáy taám loøng cuûa thieân haï laøm taám loøng mình.) [333, 29]. Moät neáp soáng môùi ñònh

hình trong sinh hoaït Phaät giaùo ñôøi thöôøng. Con ngöôøi phaûi tham gia vaø vaän ñoäng vaøo caùc

moâi tröôøng sinh hoaït thöïc tieãn duø laø ôû caáp ñoä giaùn tieáp hay tröïc tieáp, töùc soáng theo tinh

thaàn Phaät giaùo Thieàn toâng. Noùi caùch khaùc, ñôøi soáng ñaïo yeâu caàu con ngöôøi töï nguyeän xaû

boû nhöõng ham muoán caù nhaân vò kyû, coù thaùi ñoä khoâng heä luî baát cöù caùi gì, ngay caû caùi thaân

nguõ uaån giaû taïm naøy. Nhìn töø goùc ñoä quoác gia daân toäc thì ñaây laø laàn ñaàu tieân trong lòch söû

nöôùc nhaø, tö töôûng Phaät taïi taâm, tö töôûng voâ ngaõ, vò tha ñöôïc vaän duïng vaøo ñôøi soáng treân

nhieàu lónh vöïc. Vôùi moät tinh thaàn voâ ngaõ cuûa ñaïo lyù Thieàn toâng, nhaø vua ñaõ bieán nhöõng yù

muoán cuûa thieân haï, taám loøng cuûa thieân haï thaønh nhöõng yù muoán, nhöõng taám loøng cao ñeïp

cuûa söï giaùc ngoä chaân taâm, baûn tính thöôøng laïc.

Con ngöôøi luoân ñoái dieän vôùi ba nhu caàu cô baûn trong cuoäc soáng. Ñoù laø nhu caàu sinh

toàn, nhu caàu truyeàn gioáng, nhu caàu thaêng tieán cuûa tinh thaàn. Baèng tröïc caûm taâm linh, caùc

vua ñôøi Traàn, ñoàng thôøi cuõng laø nhöõng thieàn gia laõnh ñaïo Thieàn phaùi ñaõ nhìn nhaän vaán ñeà

vôùi taát caû söï traûi nghieäm cuûa ñôøi mình. Qua caùc baøi vieát veà Giôùi saùt vaên, Giôùi ñaïo vaên,

Giôùi voïng ngöõ vaên, Giôùi töûu vaên… nhaát laø Luïc thôøi saùm hoái khoa nghi cuûa Traàn Thaùi Toâng,

neáu yù muoán caù nhaân maø khoâng ñöôïc chuyeån hoaù thì thaät ñaùng sôï tröôùc caùc vaán ñeà con

ngöôøi phaûi giaùp maët. Caû ba nhu caàu sinh toàn ñoù cuûa con ngöôøi, coù bao nhieâu vaán ñeà caàn

ñaët ra trong cuoäc soáng maø töï thaân phaûi giaûi quyeát. Laø baäc ñeá vöông, Traàn Thaùi Toâng cuõng

phaûi ñoái dieän bieát bao vaán ñeà chöôùng ngaïi, keát quaû laø phaûi töï chieán thaéng mình. Trong baøi

töïa Luïc thôøi saùm hoái khoa nghi, nhaø vua ñaõ vieát khaù cuï theå veà mình khi phaûi traûi nghieäm

qua caùc ham muoán vaø soáng vôùi tinh thaàn voâ tröôùc. OÂng cho raèng yù muoán caù nhaân ñöôïc

xuaát phaùt töø saùu caên duyeân vôùi saùu traàn laøm naûy sinh neân nhöõng aùc nghieäp toäi loãi hieän

haønh nhö Luïc thôøi saùm hoái khoa nghi moâ taû thaät haõi huøng. Thöïc teá, yù muoán caù nhaân chöa

döøng laïi choã ñoù. Taøi saûn, tieàn baïc, danh voïng, ngöôøi ñeïp, ñòa vò, tình caûm… khoâng coù caùi gì

hieän höõu treân cuoäc ñôøi maø ngöôøi ta khoâng khaùt khao sôû höõu. Moãi caù nhaân taåy röûa caùc ham

muoán töø trong taâm thöùc qua vieäc saùm hoái saùu thôøi trong moät ngaøy thì seõ taùc ñoäng ñeán ñôøi

soáng ngöôøi ñoù, ñoàng thôøi coù söï aûnh höôûng vaøo gia ñình vaø xaõ hoäi. Döôùi söï taùc ñoäng cuûa tö

töôûng Thieàn phaùi, con ngöôøi caøng phaûi yù thöùc coù thaùi ñoä soáng voâ tham, voâ saân, voâ si ñeå taäp

trung trí löïc vaø taøi löïc xaây döïng ñaát nöôùc phoàn thònh. Trong Cö traàn laïc ñaïo phuù, hoäi thöù

saùu, Sô Toå cuõng noùi roõ: “Nhaän bieát laøu laøu loøng voán, chaúng ngaïi beà thôøi tieát nhaân duyeân;

Chuøi cho vaëc vaëc tính göông, naøo coù nhuoám caên traàn huyeân aùo.” [333, 507] (N 30).

Ñaây laø thaùi ñoä soáng khôûi ñaàu baèng giaùo duïc töï thaân, töøng böôùc hoaøn thieän nhaân caùch,

sau ñoù ñi vaøo con ñöôøng tu ñaïo, thoaùt ly sinh töû, nhö Thieàn toâng chæ nam töï noùi: “Minh sinh

töû chi tieäp kính giaû” [333, 26] (H 31) (Con ñöôøng taét saùng toû leõ töû sinh.) [333, 27]. Ñeå ñöôïc

vaäy, con ngöôøi phaûi bieát soáng coù möïc thöôùc, khuoân maãu trong xaõ hoäi oån ñònh vaø thanh

bình. Thöïc teá, Traàn Thaùi Toâng cuõng noùi roõ quan ñieåm cuûa mình khi thöïc hieän hai nhieäm

vuï ñoù cuøng moät thôøi gian vöøa neâu trong khi vieát Thieàn toâng chæ nam vaø Kim Cöông tam

muoäi chuù giaûi. Ñoù laø “phi ñaëc dó vi haäu theá chæ meâ, caùi duïc keá tieân ñaïi Thaùnh nhaân chi coâng

quaûng. Nhaân töï vi töï vaân.” [333, 27) (H 32) (khoâng rieâng ñeå chæ ra loãi meâ cho ñôøi sau, maø

coøn muoán tieáp môû mang coâng nghieäp cuûa caùc Thaùnh nhaân thuôû tröôùc.” [333, 29].

Kinh Kim Cöông laø baûn kinh voâ cuøng quan troïng ñoái vôùi Phaät giaùo Thieàn toâng Vieät

Nam. Kinh naøy baøn veà tinh thaàn voâ ngaõ, caùc phaùp laø Phaät phaùp. Caùc doøng Thieàn Phaùp

Vaân (Tyø Ni Ña Löu Chi) vaø Kieán Sô (Voâ Ngoân Thoâng) ñaõ vaän duïng tö töôûng baûn kinh

naøy vaøo neáp soáng ñaïo trong thôøi kyø Phaät giaùo tham gia hoä quoác, baûo veä ñoäc laäp töï chuû.

Ñieåm böøng saùng cuûa Traàn Thaùi Toâng ngoä kinh naøy laø “Öng voâ sôû truï nhi sinh kyø taâm.” (H

33). Do baûn thaân khoâng coù nôi truù choã naøo, neân môùi truï ñöôïc treân moïi yù muoán vaø taám loøng

cuûa thieân haï. Nhö theá, kinh Kim Cöông trôû thaønh cô sôû lyù luaän ñeå Phaät giaùo Thieàn toâng

hoaït ñoäng vaø phaùt trieån nhaèm phuïc vuï cuoäc soáng moïi ngöôøi. Traàn Thaùi Toâng ñaõ choïn

theâm kinh Kim Cöông tam muoäi vaø ñaõ chuù giaûi (Kim cöông tam muoäi chuù giaûi) ñeå coù ñuû cô

sôû lyù luaän giaûi quyeát caùc vaán ñeà ñöôïc ñaët ra vaøo giai ñoaïn ñoù. Noäi dung tinh thaàn Thieàn

hoïc maø Traàn Thaùi Toâng kieán giaûi coù chòu söï aûnh höôûng cuûa hai baûn kinh naøy.

Kinh Kim Cöông noùi cho ñuû laø Kim Cöông Baùt Nhaõ ba la maät ña kinh, thuoäc vaên heä

Baùt Nhaõ, hieän coøn trong Ñaïi taïng kinh chöõ Haùn mang kyù hieäu ÑTK 235.8. Coøn Kim

Cöông tam muoäi laø baûn kinh mang kyù hieäu ÑTK 273. Baûn kinh naøy cung caáp moät cô sôû lyù

luaän giuùp chuùng ta giaûi thích vì sao Phaät giaùo Thieàn toâng coù theå ñöa moïi ngöôøi ñi ñeán söï

giaùc ngoä. Ñieåm quan taâm cuûa caùc nhaø Phaät hoïc ñôøi Traàn laø tinh thaàn baûn kinh ñeà caäp ñeán

vieäc moïi ngöôøi ñeàu bình ñaúng tröôùc söï giaùc ngoä. Baát cöù ai ñeàu coù theå trôû veà chaân taâm, töùc

laø baäc Giaùc ngoä giöõa cuoäc ñôøi. Nhöng khaû naêng ñoù khoù thaønh hieän thöïc vì con ngöôøi

thöôøng bò buïi baëm phieàn naõo baùm vaøo maø nhaø Phaät goïi laø “khaùch traàn phieàn naõo”

(aøgantukaklesa). Vì theá, ngay trong phaàn môû ñaàu baøi Kim Cöông tam muoäi kinh chuù giaûi,

nhaø vua vieát “Baûn tính huyeàn ngöng, chaân taâm traïm tòch. Thaønh khuy caâu tuyeät, phi tính trí

naêng cöùu ö ñoan ngheâ; hôïp taùn taän di, khôûi dó muïc khaû tham vu aûnh höôûng. Höõu voâ nieát töïu;

ñaïo tuïc tieãn di. Traùc nhó ñoäc toàn; sieâu nhieân voâ ngoaïi. Thöû kim cöông tính chi yeáu xuyeân

daõ.” [333, 32] (H 34) (Baûn tính saâu traàm; chaân taâm trong laëng. Khuyeát troøn ñeàu döùt, tính trí

naøo tìm ñöôïc moái manh; tan hôïp ñeàu queân, tai maét haù döï vaøo hình boùng. Höõu voâ naém ñöôïc;

ñaïo tuïc san baèng. Söøng söõng rieâng mình; cao sieâu coù moät. Ñoù laø doøng soâng troïng yeáu cuûa töï

tính kim cöông vaäy.) [333, 33].

Thöïc chaát vieäc soáng ñaïo laø trôû veà baûn tính thanh tònh voán bò che laáp, vaây haõm bôûi

caùc khaùch traàn phieàn naõo. Khaùch traàn ñoù chính laø keát quaû huaân taäp moät ñôøi soáng chaïy theo

söï ñaém say do caùc traàn. Con ngöôøi caàn phaûi coù thaùi ñoä soáng vöôït thoaùt baèng nhöõng phöông

thöùc haønh trì Thieàn ñònh khieán buïi baëm phieàn naõo khoâng theå baùm vaøo taâm thöùc. Baát keå laø

ai, soáng trong moâi tröôøng naøo cuõng coù theå trôû veà chaân taâm, chöùng ngoä giaûi thoaùt. Noùi theo

tinh thaàn kinh Kim Cöông tam muoäi, Ñaïi taïng kinh, ÑTK, 273.9.370b4 -11 thì baûn tính töï

taâm voán ngoä, khoâng coøn söï chaáp thuû naøo caû: “Ngöôøi Boà taùt nhö theá thì khoâng truï vaøo hai

töôùng, tuy khoâng xuaát gia maø khoâng truï taïi gia, tuy khoâng phaùp phuïc, khoâng giöõ phaùp phuïc,

khoâng giöõ ñuû giôùi ba la ñeà moäc xoa, khoâng vaøo Boà taùt, nhöng vaãn coù duøng töï taâm voâ vi maø

töï töù ñeå ñaït quaû Thaùnh, khoâng truï nhò thöøa, maø ñi vaøo con ñöôøng Boà taùt, veà sau nhaát ñònh

khaép nôi seõ thaønh Phaät Boà ñeà. Boà taùt Ñaïi Löïc noùi “Ngöôøi nhö theá Phaät khoâng theå nghó baøn.

Chaúng xuaát gia maø khoâng phaûi chaúng xuaát gia. Vì sao vaäy? Hoï ñaõ vaøo Nieát baøn, maëc aùo

Nhö Lai, ngoài toaø Boà ñeà. Ngöôøi nhö theá, ñeán caû Sa moân cuõng phaûi cung kính cuùng döôøng”.

Tinh thaàn naøy ñaõ taùc ñoäng maïnh vaøo taâm thöùc cuûa Traàn Thaùi Toâng trong vieäc ñeà ra

caùc chuû tröông xaây döïng ñaát nöôùc Ñaïi Vieät. Taïi ñaây, chuùng ta ñaõ coù caâu traû lôøi, taïi sao nhaø

vua vieát chuù giaûi baûn kinh naøy. Theo Traàn Thaùi Toâng, vaán ñeà coát loõi ñôøi soáng Phaät giaùo,

theo neáp soáng Thieàn laø caàn phaûi xöû lyù taâm “bieän taâm”, khoâng phaân bieät ñoái töôïng ñoù laø ai

trong ñôøi soáng thöïc tieãn. Thöïc chaát, taâm voán trong saùng. Theá nhöng, trong ñôøi soáng thì voâ

soá khaùch traàn phieàn naõo cöù ñeo baùm taâm, chuùng bieåu hieän ra beân ngoaøi baèng caùc haønh vi

saùt sinh, troäm caép, taø daâm, noùi doái, uoáng caùc chaát gaây say… Toäi loãi vaø nghieäp quaû ñem laïi

cho mình vaø ngöôøi khaùc thaät laø nhieàu voâ keå nhö Luïc thôøi saùm hoái khoa nghi moâ taû. Theá

neân, kinh Kim Cöông tam muoäi môùi ñöa ra phöông thöùc tu taäp ñeå taâm khoâng coøn bò caùc

khaùch traàn baùm víu, nghóa laø “chuyeån chö tình thöùc nhaäp Am ma la.” [333, 31] (H 35)

(Chuyeån caùc tình thöùc vaøo Am ma la) [333, 34] trôû veà baûn taâm thanh tònh.

Am ma la (AØmara Vijnaøna) noùi cho ñuû laø Am ma la thöùc. Kinh ñieån Nguyeân thuyû chæ

ñeà caäp ñeán saùu thöùc, nhöng caùc kinh Ñaïi thöøa thì noùi taùm thöùc, ngoaøi saùu thöùc coøn coù theâm

maït na vaø a laïi da thöùc. Rieâng kinh Kim Cöông tam muoäi thì ñeà caäp theâm moät thöùc thöù

chín laø am ma la. Saùu thöùc ñaàu, ai cuõng bieát, nhö maét duyeân saéc traàn khôûi leân söï phaân bieät

goïi laø nhaõn thöùc, tai xuùc chaïm vôùi thanh traàn khôûi leân nhó thöùc… cho ñeán yù duyeân phaùp

traàn khôûi leân phaân bieät buoàn vui, thöông gheùt, goïi laø yù thöùc. Thöùc thöù baûy laø thöùc maït na,

goïi laø yù hay yù caên, coøn coù teân laø truyeàn toáng thöùc, coù coâng naêng truyeàn toáng, thu thaäp

nhöõng gì cuûa saùu thöùc tröôùc doàn vaøo. Thöùc thöù taùm laø a laïi da hay coøn goïi taøng thöùc. Thöùc

thöù saùu hay yù thöùc, khi coù khi khoâng, khi daáy leân hoaït ñoäng, khi laéng aån vaøo maït na, neân

goïi laø maït na laø yù caên, töùc laø goác cuûa yù. Thöùc maït na khoâng coù coâng duïng nhieàu chæ baùm

thöùc thöù taùm laøm ngaõ. Taøng thöùc, töùc caùi kho dung chöùa taát caû nhöõng gì maét thaáy, tai nghe,

muõi ngöûi… goïi chung laø chuûng töû. Thöùc a laïi da chöùa ñöïng chuûng töû xaáu laãn toát… khoâng löïa

choïn, khoâng khen cheâ. Khi caùc chuûng töû hieän haønh thì chuùng ta nhôù bieát laïi. Do thöùc a laïi

da chöùa ñöïng heát thaûy neân coøn goïi laø taøng thöùc. Thöùc thöù chín cuõng khoâng ngoaøi thöùc thöù

taùm. Theo quan ñieåm kinh Laêng Giaø giaûi thích, thöùc thöù taùm goïi laø Nhö lai taøng, thöùc thöù

chín laø Khoâng Nhö lai taøng. Nhö lai taøng töùc laø kho cuûa Phaät. Thöùc thöù taùm khoâng coù maát;

vì noù chöùa laãn loän nhöõng chuûng töû thieän aùc neân noù ñaåy ñöa chuùng ta ñeán caùc nôi theo

nghieäp chuûng töû chöùa trong noù. Con ngöôøi caàn chuyeån hoùa baèng caùch taåy röûa, loaïi tröø caùc

chuûng töû aùc ñeå taøng thöùc ñöôïc trong saïch. Do vaäy, thöùc naøy coù teân laø thöùc am ma la, töùc laø

thöùc thöù chín. Noù coøn coù nhieàu teân khaùc nöõa: thanh tònh thöùc, voâ caáu thöùc, chaân nhö thöùc,

Nhö lai taïng thöùc hay baïch tònh thöùc. Baïch laø traéng, tònh laø saïch. Tuy thöùc am ma la coù

nhieàu teân, nhöng coù nghóa chung laø thanh tònh. Thöùc thöù taùm chöùa caùc chuûng töû caáu nhieãm

goïi laø taøng thöùc; khi taåy röûa, loaïi tröø chuùng, goïi laø am ma la thöùc. Hieåu roõ nhö theá, môùi

thaáy quan ñieåm “Chuyeån caùc tình thöùc vaøo am ma la” laø ñuùng. Thöùc naøy tính baûn nhieân

thanh tònh, laø tính Phaät cuûa con ngöôøi. Moïi buïi baëm beân ngoaøi “khaùch traàn” caàn huyû dieät,

ñöøng cho chuùng coù cô hoäi xaâm nhaäp vaøo caùi taâm thanh tònh. Ñaây chính laø quan ñieåm Kim

Cöông tam muoäi maø nhaø vua chuù giaûi: “Thaâm tín chuùng sinh khoâng khaùc nhau veà chaân tính,

khoâng moät cuõng khoâng cuøng, chæ vì bò khaùch traàn laøm che laáp” [333, 33]. Cuoäc soáng coù raát

nhieàu söï bieán ñoäng vaø con ngöôøi caàn phaûi chuû ñoäng ñeå loaïi tröø caùc khaùch traàn. Khoâng gì

khaùc hôn laø thöïc thi neáp soáng ñaïo, höôùng ñeán söï giaùc ngoä.

Töø moät cô sôû lyù luaän nhö theá, Traàn Thaùi Toâng vieát moät loaït taùc phaåm Thieàn hoïc

trình baøy veà nhaän thöùc luaän vaø baûn theå luaän höôùng ñeán moïi thaønh phaàn trong xaõ hoäi keå caû

giôùi Phaät giaùo. Ngoaøi caùc phaåm nhö Khoùa hö luïc, Thieàn Toâng chæ nam töï… chuùng ta cuõng

bieát ñeán boán vaên baûn khaùc nöõa. Ñoù laø Phoå thuyeát Töù sôn, Phoå thuyeát saéc thaân, Phoå khuyeán

phaùt Boà ñeà taâm, Phoå thuyeát Höôùng thöôïng nhaát loä. Noäi dung boán baøi phoå thuyeát naøy laïi

phaûn aùnh vaán ñeà saéc thaân. Giaûi quyeát vaán ñeà saéc thaân laø giaûi quyeát caùc vaán ñeà khaùc lieân

quan ñeán trieát lyù nhaân sinh con ngöôøi. Tueä Trung, Traàn Thaùnh Toâng khoâng chæ xöû lyù taâm

baèng caùch bieän taâm taåy röûa khaùch traàn maø coøn ñeà xuaát theâm quan ñieåm “Hoøa quang ñoàng

traàn” ñeå con ngöôøi tröïc tieáp ñi vaøo ñôøi maø laøm cho ñôøi theâm saùng töôi. Ñeán khi Traàn

Nhaân Toâng trôû thaønh Sô Toå cuûa Thieàn phaùi thì chuû thuyeát “Cö traàn laïc ñaïo” hình thaønh vaø

ñi vaøo thöïc tieãn maø sau naøy trôû thaønh tö töôûng chính cuûa Thieàn phaùi noùi chung.

2.2.2. Chuû thuyeát Cö traàn laïc ñaïo

Neáu tröôùc ñaây, Traàn Thaùi Toâng ñaõ choïn kinh Kim Cöông vaø Kim Cöông tam muoäi

roài chuù giaûi noù ñeå laøm cô sôû lyù luaän bieän taâm, thöïc thi ñôøi soáng höôùng noäi tröôùc moät boái

caûnh lòch söû caû daân toäc ra söùc chaán höng ñaát nöôùc thì ñeán Traàn Nhaân Toâng chuû tröông boå

sung theâm moät soá quan ñieåm ñöôïc ñuùc keát töø caùc baûn kinh Ñaïi thöøa laøm cô sôû lyù luaän tieàn

ñeà hình thaønh chuû thuyeát Cö traàn laïc ñaïo phuïc vuï cho ñöôøng loái hoaït ñoäng Thieàn phaùi,

goùp phaàn xaây döïng phaùt trieån ñaát nöôùc phoàn vinh.

Thöïc teá, vaøo nhöõng naêm tröôùc vaø sau trieàu Lyù töùc laø 1009, 1020, 1034, 1295 caùc baûn

kinh Ñaïi thöøa ñaõ ñöôïc du nhaäp vaøo nöôùc ta vaø ñeán naêm 1295 thì vua Traàn môùi cho khaéc

in roäng raõi. Phaät giaùo thôøi Lyù - Traàn höng thònh vôùi vieäc caùc vua ñöùng ra laäp theâm Thieàn

phaùi. Lyù Thaùnh Toâng laäp ra phaùi Thaûo Ñöôøng vôùi chuû tröông tuøy tuïc. Traàn Nhaân Toâng laäp

ra phaùi Truùc Laâm khoâng chæ chuû tröông tuøy tuïc maø coøn nhaäp theá tích cöïc [94, 306]. Ñieàu

ñaùng noùi laø Thieàn phaùi Truùc Laâm khoâng nhö caùc Thieàn phaùi Trung Hoa, vaãn laáy vieäc

nghieân cöùu, hoïc taäp kinh ñieån ñeå laøm cô sôû y cöù vieäc haønh trì chöùng ngoä. Ñoïc laïi toaøn boä

vaên baûn cuûa Thieàn phaùi, chuùng ta seõ thaáy nhöõng baûn kinh nhö Kim Cöông, Kim Cöông

tam muoäi chuù giaûi, Laêng Nghieâm, Baùt Nhaõ, Hoa Nghieâm ñöôïc xem laø cô sôû lyù luaän ñeå hình

thaønh neân chuû thuyeát Cö traàn laïc ñaïo chi phoái toaøn boä tö töôûng Thieàn phaùi. Baèng caùch naøy

hay caùch khaùc, caùc thieàn gia, thieàn sö ñaõ tham cöùu, giaûng thuyeát ñaïo lyù Thieàn treân cô sôû

Thieàn - Giaùo song haønh.

Traàn Thaùi Toâng y cöù vaøo kinh ñieån Ñaïi thöøa, nhaát laø Kinh Kim Cöông vaø Kim

Cöông tam muoäi chuù giaûi ñeå laøm cô sôû giaûi quyeát caùc vaán ñeà lyù luaän vaø thöïc tieãn ñang xaûy

ra tröôùc cuoäc soáng. Tueä Trung ñaõ y cöù kinh Baùt Nhaõ, Hoa Nghieâm dieãn giaûi quan ñieåm tuøy

tuïc cuûa Thöôøng Chieáu thaønh hoøa quang ñoàng traàn ñeå chaán höng ñaát nöôùc vaø ñaïo phaùp.

Con ngöôøi caàn quay veà soáng thöïc taïi baây giôø vaø taïi ñaây. Nhö vaäy, thöïc taïi noù voán voâ

thöôøng, huyeãn aûo bieán dòch theo tö duy phaân bieät cuûa con ngöôøi. Duø Phaät giaùo tuyeân boá

thöïc taïi laø Khoâng, Khoâng trong nghóa khoâng phaân bieät, khoâng coù söï tham döï cuûa trí oùc luaän

lyù, cuûa caùc thöùc, chöù khoâng phaûi laø hö voâ, troáng roãng; caùi thöïc taïi naøy ñöôïc kinh Laêng Giaø

xaùc nhaän: “Theá giôùi cuûa hö nguïy naøy chính laø thöôøng haèng, chính laø chaân lyù.”.

Cho neân, Tueä Trung haèng soáng thöïc taïi ñeå ñoàng nhaát thöïc taïi maø khoâng coù söï phaân

bieät caùc phaïm truø: giöõa Phaät vaø chuùng sinh, phieàn naõo vaø Boà ñeà, Nieát baøn vaø sinh töû trong

baøi Phaät taâm ca; giöõa meâ vaø ngoä, giöõa saéc vaø khoâng qua baøi Meâ ngoä baát dò; giöõa phaøm vaø

thaùnh, giöõa thieäân vaø aùc trong baøi Phaøm Thaùnh baát dò… Kinh nghieäm cho thaáy, theå chöùng

thöïc taïi moät caùch troïn veïn khi naøo taâm thöùc böôùc ra khoûi voøng luaån quaån phaân bieät “nhò

kieán” ñeå an nhieân töï taïi maø Traàn Nhaân Toâng taâm ñaéc trong Thöôïng só haønh traïng: “Hoãn

tuïc hoaø quang, döõ vaät vò thöôøng xuùc ngoã.” [333, 542] (H 36) (Ta troän laãn cuøng theá tuïc, hoøa

cuøng aùnh saùng, ñoái vôùi moïi vaät chöa töøng xuùc phaïm hay traùi ngöôïc.” [333, 545]. Hay noùi

caùch khaùc caùi taâm maø Traàn Nhaân Toâng khen ngôïi Thöôïng só chính laø caùi taâm cuûa vaïn

phaùp nhö trong baøi Phaät taâm ca dieãn ñaït “Vaïn phaùp chi taâm töùc Phaät taâm, Phaät taâm khöôùc

döõ ngaõ taâm hieäp. Phaùp nhó nhö nhieân caéng coå kim.” [333, 272] (H 37) (Taâm cuûa muoân loaøi

töùc Phaät taâm, Taâm Phaät taâm ta cuøng kheá hôïp, Phaùp vaãn y nguyeân suoát coå kim.) [333, 277].

Caùi taâm vaïn phaùp chính laø taâm Phaät, taâm Phaät laïi hôïp nhaát vôùi taâm ta. Caùi nguyeân lyù

aáy cuõng laø nguyeân lyù cuûa Taâm aán cuûa chö Phaät truyeàn trao cho Toå, Toå Toå töông truyeàn.

Ñaáy laø phaùp vaãn nhö theá, laø “phaùp nhó nhö nhieân”, laø “nhö thò töôùng, nhö thò tính, nhö thò

theå, nhö thò löïc, nhö thò taùc, nhö thò nhaân, nhö thò duyeân, nhö thò quaû, nhö thò baùo, nhö thò

baûn maït cöùu kính” [xem 133] (H 38) maø kinh Phaùp Hoa dieãn ñaït, laø yù nghóa ñích thöïc cuûa

thöïc taïi, cuûa söï söï voâ ngaïi trong kinh Hoa Nghieâm tuyeân thuyeát. Thöïc taïi aáy löøng löïng ra

ñaáy, töø xöa ñeán nay, phoâ baøy moïi nôi, moïi luùc maø sau naøy Traàn Nhaân Toâng cho laø tuøy

duyeân maø vui vôùi ñaïo trong Cö traàn laïc ñaïo phuù. Theå chöùng thöïc taïi laø theå chöùng Phaät

taâm, laø töï taïi giaûi thoaùt Nieát baøn ngay giöõa doøng ñôøi cuûa tinh thaàn hoøa quang ñoàng traàn.

Toaøn boä thi tuïng, ñoái cô, ngöõ luïc cuûa Tueä Trung ñeàu theå hieän tö töôûng naøy. Trong baøi

Phoùng cuoàng ngaâm, oâng vieát “Cô taéc xan heà hoøa la phaïn, Khoán taéc mieân heà haø höõu höông.

Höùng thôøi xuy heà voâ khoång ñòch, Tónh xöù phaàn heà giaûi thoaùt höông.” [333, 278] (H 39) (Ñoùi

thì aên chöø, côm tuøy yù, Meät thì nguû chöø, laøng khoâng laøng. Höùng leân chöø, thoåi saùo khoâng loã,

Laéng xuoáng chöø, ñoát giaûi thoaùt höông.) [333, 280].

Do ñoù, Traàn Nhaân Toâng vieát Cö traàn laïc ñaïo phuù, Ñaéc thuù laâm tuyeàn thaønh ñaïo ca

vaø caùc taùc phaåm khaùc nöõa, trong ñoù giaù trò lyù luaän Cö traàn laïc ñaïo trôû thaønh heä tö töôûng

chính cho Thieàn phaùi hoaït ñoäng trong moät boái caûnh lòch söû nöôùc ta luoân phaûi ñoái dieän vôùi

caùc cuoäc chieán tranh veä quoác. Khoâng chæ ba laàn quaân daân ta chieán thaéng quaân Nguyeân

Moâng maø ñeán cuoái theá kyû thöù XVIII vôùi nhöõng chieán thaéng Ngoïc Hoài, Ñoáng Ña oanh lieät

cuûa quaân daân Taây Sôn, trong ñoù noåi baät nhöõng göông maët Phaät töû töï nhaän mình laø ngöôøi

thöøa keá truyeàn thoáng Truùc Laâm nhö Thöôïng thö Tænh Phaùi haàu tieán só Ngoâ Thì Nhaäm laø

thieàn sö Haûi Löôïng vaø Höông Lónh Baù tieán só Nguyeãn Ñaêng Sôû laø thieàn sö Haûi AÂu… [294,

272 - 273]. Baøi keä keát thuùc baøi phuù Cö traàn laïc ñaïo thaâu toùm toaøn boä tö töôûng cuûa Thieàn

phaùi:

“Cö traàn laïc ñaïo thaû tuøy duyeân, (Cö traàn vui ñaïo haõy tuøy duyeân,

Cô taéc xan heà khoán taéc mieân. Ñoùi cöù aên no, meät nguû lieàn.

Gia trung höõu baûo höu taàm mòch, Baùu saün trong nhaø thoâi khoûi kieám,

Ñoái caûnh voâ taâm maïc vaán Thieàn.” Voâ taâm tröôùc caûnh, hoûi gì Thieàn.)

[333, 510] (H 40) [333, 510]

Theo Ñoaøn Thò Thu Vaân trong baøi “Tueä Trung Thöôïng só vaø Thieàn phong ñôøi Traàn”

[194; 24] thì tinh thaàn baøi keä laø toân chæ cuûa Sô Toå vaø cuõng laø tö töôûng cuûa nhaát quaùn cuûa

Thieàn phaùi ñöôïc theå hieän qua boán ñieåm: 1. Haõy neân soáng hoøa mình vôùi ñôøi, khoâng caâu

chaáp. 2. Haønh ñoäng tuøy duyeân, töùc laø laøm vieäc caàn laøm, ñuùng luùc phaûi laøm vaø khoâng traùi

quy luaät töï nhieân. 3. Töï tin vaøo mình, trôû veà khôi daäy tieàm löïc cuûa chính mình, khoâng tìm

caàu tha löïc. 4. Khoâng noâ leä vaøo baát cöù caùi gì, duø Thieàn hay Phaät. Ñeå ñöôïc nhö vaäy, caùc

nhaø tö töôûng Thieàn phaùi ñaõ coù caû quaù trình hoaït ñoäng vaø ñuùc keát töø thöïc tieãn trong tieán

trình hình thaønh tö töôûng Cö traàn laïc ñaïo ñi töø tuøy tuïc cuûa Thöôøng Chieáu (ñôøi Lyù), roài ñeán

bieän taâm cuûa Traàn Thaùi Toâng chuyeån qua hoøa quang ñoàng traàn cuûa Thöôïng só sau cuøng laø

tuøy duyeân laïc ñaïo cuûa Traàn Nhaân Toâng, roài Phaùp Loa, Huyeàn Quang tieáp tuïc trieån khai ñi

vaøo thöïc tieãn xaõ hoäi, ñoùng goùp cho ñôøi, cho ñaïo moät caùch toát ñeïp.

Thöïc teá, cuoái ñôøi Lyù vaø ñaàu Traàn, nöôùc ta ñang phaûi ñoái dieän caùc vaán ñeà khuûng

hoaûng khieán thieàn sö Ñaïo Hueä than “Loaïn laïc töù tung do tham aùi maø tôùi.” [259, 576].

Nhöõng ngöôøi coù öu tö ñoái vôùi tieàn ñoà Daân toäc vaø Phaät giaùo nhö Trí Baûo, Tín Hoïc, Trí

Nhaøn ñaõ ñöa ra bieän phaùp keâu goïi moïi ngöôøi ñöøng ñeå lôïi nhieãm cuoán huùt vaøo côn loác tham

aùi. AÙi laø noùi leân khuynh höôùng mang tính caù nhaân chuû ñoäng. Coøn nhieãm noùi ñeán söï töông

taùc giöõa caù nhaân vaø taäp theå maø ñoâi khi baûn thaân khoâng laøm chuû ñöôïc. Ham muoán thuï

höôûng duïc laïc trôû thaønh teä naïn mang tính heä thoáng. Bieän phaùp giaûi quyeát laø keâu goïi “Coù

lôïi coù nhieãm thì Boà taùt khoâng laøm; khoâng lôïi, khoâng nhieãm thì Boà taùt laøm” [259, 608] nhaèm

cöùu vaõn khuûng hoaûng. Caùc thieàn sö giai ñoaïn naøy ñaõ yù thöùc ñi tìm moät höôùng ñi môùi cho

Phaät giaùo. Keát quaû, Thieàn phaùi Thaûo Ñöôøng ra ñôøi, giôùi xuaát gia khoâng coøn ñoùng khung

hoaït ñoäng trong ngoâi chuøa, hoï cuõng keát hôïp vôùi Phaät töû tham gia coâng taùc xaõ hoäi. Cuoäc

soáng cuûa giôùi xuaát gia töø ñaây naëng tính theá tuïc. Chuû tröông tuøy tuïc hình thaønh vaø ñi vaøo ñôøi

soáng thöïc tieãn. Tröôøng Nguyeân chuû tröông “Taïi quang taïi traàn, thöôøng ly quang traàn”

[256, 228] (H 41), xaùc ñònh con ngöôøi phaûi soáng vaø hoaït ñoäng trong cuoäc ñôøi. Tueä Trung

laø ngöôøi trieån khai maïnh meõ nhaát sau khi Thöôøng Chieáu ñeà xuaát soáng tuøy tuïc laøm phöông

chaâm hoaït ñoäng cho höôùng ñi môùi cuûa Phaät giaùo theá söï.

Theo Thieàn uyeån taäp anh, Thöôøng Chieáu nguyeân laø vieân quan trieàu Lyù Cao Toân,

theo hoïc vaø noái phaùp vôùi thieàn sö Quaûng Nghieâm. Qua quaù trình tu hoïc, oâng ñuùc keát “Roõ

taâm mình maø tu ñaïo, thì ít söùc maø deã thaønh; khoâng roõ taâm maø tu ñaïo, thì chæ phí coâng voâ ích

maø thoâi.” [256, 238-239]. YÙ oâng noùi, khi roõ taâm mình laø thaáy ñöôïc söï lieân heä giöõa chuû theå

vaø ñoái töôïng nhaän thöùc. Soáng trong moät xaõ hoäi loaïn ly, vaøo nhöõng naêm thaùng cuoái ñôøi Lyù,

ñaàu ñôøi Traàn, giôùi Phaät giaùo phaûi yù thöùc veà mình ñeå coù thaùi ñoä soáng bieát giöõ ñaïo vaø gaùnh

vaùc vieäc ñôøi. Quan ñieåm cuûa oâng laø phaûi tuøy tuïc. Tuøy tuïc laø soáng theo vôùi ñôøi maø vaãn giaùc

ngoä. Ñieåm naøy Tröôøng Nguyeân cuõng baøn ñeán vôùi khaùi nieäm taïi quang taïi traàn, nhöng lyù

do vì sao thì Tröôøng Nguyeân khoâng phaùt bieåu roõ. Thöôøng Chieáu ñaõ boå sung baèng caùch

dieãn ñaït khaù roõ vôùi quan ñieåm tuøy tuïc khi ngöôøi hoïc troø hoûi veà phaùp thaân: “Taïi theá vi nhaân

thaân, Taâm vi Nhö Lai taïng. Chieáu dieäu thaû voâ phöông, Taàm chi caùnh tuyeät khoaùng.” [270,

150] (H 42) (Taïi theá laøm thaân ngöôøi, Taâm laø taïng Nhö Lai. Chieáu ngôøi khaép moïi coõi, Vaéng

boùng luùc tìm toøi.) [256, 240].

Phaùp thaân hay töï tính giaùc ngoä ñöôïc Thöôøng Chieáu goïi laø Nhö Lai taïng thì toàn taïi

khaép nôi. Coù ñieàu, con ngöôøi toàn taïi qua xaùc thaân nguõ uaån, vieäc xaùc laäp xaùc thaân trôû neân

quan troïng ñoái vôùi oâng. Traàn Thaùi Toâng sau naøy cuõng chuù troïng vaán ñeà saéc thaân khi ñi tìm

söï giaùc ngoä. Quan ñieåm naøy coù ñöôïc laø do Thöôøng Chieáu vaø caùc nhaø tö töôûng Thieàn phaùi

ñaõ bieát y cöù vaøo tö töôûng Ñaïi phöông quaûng Hoa Nghieâm kinh soá 52 ÑTK 279 tôø 275b 17-

18 “Moät laø taát caû, taát caû laø moät” ñeå laøm cô sôû lyù luaän, nhaát laø vaän duïng vaøo ñôøi soáng, thöïc

thi coâng vieäc hoä nöôùc an daân: “Nhö moät loã chaân loâng, bieán khaép caû phaùp giôùi, taát caû loã

chaân loâng thaûy ñeàu nhö theá. Neân bieát khoâng coù moät chuùt naøo maø khoâng coù thaân Phaät.” [256,

239]. Vaäy, phaùp thaân chính laø Phaät thaân, laø thaân sinh dieät cuûa con ngöôøi. Ñaây laø ñieåm môùi

cuûa Thöôøng Chieáu vaø caùc vò Thieàn phaùi. Khoâng coù söï taùch rôøi giöõa saéc thaân con ngöôøi

giaùc ngoä vaø thaân theå sinh dieät. Veà vaán ñeà naøy, thieàn sö Thieän Hoäi ñaõ chæ giaùo hoïc troø cuûa

mình laø thieàn sö Vaân Phong “Chính trong sinh töû môùi naém ñöôïc söï khoâng sinh töû.” [256,

178]. Con ngöôøi coù theå giaùc ngoä ngay trong ñôøi soáng thöôøng nhaät cuûa chính mình.

Khi ñeà ra chuû tröông tuøy tuïc, ngoaøi vieäc y cöù nhieàu baûn kinh Ñaïi thöøa, roõ neùt nhaát

vaãn laø Hoa Nghieâm, Thöôøng Chieáu vaø sau naøy Thaùi Toâng, Tueä Trung vaø Tam Toå coøn

thöøa höôûng caû moät quaù trình chuaån bò cuûa hai doøng Thieàn Phaùp Vaân vaø Kieán Sô nhö laø xu

theá phaùt trieån taát yeáu cuûa tö töôûng Phaät giaùo Vieät Nam trong doøng chaûy lòch söû cuûa daân

toäc. Moät xu theá Phaät giaùo môùi maø moãi luùc caøng nhaán maïnh roõ neùt vai troø cuûa xaùc thaân

hieän höõu trong quaù trình ñi tìm söï giaùc ngoä, hay noùi caùch khaùc laø khoâng theå giaùc ngoä neáu

töø boû xaùc thaân con ngöôøi. Chaân lyù chæ hieän khôûi cho baát cöù ai tìm thaáy trong ñôøi soáng thöïc,

chöù khoâng ôû ñaâu xa caû. Vaø nhö theá, duø taêng hay tuïc ôû trong chuøa hay ngoaøi xaõ hoäi ñeàu coù

theå ngoä ñaïo. Veà ñieåm naøy, Thöôøng Chieáu vaø Thieàn phaùi ñaõ tieáp thu tö töôûng Thaûo Ñöôøng.

Moät doøng Thieàn coù nhieàu thieàn gia laø cö só ngoä ñaïo gaùnh vaùc vieäc nöôùc vieäc daân, nhö

Thöôøng Chieáu mong muoán “Ñaïo baûn voâ nhan saéc, Taân tieân nhaät nhaät khoa.” [270, 151]

(H 43) (Ñaïo voán khoâng nhan saéc, Ngaøy ngaøy môùi môùi khoe.) [256, 240].

Ñaây cuõng cô sôû ñeå lyù giaûi caùc ñeä töû cuûa Thöôøng Chieáu thöôøng laø nhöõng cö só taïi gia

chöùng ngoä, tieâu bieåu nhaát laø Thoâng Thieàn cuõng ngoä ñaïo treân neàn taûng nhaän thöùc luaän tuøy

tuïc. Vaø Thöôøng Chieáu cuõng xaùc nhaän vôùi Thaàn Nghi ngay caû trong sinh töû cuõng tuøy tuïc

nhö ñaõ baøn ôû muïc 1.1.3. Ñieàu naøy cung caáp moät cô sôû lyù luaän môùi cho moät neàn Phaät giaùo

môùi ñang hình thaønh vôùi chuû thuyeát Cö traàn laïc ñaïo maø sau naøy Traàn Nhaân Toâng ñeà

xöôùng. Tröôùc maét, chuû tröông tuøy tuïc ñöôïc nhöõng ngöôøi keá thöøa Thöôøng Chieáu haàu heát laø

nhöõng cö só nhö Thoâng Thieàn, sau ñoù qua Töùc Löï, roài ÖÙng Thuaän, ñeán Tieâu Dieâu, roài ñeán

Tueä Trung vaø ñöôïc caùc vua ñaàu nhaø Traàn vaän duïng ñeå thoaùt caûnh phaân ly vaø ñaùnh tan ñeá

cheá Nguyeân Moâng ra khoûi ñaát nöôùc. Trong ñoù, Tueä Trung laø ngöôøi coù söï ñoùng goùp lôùn

cho ñaát nöôùc qua hai cuoäc chieán choáng quaân Nguyeân Moâng vaø cuõng laø ngöôøi truyeàn taâm

aán cho Traàn Nhaân Toâng. Vaø Sô Toå trieån khai chuû thuyeát Cö traàn laïc ñaïo laøm tö töôûng

chính cho caû Thieàn phaùi hoaït ñoäng.

Phaät giaùo chuû tröông bình ñaúng. Baát cöù ai tu haønh cuõng coù khaû naêng chöùng ñaït thaønh

Phaät. Chaân lyù thì khoâng naèm trong Phaät giaùo maø naèm trong cuoäc soáng. Theo kinh Kim

Cöông ghi “Tri ngaõ thuyeát phaùp nhö phieät duï giaû, phaùp thöôïng öng xaû, haø huoáng phi phaùp.”

[312, 48] (H 44) (Phaät baûo, Ta thuyết phaùp ví nhö chieác beø ñöa ngöôøi sang soâng, chính

phaùp coøn boû ñi huoáng hoà laø phi phaùp) môùi coù theå giaùc ngoä. Vaø tinh thần của kinh naøy cuõng

nhaán maïnh “Nhaát thieát höõu vi phaùp, giai thò Phaät phaùp.” (H 45) (Taát caû caùc phaùp höõu vi

ñeàu laø Phaät phaùp). Töø ñaây, Traàn Nhaân Toâng xaây döïng chuû thuyeát Cö traàn laïc ñaïo ñeå laøm

toân chæ hoaït ñoäng Thieàn phaùi. Thoâng qua baøi phuù Cö traàn laïc ñaïo, tö töôûng ôû ñôøi maø vui

vôùi ñaïo, caøng laøm saùng toû tinh thaàn tuøy duyeân ñeå con ngöôøi an truù vôùi ñaïo. Ngay caâu môû

ñaàu cuûa hoäi thöù nhaát, Sô Toå ñaõ cho bieát phaïm truø ñôøi vaø ñaïo ñöôïc xaùc ñònh theo quan

ñieåm môùi maø caùc Thieàn phaùi Trung Hoa chöa töøng ñeà caäp ñeán “Mình ngoài thaønh thò, neát

duïng sôn laâm.” [333, 505] (N 46).

Coù theå hieåu ñôøi laø thaønh thò, ñaïo laø sôn laâm. Tuy vaäy, cuoäc soáng thöïc tieãn cho thaáy,

moät ngöôøi duø ôû thaønh thò gaùnh vaùc bao nhieâu vieäc ñôøi, song hoï bieát xöû lyù coâng vieäc vôùi

loøng trong saïch chaúng khaùc gì ñang ôû nôi nuùi röøng. Ñaây chính laø quan ñieåm “maïc vaán ñaïi

aån tieåu aån, höu bieät taïi gia, xuaát gia” [333, 62] (H 47) “chaúng hoûi ñaïi aån, tieåu aån, ñaâu phaân

bieät taïi gia, xuaát gia” [333, 65] nhö Traàn Thaùi Toâng ñeà xuaát trong Phoå khuyeán Phaùt Boà ñeà

taâm vaên. Xöa nay, moïi ngöôøi ñeàu bieát ñaïi aån chính laø soáng ôû thaønh thò nhoän nhòp maø giöõ

loøng trong saùng, coøn tieåu aån laø soáng ôû nuùi röøng ñeå trau doài baûn thaân ñeán choã hoaøn thieän.

Ngöôøi Phaät töû Ñaïi Vieät thôøi Traàn chæ tuøy duyeân, tuøy thuaän vaøo söï phaân coâng cuûa xaõ hoäi

theo khaû naêng cuûa mình maø theå hieän ñôøi soáng ñaïo: “Döùt tröø nhaân ngaõ, thì ra thöïc töôùng

kim cöông; Döøng heát tham saân, môùi laûu loøng maàu vieân giaùc.” [333, 505] (N 48).

Theá neân, Thaùi Toâng ñaõ thöïc thi lôøi khuyeân cuûa Quoác sö Phuø Vaân maø ñaït ñöôïc söï

giaùc ngoä. Töø ñoù, Traàn Nhaân Toâng cho raèng khoâng phaûi ñeán nuùi Caùnh Dieàu cuûa Yeân Töû

hay taïi Am Saïn cuûa Ñoâng Sôn maø coù söï giaùc ngoä. Nhöõng danh lam thaéng caûnh aáy chæ laø

nôi con ngöôøi quy höôùng, chieâm ngöôõng veû ñeïp cuûa non soâng maø tu taâm döôõng tính, nhö

Huyeàn Quang ñaõ khaéc hoïa trong baøi Vònh Vaân Yeân töï phuù [333, 711]. Söï giaùc ngoä hieän

höõu ngay giöõa ñôøi. Tuy nhieân, Nhaân Toâng khoâng cöïc ñoan phuû nhaän cuoäc soáng thanh tònh

cuûa röøng nuùi, chính vua ñaõ nhieàu laàn vaøo nuùi Yeân Töû, Vuõ Laâm ñeå an truù taâm thöùc maø ta

thaáy ñöôïc trong Ñaéc thuù laâm tuyeàn thaønh ñaïo ca ñaõ vieát: “Vöôïn möøng huû hyû, laøm baïn cuøng

ta, Vaéng veû ngaøn kia, thaân loøng hyû xaû.” [333, 533] (N 49).

Nhö vaäy, vaán ñeà quan troïng khoâng phaûi laø soáng ôû thaønh thò hay nuùi röøng maø giaùc

ngoä, nhaát laø ôû giöõa cuoäc ñôøi traàn tuïc coù söï giaùc ngoä môùi ñaùng thaät töï haøo. Chính Traàn

Nhaân Toâng laø ngöôøi tìm thaáy giaùc ngoä ngay giöõa nhöõng ngaøy vôùi cöông vò nhaø laõnh ñaïo

toái cao, ñang raùo rieát chuaån bò ñoái phoù cuoäc chieán tranh do Hoát Taát Lieät tieán haønh vaøo naêm

1287 vaø nhaát laø rôi vaøo thôøi ñieåm khi thaân maãu nhaø vua Traàn Nhaân Toâng maát, nhö söû lieäu

ghi [150, 59] vaø [315, 61 - 63]. Roõ raøng, giöõa bao nhieâu bieán ñoäng vaø phieàn luïy cuûa cuoäc

ñôøi, con ngöôøi coù theå chuyeån hoùa thaân taâm “muoân nghieäp laëng, an nhaøn theå tính.” [333,

505] (N 50), chaúng khaùc naøo Phaùp Loa noùi trong baøi keä Thò tòch [333, 648]. Khi con ngöôøi

caét ñöùt vaïn duyeân haõo huyeàn, töùc laø ñoaïn taän caùc nghieäp ñeå chaám döùt heä luïy. Vaø Phaät

luoân hoùa hieän giöõa ñôøi, moãi ngöôøi chæ caàn ñoaïn xan tham, soáng ñaïo ñöùc vôùi ngöôøi khaùc thì

ai cuõng laø Phaät Thích Ca, Phaät Di Laëc. Ñaây laø giaù trò thieát thöïc maø tö töôûng Cö traàn laïc

ñaïo ñem laïi “Tích nhaân nghì, tu ñaïo ñöùc, ai hay naøy chaúng Thích Ca, Caàm giôùi haïnh, ñoaïn

ghen tham, chæn thöïc aáy laø Di Laëc.” [333, 506] (N 51).

Phaät giaùo Truùc Laâm laø theá. Ngöôøi Phaät töû coù theå soáng vaø trôû thaønh nhöõng vò Phaät

nhö Thích Ca vaø Di Laëc. Chính tö töôûng môùi naøy ñaõ taùc ñoäng vaøo taâm thöùc moïi ngöôøi vôùi

moïi khaû naêng töï tin, ñaày baûn lónh saùng taïo ñeå coáng hieán. Ñaây chính laø tinh thaàn tuyø duyeân

cuûa Thieàn phaùi.

2.2.3. Tinh thaàn tuyø duyeân

Khi ñöùc Phaät Thích Ca chöùng ngoä chaân lyù, thaønh ñaïo laø chöùng ñaït söï thaät duyeân sinh

voâ ngaõ “Caùi naøy coù thì caùi kia coù, Caùi naøy sinh thì caùi kia sinh; Caùi naøy khoâng thì caùi kia

khoâng, Caùi naøy dieät thì caùi kia dieät”. Chính nguyeân lyù naøy, noù quy ñònh ñaëc tröng giaùo lyù

Phaät giaùo vaø söï theå nhaäp tinh thaàn tuyø duyeân vaøo trong ñôøi soáng thöïc tieãn.

Tinh thaàn tuyø duyeân cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm trôû thaønh moät trong nhöõng ñaëc tröng

noåi baät cuûa Thieàn toâng Vieät Nam khi nhìn nhaän noù trong doøng chaûy lòch söû nöôùc nhaø.

Trong baøi Vaøi neùt tìm hieåu veà Traàn Nhaân Toâng, vò Toå saùng laäp doøng Thieàn Truùc Laâm, Maïn

Ñaø La vieát “Tinh thaàn cuûa Thieàn hoïc Truùc Laâm laø Thieàn hoïc daân toäc, nghóa laø moät maët

khoâng ngöøng phaùt trieån taän cuøng khaû naêng giaùc ngoä giaûi thoaùt ñeå vöôn leân ñænh cao cuûa con

ngöôøi: giaùc ngoä giaûi thoaùt hoaøn toaøn; maët khaùc, khoâng ngöøng tích cöïc, xaây döïng an laønh

cho chuùng sinh baèng caùch tröôùc heát phuïc vuï ñaát nöôùc, daân toäc nhöõng ngöôøi gaàn mình vaø coù

aân nghóa ñoái vôùi cuoäc soáng cuûa mình.” [139, 6].

Roõ raøng, Thieàn phaùi Truùc Laâm ñaõ theo tinh thaàn tuyø duyeân maø ñoàng haønh cuøng daân

toäc, goùp phaàn môû ra trang söû huy hoaøng cho thôøi ñaïi. Noù khoâng chæ taïo ra baûn saéc Thieàn

toâng Ñaïi Vieät maø coøn taùc ñoäng vaøo ñôøi soáng chính trò vaên hoùa xaõ hoäi nöôùc nhaø. Vieäc ñònh

höôùng baûo veä chuû quyeàn daân toäc, môû roäng bieân cöông, chaán höng vaên hoùa Ñaïi Vieät cuûa

nhaø Traàn ñeàu mang daáu aán quan ñieåm Phaät giaùo, nhaát laø tö töôûng Cö traàn laïc ñaïo cuûa

Thieàn phaùi. Söï thaønh coâng cuûa nhaø Traàn laø coù caùc oâng vua laõnh ñaïo ñaát nöôùc bieát vaän

duïng tö töôûng Cö traàn laïc ñaïo ñeå tuyø duyeân huy ñoäng söùc maïnh ñoaøn keát toaøn daân. Tieàm

löïc daân toäc tröôùc heát naèm ôû loøng yeâu nöôùc cuûa toaøn daân ñeå xaây döïng Ñaïi Vieät thaønh moät

quoác gia huøng cöôøng maø khoâng coù moät theá löïc naøo ngaên caûn ñöôïc.

Tinh thaàn “tuøy duyeân maø baát bieán, baát bieán maø tuøy duyeân” cuûa kinh Hoa Nghieâm, ñaõ

quy ñònh tính chaát tuyø duyeân maø vui vôùi ñaïo cuûa Thieàn phaùi. Khi Phaät coøn taïi theá, tinh

thaàn naøy ñaõ Phaät ñeà xöôùng “Naøy caùc Tyø kheo, haõy du haønh, vì haïnh phuùc cho quaàn sinh, vì

an laïc cho quaàn sinh, vì loøng thöông töôûng cho ñôøi, vì lôïi ích, vì haïnh phuùc, vì an laïc cho

chö Thieân vaø loaøi ngöôøi.” [121, 126]. Vaø caùc ñeä töû cuûa Phaät töø xöa ñeán nay ñaõ ñi töø thaønh

thò ñeán noâng thoân… ñeå laøm lôïi cho ñôøi. Baøi vaên Caûnh saùch cuûa Quy Sôn (771 - 853) raát

phoå bieán trong caùc Thieàn ñöôøng Vieät Nam ñaõ neâu leân muïc ñích cuûa tinh thaàn tuyø duyeân

khaù roõ “Phuø xuaát gia giaû phaùt tuùc sieâu phöông, taâm hình dò tuïc, thieäu long Thaùnh chuûng,

chaán nhieáp ma quaân, duïng baùo töù aân, baït teá tam höõu” [207, 108] (H 52) (Ngöôøi xuaát gia laø

caát böôùc thì muoán vöôït tôùi phöông cao roäng, taâm tính vaø hình dung khaùc haún theá tuïc, tieáp

noái moät caùch raïng rôõ doøng gioáng cuûa Phaät, laøm cho quaân ñoäi cuûa ma phaùi ruùng ñoäng, vôùi

muïc ñích baùo ñaùp boán aân, cöùu vôùt ba coõi.) [207, 108 - 109].

Phaät giaùo Ñaïi Vieät thôøi Lyù - Traàn laø Phaät giaùo theá söï, laáy chuû tröông tuyø duyeân ñeå ñi

vaøo ñôøi soáng thöïc tieãn. Thoâng Thieàn - ñeä töû cuûa Thöôøng Chieáu ñaõ khaùi quaùt tinh thaàn naøy

nhö sau: “Chæ xem nguõ uaån ñeàu khoâng, töù ñaïi voâ ngaõ, chaân taâm khoâng töôùng, khoâng ñi

khoâng laïi, khi sinh tính khoâng ñeán, khi cheát tính khoâng ñi, troøn ñaày vaéng laëng, taâm caûnh nhö

moät. Chæ caàn tröïc nhaän töùc khaéc nhö theá thì khoâng coøn bò ba ñôøi raøng buoäc” [256, 241]. Vôùi

vieäc quy ñònh noäi dung tuyø duyeân nhö theá, con ngöôøi khoâng nhaát thieát phaûi caïo ñaàu xuoáng

toùc xuaát gia, chæ caàn ngoä caùi lyù naêm uaån laø khoâng, chaân taâm khoâng töôùng… maø vaøo ñôøi

trong moái töông quan ñeå coù thaùi ñoä soáng thích hôïp, coáng hieán cho ñôøi vaø cuõng laø cho ñaïo.

Huoáng nöõa, Thieàn phaùi coøn y cöù kinh Phaùp Hoa [xem 133] laøm cô sôû lyù luaän ñi vaøo ñôøi ñaõ

trôû thaønh neùt ñaëc tröng vôùi lôøi daïy noåi tieáng veà nhieäm vuï cuûa moät vò Phaät laø “khai, thò, ngoä,

nhaäp tri kieán Phaät cho chuùng sinh”. Vaø quan ñieåm vaøo ñôøi aáy tuøy thôøi, tuøy yeâu caàu töøng

giai ñoaïn cuûa lòch söû giao phoù maø Phaät giaùo tham gia ñoùng goùp cho nöôùc nhaø. Noù trôû

thaønh sôïi chæ ñoû xuyeân suoát cho ñöôøng loái Thieàn phaùi hoaït ñoäng töø ñoù vaø sau naøy: “Traàn

tuïc maø neân, phuùc aáy caøng yeâu heát taác; Sôn laâm chaúng coác, hoïa kia thöïc caû ñoà coâng.” [333,

506] (N 53).

Chính tö töôûng tu haønh vaø giaùc ngoä ngay giöõa traàn tuïc ñaõ hình thaønh neân maãu ngöôøi

Phaät töû bieát ñem ñaïo öùng duïng vaøo ñôøi thaät höõu ích. Khoâng chæ Thaùi Toâng maø moät loaït

thieàn sö hay giôùi tu haønh taïi gia cuûa giai ñoaïn naøy ñeàu tích cöïc tham gia vaøo caùc hoaït

ñoäng cuûa ñôøi soáng kinh teá, chính trò cuûa ñaát nöôùc. Hoï coù theå laø nhöõng nhaø tö töôûng chieán

löôïc, töôùng caàm quaân, nhaø thô, thaày thuoác tuøy theo söï phaân coâng vaø khaû naêng cuûa mình

maø saün loøng ñoùng goùp tích cöïc. Hình töôïng naøy laø tieâu bieåu cho maãu ngöôøi Ñaïi Vieät thôøi

ñaïi Ñoâng A noùi chung, chöù khoâng phaûi rieâng gì cho Phaät giaùo. Nhöõng ngöôøi laøm neân söï

nghieäp haøo huøng cuûa daân toäc ta vaøo thôøi naøy haàu heát laø Phaät töû. Hoï coù thaùi ñoä soáng theo

tinh thaàn tuyø duyeân, tuyø thôøi maø vì daân, vì nöôùc, chöù khoâng vì söï giaûi thoaùt rieâng mình.

Tinh thaàn tuyø duyeân maø vui vôùi ñaïo coøn ñöôïc theå hieän vaøo chính saùch ñaïi ñoaøn keát

toaøn daân. Traàn Höng Ñaïo vieát Duï chö tyø töôùng hòch vaên ñeå cuï theå hoùa vaán ñeà ñoù vôùi toaøn

boä töôùng lónh döôùi quyeàn cuûa mình. Coøn Traàn Nhaân Toâng thì vôùi chuû thuyeát Cö traàn laïc

ñaïo, höôùng ñeán vieäc xaây döïng maãu ngöôøi Phaät töû nhaèm baûo veä ñoäc laäp vaø chaán höng ñaát

nöôùc. Moãi khi söï toàn taïi quyeàn lôïi cuûa ngöôøi naøy laø ñieàu kieän nhaân toá cho quyeàn lôïi ngöôøi

kia thì taát caû cuøng phaùt trieån. Töø ñoù, moïi ngöôøi daân hieåu yeâu nöôùc laø yeâu ñaïo; yeâu gia ñình

laø yeâu cha meï, baø con, yeâu vôï choàng, con caùi treû thô; yeâu moä phaàn toå tieân laø yeâu hoàn

thieâng soâng nöôùc nuoâi döôõng con ngöôøi. Vì vaäy, Thieàn phaùi cöù theá maø tuyø duyeân tích cöïc

ñoùng goùp cho ñôøi. Sau thôøi kyø Baéc thuoäc, Ñaïi Vieät khoâng ngöøng vaïch ñònh chính saùch

phaùt trieån ñaát nöôùc baèng caùch môû roäng bôø coõi. Nhaø Lyù ñaõ saùp nhaäp ba chaâu Ñaïi Lyù, Ma

Linh vaø Boá Chính, cuøng vôùi vieäc thaønh laäp Thieàn phaùi Thaûo Ñöôøng. Ñeán ñôøi Traàn, yeâu

caàu phaùt trieån kinh teá, phuïc höng caùc giaù trò vaên hoùa, vieäc gia taêng daân soá trong thôøi bình

trôû neân vaán ñeà haøng ñaàu. Traàn Thaùnh Toâng ñaõ cho pheùp caùc vöông haàu, coâng chuùa, phoø

maõ, cung phi chieâu moä daân ngheøo caùc ñòa phöông khai hoang, daõn daân nhaèm ñaùp öùng

vieäc gia taêng daân soá maø Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö ghi raát roõ “Muøa Ñoâng, thaùng 10 (1266)

xuoáng chieáu cho vöông haàu, coâng chuùa, phoø maõ, cung taàn chieâu taäp daân phieâu taùn khoâng coù

saûn nghieäp laøm noâ tyø ñeå khai khaån ruoäng boû hoang, laäp thaønh ñieàn trang. Vöông haàu coù

trang thöïc töø ñaáy.” [150, 36].

Roõ raøng, söï phaùt trieån ñaát nöôùc sau chieán tranh khieán nhaø Traàn coù chính saùch laâu daøi

veà vaán ñeà daân soá, keùo theo vaán ñeà kinh teá, an ninh chính trò. Boán naêm sau, Traàn Nhaân

Toâng tieáp tuïc söï nghieäp Nam tieán cuûa cha mình laø saùp nhaäp hai chaâu OÂ Maõ vaø Vieät Lyù

vaøo baûn ñoà Ñaïi Vieät. Töø ñaây, Ñaïi Vieät khoâng chæ giaûi quyeát ñöôïc vaán ñeà aùp löïc gia taêng

daân soá maø coøn thieát laäp ñöôïc moät neàn an ninh vöõng maïnh. Veà maët lyù luaän, Thieàn phaùi ra

ñôøi vôùi quan ñieåm Phaät taïi taâm taïo ra söï bình ñaúng veà con ngöôøi giaûi thoaùt, bình ñaúng veà

quyeàn lôïi xaõ hoäi. Khi ñi vaøo hoaït ñoäng thöïc tieãn vôùi tinh thaàn “ôû ñôøi tuyø duyeân maø vui vôùi

ñaïo”, noù ñaõ taùc ñoäng maïnh meõ trong coâng cuoäc Nam tieán cuûa daân toäc. Vaøo naêm 1471,

vua Leâ Thaùnh Toâng ñaõ caém coät moác phía Nam cuûa Toå quoác treân nuùi Ñaù Bia ôû Phuù Yeân,

ñeán trieàu Nguyeãn thì cuoäc Nam tieán môû mang bôø coõi cuûa daân toäc môùi hoaøn thaønh.

Hôn nöõa, coâng cuoäc chaán höng ñaát nöôùc ñoøi hoûi phaûi thöïc hieän vieäc taùi thieát caùc

coâng trình vaên hoùa do keû thuø taøn phaù. Döôùi taùc ñoäng cuûa chuû tröông xaây döïng maãu ngöôøi

Phaät töû lyù töôûng cuûa Thieàn phaùi, moïi ngöôøi daân ñaõ tích cöïc taùi thieát. Trong Cö traàn laïc ñaïo

phuù, Traàn Nhaân Toâng noùi roõ vieäc taùi thieát quoác gia ñoù thaät laø sinh ñoäng: “Döïng caàu ñoø,

gioài chieàn thaùp, ngoaïi trang nghieâm söï töôùng haõy tu.” [333, 508] (N 54). Vieäc Traàn Nhaân

Toâng ñem möôøi ñieàu thieän daïy khaép nôi ñaõ phaûn aùnh chính saùch duøng Chính phaùp ñeå an

daân maø tröôùc ñoù hôn moät nghìn naêm ñaõ ñöôïc ghi vaøo Luïc ñoä taäp kinh. Moät baûn kinh ñöôïc

Phaät giaùo nöôùc ta vaän duïng phuø hôïp vôùi ñaïo lyù truyeàn thoáng. Noù ñöôïc caùc nhaø laõnh ñaïo

quoác gia duøng laøm “phaùp luaät quoác gia” nhaèm ñem laïi söï bình an cho xaõ hoäi. Keát quaû, Toå

quoác sau bao naêm noã löïc kieán thieát quoác gia laø kieán laäp coõi Phaät ngay giöõa coõi ñôøi, ñöôïc

moâ taû qua baøi “Vònh Vaân Yeân töï phuù”ù cuûa Huyeàn Quang maø ta ñaõ bieát. Vaäy laø Thieàn phaùi

vôùi tinh thaàn tuyø duyeân ñaõ goùp phaàn giaûi quyeát moät loaït vaán ñeà ñaët ra cho Phaät giaùo Ñaïi

Vieät, ñaùp öùng caùc nhu caàu ñoøi hoûi cuûa daân toäc.

2.2.4. Phöông thöùc haønh Thieàn tu chöùng

Thieàn phaùi Truùc Laâm chuû tröông soáng ôû ñôøi tuøy duyeân maø vui vôùi ñaïo, thöïc chaát laø

moät cuoäc soáng Thieàn. Thieàn giaû coù theå duøng caùc phöông thöùùc haønh Thieàn khaùc nhau,

nhöng ñeán ñích laø giaùc ngoä, chaân nhö. Traàn Thaùi Toâng, Tueä Trung, Traàn Thaùnh Toâng roài

Traàn Nhaân Toâng, Phaùp Loa, Huyeàn Quang vaø caùc vò thöøa keá Thieàn phaùi ñeàu nhaát quaùn

quan ñieåm nhö theá.

Phöông thöùc Thieàn coù khaùc nhau laø do caên cô, caên trí khaùc nhau, nhöng chaân lyù chæ

laø moät. Do ñoù, moãi taùc phaåm tröôùc taùc cuûa caùc vò trong Thieàn phaùi ñeàu baøn ñeán nhöõng

khía caïnh khaùc nhau veà Thieàn. Ñaëc bieät, caùc taùc phaåm aáy coøn ñeà caäp ñeán nhöõng phöông

thöùc haønh Thieàn ñöôïc höôùng daãn töø thaáp ñeán cao, töø ñôn giaûn ñeán phöùc taïp, hôïp vôùi töøng

caên cô ñoái töôïng tham Thieàn hoïc ñaïo. Muïc ñích cuoái cuøng laø kieán tính thaønh Phaät.

Phöông thöùc ñaàu tieân laø phaùp moân nieäm Phaät. Muïc ñích nieäm Phaät theo Thieàn phaùi

laø loaïi boû nieäm xaáu thay vaøo ñoù laø nieäm toát. Nieäm Phaät ngoõ haàu daäp taét ba nghieäp thaân

khaåu yù. Trong baøi Nieäm Phaät luaän, Traàn Thaùi Toâng vieát “Ö nieäm Phaät thì chaùnh thaân ñoan

toaï, baát haønh taø haïnh, thò töùc thaân nghieäp daõ. Khaåu tuïng chaân ngoân, baát ñaïo taø ngöõ, thò töùc

khaåu nghieäp daõ. YÙ toàn tinh tieán, baát khôûi taø nieäm, thò töùc yù nghieäp daõ.” [333, 84] (H 55)

(Trong luùc nieäm Phaät thaân thaúng ngoài ngay, khoâng laøm vieäc taø, nhö vaäy laø taét ñöôïc nghieäp

thaân. Mieäng tuïng lôøi chaân chính, khoâng noùi ñieàu xaèng baäy, theá laø taét ñöôïc nghieäp mieäng. YÙ

chaêm chuù ôû söï tinh tieán, khoâng naûy sinh yù nghó taø, theá laø taét ñöôïc nghieäp yù.) [333, 85]. Coâng

naêng nieäm Phaät laø theá, nhöng phöông thöùc haønh trì cuûa moãi ñoái töôïng döïa treân söï phaân

chia caên trí cao thaáp. Thöïc teá, trong xaõ hoäi coù ba loaïi trí: thöôïng trí, trung trí, haï trí, öùng vôùi

ba caùch thöùc haønh trì nieäm Phaät.

Caùch thöù nhaát daønh cho baäc thöôïng trí laø nhöõng ngöôøi töï thaân bieát taâm mình chính laø

taâm Phaät, soáng trong buïi traàn maø khoâng nhieãm traàn, khoâng caàn tu nieäm theâm gì caû

“Thöôïng trí giaû, taâm töùc thò Phaät, baát giaû tu thieâm. Nieäm töùc thò traàn, baát dung nhaát ñieåm.

Traàn nieäm baûn tònh, coá vieát nhö nhö baát ñoäng, töùc thò Phaät thaân. Phaät thaân töùc ngaõ thaân thò,

voâ höõu nhò töôùng; töôùng töôùng voâ nhò, tòch nhieân thöôøng toàn, toàn nhi baát tri, thò vi hoaït

Phaät.” [333, 84] (H 56) (Baäc thöôïng trí thì taâm töùc Phaät, khoâng phaûi nhôø theâm söï tu haønh.

YÙ nghó laø buïi traàn khoâng vöôùng moät maûy. YÙ nghó buïi traàn voán tònh, cho neân noùi “nhö nhö

khoâng ñoäng laø thaân Phaät”. Thaân Phaät töùc laø thaân ta, khoâng coù hai töôùng. Töôùng vaø töôùng

khoâng phaûi laø hai, laëng leõ toàn taïi haèng thöôøng. Toàn taïi maø khoâng bieát, ñoù laø Phaät soáng.)

[333, 85].

Caùch thöùc thöù hai daønh cho ñoái töôïng coù caên trí baäc trung. Ngöôùi coù caên trí baäc naøy

thì phaûi huy ñoäng yù chí, duøng nieäm thieän ñeå ñaåy luøi caùc nieäm aùc, khoâng cho chuùng coù cô

hoäi xuaát hieän. Cuoái cuøng, hoï cuõng ñaït ñöôïc trình ñoä nhö ngöôøi coù trí tueä cao hôn “Trung trí

giaû, taát taï nieäm Phaät, chuù yù tinh caàn, nieäm nieäm baát vong, töï taâm thuaàn thieän. Thieän nieäm kyù

hieän, aùc nieäm tieän tieâu. AÙc nieäm kyù tieâu, duy toàn thieän nieäm. Dó nieäm yù nieäm, nieäm nieäm dieät

chi. Nieäm dieät chi thì, taát quy chính ñaïo. Meänh chung chi thì, ñaéc Nieát baøn laïc.” [333, 84]

(H 57) (Baäc trung trí aét nhôø nieäm Phaät. Chuù yù tinh caàn, luoân luoân nieäm maø khoâng queân thì

taâm mình aét töï thuaàn thieän. YÙ nghó thieän ñaõ hieän ra thì yù nghó aùc seõ bò tieâu tan. YÙ nghó aùc ñaõ

bò tieâu tan thì chæ coøn yù nghó thieän. Duøng yù nghó maø yù thöùc veà nghó thì moïi yù nghó ñeàu bò dieät

heát. Khi yù nghó ñaõ bò tieâu dieät aét trôû veà chính ñaïo; luùc meänh heát qua ñôøi seõ ñöôïc nieàm vui coõi

Nieát baøn.) [333, 85].

Caùch thöùc thöù ba daønh cho ngöôøi coù caên cô haï trí, ñoâng nhaát trong xaõ hoäi. Ñoái vôùi

nhöõng ngöôøi naøy, taâm hoï chæ höôùng veà nöôùc Phaät, mong sao thoaùt khoûi nhöõng buïi baëm ôû

ñôøi naøy. Khi laâm chung loøng thanh tònh, thaùc sinh veà Phaät quoác “Haï trí giaû, khaåu caàn nieäm

Phaät ngöõ, taâm duïc kieán Phaät töôùng, thaân nguyeän sinh Phaät quoác; truù daï caàn tu, voâ höõu thoaùi

chuyeån. Meänh chung chi haäu, tuyø kyø thieän nieäm ñaéc sinh Phaät quoác; haäu ñaéc chö Phaät sôû

tuyeân chính Phaùp, chöùng ñaéc boà ñeà, dieäc nhaäp Phaät quaû.” [333, 84] (H 58) (Keû haï trí mieäng

chuyeân caàn nieäm lôøi Phaät, loøng mong thaáy hình töôùng Phaät, thaân nguyeän sinh ôû nöôùc Phaät,

ngaøy ñeâm tu haønh chaêm chæ, khoâng thoái chí thay ñoåi, nhö vaäy ñeán khi meänh heát qua ñôøi seõ

theo yù nghó thieän maø ñöôïc sinh ôû nöôùc Phaät; sau ñoù lónh hoäi chính phaùp maø chö Phaät neâu ra

vaø chöùng ñöôïc Boà ñeà cuõng ñöôïc Phaät quaû.) [333, 85].

Tuy caên trí moãi haïng ngöôøi khaùc nhau nhöng sôû ñaéc giaûi thoaùt phaûi laø moät. Trong ba

caùch thöùc nieäm Phaät, Traàn Thaùi Toâng ñaùnh giaù cao phöông thöùc haønh trì nieäm Phaät sau

cuøng vì noù ñöôïc xaây döïng treân moät neàn taûng vöõng chaéc, thích hôïp vôùi quaàn chuùng soá

ñoâng. OÂng khuyeân moïi ngöôøi haõy baét ñaàu taåy röûa thaân taâm töø caùch thöùc naøy, hai caùch kia

noùi thì deã nhöng thöïc söï ñoøi hoûi caên duyeân cao, khoâng phaûi ai cuõng thöïc hieän ñöôïc. Nieäm

Phaät trôû thaønh phöông thöùc tu taäp loaïi boû taïp khí daàn daàn, höôùng ñeán thuaàn thuïc ñeå taâm trôû

neân tòch tònh. Nhaø vua coù lyù khi nhaém vaøo thaønh phaàn ñoâng nhaát cuûa xaõ hoäi laø baäc haï trí.

Ñoái töôïng ñeå tu taäp laø nhôù nghó veà Phaät. Taäp trung nghó vaøo moät ñoái töôïng laø moät hình

thöùc “chæ”, saâu hôn nöõa thaáy roõ taâm thöùc aáy bieåu hieän nhöõng haønh ñoäng gì, coù sai traùi thì

phaûi saùm hoái. Ñaây laø moät hình thöùc “quaùn”. Khi ñaõ quaùn thaáy roõ söï vaät, tænh thöùc vôùi

nhöõng vieäc sai traùi thì seõ ñieàu chænh. Ñaây laø moät phöông thöùc “chæ quaùn song tu”, thöïc chaát

laø nhöõng böôùc ñi ñaàu tieân cuûa Thieàn.

Söï vaän duïng phaùp moân nieäm Phaät truyeàn thoáng vaøo vieäc haønh Thieàn, chöùng toû

Thieàn phaùi kheùo leùo höôùng quaàn chuùng böôùc vaøo con ñöôøng Thieàn ñi töø thaáp ñeán cao, chuù

taâm höôùng noäi, tìm laïi Phaät thaân. Ñaây laø keát quaû bieán ñoåi töø moät noäi dung mang maøu saéc

tònh ñoä sang saéc thaùi “Thieàn” maø vua coá tình xaây döïng vaø phaùt trieån ôû Thieàn phaùi Truùc

Laâm. Chuû tröông naøy ñaõ thaønh hieän thöïc maø caùc taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi ñaõ ghi cheùp.

Trong Thöôïng só ngöõ luïc cuûa Traàn Tung coù ghi laïi moät baøi thaát ngoân töù tuyeät Thò tu Taây

phöông boái: “Taâm noäi Di Ñaø töû maù khu, Ñoâng taây nam baéc phaùp thaân chu.” [333, 242] (H

59) (Thaân baùu Di Ñaø aån ñaùy loøng, Boán phöông thaân phaùp toûa meânh moâng.) [333, 242]. Ñeán

Traàn Nhaân Toâng, phöông thöùc nieäm Phaät theo quan ñieåm Thieàn, ñöôïc ghi laïi trong Cö

traàn laïc ñaïo phuù, ôû hoäi thöù hai “Tònh ñoä laø loøng trong saïch, chôù coøn ngôø hoûi ñeán Taây

phöông; Di Ñaø laø tính saùng soi, möïa phaûi nhoïc tìm veà Cöïc laïc.” [333, 505] (N 60).

Caùch lyù giaûi tö töôûng nieäm Phaät cuûa Traàn Thaùi Toâng, Tueä Trung, Traàn Nhaân Toâng

trôû thaønh phoå bieán trong quaàn chuùng Phaät töû, mang phong thaùi Thieàn. Voâ nieäm laø phaïm

truø lôùn cuûa Thieàn toâng maø baát cöù haønh giaû naøo cuõng traûi nghieäm ñeå chöùng ñaït. Noùi nhö

ngaøi Vónh Gia Huyeàn Giaùc (665 - 713) trong “Chöùng ñaïo ca” laø “Thuyø voâ nieäm, thuyø voâ

sinh” [333, 84] (H 61), Traàn Thaùi Toâng coá tình trích daãn ñeå keát thuùc phaàn nhaäp ñeà cuûa baøi

Nieäm Phaät luaän. Phöông thöùc nieäm Phaät theo tinh thaàn Thieàn toâng töø ñoù trôû thaønh phöông

thöùc haønh Thieàn vaø phaùt trieån cho ñeán ngaøy nay trong caùc Thieàn ñöôøng Vieät Nam.

Phöông thöùc thöù hai laø luïc thôøi leã saùm. Ñaây laø moät trong nhöõng phöông thöùc haønh trì

ñöôïc dieãn dòch theo phong caùch Thieàn. Traàn Thaùi Toâng vieát trong Bình ñaúng saùm vaên töï:

“Leã phaùp thaân voâ töôùng chi theå. Ñaùo giaù lyù nhaäp, töï tha thuï duïng giao tham; höôùng naù bieân

caàu, dieän muïc man han töï hieän.” [333, 91] (H 62) (Laïy laø laïy caùi theå voâ töôùng cuûa phaùp

thaân. Laïy ñöôïc nhö theá thì caùi theå töï thuï duïng giao tham, ñeán bôø beân kia thì maët muõi xöa

nay töï nhieân hieån loä.) [333, 92].

Nhö vaäy, söï leã laïy baùi saùm theo Luïc thôøi saùm hoái khoa nghi coù giaù trò taåy röûa caùc toäi

loãi, ñöa con ngöôøi trôû veà baûn taâm thanh tònh maø Thieàn toâng chuû tröông. Theo ñoù, phöông

thöùc saùm hoái cuõng coù chöùc naêng taåy röûa caùc khaùch traàn caáu baån, huyû dieät aùc nghieäp tích

luõy nhieàu ñôøi. Noù coù moät vai troø quan troïng trong ñôøi soáng tu taäp moãi caù nhaân, böôùc ñaàu

an truù trong giôùi, sau ñoù höôùng taâm ñeán ñònh vaø cuoái cuøng laø tueä böøng khôûi. Baùi saùm laø

hình thöùc tu taäp coù töø laâu trong caùc ngoâi chuøa Vieät Nam. Ñieàu ñaùng noùi, vua vaän duïng

phöông thöùc tu taäp naøy vaøo ñôøi soáng Thieàn ñònh. Vieäc bieân soaïn ra Luïc thôøi saùm hoái khoa

nghi nhaèm öùng duïng phaùp moân naøy theo chuû tröông cuûa Thieàn phaùi.

“Saùm” laø chöõ phieân aâm töø tieáng Phaïn “Ksama”, nghóa ñen “chòu ñöïng”, nghóa laø

muoán yeâu caàu ngöôøi mình xuùc phaïm ñeán, chòu ñöïng nhöõng loãi laàm do mình gaây ra vaø xin

tha thöù. “Hoái” laø baûn thaân nhaän thöùc sai laàm, töï kieân quyeát thay ñoåi haønh vi ñeå chuùng

khoâng taùi dieãn nöõa [259, 686]. Saùm hoái nhö theá laø moät haønh ñoäng töï giaùc, trong Thieàn goïi

laø töï phaûn tænh. Töø ñoù, ngöôøi hoïc Thieàn an truù saâu vaøo ñònh maø chöùng ngoä chaân lyù [122, 36

- 47]. Phaùp Loa trong baøi Khuyeán xuaát gia tieán ñaïo ngoân ñaõ chæ roõ ngöôøi hoïc ñaïo muoán

phaân bieät thieän aùc thì phaûi saùm hoái, dieät tröø toäi caên nhaèm ñi ra khoûi vuøng taâm lyù baát thieän,

töï mình khai môû nguoàn taâm, thaêng tieán ñaïo nghieäp: “Nhöôïc haäu tri thieän aùc giaû, nhöôïc

thaân caän thieän höõu, khuyeán linh saùm hoái, dieät toäi tieàn khieân, caàn caàu tri thöùc, tu ñaïo tinh tieán

daõ.” [333, 651] (H 63) (Vaø veà sau heát bieát ñieàu thieän aùc laø gaàn guõi baïn toát, khuyeân baûo saùm

hoái, dieät tröø toäi caên, tu vieäc ñaïo ngaøy ñeâm tinh tieán.) [333, 652].

Ñaây laø coâng phu tröïc tieáp, thieát thöïc vaø höõu hieäu, noù coù taùc ñoäng höôùng taâm ngöôøi

hoïc ñaïo thaønh töïu tri kieán ñoaïn tröø, phoøng hoä ñoaïn tröø, thuïï duïng ñoaïn tröø, kham nhaãn ñoaïn

tröø, traùnh neù ñoaïn tröø, tröø dieät ñoaïn tröø, tu taäp ñoaïn tröø. [122, 21] trong tieán trình höôùng

ñeán Thieàn quaùn, daäp taét caùc ngaõ nieäm töôûng ñieân ñaûo. Ñoù cuõng laø quaù trình giaùc ngoä maø

Phaùp Loa mong chôø ñoái vôùi ngöôøi hoïc ñaïo, khôûi ñaàu baèng coâng phu saùm hoái döôùi aùnh

saùng Thieàn toâng. Trong yù nghóa coâng phu saùm hoái, Traàn Nhaân Toâng cuõng khuyeán caùo

ñoaïn luïc caên, luïc taëc ñeå trôû veà baûn tính thöôøng tònh vôùi nieàm tin vaøo trí Baùt nhaõ nhö Sô Toå

ñaõ vieát trong Cö traàn laïc ñaïo phuù, hoäi thöù tö: “Ñoaïn luïc caên neân tröø luïc taëc. Tìm ñöôøng

hoaùn coát, chæn xaù naêng phuïc döôïc luyeän ñan;” [333, 506] (N 64). Coøn Huyeàn Quang sôùm

hoâm chí thaønh saùm hoái, taåy röûa thaân taâm baèng traùi tim Thieàn ñònh nhö Vònh Vaân Yeân töï

phuù moâ taû: “Khuya sôùm saùng chong ñeøn Baùt nhaõ, Hoâm mai röûa saïch nöôùc ma ha. Loøng

Thieàn vaëc vaëc traêng soi giaïi, Theá söï hiu hiu gioù thoåi qua.” [333, 712]. (N 65).

Khoâng coù phöông thöùc gì höõu hieäu hôn laø moïi ngöôøi haõy thöïc haønh khoa nghi saùm

hoái. Vôùi taát caû yù nghóa cao caû, nghi thöùc saùm hoái saùu caên ñöôïc Traàn Thaùi Toâng bieân soaïn,

phoå bieán moïi nôi thöïc haønh. Thôøi buoåi saùng daønh cho vieäc saùm hoái do nhaõn caên (maét)

ñem laïi, thôøi tröa daønh cho nhó caên (tai), thôøi chieàu daønh cho tyû caên (muõi), thôøi ñeâm daønh

cho thieät caên (löôõi), thôøi nöûa ñeâm daønh cho thaân caên (thaân), vaø thôøi khuya daønh cho yù caên

(yù). Nghi thöùc saùm hoái bieân soaïn theo trình töï coù keát caáu chaët cheõ, suùc tích, ngaén goïn: Coù

11 böôùc cho buoåi leã ñaàu:1. Ñoïc keä caûnh saùch khuyeân raên moïi ngöôøi. 2. Leã ñoïc vaên daâng

höông. 3. Ñoïc keä daâng höông. 4. Ñoïc keä daâng hoa. 5. Ñoïc lôøi taâu baïch. 6. Ñoïc vaên saùm

hoái toäi caên do maét. 7. Doác loøng khuyeán thænh. 8. Doác loøng tuyø hyû. 9. Doác loøng hoài höôùng.

10. Doác loøng phaùt nguyeän. 11. Ñoïc keä voâ thöôøng buoåi saùng. Ñeán thôøi leã saùm buoåi tröa, leã

saùm nöûa ñeâm, khuya cuõng thöïc hieän nhöõng böôùc töông töï, chæ tröø hai böôùc ñaàu.

Nghi thöùc saùm hoái noùi treân coù noäi dung taùc ñoäng chuyeån ñoåi taâm lyù, töø rong ruoãi theo

saùu traàn, ñi ñeán söï tænh thöùc vaø cuoái cuøng laø loaïi tröø caùc phieàn naõo. Cöù nhö theá, traûi qua saùu

thôøi khoaù trong moãi ngaøy ñeâm, con ngöôøi trôû neân giaùc tænh vôùi saéc thaân thöôøng höõu. Con

ngöôøi leã saùm ôû ñaây khoâng phaûi laø leã saùm tröôùc ñöùc Phaät thôø töï trong moãi ngoâi chuøa, moãi

gia ñöôøng, maø thöïc söï leã laïy baùi saùm caùi thaân mình, töùc laø oâng Phaät ôû coõi loøng “Phaät thaân

töùc ngaõ thaân” “Phaät thaân töùc ngaõ thaân thò.” (Nieäm Phaät luaän) [333, 84] (H 66), vaø leã Phaät ôû

ñaây laø “leã Phaùp thaân voâ töôùng chi theå.” [333, 91] (H 67), nghóa laø leã chaân lyù cuoäc ñôøi theo

nhö Luïc thôøi saùm hoái khoa nghi dieãn baøy.

Phöông thöùc thöù ba laø phöông thöùc haønh Thieàn. Böôùc chaân ñaàu tieân cuûa vieäc thöïc taäp

Thieàn ñònh laø phaûi ñieàu chænh taâm ra khoûi vuøng taâm lyù roái loaïn thöôøng xuyeân quaáy nhieãu

taâm thöùc. Taâm thöùc con ngöôøi trôû neân laéng ñoïng, ñi vaøo chính nieäm nhaèm taåy röûa caùc haït

gioáng chöùa söï nhieãm oâ, thu goùp toaøn boä naêng löïc ñeå böôùc saâu vaøo con ñöôøng Thieàn ñònh

maø Thieàn phaùi chuû tröông.

Thoâng qua caùc vaên baûn nhö Giôùi ñònh tueä luaän, Thuï giôùi luaän, Toaï thieàn luaän, Tueä

giaùo giaùm luaän ñeå ñuû minh chöùng con ñöôøng Thieàn ñònh cuûa Traàn Thaùi Toâng laø haønh trì

giôùi ñònh tueä. Quaùn trieät tinh thaàn naøy, vua noùi roõ “Phuø, hoïc ñaïo chi nhaân, duy caàu kieán

tính. Tuy thuï kyø nhaát thieát tònh giôùi nhi voâ toaï Thieàn taéc ñònh löïc baát sinh. Ñònh löïc baát sinh

taéc voïng nieäm baát dieät, nhi duïc kieán tính giaû, baát dieäc nan hoà.” [333, 87] (H 68) (Ngöôøi hoïc

ñaïo chæ coát thaáy ñöôïc baûn tính. Tuy chòu taát caû moïi tònh giôùi maø khoâng ngoài Thieàn thì ñònh

löïc khoâng sinh. Ñònh löïc khoâng sinh thì yù nghó sai laàm khoâng dieät ñöôïc, theá maø muoán thaáy

baûn tính chaúng cuõng khoù sao!) [333, 87 - 88]. Tieáp noái truyeàn thoáng cuûa Thieàn phaùi, Phaùp

Loa trong baøi Thöôïng thöøa Tam hoïc khuyeán chuùng phoå thuyeát cuõng ñeà caäp ñeán vaán ñeà kieán

tính vôùi vieâc giöõ tònh giôùi khi saùu caên tieáp xuùc saùu traàn. Phaùp Loa noùi roõ raèng, taâm an ñònh,

thöùc khoâng coù söï phaân bieät ñoái ñaõi vôùi saùu traàn vaø böøng saùng trí tueä: “Vaân haø tònh giôùi? Dó

nhaäp nhò thôøi trung; ngoaïi töùc chö duyeân, noäi taâm voâ suyeãn. Taâm voâ suyeãn ñoäng, caûnh ñaùo

nhö nhaøn.” [333, 665] (H 69) (Theá naøo laø tònh giôùi? AÁy laø trong khoaûng möôøi hai thôøi khaéc

cuûa moät ngaøy, beân ngoaøi taét laëng moïi nhaân duyeân, beân trong taâm khoâng xao ñoäng. Taâm

khoâng xao ñoäng thì caûnh duø hieän ñeán cuõng nhö khoâng.) [333, 666].

Nhö vaäy, giöõa giôùi ñònh tueä coù moät moái lieân heä höõu cô. Noù laø quy trình bieän chöùng

giaûi thoaùt maø Traàn Thaùi Toâng giaûi trình trong Tueä giaùo giaùm luaän “Phuø tueä giaû sinh ö ñònh

löïc. Nhöôïc taâm ñònh taéc tueä giaùm sinh. Nhöôïc taâm loaïn taéc tueä giaùm dieät… Coá tri tueä do

ñònh hieän, ñònh ö tueä sinh, ñònh tueä töông y, löôõng voâ di nhaát.” [333, 89] (H 70) (Noùi chung

tueä sinh ra töø ñònh löïc; neáu nhö taâm ñònh thì göông tueä sinh; neáu taâm loaïn thì göông tueä

maát… Cho neân bieát raèng tueä xuaát hieän töø ñònh; ñònh naøy sinh töø tueä. Ñònh vaø tueä nöông

nhau, khoâng boû soùt moät beân naøo.) [333, 90]. Phaùp Loa cuõng theá: “Caùi tueä nhi baát nhi baát

ñaéc ñònh giaû, do danh caøn tueä, ñònh nhi baát ñaéc tueä giaû, dieäc danh si Thieàn.” [333, 665] (H

71) (Tueä maø khoâng ñaït ñònh thì coøn goïi laø tueä caèn, ñònh maø khoâng ñaït ñöôïc tueä, cuõng goïi laø

Thieàn si.) [333, 667]. Moãi khi tueä giaùc böøng khôûi laø luùc con ngöôøi thaáy roõ caùc phaùp, trong

ñoù bao goàm baûn chaát, maø thuaät ngöõ Thieàn toâng goïi laø “kieán tính”. Con ngöôøi do thaáy tính

maø giaùc ngoä thaønh Phaät.

Con ñöôøng Thieàn ñònh laø con ñöôøng trôû veà thöïc taïi, thaáy roõ baûn tính cuûa mình. Ñaây

chính laø phöông thöùc haønh trì maø Traàn Thaùi Toâng ñaõ ñeà xuaát trong Phoå thuyeát Boà ñeà taâm

vaên “Nhöôïc naêng phaûn chieáu hoài quang, giai ñaéc kieán tính thaønh Phaät.” [333, 62] (H 72)

(Neáu hay phaûn chieáu hoài quang, ai ai cuõng ñöôïc roõ tính thaønh Phaät.) [333, 65]. Tuy nhieân,

nhöõng ham muoán caù nhaân thaät quaù teá nhò ñeán noãi con ngöôøi bò chuùng daãn daét ñi, caàn quay

ñaàu trôû veà maø nhaø Thieàn goïi laø “phaûn chieáu hoài quang”. Tueä Trung töøng baûo Traàn Nhaân

Toâng quay veà nhìn laïi caùi baûn lai cuûa mình ñeå thaáy toâng chæ Thieàn “Phaûn quan töï kyû baûn

phaän söï. Baát toøng tha ñaéc.” [333, 544] (H 73) (Haõy quay veà nhìn laïi caùi goác cuaû toân chæ

Thieàn.) [333, 546].

Beân caïnh ñoù, caùc thieàn sö cuûa Thieàn phaùi coøn ñöa ra nhöõng thoaïi ñaàu ñeå thöïc

nghieäm. Thoaïi ñaàu laø moät caâu noùi hay moät maåu ñoái thoaïi coù taùc duïng thuùc ñaåy phaùt khôûi

söï ñaït ngoä cuûa thieàn giaû. Noù coù theå laø moät caâu trích daãn lôøi Phaät daïy ñaõ cheùp trong kinh,

moät lôøi gôïi yù hay lôøi ñoái ñaùp cuûa vò Toå sö. Theo Nguyeãn Lang, Traàn Thaùi Toâng ñaõ töøng

tham thuû thoaïi ñaàu baát huû cuûa thieàn sö Laâm Teá vôùi ñeà taøi “Voâ vò chaân nhaân”. Thoaïi ñaàu ñoù

“Naøy quyù vò, treân ñoáng thòt ñoû au kia, coù moät con ngöôøi thöïc khoâng vò trí, hay ra vaøo tröôùc

maët quyù vò. Neáu quyù vò khoâng bieát con ngöôøi thöïc khoâng vò trí aáy laø ai thì chæ caàn hoûi laõo

taêng ñaây.”. Coù moät vò taêng khaùc hoûi “Xin cho bieát con ngöôøi thöïc khoâng coù vò trí aáy laø gì?”.

Thieàn sö lieàn ñaùnh vò taêng aáy, vaø noùi “Con ngöôøi thöïc khoâng vò trí laø caùi cöùt khoâ gì ñaâu?”

[145, 262].

Traàn Thaùi Toâng ñi tìm con ngöôøi thöïc naøy. Ñoù chính laø töï tính, laø theå kim cöông baát

hoaïi. OÂng dieãn giaûi ñoáng thòt ñoû au ñoù laø saéc thaân con ngöôøi maø baøi Phoå thuyeát Saéc thaân ñeà

caäp. Saéc thaân ñoù chính laø con ngöôøi giaû. Coøn con ngöôøi thöïc ôû ñaâu? Thaùi Toâng ñaõ böøng

ngoä töø vieäc tham cöùu thoaïi ñaàu ñoù. Moät ñeà taøi maø Traàn Thaùi Toâng tham cöùu nöõa laø “Töù

sôn”: sinh, laõo, beänh, töû ñöôïc dieãn ñaït qua hình aûnh boán muøa xuaân, haï, thu, ñoâng cuûa moät

kieáp ngöôøi. Coâng aùn naøy nhaèm ñaùnh thöùc söï giaùc tænh voâ thöôøng, taïo moät daáu aán lôùn trong

loøng ngöôøi hoïc ñaïo. Traàn Thaùi Toâng ñaõ ñeå laïi baøi keä nhö coâng trình tham thuû Con löøa ba

caúng laø gì?

Roõ raøng, nhöõng thoaïi ñaàu - Thieàn ngöõ thöïc chaát chæ laø nhöõng phöông thöùc dieãn ñaït

cuûa ngoân ngöõ Thieàn, laém khi ñöa ñeán söï cöôøng ñieäu, phi logíc maø caùc thieàn sö, ôû ñaây laø

Traàn Thaùi Toâng neâu ra nhaèm gaây söï chuù yù, taùc ñoäng maïnh vaøo tö duy ngöôøi hoïc. Muïc

ñích laø “tröïc ngoä chaân taâm - kieán tính thaønh Phaät”. Chính söï aûnh höôûng phöông thöùc theo

phong thaùi cuûa Thieàn phaùi Laâm Teá, töø vò thaày cuûa mình, Traàn Thaùi Toâng ñaõ saùng taùc

nhöõng coâng aùn - thoaïi ñaàu ñeå tham Thieàn. Chuùng ñöôïc ghi laïi trong Ngöõ luïc vaán ñaùp vaø

Nieâm tuïng keä.

Ngöõ luïc vaán ñaùp moân haï laø moät ñoaïn trích maø sau naøy Thaùnh ñaêng ngöõ luïc cheùp laïi

vaø qua söï truyeàn thöøa chaéc ñaõ bò thaát laïc ñoâi phaàn. Qua taùc phaåm naøy, khoâng khí sinh hoaït

Thieàn, ít nhieàu cho ta nhaän ra baûn chaát con ngöôøi thaät. Noäi dung chæ laø cuoäc hoäi thoaïi giöõa

thieàn sö Ñöùc Thaønh vôùi nhaø vua veà sôû ngoä chöùng ñaéc… Veà sau, chuùng ñaõ trôû thaønh nhöõng

coâng aùn Thieàn ñeå caùc haønh giaû tham cöùu. Cuõng trong chieàu höôùng ñoù, Nieâm tuïng keä ñöôïc

Traàn Thaùi Toâng bieân soaïn khaù coâng phu cho vieäc thöïc taäp Thieàn quaùn. Theå taøi naøy ñöôïc

tieáp bieán töø Trung Hoa baét ñaàu ôû ngaøi Tuyeát Ñaäu Truøng Hieån (980 - 1052) vaø Vieân Ngoä

Khaéc (1063 -1135). ÔÛ nöôùc ta, theå taøi naøy ñöôïc xuaát hieän ñaàu tieân qua taùc phaåm Tham ñoà

hieån quyeát cuûa Vieân Chieáu (999 -1090), vôùi 59 caâu hoûi ñaùp nhaèm giuùp ngöôøi tham cöùu

hieåu roõ bí quyeát cuûa Thieàn coâng aùn, töø ñoù chöùng ngoä.

Nieâm tuïng keä cuûa Traàn Thaùi Toâng tuy coù soá löôïng ít hôn, goàm 43 caâu hoûi (cöû) nhöng

phaàn bình (nieâm) vaø ñaëc bieät laø tuïng (tuïng keä) thì giaûi thích phong phuù hôn nhieàu. Nieâm

tuïng keä cuûa vua neâu ra khoâng ñeán noãi quaù cao saâu maø phaàn lôùn duøng nhieàu hình aûnh thi ca

ñeå khai môû taâm thöùc ngöôøi tham cöùu. Rieâng phaàn tuïng thöôøng laø nhöõng baøi thaát ngoân töù

tuyeät. Coù 43 coâng aùn Thieàn ñeå cho caùc haønh giaû tham cöùu. Chaúng haïn, coâng aùn Thieàn thöù

16 coù noäi dung nhö sau:

Cöû: “Laâm Teá xuaát theá haäu, duy dó boãng aùt thò ñoà. Phaøm kieán taêng nhaäp moân tieän aùt”.

Nieâm: “Nguõ nguyeät nguõ nhaät ngoï thì thö,

Xích khaåu ñoäc thieät taän tieâu töø.”

Tuïng: Nhaäp moân tieän aùt duïc haø haønh?

Daãn ñaéc nhi toân tuy lyù tinh.

Baát thò xuaân loâi thanh nhaát chaán,

Tranh giao haøm giaùp taän khai manh.” [333, 127] (H 74)

(Neâu: Laâm Teá xuaát theá, chæ duøng phöông phaùp ñaùnh gaäy vaø quaùt thaùo ñeå daïy hoïc troø.

Noùi chung heã thaáy sö vaøo laø quaùt.

Nieâm: Moàng naêm thaùng naêm, giôø ngoï vieát,

Mieäng löûa, löôõi ñoäc tieâu tröø heát.

Tuïng: Ñeán nhaø laø quaùt côù sao ñaây?

Vì muoán chaùu con tænh laïi ngay.

Coù phaûi saám xuaân reàn moät tieáng,

Thì muoân haït gioáng naûy maàm caây?) [333, 141-142]

Vaãn laø phöông phaùp quen thuoäc cuûa Laâm Teá, “höõu quyeàn höõu duïng” nhöõng tieáng

theùt, tieáng quaùt ñoù khieán ngöôøi hoïc vöôït qua nhöõng caâu thuùc cuûa ngoân ngöõ, khaùi nieäm,

ñònh kieán coá höõu, leà thoùi phaân bieät ñi thaúng vaøo nguoàn taâm. Noù nhö tieáng saám cuoái xuaân,

nhôø ñoù nhöõng haït gioáng döôùi loøng ñaát naûy maàm, nhôø tieáng heùt Laâm Teá maø Boà ñeà hoaù hieän

ngay trong loøng. Chaân lyù chæ coù moät, nhöng phöông thöùc haønh trì coù theå hai hoaëc nhieàu.

Thieàn laø con ñöôøng thöïc nghieäm, thöïc haønh ngay trong khi ñi ñöùng naèm ngoài. Thieàn ñònh

thöïc chaát laø söï taäp trung vaøo moät ñeà taøi, ñoái töôïng naøo ñoù ñeå loaïi boû khaùch traàn ñöa ñeán söï

nhaát taâm, böøng saùng trí tueä. Nhöõng baøi taäp veà Thieàn maø Traàn Thaùi Toâng neâu ra trong

Nieâm tuïng keä thaät coù yù nghóa. Khi bieân soaïn nhöõng baøi taäp veà Thieàn döôùi daïng coâng aùn,

nhaø vua coù chuû ñònh boå sung cô sôû lyù luaän veà Toaï thieàn luaän trong ñôøi soáng thöïc tieãn.

Tieáp noái truyeàn thoáng Thieàn ñoù, trong Thöôïng só ngöõ luïc, phaàn Ñoái cô ñaõ trình baøy

veà nhöõng cuoäc ñoái thoaïi giöõa Thöôïng só vôùi caùc thieàn sinh. Ñieàu ñoù minh chöùng phong

caùch Thieàn cuûa Thieàn phaùi thaät phoùng khoaùng vöôït ra ngoaøi söï suy dieãn luaän lyù, khaùi

nieäm. Caâu traû lôøi cuûa vò thaày chaúng aên nhaäp vôùi caùc vaán ñeà maø thieàn sinh ñöa ra. Vaán ñeà

laø thieàn sinh phaûi tröïc ngoä qua thöïc nghieäm Thieàn ñeå ñaäp vôõ khaùi nieäm. Con ñöôøng Thieàn

naøy thöïc chaát ñöôïc keá thöøa toân chæ Ñaït Ma “Baát laäp vaên töï, giaùo ngoaïi bieät truyeàn, tröïc chæ

chaân taâm, kieán tính thaønh Phaät” (H 75). Theo Thieàn, ngoân ngöõ khaùi nieäm duø kheùo leùo ñeán

ñaâu noù chæ laø phöông tieän, chöù khoâng phaûi laø cöùu caùnh. “Ñoái cô” cuûa Thöôïng só laø quan

ñieåm chung cuûa Thieàn ñöôïc thieát laäp töø Ñaït Ma, qua doøng Thieàn Luïc Toå Hueä Naêng vôùi

chuû tröông “dó taâm truyeàn taâm”, nghóa laø ñem caùi taâm chöùng ñaéc truyeàn trao cho ngöôøi hoïc

baèng phöông thöùc “dó ñoäng trò ñoäng” ñeå phaù vôõ voïng töôûng.

Thöïc teá, caùc thieàn sinh laø nhöõng ngöôøi thuï ñoäng vôùi nhöõng lyù luaän, khaùi nieäm ngoân

töø giaû hôïp. Thay vì giaûi thích caën keõ caùc nghi tình, thieàn sö laïi “ra ñoøn” khieán hoï choaùng

ngôïp. Trong tröôøng hôïp ñoù, thieàn sinh caàn vöôït ra ngoaøi caùc khaùi nieäm, töï hoùa giaûi maâu

thuaãn noäi taïi ñeå hoaùt nhieân ñaïi ngoä. Con ñöôøng thöïc nghieäm Thieàn maø Tueä Trung daïy cho

caùc thieàn sinh tuy theo moâ thöùc truyeàn thoáng nhöng ôû oâng vaãn coù neùt ñaëc saéc rieâng. Thieàn

sö coù theå laät ngöôïc haún yù kieán trung thöïc cuûa caâu hoûi voán laø ñieàu coát tuûy cuûa kinh ñieån ñeå

ñoái phöông söõng sôø vaø khuaát phuïc, roài ñöa ra baøi keä coù taùc duïng khai taâm. Chaúng haïn,

thoaïi ñaàu sau:

Tieán vaân: “Nhö haø thò thanh tònh phaùp thaân?”

Sö vaân: “Xuaát nhaäp ngöu sưu noäi,

Toaûn nghieân maõ phaån trung.”

Tieán vaân: “Nhaäm ma taéc chöùng nhaäp khöù daõ?”

Sö vaân: “Voâ ueá caáu nieäm, thò thanh tònh thaân. Thính ngoâ keä vieát: “Baûn lai voâ caáu tònh,

Caáu tònh toång hö danh. Phaùp thaân voâ khueå ngaïi, Haø troïc phuïc haø thanh?” [333, 311] (H

76).

(Laïi hoûi: Theá naøo laø thanh tònh phaùp thaân?

Sö ñaùp: Ra vaøo trong nöôùc ñaùi traâu,

Chui ruùc giöõa ñoáng phaân ngöïa.

Laïi hoûi: Vaäy laøm theá naøo maø chöùng ngoä ñöôïc?

Sö ñaùp: Khoâng coù nieäm nhô baån töùc laø phaùp thaân thanh tònh. Haõy nghe baøi keä cuûa ta:

“Xöa nay khoâng baån, saïch, Baån, saïch ñeàu hö danh. Phaùp thaân khoâng vöôùng maéc, Naøo

“troïc” vôùi naøo “thanh.”) [333, 311 - 318].

Nhö vaäy, Thieàn laø quay veà thöïc taïi baây giôø vaø taïi ñaây. Ñaây chính laø caâu traû lôøi khai

môû taâm thöùc cho thieàn sinh coøn vöôùng maéc khaùi nieäm “thöïc taïi”. Thöïc taïi naèm ngoaøi caùi

nhìn nhò nguyeân maø Tueä Trung goïi “Phaùp moân baát nhò”. Treân quan ñieåm naøy, Tueä Trung

coøn ñöa ra 13 coâng aùn cho caùc thieàn sinh tham cöùu ôû phaàn “Tuïng coå”. Tuïng coå laø phaàn coâ

ñoïng toùm taét nghóa lyù coát tuûy saâu xa cuûa kinh ñieån qua caùc thôøi thuyeát phaùp cuûa ñöùc Phaät

döôùi daïng moät baøi keä bao haøm tö töôûng thaâm dieäu ñaõ ñöôïc daãn giaûi qua kinh thuyeát.

Trong phaàn Tuïng coå naøy, coøn neâu leân moät coâng aùn, Tueä Trung laïi daãn ñeán moät loái luaän

thuyeát giaûi toûa, roài ñöa ra moät baøi tuïng nghóa lyù roõ raøng khieán haønh giaû nhanh choùng tìm ra

loái thoaùt khi ñang coøn oâm laáy caùc kieán chaáp sai laàm. Chaúng haïn:

Cöû: - “Laâm Teá ñaùo thaùp chuû. Thaùp chuû vieát: “Tieân leã Phaät? Tieân leã Toå?”. Sö vieát: “Toå

Phaät caâu baát leã”. Thaùp chuû vieát: “Toå Phaät döõ Tröôûng laõo höõu thaäp ma oan gia caâu baát leã?”.

Sö tieän phaát tuï nhi xuaát?

Sö vaân: “Ñaéc kî hoà ñaàu, Baát loaùt hoå tu.”

Tuïng vieát: “Nhaát truøng phaát tuï ñaúng nhaøn haønh,

Thaùp chuû man can haõn baát sinh.

Phaät Toå ñaùo ñaàu caâu baát leã,

Thu quang hieåu giaûn ngoïc suøng vinh.” [333, 338] (H 77)

(Neâu: Laâm Teá ñeán thaêm thaùp chuû. Thaùp chuû hoûi: Leã Phaät tröôùc hay leã Toå tröôùc? Sö

ñaùp: Toå vaø Phaät ñeàu khoâng leã. Thaùp chuû hoûi: Toå, Phaät vôùi Tröôûng laõo coù chuyeän oan nghieät

gì maø khoâng leã? Sö phaát tay aùo ñi ra.

Sö noùi: Ñöôïc côõi ñaàu hoå, Chôù vuoát raâu huøm.

Tuïng raèng: Moät phen phaát aùo böôùc thong dong,

Thaùp chuû tröøng tröøng, giaän chaúng xong.

Phaät, Toå roát cuøng ñeàu chaúng leã,

Ngoïc ngaân khe sôùm, aùnh thu trong.) [333, 345]

Phaät - Toå, phaøm - thaùnh, toäi - phuùc… chæ laø nhöõng khaùi nieäm cuûa ngoân ngöõ maø Thieàn

toâng khoâng quan taâm. Vaán ñeà laø ngöôøi hoïc Thieàn tröïc ngoä ñeå theå nhaäp chaân lyù. Trong tinh

thaàn ñoù, Tam Toå thöïc luïc coù ghi laïi buoåi ñaêng toøa cuûa Sô Toå taïi chuøa Suøng Nghieâm vaøo

naêm 1304, khôûi ñaàu baèng lôøi tuyeân boá “Theá Toân trong 49 naêm thuyeát phaùp chöa töøng noùi

lôøi naøo. Toâi ñaây coù gì ñeå noùi ra”. Sau ñoù, Sô Toå khuyeán caùo ñoà chuùng ñöøng ñeå thôøi gian

luoáng qua, voâ ích. Tieáp ñoù laø phaùp thoaïi giöõa thieàn sö vaø moät thieàn sinh xoay xung quanh

chuû ñeà Phaät Phaùp Taêng, giaùo ngoaïi bieät truyeàn [232, 21 - 22]. Coù ñieàu, Ñieàu Ngöï vaãn theo

phong caùch Thieàn laø khoâng ñeå cho ngöôøi ñoái thoaïi thieát laäp yù nieäm caùc vaán ñeà hoï ñöa ra.

Caâu traû lôøi chaúng aên nhaäp gì vôùi caâu hoûi vaø chæ coù theå hieåu ñöôïc ñoái vôùi nhöõng ngöôøi trong

cuoäc. Caên cöù vaøo Thieàn uyeån taäp anh thì daïng ñoái thoaïi Thieàn naøy ñaõ xuaát hieän töø thôøi

Phaùp Hieàn (? -626) vaø ñöôïc thònh haønh vaøo thôøi Lyù khi Vieân Chieáu vieát Tham ñoà hieån

quyeát vôùi nhöõng coâng aùn nhaèm daïy cho nhöõng ngöôøi tham Thieàn.

Noùi chung, phong caùch Thieàn cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm laø tuøy duyeân vaø heát söùc töï

taïi. Ngöôøi tham vaán khoâng theå caên cöù vaøo caáu truùc ngöõ nghóa hay ngöõ phaùp cuûa ngoân ngöõ

ñeå hieåu maø coù khi noù ñaõ vöôït ra ngoaøi ngoân ngöõ lôøi noùi, bao haøm caû ngoân ngöõ cô theå ñöôïc

bieåu hieän qua caùi nhìn, tieáng heùt, caùi tay taùt vaøo ñoái phöông… ñeå tröïc nhaän laõnh ngoä yù chæ

thieàn. Ngay caû maåu ñoái thoaïi giöõa Huyeàn Quang vaø Phaùp Loa, nhaân dòp Huyeàn Quang

thaêm beänh Nhò Toå baøn veà “nguû” hay “thöùc”, “caùi chaân ñaïp” cuûa Phaùp Loa vaøo Huyeàn

Quang, “ñi” hay “ôû” vaø “taùt baø ha” maø Tam Toå thöïc luïc ghi laïi [232, 54 - 55], cuõng phaûi

ñöôïc hieåu theo phong caùch Thieàn noùi treân, duø hieän coù yù kieán khaùc nhau veà cuoäc ñoái thoaïi

naøy maø luaän aùn coù neâu ôû Chöông 1, muïc 1.3.1. Duø caùc phöông thöùc haønh trì Thieàn ñöôïc

theå hieän khaùc nhau nhö nieäm Phaät, leã saùm hay Thieàn ñònh, taát caû chæ noùi leân chuû ñích maø

Thieàn phaùi höôùng ñeán laø xaây döïng vaø phaùt trieån ñaát nöôùc Ñaïi Vieät. Trong ñoù, söï phaùt trieån

ñôøi soáng sinh hoaït Phaät giaùo Thieàn toâng ít nhieàu cuõng taùc ñoäng vaø taïo nguoàn caûm höùng

cho caùc nhaø vaên, nhaø thô cuûa Thieàn phaùi saùng taùc.

2.3. NHÖÕNG CAÛM HÖÙNG CHÍNH TRONG TAÙC PHAÅM CUÛA THIEÀN PHAÙI

TRUÙC LAÂM

Khi baøn veà caûm höùng saùng taïo, Voõ Gia Trò cho raèng “Suy ñeán cuøng caûm höùng laø moät

daïng naêng löôïng cuûa trí tueä con ngöôøi, caùi söùc maïnh ñöôïc taäp trung cao ñoä ñoù giuùp hoï vöôït

qua ñöôïc nhöõng khoù khaên trong quaù trình saùng taïo ngheä thuaät, giaûi phoùng hoï khoûi nhöõng

raøng buoäc, ñem laïi cho ngöôøi ngheä só caùi caûm giaùc töï do tuyeät vôøi nhaát trong saùng taïo ngheä

thuaät.” [298, 131]. Vaø neáu caûm höùng saùng taïo laø baûn chaát cuûa ngöôøi ngheä só tröôùc caùi Ñeïp,

thì caûm höùng chöùng ngoä taâm linh laø thuoäc tính taát yeáu cuûa nhöõng con ngöôøi sieâu phoùng,

ngaäp traøn nieàm tin trong cuoäc haønh trì tìm caàu, chöùng ñaït Chaân lyù. Ñoïc thô vaên cuûa Thieàn

phaùi Truùc Laâm, coù theå neâu leân ñaây nhöõng caûm höùng sau: Caûm höùng baûn theå giaûi thoaùt,

caûm höùng coõi thieân nhieân Phaät nhieäm maàu, caûm höùng nhaân vaên – theá söï vaø caûm höùng queâ

höông ñaát nöôùc – queâ höông Thieàn toâng thaät phong phuù, ñaày saùng taïo cuûa caùc giaù trò thaåm

myõ, ñöôïc baét nguoàn töø söï tröïc caûm taâm linh cuûa nhöõng taâm hoàn ngheä só - thieàn gia, thieàn

sö chöùng ngoä.

2.3.1. Caûm höùng baûn theå giaûi thoaùt trong thô vaên cuûa Thieàn phaùi

Cuõng nhö caùc thieàn sö ñôøi Lyù, taùc giaû Thieàn phaùi Truùc Laâm dieãn ñaït tieán trình tu

taäp, chöùng ñaït nguyeân lyù vaø söï vaän haønh cuûa vaïn phaùp, söï lónh hoäi theá giôùi töï chöùng töï noäi

qua thô vaên cuûa mình. Ñieàu lyù thuù laø chuùng ñöôïc trình baøy baèng nhöõng hình aûnh khaù sinh

ñoäng boùng baåy, sinh ñoäng vaø giaøu saéc thaùi ngheä thuaät. Veà khía caïnh myõ caûm naøy, caùc taùc

giaû Thieàn phaùi hôn haún caùc thieàn sö thôøi Lyù. Leâ Vaên Sieâu trong saùch Vaên hoïc thôøi Lyù ñaõ

nhaän xeùt khaù tinh teá “Ngöôøi thôøi Lyù ñaõ duøng moät loaïi thô traàm laëng vaø trang nghieâm

(khoâng vui, khoâng buoàn, khoâng sôï, khoâng ñau, khoâng yeâu, khoâng gheùt)” [214, 98]. Maëc duø,

thænh thoaûng ñoù ñaây, chuùng ta cuõng baét gaëp caùc taùc giaû ñôøi Lyù noùi veà baûn theå giaûi thoaùt coù

höông vò höõu tình, nhöng cuõng laø nhöõng hình aûnh nguyeân baûn trong kinh ñieån Ñaïi thöøa

cuûa theá giôùi chaân taâm thöôøng truï, duyeân sinh voâ ngaõ, saéc khoâng, höõu voâ… trong nguyeân lyù

vaïn vaät ñoàng nhaát theå.

Trong khi ñoù, caùc taùc giaû Thieàn phaùi Truùc Laâm thì raát sôû tröôøng trong vieäc hình

töôïng hoùa vaán ñeà baûn theå giaûi thoaùt luaän. Ñieàu naøy laø coù cô sôû, bôûi vì caùc nhaø myõ hoïc chæ

ra raèng chính caùc tröôùc taùc kinh ñieån laø “ngoïn nguoàn voâ taän ñeå khôi gôïi caûm höùng saùng

taùc”. Maët khaùc, “ngoaøi giaù trò gôïi yù khuynh höôùng saùng taùc, caùc tröôùc taùc kinh ñieån coøn ñeå

laïi cho vaên hoïc ñôøi sau moät soá hình töôïng ngheä thuaät trôû thaønh nguoàn thi lieäu giuùp cho nhaø

thô, nhaø vaên saùng taùc.” [daãn theo 165, 166].

Ñoïc laïi taùc phaåm thô vaên cuûa caùc taùc giaû cuûa Thieàn phaùi tröôùc taùc, chuùng ta thaáy hoï

phaûn aùnh khaù sinh ñoäng, haáp daãn veà theá giôùi baûn theå giaûi thoaùt ñoái vôùi ngöôøi ñoïc. Vieäc

quy ñònh caùc theå loaïi luaän thuyeát toân giaùo, keä vaø ca, thô Thieàn ñeå hoï tröôùc taùc cuõng phaûn

aùnh söï caûm thöùc saâu laéng trong tieán trình tu taäp giaûi thoaùt taâm qua nguyeân lyù Duyeân sinh

voâ ngaõ. Chính ñöùc Phaät töøng noùi “Ai thaáy Duyeân khôûi laø ngöôøi ñoù thaáy phaùp, ai thaáy phaùp laø

ngöôøi ñoù thaáy Nhö Lai” ñöôïc ghi laïi trong nhieàu baûn kinh. Do ñoù, caùc thieàn gia, thieàn sö

nhìn nhaän caùc phaùp, con ngöôøi laø duyeân sinh voâ ngaõ, voâ thöôøng, chuùng laø giaû danh, thöïc

töôùng vaïn phaùp laø “khoâng” theo tinh thaàn Baùt baát cuûa Trung Quaùn luaän maø Long Thoï dieãn

giaûi “Baát sinh dieäc baát dieät, Baát thöôøng dieäc baát ñoaïn, Baát nhaát dieäc baát dò, Baát lai dieäc baát

khöù.” [210, 327] (H 78) (Chaúng sinh cuõng chaúng dieät, Chaúng thöôøng cuõng chaúng ñoaïn,

Chaúng moät cuõng chaúng khaùc, Chaúng ñeán cuõng chaúng ñi.) [210, 9].

Ñeà caäp vaán ñeà naøy, taùc giaû Nguyeãn Höõu Sôn trong baøi vieát Quan nieäm veà baûn theåâ ôû

boä phaän “taøng tröõ thi ca” trong Thieàn uyeån taäp anh cho raèng “Xem xeùt boä phaän thô ca ñöôïc

taøng tröõ trong Thieàn uyeån taäp anh noùi rieâng – trong toaøn boä trieát hoïc vaø vaên hoïc Phaät giaùo

noùi chung – vaán ñeà “baûn theå” thöôøng xuyeân ñöôïc ñaët ra vaø giöõ vò trí trong yeáu. Ñieàu naøy theå

hieän tröôùc heát bôûi noù lieân quan tröïc tieáp ñeán nhaän thöùc, caùch hieåu vaø giaûi thích theá giôùi (vaät

chaát, hieän töôïng, taâm linh…) vaø cuoái cuøng laø chính caùc bieän phaùp ngheä thuaät, caùc hình thöùc

theå hieän in ñaäm saéc thaùi thi ca – trieát hoïc Phaät giaùo veà vaán ñeà baûn theå.” [218, 25].

Ñieåm ñaùng chuù yù nöõa laø vieäc hoï lieãu ngoä caùc phaùp vaø chöùng ngoä giaûi thoaùt ñöôïc giaûi

trình qua caùc theå loaïi saùng taùc noùi treân khoâng chæ daønh cho caùc ñeä töû xuaát gia maø phoå bieán

roäng khaép cho caùc ñoái töôïng tieáp nhaän. Vieäc söû duïng caùc theå loaïi nhö luaän thuyeát toân giaùo,

keä, ca, thô Thieàn mang tính chöùc naêng vaø yeáu toá hình töôïng hoaù trieát lyù Thieàn - Phaät trong

söï phaûn aùnh vaán ñeà baûn theå giaûi thoaùt cuûa Thieàn phaùi laø taát nhieân vaø hôïp lyù.

Töø caùc ñieåm nhìn noùi treân, caûm höùng baûn theå giaûi thoaùt khi ñi vaøo thô vaên cuûa Thieàn

phaùi Truùc Laâm ñaõ trôû neân töï nhieân hôn so vôùi thôøi Lyù. Noù nhö böùc tranh hieän thöïc cuoäc

soáng coù nhieàu ñöôøng neùt chaám phaù, vôùi nhieàu gam maøu lung linh huyeàn dieäu. Do ñoù,

haønh trình trôû veà baûn theå giaûi thoaùt ñöôïc giaûi trình baèng moät ngoân ngöõ, gioïng ñieäu, caùch

bieåu ñaït, thi lieäu mang tính hieän thöïc vôùi buùt phaùp ngheä thuaät cao ñeå haáp daãn ngöôøi ñoïc.

Hôn nöõa, baûn thaân caùc nhaø saùng taùc thô vaên cuûa Thieàn phaùi laø nhöõng ngöôøi khoâng thuaàn

tuyù soáng trong caûnh giôùi Thieàn ñöôøng u tòch maø theå nhaäp cuoäc soáng buïi traàn maø chöùng

ngoä. Vì theá, noù khoâng coøn laø cuoäc dieãn trình ñoäc thoaïi giöõa thaày vaø troø “dó taâm truyeàn

taâm” noùi veà hình aûnh baûn taâm, chaân taâm thuaàn tònh maø thay vaøo ñoù laø caùc hình töôïng hoaù

mang saéc thaùi thi ca ngheä thuaät ñeå phoå caäp quaàn chuùng. Roõ raøng, caùc nhaø thô vaên cuûa

Thieàn phaùi ñaõ coù moät söï thay ñoåi caùch nhìn trong caûm quan Thieàn hoïc, taïo ra höôùng tö

duy thaåm myõ veà baûn theå giaûi thoaùt. Khôûi ñaàu laø Traàn Thaùi Toâng lónh thuï tuyeân ngoân cuûa

Nam Tuyeàn “Bình thöôøng taâm thò ñaïo” trong Nieâm tuïng keä 17; Tueä Trung khôûi xöôùng “Boà

taùt noùi phaùp, ta noùi thöïc”. Taát caû ñaõ cuøng caát leân khuùc nhaïc vôùi nhöõng giai ñieäu ña aâm,

cung baäc thaêng traàm khaùc haún caùi aâm höôûng “keä thò tòch” thuaàn chaát Phaät phaùp cuûa caùc

nhaø sö thôøi Lyù vang leân töø caùnh cöûa Thieàn moân thanh tònh.

Treân bình dieän toång theå, ta thaáy caùc baøi keä toùm thaâu yù Phaät phaùp hay Thieàn hoïc

ñöôïc vieát sau caùc baøi Phoå thuyeát vaø caùc baøi keä trong Khoùa hö luïc cuûa Traàn Thaùi Toâng;

Thöôïng só ngöõ luïc cuûa Tueä Trung; keä thò tòch vaø keä keát thuùc baøi Cö traàn laïc ñaïo phuù, Ñaéc

thuù laâm tuyeàn thaønh ñaïo ca, Sö ñeä vaán ñaùp cuûa Traàn Nhaân Toâng; keä thò tòch vaø caùc baøi keä

trong Yeáu minh hoïc thuaät cuûa Phaùp Loa; baøi keä keát thuùc Vònh Vaân Yeân töï phuù cuûa Huyeàn

Quang, baøi naøo cuõng hay vaø khaù giaøu hình töôïng ngheä thuaät vôùi vieäc söû duïng thi lieäu töø

suoái nguoàn kinh ñieån Ñaïi thöøa vaø thieân nhieân höõu tình. Coù baøi keä neáu ta theâm töïa ñeà vaøo

thì trôû thaønh baøi thô tröõ tình dieãn ñaït phong vò baûn theå giaûi thoaùt cuûa Thieàn. Chaúng haïn, baøi

keä keát thuùc ñoaïn môû ñaàu baøi Phoå thuyeát Töù sôn ñeå laïi daáu aán taâm linh cho ngöôøi ñoïc trong

cuoäc haønh trình tìm veà baûn lai dieän muïc vôùi hình töôïng hoùa “lö nhi tam cöôùc ñaïi” (con löøa

ba chaân) (H 79) vöôït qua “töù sôn tieåu bích” (boán nuùi cheo leo) (H 80) [333, 45]. Hay baøi

keä thöù saùu trong phaàn Tuïng coå cuûa Tueä Trung cuõng thaät aán töôïng khoâng keùm gì baøi keä

treân ñoái vôùi ngöôøi ñoïc khi dieãn ñaït Phaät tính laø baát sinh baát dieät, baát ñoäng baát tónh vôùi hình

aûnh con giun bò chaët ñöùt thaønh hai khuùc, moå buïng con ruøa maø tìm kieám “Khaâu daãn traûm vi

löôõng ñoaïn thì, Löôõng ñaàu caâu ñoäng höõu thuøy tri. Vaán lai Phaät tính toaøn nan ñaéc, Coâ phuï

khoa tröôøng taïng luïc quy.” [333, 337] (H 81) (Chaët ñöùt con giun thaønh hai khuùc, Hai ñaàu

ñeàu ñoäng, coù ai ngôø. Hoûi raèng tính Phaät khoâng heà bieát, Moå buïng caát ruøa uoång phí chöa.)

[333, 343].

Khi ñi vaøo chi tieát cuï theå cuûa töøng taùc phaåm thô vaên cuûa Thieàn phaùi, haønh trình tìm

veà baûn theå giaûi thoaùt caøng ñöôïc thi hoaù mang tính ngheä thuaät cao qua caùc hình aûnh soáng

ñoäng, lung linh huyeàn aûo vaø thaät gaàn guõi. Töø hình aûnh aùnh traêng soi chieáu doøng soâng, con

thuyeàn löôùt soùng, cho ñeán haït chaâu ma ni laáp laùnh hay göông soi huyeàn dieäu… Taát caû nhö

taïo neân doøng maïch caûm höùng môùi roïi chieáu baûn theå giaûi thoaùt, khieán ngöôøi ñoïc deã naém

baét vaø caûm thuï moät caùch saâu laéng.

Ai töøng ñoïc kinh nhaø Phaät thì seõ thaáy hình aûnh aùnh traêng böøng saùng nhö roïi chieáu

khaép moïi khoâng gian bao la cuûa vuõ truï, con ngöôøi caûm nhaän veû ñeïp cuûa traêng maø haèng

soáng vôùi baûn tính thanh tònh huyeàn dieäu cuûa mình “Theá nhaân tính tònh, do nhö thanh thieân,

Tueä nhö nhaät, Trí nhö nguyeät, Trí tueä thöôøng minh” (H 82) (Tính cuûa theá nhaân thanh tònh,

nhö trôøi quang tònh, Tueä nhö maët trôøi, Trí nhö maët traêng, Trí tueä thöôøng minh). Traêng trôû

thaønh hình aûnh bieåu tröng cho trí tueä Baùt nhaõ thöôøng nhieân cuûa chaân taâm ngöôøi ñaït ñaïo

“Trí giaû do nhö nguyeät chieáu thieân.” [332, 482] (H 83) (Ngöôøi trí töï taïi, töï do nhö aùnh traêng

trôøi cao.) [332, 242]. Traêng hoàn nhieân, laëng leõ böôùc vaøo theá giôùi thi ca Thieàn phaùi khieán

ngöôøi ñoïc coù caûm giaùc nhö ñi giöõa khoâng gian ngaäp traøn aùnh traêng. Traêng xuaát hieän ñeán

18 laàn trong toaøn theå keä thô Thieàn phaùi. Traêng trôû thaønh suoái nguoàn cuûa caûm höùng trieát lyù

baûn theå giaûi thoaùt vaø caûm höùng ngôïi ca baûn theå giaûi thoaùt. Traêng gôïi leân caùi töï tính thöôøng

nhieân, tòch tónh saùng trong, roïi chieáu taát caû. Traêng trôû thaønh hình töôïng ngheä thuaät sinh

ñoäng, ñaày gôïi caûm.

Ta haõy chieâm nghieäm veû ñeïp aùnh traêng baûn theå dieäu kyø cuûa thi nhaân Thieàn: “Taïc

daï nguyeät minh kim daï nguyeät” (H 84) (Traêng saùng ñeâm qua vaãn laø traêng saùng ñeâm nay)

(Ñoán tænh) [333, 269], “Kieán nguyeät an naêng khoå taâm chæ” (H 85) (Thaáy maët traêng roài sao

coøn vaát vaû tìm ngoùn tay) (Sinh töû nhaøn nhi dó) [333, 282]. Coù khi “coõi traêng” ñöôïc taùc giaû

thi hoaù thaønh “coõi voâ taâm”: “Bao nhieâu phong nguyeät, veà coõi voâ taâm.” (Vònh Vaân Yeân töï

phuù) [333, 711] (N 86). Traêng cuõng böôùc vaøo coõi thô Traàn Nhaân Toâng vôùi ñeïp dieäu kyø, töï

soi mình ñeå höôùng taâm nhìn veà haønh trình baûn theå “YÛ lan hoaønh ngoïc ñòch, Minh nguyeät

maõn hung khaâm.” [333, 456] (H 87) (Töïa lan can naâng ngang chieác saùo ngoïc, AÙnh traêng

saùng chan hoaø tröôùc ngöïc.) (Ñaêng Baûo ñaøi sôn) [333, 456]. Traêng khoâng chæ laø veû ñeïp

ngoaïi caûnh maø coøn laø theá giôùi chaân nhö nhieäm maàu, ñaày aép hoa xuaân giöõa traàn theá “Nhaát

thieân nhö thuyû, nguyeät nhö truù, Hoa aûnh maõn song, xuaân moäng tröôøng.” [333, 460] (H 88)

(Trôøi trong nhö nöôùc, traêng saùng nhö ban ngaøy, Boùng hoa traøn ngaäp cöûa soå, giaác moäng

ñeâm xuaân trieàn mieân.) [333, 461].

Hình aûnh con thuyeàn Baùt nhaõ hay chieác beø sang soâng trong kinh ñieån Phaät giaùo

thöôøng ñöôïc bieåu ñaït cho phöông tieän chuyeân chôû ngöôøi meâ caäp beán bôø giaûi thoaùt. Khi ñi

vaøo thô vaên cuûa Thieàn phaùi, noù trôû thaønh hình aûnh chieác thuyeàn con, moät khaùch haûi hoà

löôùt soùng nöôùc, chaân trôøi meânh moâng “Tieãu ñónh tröôøng giang ñaõng daïng phuø [333, 244]

(H 89) (Thuyeàn nhoû leânh ñeânh treân soâng daøi) [333, 244], hay “Nhaát dieäp bieån chu hoà haûi

khaùch” (Moät laù thuyeàn con, moät khaùch haûi hoà) [333, 684]. Roõ raøng, caùc taùc giaû cuûa Thieàn

phaùi laø nhöõng ngöôøi traàn tuïc gaëp nhau giöõa beán bôø sinh töû, nhöng taâm hoàn hoï luoân khai

phoùng cuûa ngöôøi ñaït ñaïo. Ñoù laø nhöõng con ngöôøi löôùt treân soùng gioù ñeå an truù taâm giöõa coõi

“thanh phong minh nguyeät” (traêng thanh gioù maùt), nghe ñöôïc tieáng vi vu cuûa gioù trôøi, tieáng

nhaïn vöøa vuït thoaùng qua. Chính trong nhöõng giaây phuùt thanh tònh cuûa chaân taâm maø thieàn

gia vaø thi nhaân hoäi ngoä khaéc hoaï nhöõng vaàn thô moâ taû cuoäc haønh trình veà baûn theå giaûi

thoaùt thaät tuyeät ñeïp vaø huyeàn dieäu: “Hoà haûi sô taâm vò thuyû ma, Quang aâm nhö tieãn höïu nhö

thoa. Thanh phong minh nguyeät sinh nhai tuùc, Luïc thuyû thanh sôn hoaït keá ña.” [333, 256]

(H 90) (Chí xöa hoà haûi chöa töøng khuaáy, Teân vuùt, thoi ñöa, thaùng laïi ngaøy. Gioù maùt traêng

thanh, sinh nhai ñuû, Non xanh nöôùc bieác, thuù vui ñaày. Giöông buoàm, saùng sôùm baêng muø

100

thaúm, Naâng saùo, chieàu hoâm giöôõn khoùi maây. Daáu tích Taï Tam nay ñaõ baët, Thuyeàn khoâng

goái baõi luoáng coøn ñaây.) [333, 256].

“Hoà haûi sô taâm” laø chaân taâm cuûa con ngöôøi, cuõng laø töï tính uyeân nguyeân cuûa vuõ truï

giöõa khoâng gian voâ cuøng, thôøi gian voâ taän. Vaø nhö theá “thuyeàn Khoâng” laø con thuyeàn vöøa

thöïc, vöøa hö vaãn töï taïi göông buoàm löôùt soùng nöôùc, vôùi tieáng saùo vi vu, ñi qua nhöõng sôùm

mai chieàu hoâm trong coõi “saéc khoâng” nhieäm maàu cuûa traàn theá. Vaäy laø töø chieác “thuyeàn

con” ñeán chieác “thuyeàn khoâng”, maø con ngöôøi an nhieân caäp beán bôø giaûi thoaùt nhö lôøi

Nguyeãn Lang nhaän ñònh “Khoâng nhöõng ñöùng veà phöông dieän tö töôûng maø ñöùng veà phöông

dieän vaên hoïc, hình aûnh moät chieác thuyeàn troáng khoâng, laëng leõ vöôït bieån döôùi aùnh traêng tòch

tónh Laêng Giaø laø moät hình aûnh maàu nhieäm” [145, 126].

Söï nhieäm maàu ñoù naèm ôû ngay caûnh giôùi thöïc taïi buïi traàn ñeå haèng soáng vôùi töï tính

uyeân nguyeân bao la cuûa trôøi ñaát. Vì theá, caûm thöùc giaûi thoaùt cuûa thi nhaân Thieàn phaùi cöù

tieáp tuïc traøo daâng vôùi nhöõng hình aûnh an nhieân töï taïi nhöng cuõng ñaày chaát sieâu phoùng traøo

loäng: “Nhaân gian taän kieán thieân sôn hieåu, Thuøy thính coâ vieân ñeà xöù thaâm.” [333, 228] (H

91) (Ngöôøi ñôøi chæ thaáy nghìn non saùng, Tieáng vöôïn röøng saâu ai bieát khoâng?) (Phoûng Taêng

Ñieàn ñaïi sö) [333, 228], hay “Thöôïng ñaàu ñaû quaù hoà haø höõu, Nhaát caù neâ ngöu nhaäm ñaûo

ky.” [333, 230] (H 92) (Vöôït qua moïi “caùi khoâng chi caû”, Cöôõi ngöôïc traâu buøn maëc söùc ta.)

(Ñieäu tieân sö) [333, 231], hoaëc “A thuøy hoäi ñaéc nöông sinh dieän, Thuûy tín nhaân thieân toång

giaû danh.” [333, 246] (H 93) (Khuoân traêng ngöôøi meï ai hay bieát, Trôøi noï ngöôøi kia thaûy giaû

danh.) (Thôøi tieát an ñònh) [333, 246]... Thöïc chaát ñaây chæ laø caùch bieåu ñaït khaùc nhau veà söï

caûm höùng baûn theå giaûi thoaùt maø Tueä Trung say söa bieán taáu qua nhieàu cung baäc luùc traàm,

luùc boãng theo nhòp ñaäp traùi tim con ngöôøi traàn truïc.

Cuõng cung baäc aáy, Traàn Thaùnh Toâng coù nhieàu baøi thô, töù thô noùi veà baûn lai dieän

muïc töø khi oâng böôùc vaøo laøng Thieàn nhö trong baøi Töï thuaät:

“Töï toøng quaùn gioác nhaäp Thieàn löu, (Töø phen ñeå choûm, nhaäp laøng Thieàn,

Ñaû ngoõa toaøn quy moät ngoaïi caàu. Ñaäp ngoùi duøi ruøa doác chí beàn.

Nhaän ñaéc baûn lai chaân dieän muïc, Nhaän ñöôïc khuoân traêng nhö noù coù,

Ñaùo ñaàu haø xöù baát höu höu.” Ñeán ñaâu maø chaúng thaáy hoàn nhieân.)

[333, 406] (H 94) [333, 408]

101

Thaáy ñöôïc baûn lai dieän muïc laø thaáy ñöôïc töï tính giaùc ngoä, laø nghe ñöôïc “Caù trung

khuùc phaù voâ nhaân hoäi, Duy höõu tuøng phong hoïa thöû aâm.” [333, 406] (H 95) (Khuùc nhaïc

trong loøng, khoâng keû hieåu, Hoøa aâm hoïa coù gioù thoâng ngaøn.) [333, 408]. Ñaây cuõng laø hình

töôïng “Nöông sinh dieän” chæ cho baûn theå giaûi thoaùt maø trong baøi Ñoäc Ñaïi Tueä ngöõ luïc höõu

caûm, oâng vieát “Nhaát trieâu thöùc phaù nöông sinh dieän, Tyû khoâng nguyeân lai moät baùn bieân.”

[333, 405] (H 96) (Moät mai nhìn thaáy dung nhan meï, Môùi bieát khuoân traêng khuyeát moät beân.)

[333, 405]. YÙ thô thaät haøm suùc, coâ ñoïng, kieäm lôøi nhöng dieãn taû caû theá giôùi nhò nguyeân khi

con ngöôøi chöa nhìn thaáy roõ dung nhan “meï” vaø theá giôùi chaân nhö troøn ñaày cuûa “meï” cuøng

song haønh moät luùc trong moät caâu thô.

Nhö vaäy, giöõa Phaät vaø chuùng sinh, sinh töû vaø Nieát baøn, phieàn naõo vaø Boà ñeà coù ñoái

ñaõi chæ laø do caùi nhìn coù voïng kieán khôûi leân “Nieát baøn sinh töû maïn la lung, Phieàn naõo Boà ñeà

nhaân ñoái ñòch.” (333, 272) (H 97) (Nieát baøn, sinh töû buoäc raøng suoâng, Phieàn naõo, Boà ñeà ñoái

nghòch doái.) (333, 276), thöïc chaát chæ laø theá giôùi chöùng ngoä dieãn baøy khi con ngöôøi khôûi leân

caùi nhìn chaùnh kieán tueä giaùc “Xuaân lai töï thò xuaân hoa tieáu, Thu ñaùo voâ phi thu thuûy thaâm.”

(333, 272) (H 98) (Xuaân ñeán töï nhieân hoa xuaân nôû, Thu sang ñaâu chaúng nöôùc thu trong)

(Phaät taâm ca) [333, 276] maø Tueä Trung muoán baøy toû. Hay noùi caùch khaùc, ñoù laø theá giôùi

thöïc taïi thöôøng nhieân “Sinh nhö tröôùc sam, Töû nhö thoaùt khoá.” [333, 415) (H 99) (Soáng nhö

maëc aùo, Cheát nhö côûi quaàn.) [333, 416] ñeå roài tung höùng hoaùt nhieân ñaïi ngoä “Baùt töï ñaû

khai phaân phoù lieãu, Caùnh voâ dö söï khaû trình quaân.” [333, 415] (H 100] (Môû toang taùm chöõ

maø trao, Coù ñaâu dö chuyeän ngoõ haàu trình anh.) [333, 416] maø Traàn Thaùnh Toâng haùt khuùc

ca Sinh töû tröôùc moät ngaøy giaõ töø traàn theá.

Baùt töï laø chính laø “Sinh dieät dieäc dó, tòch dieät vi laïc.” (H 101) (Sinh dieät laø dieät roài, thì

tòch dieät laø vui.) chæ cho “Tuyeát sôn baùt töï” (H 102). Trong baøi Höõu cuù voâ cuù, Traàn Nhaân

Toâng vieát: “Baùt töï ñaû khai, Toaøn voâ ba tò.” [333, 487] (H 103) (Taùm chöõ môû ra, Khoâng coøn

khoù nghó.) [333, 490]. Trong vaên caûnh baøi thô naøy thì “baùt töï” coù theå laø taùm chöõ môû ñaàu

baøi thô “Sinh nhö tröôùc sam, Töû nhö thoaùt khoá”, noù khoâng ngoaøi yù nghóa treân. Ñaây chæ laø

caùch dieãn ñaït khaùc veà baûn theå giaûi thoaùt raát hình töôïng vaø gaàn guõi ngöôøi Vieät hôn, treân heát

laø noù ñaåy ñöa caùi höông vò Thieàn cuûa baøi thô ñi xa hôn, coù theå vaøo nôi saâu thaúm nhaát cuûa

taâm thöùc ngöôøi ñoïc.

102

Roõ raøng, caùc taùc giaû Thieàn phaùi töø trong cuoäc soáng tuøy duyeân maø vui vôùi ñaïo, ñaõ taïo

ra nhöõng ñoaïn vaên, baøi keä, baøi ca, baøi thô vôùi nhöõng cung baäc, tieáng noùi “ña thanh”, nhö

lôøi nhaän ñònh tinh teá cuûa Traàn Thò Baêng Thanh trong moät baøi vieát Huyeàn Quang vaø nhöõng

trang ñôøi nhieàu huyeàn thoaïi, nhöõng vaàn thô nhieàu haøm nghóa. [251, 78]. Theo chuùng toâi, ñoù

laø caùch dieãn ñaït baûn theå giaûi thoaùt baèng hình töôïng, coù khi toû ra nghieâm caån, luùc thì traàm

laëng, hay bay boång traøo loäng, khi thì töï taïi, moäc maïc bình dò heát möùc coù theå. Nghóa laø caûm

thöùc Thieàn hoïc cuûa caùc nhaø tröôùc taùc Thieàn phaùi Truùc Laâm coù söï thay ñoåi caùch nhìn vôùi

bieân ñoä roäng hôn so vôùi caùc nhaø thô - thieàn sö ñôøi Lyù, ñoàng thôøi cuoäc soáng traàn tuïc maø giaûi

thoaùt ñaõ taïo caûm höùng saùng taïo trong saùng taùc vöøa mang tính trieát lyù, vöøa coù tính ngheä

thuaät cuûa myõ hoïc Thieàn “raát rieâng”.

Traàn Thaùi Toâng vôùi caûm höùng saùm hoái, Tueä Trung vôùi caûm höùng phoùng cuoàng, Traàn

Thaùnh Toâng vôùi caûm höùng traàn theá tuøy tuïc, Traàn Nhaân Toâng vôùi caûm höùng tuøy duyeân ngoä

ñaïo, Phaùp Loa trung thaønh caûm höùng Phaät yù kinh ñieån, Huyeàn Quang vôùi caûm höùng giaûi

thoaùt trong trôøi ñaát bao ñaày theá söï; Taát caû ñaõ taïo ra nhöõng aùng vaên, vaàn thô tuyeät taùc ñaày

höông vò giaûi thoaùt, thaáy roõ baûn tính thöôøng nhieân baèng ñoâi maét “kieán tính” thaät nheï nhaøng

thi vò nhö thuùc giuïc con ngöôøi höôùng veà phía tröôùc. Ñeå roài Huyeàn Quang moäng thaáy Quan

AÂm vaøo trong coû, nguû tít canh ba seõ thaáy chính mình, ngoài ngaém hoa ruïng, ngoaûnh nhìn

ñôøi buïi baëm nhö laø cuoäc haønh trình tìm veà baûn lai thanh tònh maø oâng thöôøng haùt khuùc ca

quen thuoäc “Phaûn quang traàn theá giôùi, Khai nhaõn tuùy mang mang.” [333, 682] (H 104)

(Ngoaûnh nhìn ñôøi buïi baëm, Môû maét döôøng say söa.) [333, 682].

2.3.2. Caûm höùng coõi thieân nhieân Phaät nhieäm maàu

Theo taùc giaû saùch Vaên hoïc Phaät giaùo Thôøi Lyù - Traàn – Dieän maïo vaø ñaëc ñieåm thì:

“Ñoái vôùi nhöõng saùng taùc vaên chöông chòu aûnh höôûng Nho giaùo, coù theå noùi, thieân nhieân laø

ñoái töôïng ñeå ngöôøi saùng taùc baøy toû, chia seû taâm traïng, gôûi gaém noãi nieàm, thieân nhieân laø hình

chieáu cuûa taâm traïng vì “Ngöôøi buoàn caûnh vaät coù vui bao giôø” (Nguyeãn Du), thieân nhieân laø

baàu baïn tri kyû tri aâm vôùi con ngöôøi. Coøn nhöõng saùng taùc vaên chöông chòu aûnh höôûng Phaät

giaùo thì giöõa thieân nhieân vôùi con ngöôøi coù söï giao caûm, coäng höôûng, hoøa nhaäp, nhaát laø khi

con ngöôøi ñaït ñeán caùi taâm trong suoát, vaéng laëng. Luùc ñoù, con ngöôøi theå nhaäp caùi taâm cuûa

mình laøm moät vôùi caùi taâm baûn theå chaân nhö vuõ truï, ñaát trôøi vaïn vaät.” [165, 235]. Ñaây cuõng

103

laø lyù do maø caùc nhaø nghieân cöùu tröôùc ñaây nhö Buøi Vaên Nguyeân, Ñinh Gia Khaùnh, Leâ Trí

Vieãn, Kieàu Thu Hoaïch, Nguyeãn Hueä Chi, Thích Maõn Giaùc, Nguyeãn Höõu Sôn, Ñoaøn Thò

Thu Vaân, Thích Phöôùc An… qua caùc chuyeân luaän ñeàu phaûn aùnh hình aûnh thieân nhieân

mang tính bieåu töôïng bôûi moät caûm quan Phaät giaùo Thieàn toâng, hoaëc hình aûnh thieân nhieân

hieän thöïc vôùi veû ñeïp sinh ñoäng ngaäp traøn thaåm myõ thoâng qua caûm quan Thieàn hoïc ñeå rung

caûm, phaûn aùnh.

Nhö vaäy, thieân nhieân laø nguoàn caûm höùng voâ taän cho caùc thieàn gia, thieàn sö Thieàn

phaùi Truùc Laâm saùng taùc khoâng chæ ñeå giaûi baøy theá giôùi taâm thöùc chöùng ngoä noùi treân, maø noù

coøn phaûn aùnh theá giôùi thieân nhieân Phaät nhieäm maàu qua theá giôùi töï chöùng töï noäi, thöïc taïi

baây giôø vaø taïi ñaây cuûa ngöôøi chöùng ñaïo. Nghóa laø töø traïng thaùi thaêng chöùng thuaàn tònh

tuyeät ñoái cuûa taâm maø con ngöôøi sinh hoaït vôùi thaân khaåu yù haønh cuøng nhau töông duyeân,

töông taùc, tænh thöùc maø khoâng heà ñoái nghòch, cuõng nhö khoâng heà huûy hoaïi baûn saéc caù bieät

cuûa moãi hieän höõu.

Noùi theo ngoân ngöõ cuûa kinh Hoa Nghieâm, ñoù laø truù xöù cuûa nhöõng ai mong moûi böôùc

vaøo trong vinh döï cuûa gia toäc Nhö Lai – moät doøng soáng vôùi ñoäng maïch taâm linh baát dieät.

Vaø noù khoâng ñôn giaûn chæ laø moät theá giôùi u huyeàn nhö ngöôøi ta laàm töôûng maø truù xöù aáy

voán hieån hieän traàn gian, moät truù xöù raát thöïc maø kinh baûo raèng: “Khi Phaät nhaäp vaøo Tam

muoäi (Samaødhi), boãng phuùt choác, caùi tuùp leàu Ngaøi ñang ngöï ñoät nhieân tan bieán vaø traûi roäng

ñeán toät cuøng bôø meù cuûa vuõ truï; noùi khaùc ñi, Phaät laø vuõ truï, vuõ truï laø Phaät. Maøu haéc aùm cuûa

röøng Theä Ña (Jetanana) nôi traàn gian, veû traàn tuïc cuûa ñoáng coû khoâ thieát toøa sö töû maø ñöùc

Theá Toân ñang ngöï thuyeát phaùp, moät nhoùm khaát só lam luõ ñang nghe kinh, trong caùi thöïc taïi

khoâng baûn ngaõ – taát caû ñeàu hoaøn toaøn tan bieán ôû ñaây.” [268, 1].

Vôùi thöïc taïi duyeân khôûi tính maø caùc nhaø tröôùc taùc cuûa Thieàn phaùi ñaõ dieãn trình theá

giôùi thieân nhieân chính laø coõi Phaät nhieäm maàu, xuaát phaùt töø trong theá giôùi hieän thöïc “baây

giôø vaø taïi ñaây” qua caùi nhìn duyeân khôûi töø söï “thaêng chöùng taâm linh” maø khoâng phaûi laø söï

“tuøy thuoäc phaùt sinh” treân laêng kính vaät lyù. Nhö theá, chuùng ta coù theå giaûi maõ nhöõng aùng

vaên, vaàn thô cuûa caùc taùc giaû Thieàn phaùi töø nguoàn caûm höùng noùi treân. Cuï theå, Traàn Thaùi

Toâng ñaõ vieát veà theá giôùi Phaät ñöôïc chuyeån hoùa töø theá giôùi thöïc taïi “… Xöù xöù ñaïi quang

minh taïng; cô cô baát nhò phaùp moân. Tröïc nhieân aùm khöù minh lai; quaûn thaäm vaân giaø nguyeät

104

teá. Minh chaâu taïi chöôûng, thanh aùnh thanh, hoaøng aùnh hoaøng; coå kính ñöông ñaøi Hoà hieän

Hoà, Haùn hieän Haùn. Khôûi quang huyeãn theå; taän thò phaùp thaân. [333, 73] (H 105) (Choán choán

laø taïng ñaïi quang minh; cô cô laø phaùp moân baát nhò. Maëc söùc môø ñi toû laïi; ngaïi chi traêng

phuû maây che. Haït trai saùng ôû tay, xanh aùnh xanh, vaøng aùnh vaøng; göông coå ñaët treân ñaøi, Hoà

hieän Hoà, Haùn hieän Haùn; Can chi huyeãn theå; thaûy ñeàu phaùp thaân.) [333, 74]. Coù theå noùi,

thieân nhieân Phaät ñöôïc caùc taùc giaû cuûa Thieàn phaùi Phaät hoùa töø hieän thöïc cuoäc soáng qua moät

taâm thöùc chöùng ngoä. Bieän chöùng giaûi thoaùt coù khaû naêng lyù giaûi thieân nhieân höõu tình ñöôïc

chuyeån hoùa thaønh theá giôùi thieân nhieân Phaät quoác an tònh vôùi moät tröïc caûm taâm linh cuûa

ngöôøi ñaït ngoä:

“Thanh sôn ñeâ xöù kieán thieân khoaùt, (Non xanh nôi thaáp troâng trôøi roäng,

Hoàng ngaãu khai thôøi vaên thuûy höông.” Sen ñoû muøa hoa nghe nöôùc thôm.)

[333, 63] (H 106) [333, 65]

Khi khoâng gian thieân nhieân ñöôïc chuyeån hoùa thì taâm thöùc con ngöôøi môû roäng, tieáp

caän caùi voâ haïn bao la cuûa trôøi ñaát, caùi tónh laëng cuûa hö khoâng, thôøi gian nhö theå nhaäp vaøo

giaùc tính thöôøng nhieân, bôûi con ngöôøi ñaõ giaùc ngoä vaø taâm thöùc vaéng laëng, nhö Nieâm tuïng

keä 38 noùi: “Truùc aûnh taûo giai traàn baát ñoäng, Nguyeät luaân xuyeân haûi thuûy voâ ngaân.” [333,

134] (H 107) (Boùng truùc queùt theàm, buïi chaúng ñoäng, Vaønh traêng xuyeân bieån, nöôùc khoâng

nhaên.” [333, 138].

Vôùi taâm thöùc khai môû cuûa tueä giaùc voâ thöôïng, con ngöôøi theå nhaäp vuõ truï bao la,

thieân nhieân höõu tình trong coõi saéc khoâng maø khoâng coù moät söï giôùi haïn naøo caû. Noù chieám

lónh taát caû caùc chieàu cuûa khoâng gian trong söï hoøa ñieäu khoâng theå taùch bieät töø moät ñieåm

nhìn nhö trong Ngöõ luïc vaán ñaùp moân haï dieãn ñaït “Thieân giang höõu thuûy thieân giang nguyeät,

Vaïn lyù voâ vaân vaïn lyù thieân.” [333, 104] (H 108) (Muoân soâng coù nöôùc traêng muoân soâng, Vaïn

daëm khoâng maây trôøi vaïn daëm.) [333, 106]. Thieân giang, vaïn lyù laø nhöõng con soá töôïng tröng

mang tính öôùc leä, bieåu ñaït cho khoaûng caùch xa, gaàn, roäng, daøi, treân heát laø söï voâ cuøng taän

cuûa khoâng gian ña chieàu. Con ngöôøi, thieân nhieân, thôøi gian döôøng nhö laø moät thöïc theå duy

nhaát, cöù theá maø vaän haønh trong doøng soáng töông tuïc. Vaø Traàn Nhaân Toâng thöôøng dieãn ñaït

theá giôùi thieân nhieân qua caûnh xuaân thöôøng tònh, chöù khoâng phaûi theo muøa xuaân thôøi tieát.

Trong soá 32 baøi thô cuûa oâng coøn löu tröõ trong Thô vaên Lyù - Traàn, taäp 2 thì coù ñeán 12 baøi

105

noùi ñeán caûnh xuaân vôùi nhöõng caûnh vaät thieân nhieân höõu tình ñöôïc taâm thöùc oâng chuyeån hoùa

ôû nhöõng caáp ñoä thaêng chöùng taâm linh khaùc nhau.

Chaúng haïn, luùc saùng sôùm, caûnh vaät muøa xuaân chaúng khaùc gì thieân nhieân Phaät thöôøng

ñöôïc dieãn ñaït trong kinh ñieån Ñaïi thöøa (Nhaát song baïch hoà ñieäp, Phaùch phaùch saán hoa

phi.” [333, 453] (H 109) (Kìa moät ñoâi böôùm traéng, Nhaèm hoa, phôi phôùi bay.) (Xuaân hieåu)

[333, 454]; khi ñoái dieän tröôùc caùi cheát cuûa chò mình laø coâng chuùa Thieân Thuïy, Traàn Nhaân

Toâng vaãn khaùt voïng chuyeån hoùa theá giôùi muøa xuaân coû caây hoa böôùm höõu tình trong coõi

saéc khoâng thaønh coõi Phaät: “Ma cung hoàn quaûn thaäm, Phaät quoác baát thaéng xuaân.” [333,

454] (H 110) (Cung ma neáu quaûn chaët, Coõi Phaät xuaân khoâng cuøng.) [333, 454]. Thaäm chí,

khi oâng ñang ngöï trong long saøng chieáu truùc hay ngaém xuaân taøn giöõa caùnh hoa tan taùc

ruïng, thô cuûa oâng vaãn chaát chöùa söï an tònh taâm hoàn vöøa sieâu phoùng vöøa daân daõ ñaày söï traûi

nghieäm taâm linh. Cuoäc soáng traàn theá coù khi mòt môø, khueâ cung laém luùc aûm ñaïm, taâm theá

muøa xuaân trong oâng vaãn bình laëng an tónh: “Nhaát thieân nhö thuûy, nguyeät nhö truù, Hoa aûnh

maõn song, xuaân moäng tröôøng.” [333, 460] (H 111) (Trôøi trong nhö nöôùc, traêng vaèng vaëc,

Giaác moäng xuaân daøi döôùi boùng hoa.) [333, 461]; luùc leân nuùi Baûo Ñaøi maây nuùi ngaäp truøng,

taâm theá cuûa nhaø thô vuùt leân cao ñoàng ñieäu söï tröïc ngoä taâm linh qua hình aûnh “Minh nguyeät

maõn hung khaâm”(Ñaêng Baûo Ñaøi sôn) [333, 456] (H 112) (AÙnh traêng saùng chan hoøa tröôùc

ngöïc.” [333, 456].

Cuõng töø caûnh thieân nhieân vôùi nuùi - maây höõu tình, ñöùc Phaät töøng khai phaùp aâm vi

dieäu Phaùp Hoa treân ñænh nuùi Linh Thöùu. Coøn Thieàn sö Vaân Nham thì chöùng ñaéc yeáu chæ

Thieàn töø hình aûnh nuùi cao soâng daøi “Nuùi soâng ñaát ñai ñeàu hieån loä phaùp thaân” nhieäm maàu.

Nhö moät leõ töï nhieân, nuùi – maây khi ñi vaøo thô vaên Thieàn phaùi thì hình aûnh maây nuùi trôû

thaønh hình aûnh bieåu tröng cuûa quaù trình chuyeån hoaù taâm thöùc cuûa ngöôøi hoïc ñaïo. Maây nuùi

taïo ra böùc tranh thieân nhieân Phaät höõu tình vôùi nhöõng ñöôøng neùt chaám phaù, daùng veû khaùc

nhau. Coù khi chuùng nhö nhieân; luùc thì traàm laëng, u tòch cuûa caùi ñeïp “chaân nhö”. Ngöôøi ñoïc

seõ deã daøng caûm nhaän ñöôïc theá naøo laø “thi - Thieàn hôïp nhaát”: “Sôn vaân daõ höõu xuaát sôn

theá, Giaûn thuyû chung voâ ñaàu giaûn thanh” [333, 246] (H 113) (Maây ngaøn voán töï bay ra nuùi,

Nöôùc suoái thöôøng khi ñoå xuoáng gheành.) (An ñònh thôøi tieát) [333, 246]. Hay “Thuyû minh sôn

106

tónh baïch aâu quaù, Phong ñònh, vaân nhaøn, hoàng thuï sô” [333, 468] (H114) (Nuùi laëng, nöôùc

quang, aâu traéng löôïn, Taïnh maây, im gioù, ñoû caây thöa) (Laïng Chaâu vaõn caûnh) [333, 468].

Roõ raøng, giöõa caùi ñoäng cuûa “maây troâi” vaø caùi tónh cuûa “nuùi uy nghieâm”, trong ñoâi

maét caùc thieàn gia – thi só bao giôø cuõng coù söï dòch chuyeån qua laïi, hoaø quyeän vaøo nhau:

trong ñoäng coù tónh vaø ngöôïc laïi, hay trong ñôøi vaãn coù ñaïo. Thaät laø xa, nhöng cuõng thaät laø

gaàn, coõi Phaät thieân nhieân hieän ra töø caùi nhìn bieän chöùng giaûi thoaùt cuûa thi nhaân “Vaân sôn

töông vieãn caän, Hoa kính baùn tình aâm” (H 115) [333, 456] (Nuùi maây nhö xa, nhö gaàn, Ngoõ

hoa beân naéng, beân raâm) (Ñaêng Baûo Ñaøi sôn) [333, 456].

Xeùt trong moái töông quan, töông duyeân cuûa kinh ñieån Ñaïi thöøa vaø thô vaên Phaät giaùo

thôøi Lyù - Traàn thì vaàng traêng cuûa Traàn Nhaân Toâng cuõng ñöôïc bieåu töôïng cho trí tueä Baùt

nhaõ cuûa ngöôøi ñaït ñaïo. Tröôùc ñoù, Lyù Thaùi Toâng möôïn hình aûnh “Haïo haïo laêng giaø

nguyeät” [332, 243] (H 116) (Non giaø vaàng nguyeät tónh) [332, 243] trong kinh Laêng Giaø ñeå

taùn döông coâng ñöùc Tyø Ni Ña Löu Chi thì thaät höõu tình gôïi caûm. Baûo Giaùm thì khaéc hoïa

caûnh trí Phaät nhö “Trí giaû do nhö nguyeät chieáu thieân.” [332, 482] (H 117) (Phaät töïa vaàng

traêng ôû giöõa trôøi.) [332, 482] Ñoù cuõng hình aûnh vaàng traêng thaät lung linh, tónh laëng chieáu

roïi qua ñaàm laïnh maø Traàn Thaùnh Toâng höôùng ñeán ñeå chöùng ñaït “naêm huyeàn nghóa lyù”

nhaø Phaät (Nhö Lai, chính phaùp, phaùp thaân, xuaát theá, töï tính thanh tònh): “Tónh nhöôïc haøn

ñaøm nguyeät laäu minh, Cuù lyù nguõ huyeàn thaân thaáu ñaéc.”(Ñoäc Phaät söï ñaïi minh luïc höõu caûm)

[333, 409] (H 118). Coøn Tueä Trung taû caûnh thieân nhieân Phaät ôû Taây phöông trang nghieâm

vaø phaùp thaân thì theå nhaäp boán phöông Ñoâng Taây Nam Baéc vôùi vaàng traêng ñôn chieác giöõa

baàu trôøi bao la “Tröôøng khoâng chæ kieán coâ luaân nguyeät, Saùt haûi tröøng tröøng daï maïn thu.”

[333, 242] (H 119) (Baàu trôøi chæ thaáy vöøng traêng quaïnh, Ñeâm laéng vaøo thu, bieån Phaät

trong.) qua baøi Thò tu Taây phöông boái [333, 242]. Taâm thöùc vaø ngoøi buùt cuûa taùc giaû thaät

ñoàng ñieäu vôùi thöïc taïi thieân nhieân höõu tình.

Thöïc teá, vieäc thieát laäp moâ hình “Ñaát vua - chuøa laøng - phong caûnh Buït” ñöôïc giôùi

laõnh ñaïo quoác gia vaø Phaät giaùo chuù troïng laø nhaèm kieán thieát quoác gia, baûo veä chuû quyeàn

ñaát nöôùc, baûo toàn vaên hoùa daân toäc, cuõng laø caùch ñeå duy trì maïng maïch Phaät phaùp. Ba

thaønh toá ñoù thöïc chaát laø moät, bôûi vì khi noùi ñaát laø cuûa vua töùc laø cuûa daân; trong ñoù moãi laøng

ñeàu coù chuøa, maø chuøa do sö ôû vaø troâng coi ñôøi soáng vaät chaát – taâm linh soá ñoâng quaàn

107

chuùng Phaät töû thöïc thi ñôøi soáng ñaïo. Hoùa ra, khaép caû nöôùc ñaâu cuõng coù chuøa, maø nhieàu

chuøa trôû thaønh phong caûnh Buït laø nguyeän voïng ñöôïc chung soáng hoøa bình cuûa caû daân toäc

töø xöa ñeán nay. Theå hieän roõ neùt nhaát laø töø khi nöôùc nhaø ñoäc laäp, moâ hình naøy caøng nhaân

roäng. Tieáp noái trieàu ñaïi nhaø Ñinh, Leâ, Lyù, ñeán caùc vò vua ñôøi Traàn nhö Thaùi Toâng, Thaùnh

Toâng, Nhaân Toâng, Minh Toâng, Anh Toâng maø saùch Thaùnh ñaêng ngöõ luïc ghi laø nhöõng vò

vua thöïc hieän söù meänh ñoù trong vieäc cuï theå hoùa vieäc xaây döïng nhieàu chuøa, nhieàu danh

lam Thaùnh tích Phaät thieân nhieân höõu tình nhö Yeân Töû, Quyønh Laâm...

Chính nhöõng ngoâi chuøa thaân thöông, thaéng caûnh Phaät quoác nhö theá laø suoái nguoàn

caûm höùng cho caùc nhaø vaên, nhaø thô cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm khaéc hoïa hình aûnh coõi Phaät

thieân nhieân. Traàn Thaùi Toâng töøng ca ngôïi taâm caûnh Phaät qua baøi thô Kyù Thanh Phong am

taêng Ñöùc Sôn vôùi caûm xuùc chaân thaät, nhöng thaät ñeïp laøm sao: “Phong ñaû tuøng quan nguyeät

chieáu ñình, Taâm kyø phong caûnh coäng theâ thanh.” [333, 21] (H 120) (Gioù ñaäp cöûa thoâng

traêng laáp loaùng, Loøng ñaây, caûnh ñaáy cuøng thanh saûng.) [333, 21]. Trong chieàu höôùng tìm

caàu giaûi thoaùt, Tueä Trung trong baøi Thò chuùng ñaõ khuyeán caùo moïi ngöôøi ñöøng tìm caàu coõi

Phaät ôû Thieáu Thaát, Taøo Kheâ maø ngay coõi thieân nhieân thöïc taïi an bình “Thu quang haéc

baïch tuøy duyeân saéc, Lieân nhò hoàng höông baát tröôùc neâ.” [333, 265] (H 121) (Thu trong, bieác

haún tuøy duyeân saéc, Sen ngaùt, hoàng ñaâu bôûi nöôùc ñaâu.) [333, 265]. Roõ raøng, coù söï chuyeån

ñoåi caùch nhìn veà theá giôùi töï nhieân ñeå con ngöôøi coù theå tieáp caän coõi Phaät ngay giöõa ñôøi

thöôøng maø Sô Toå phaùc hoïa trong baøi Ñaéc thuù laâm tuyeàn ñaïo ca: “Caûnh tòch an cö töï taïi

taâm, Löông phong xuy ñeä nhaäp tuøng aâm. Thieàn saøng thuï haï nhaát kinh quyeån, Löôõng töï thanh

nhaøn thaéng vaïn caâm” [333, 535] (H 122) (Soáng yeân giöõa caûnh laëng loøng khoâng, Gioù maùt

hiu hiu loït boùng thoâng. Döôùi goác, giöôøng Thieàn, kinh moät quyeån, Thanh nhaøn hai chöõ, ñaùng

muoân ñoàng.) [333, 535].

Vaãn laø thi lieäu muøa thu, aùnh traêng, gioù maùt, maây nuùi, soâng hoà duøng ñeå moâ taû thieân

nhieân höõu tình trong thô vaên Phaät giaùo Thieàn toâng nhaèm bieåu ñaït theá giôùi thöïc taïi töï chöùng

töï noäi cuûa ngöôøi ñaït ñaïo. Ñieåm khaùc bieät giöõa thô Thieàn ñôøi Traàn vaø ñôøi Lyù laø thi lieäu ñoù

ñöôïc caùc taùc giaû Thieàn phaùi moâ taû trong moät khoâng gian thieân nhieân Phaät coù khi cao roäng,

khoaùng ñaõng cuûa trôøi ñaát vôùi non xanh, nöôùc bieác. Nhöng coù khi, noù chæ laø khoâng gian nhoû

heïp – nôi sinh hoaït tu taäp cuûa nhaø thô ôû goác caây, Thieàn saøng, quyeån kinh nôi thaûo am nhoû,

108

hay laø nöûa song cöûa soå coù aùnh ñeøn, moät giöôøng ñaày saùch, moät maûnh saân tröôùc thö phoøng…

Taát caû khieán cho ngöôøi ñoïc coù moät caûm nhaän veà söï meânh moâng voâ haïn qua nhöõng gioït

söông rôi trong ñeâm tónh laëng nhö taïo ra chieàu saâu thaêm thaúm cuûa söï tinh khieát hö khoâng

“Loä trích thu ñình daï khí hö” [333, 465] (H 123) maø Truùc Laâm taû trong Nguyeät; hoaëc chæ

laø neùn höông vöøa taét trong leàu tranh, beân ngoaøi coù maáy khoùm caây, vaàng traêng chieáu saùng

maø Huyeàn Quang hoaï trong Taûo thu: “Truùc ñöôøng vong thích höông sô taän, Nhaát nhaát tuùng

chi voõng nguyeät minh.” [333, 699] (H 124).

Taát caû caùc yeáu toá thi lieäu ñoù taïo neân coõi thieân nhieân Phaät soáng ñoäng ñöôïc chuyeån

hoùa qua caùi nhìn tueä giaùc mang ñaäm saéc maøu, aâm thanh giao höôûng ña chieàu nhöng thaät

tónh laëng. Nôi ñoù chính laø coõi Phaät Yeân Töû, chaúng khaùc gì coõi Taây Truùc, Linh Thöùu, Phi

Lai - xöù Phaät ngaøy xöa maø Huyeàn Quang höôùng ñeán. Con ngöôøi hoøa nhaäp vôùi thieân nhieân

vuõ truï, an truù trong theá giôùi thanh bình, tuøy duyeân maø vui vôùi ñaïo, ngaäp traøn caûm höùng thi

hoïa qua baøi Vònh Vaân Yeân töï phuù: “Laï nhöõng oâi! Taây Truùc döôøng naøo; Nam chaâu coù maáy.

Non Linh Thöùu ai ñem veà ñaây; Caûnh Phi Lai maët ñaø thaáy ñaáy. Vaøo chöng coõi Thaùnh theânh

theânh; Thoaùt reõ loøng phaøm phaây phaáy. Bao nhieâu phong nguyeät, theà thoát chaúng cuøng.”

[333, 712] (N 125).

2.3.3. Caûm höùng nhaân vaên – theá söï

Xeùt trong moái quan heä giöõa ngöôøi vaø ngöôøi, con ngöôøi vôùi thieân nhieân, xaõ hoäi trong

vaên hoïc thôøi ñaïi Lyù - Traàn töø theá kyû X ñeán heát theá kyû XV thì nhöõng tieâu chí veà ñaïo ñöùc,

theo quan ñieåm ñaïo ñöùc Nho giaùo ñöôïc theå hieän khaù môø nhaït trong vaên chöông thôøi kyø

naøy. Maëc duø, coù söï tieáp bieán giöõa ba luoàng tö töôûng Nho – Phaät – Laõo, nhaát laø töø 1070, Lyù

Thaùnh Toâng – moät oâng vua Phaät töû laäp tröôøng Ñaïi hoïc ñaàu tieân theo moâ hình Nho giaùo,

thaäm chí coù luùc giôùi Nho hoïc leân tieáng baøi xích Phaät giaùo, song Phaät giaùo vaãn ñöôïc xem laø

quoác giaùo, trong ñoù tö töôûng töø bi baùc aùi, nhaân baûn trôû thaønh giaù trò nhaân vaên chuû ñaïo. Do

ñoù, moái quan heä giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi, thieân nhieân, xaõ hoäi khoâng coù söï phaân hoùa roõ raøng.

Con ngöôøi soáng vaø öùng xöû theo moät tinh thaàn nhaân vaên roäng môû, hoøa nhaäp vôùi thieân nhieân

maø khoâng bò aùp ñaët bôûi leã nghi, ñaïo ñöùc phong kieán Nho giaùo.

Lyù giaûi ñieàu treân, Ñaëng Thai Mai trong baøi Maáy ñieàu taâm ñaéc veà moät thôøi ñaïi vaên

hoïc nhaän ñònh: “Neùt ñaëc bieät trong ñôøi soáng xaõ hoäi phong kieán Vieät Nam ôû giai ñoaïn naøy laø

109

söï giaûn dò trong quan heä giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi… Con ngöôøi thôøi ñaïi naøy quaû laø con ngöôøi

bieát soáng moät ñôøi soáng tích cöïc, vui veû, moät ñôøi soáng côûi môû vaø phong phuù, roäng raõi saâu saéc.

Ñôøi soáng cuûa con ngöôøi chöa heà bò leã giaùo nhaø Nho raøng buoäc gay gaét.” [332, 37 - 42]. Noùi

nhö theá, chính tö töôûng Phaät giaùo ñaõ taïo nguoàn caûm höùng nhaân vaên theá söï, goùp phaàn taïo

neân hai noäi dung lôùn yeâu nöôùc vaø nhaân vaên cuûa neàn vaên hoïc thôøi kyø naøy noùi chung, vaên

thô cuûa Thieàn phaùi noùi rieâng.

Tröôùc heát laø Caûm höùng nhaân vaên, xuaát phaùt töø caùi nhìn trieát lyù nhaân sinh Phaät giaùo,

caùc taùc giaû Thieàn phaùi ñaõ nhìn nhaän roõ veà söï thaät cuûa con ngöôøi - cuoäc ñôøi laø khoå vaø chính

hoï tìm caùch vöôït thoaùt khoå baèng söï thöïc nghieäm taâm linh. Muïc ñích cuoái cuøng cuûa con

ngöôøi laø giaûi quyeát caùc maâu thuaãn noäi taïi trong caùc moái quan heä, höôùng ñeán moät thaùi ñoä

soáng ñeïp trong vaên hoùa öùng xöû. Do ñoù, khi baøn veà chuû nghóa nhaân ñaïo trong vaên hoïc Vieät

Nam, Nguyeãn Ñình Chuù ñaõ phaùt bieåu: “Tinh thaàn nhaân baûn khoâng chæ laø tình thöông con

ngöôøi, ñaëc bieät laø con ngöôøi ñau khoå, thieät thoøi trong cuoäc soáng, maø coøn laø söï khaùm phaù,

bieåu döông taát caû moïi giaù trò laøm neân veû ñeïp con ngöôøi trong moái quan heä vôùi vuõ truï, vôùi töï

nhieân, vôùi xaõ hoäi, vôùi gia ñình, vôùi chính noù trong haønh ñoäng vaø trong taâm linh.” [44, 24].

Töø ñieåm nhìn ngheä thuaät naøy, con ngöôøi trôû thaønh nhaân vaät trung taâm ñeå phaûn aùnh

ñôøi soáng thöïc tieãn. Caùc taùc giaû Thieàn phaùi Truùc Laâm khoâng ngöøng caát leân tieáng noùi con

tim thoån thöùc, khaùt voïng tình ngöôøi. Chaân dung veà thaân phaän con ngöôøi caøng khaéc hoaï roõ

neùt khi maø caùc nhaø saùng taùc luoân phaûi ñi qua cuoäc haønh trình nhìn laïi chính mình vôùi

nhöõng bieán ñoäng cuûa lòch söû vaø chính tröôøng thay ñoåi trieàu ñaïi. Nhöõng bi kòch uaån khuùc töø

thaâm cung bí hieåm cuûa cuoäc hoân nhaân chính trò giöõa Traàn Thaùi Toâng vaø chò daâu cuûa mình

ñaõ coù mang vaø cuoäc soáng xa hoa, luoân phaûi tranh giaønh ñòa vò ôû choán quan tröôøng. Hình

aûnh con ngöôøi luoân phaûi ñoái dieän tröôùc sinh töû bieät ly qua ba cuoäc chieán tranh choáng quaân

Nguyeân Moâng thaàn thaùnh vôùi nhöõng rung ñoäng chöùa chan tình ngöôøi. Nhöõng taâm söï kín

ñaùo cuûa Thaùnh Toâng, Tueä Trung veà noãi loøng löông ñoáng cuûa vua quan, coâng haàu, baù töôùc;

taám loøng chaân thaønh vaø ña caûm, ña söï cuûa Huyeàn Quang trong vieäc xöû theá ñaïo ñôøi, keå caû

vuï aùn oan tình noåi danh kim coå vôùi naøng Ñieåm Bích…. Taát caû ñaõ hoaù thaønh nhöõng baøi thô,

baøi vaên giaøu chaát bi caûm, thoáng thieát tình ngöôøi. Chuùng thaät söï phaûn aùnh ñuùng taän ñaùy

110

chieàu saâu cuûa nhöõng taâm hoàn vöøa laø vua, quan, thieàn gia, thieàn sö trong caùi “saéc thaân” höõu

haïn, chæ coù “tình yeâu” laø voâ haïn.

Neáu vaên hoïc Phaät giaùo ñôøi Lyù, khi ñeà caäp ñeán hình aûnh con ngöôøi, duø laø con ngöôøi

voâ ngaõ, voâ uyù, voâ ngoân… ñi nöõa, chæ gôïi chöù ít khi taû thì ñeán vaên hoïc Phaät giaùo ñôøi Traàn,

nhaát laø Traàn Thaùi Toâng qua Khoaù hö luïc ñaõ söû duïng buùt phaùp taû thöïc ñeå moâ taû con ngöôøi

töø hình theå beân ngoaøi ñeán noäi taâm beân trong ñaày trieát lyù ngaäm nguøi. Ñoaïn vaên sau ñaây

trong baøi Phoå thuyeát Saéc thaân laø moät minh chöùng: “Tích thôøi luïc maán chu nhan; kim nhaät

thanh khoâi baïch coát. Leä vuõ saùi thôøi vaân thaûm thaûm, bi phong ñoäng xöù nguyeät vi vi. Daï lan

taéc quyû khoác thaàn saàu, tueá cöûu taéc ngöu taøn maõ tieãn. Huyønh hoaû chieáu khai thanh thaûo lyù,

cuøng thanh ngaâm ñoaïn baïch döông sao. Bi minh baùn moät toaû thanh ñaøi, tieàu muïc ñaïp xuyeân

thaønh kheâ kính. Nhaäm thò vaên chöông caùi theá, tuùng nhieâu taøi maïo khuynh thaønh. Ñaùo ñaàu

khôûi höõu dò ñoà, trieät ñeå daõ ñoàng nhaát tröôùc.” [333, 54] (H 126) (Xöa kia maù hoàng saéc thaém;

ngaøy nay xöông traéng tro taøn. Maây mòt muøng khi möa leä chöùa chan; traêng hiu haét choán gioù

saàu lay ñoäng. Canh khuya vaéng, thaàn saàu quyû khoùc; thaùng naêm chaày, ngöïa xeùo traâu quaàn.

Löûa ñoùm laäp loeø döôùi ñaùm coû xanh; tieáng truøng næ non treân haøng döông traéng. Bia moä nöûa

chìm, phuû ñaày reâu bieác; chaên traâu haùi cuûi, daãm saït loái moøn. Daãu coù vaên chöông nöùc tieáng;

duø cho taøi saéc nghieâng thaønh. Naøo ai coù khaùc chi ai; roát cuoäc ñeàu veà moät moái.) [333, 55].

Thaân meänh con ngöôøi ñöôïc naèm trong thöïc taïi cuûa coõi “Sinh laø khoå, giaø laø khoå, beänh

laø khoå, cheát laø khoå, caùi gì khoâng öa maø phaûi hôïp laø khoå, caùi gì muoán maø khoâng ñöôïc laø khoå,

noùi toùm laïi trieàn mieân trong nguõ tröôïc giaû hôïp laø khoå”, ñuùng nhö caùi nhìn trieát lyù nhaø Phaät.

Thaân töï caàm tuø trong nhöõng duïc voïng, thoùi quen ñaõ tích luyõ sai laïc töø bao nhieâu kieáp.

Ñaèng sau caùi theá giôùi hình saéc myõ mieàu, aâm thanh dòu eâm, caûm xuùc maät ngoït traàn theá laø söï

huyû dieät sinh meänh khoâng gì caûn ñöôïc. Thoùi quen nguy hieåm nhaát laø thoùi quen trong suy

nghó, nhaän thöùc sai laïc veà thaân. Con ngöôøi ñang ôû troï trong caùi thaân giaû huyeãn maø cöù ngôõ

töôûng chöøng nhö thaät coù. Thaân töï buoäc mình vaøo coõi töông ñoái thònh suy cuoäc ñôøi, con

ngöôøi töï baùm víu vaøo caùi töï ngaõ caïn côït ñaày tham voïng maø vaãy vuøng trong khoå ñau. Vaø

Traàn Thaùi Toâng ñaõ vieát leân nhöõng doøng vaên chöông ñaày xuùc caûm nhö theá veà thaân con

ngöôøi. OÂng khaéc hoaï hình aûnh con ngöôøi qua moät thaân maïng haõi huøng theá kia. Muïc ñích

laø töï thaân thoaùt ra söï vaän haønh cuûa “caùi thaân” ñeå ñeán moät coõi loøng tónh laëng, soáng chia seû

taám loøng cuûa mình vôùi moïi ngöôøi. Vaäy laø, laàn ñaàu tieân trong lòch söû vaên hoïc Phaät giaùo

111

nöôùc nhaø, Traàn Thaùi Toâng laáy con ngöôøi töø trong hieän thöïc cuoäc soáng laøm ñoái töôïng ñeå

khaéc hoaï cho hình aûnh con ngöôøi. Suy cho cuøng, Traàn Thaùi Toâng khoâng chæ muoán taùi hieän

maø coøn saùng taïo ra con ngöôøi cuï theå vaø chi tieát. Noù ñöôïc phaûn aùnh vaø lyù giaûi töø ñôøi soáng

hieän thöïc theo caùch rieâng, khoâng chæ nhöõng neùt tính caùch ñöôïc phoâ dieãn maø caû voùc daùng

trí tueä cuøng theá giôùi noäi taâm ñöôïc theå hieän muoân maøu muoân veû.

Con ngöôøi trong Khoùa hö luïc laø con ngöôøi ñöôïc hoaù hieän töø cuoäc soáng traàn truïi cuûa

noù. Töø tính caùch tham aên khaùt uoáng, tranh quyeàn ñoaït lôïi, yeâu gheùt buoàn vui, ñaém chìm

trong caùc duïc, cho ñeán söï traûi nghieäm caû ñôøi ngöôøi. Taát caû ñöôïc moâ taû nhö laø moät hieän

töôïng thaåm myõ, coù söï vaän ñoäng taâm linh ña chieàu luoân dieãn tieán. L.Toânxtoâi töøng phaùt bieåu

“… Con ngöôøi nhö nhöõng doøng soâng. Nöôùc trong moïi con soâng nhö nhau vaø ôû ñaâu cuõng vaäy

caû. Nhöng moãi con soâng khi thì heïp, khi thì trong veo, khi thì laïnh, khi thì aám. Con ngöôøi

cuõng nhö vaäy. Moãi con ngöôøi mang trong mình nhöõng maàm moáng cuûa moïi tính chaát cuûa

con ngöôøi vaø khi thì theå hieän nhöõng tính naøy, khi thì theå hieän nhöõng tính chaát khaùc vaø thöôøng

khoâng gioáng baûn thaân mình tuy vaãn cöù chính laø mình.” [186, 38]. Chính trong caûm thöùc saâu

laéng cuoäc ñôøi voán theá, Traàn Thaùnh Toâng töï ngaém nhìn laïi mình vôùi nhöõng hoaøi nieäm maø

qua baøi thô Cung vieân xuaân nhaät hoaøi cöïu: “Cung moân baùn yeåm kinh sinh ñaøi, Baïch truù

traàm traàm thieåu vaõng lai. Vaïn töû thieân hoàng khoâng laïn maïn, Xuaân hoa nhö höùa vò thuøy

khai?” [333, 403] (H 127) (Cöûa ngoõ lôø môø daáu buïi reâu, Chìm chìm ngaøy baïc veû ñìu hiu.

Ñaày vöôøn röïc rôõ hoàng chen tía, Hoa kheùo vì ai vaãn nôû nhieàu.) [333, 403].

Baøi thô thi vò laøm sao, nhöng vaãn nghe ñaâu ñoù, coù moät cung ñaøn caát leân noãi buoàn

taâm söï cuûa moät giai ñieäu tình yeâu voïng veà. Loøng thi nhaân hieåu roõ quaù khöù troâi qua, tröôùc

maét laø vöôøn hoa khoe saéc thaém, ngaäp traøn nieàm tin vaø hy voïng. Trong Khueâ oaùn, Traàn

Nhaân Toâng thaám thía thaân phaän con ngöôøi ñöôïc dieãn trình qua theá giôùi saéc maøu bieán ñoåi,

neân oâng cuõng laø ngöôøi ñaàu tieân cuûa Thieàn phaùi chia seû coõi loøng cung nöõ vôùi nhöõng taâm

traïng phöùc taïp vaø thaàm kín:

“Thuïy khôûi caâu lieâm khaùn truïy hoàng, (Tænh giaác, reøm naâng, ngoù ruïng hoàng,

Hoaøng ly baát ngöõ oaùn ñoâng phong. Hoaøng anh im tieáng, giaän ñoâng phong.

Voâ ñoan laïc nhaät taây laâu ngoaïi, Laàu taây voâ côù, vaàng döông laën,

Hoa aûnh chi ñaàu taän höôùng ñoâng.” Caû boùng hoa caønh ngaû höôùng ñoâng.)

[333, 461] (H 128) [333, 462]

112

Vì theá, thaân phaän con ngöôøi caàn phaûi tieáp tuïc chuyeån hoaù. Noù coù nhu caàu höôùng ñeán

caùi voâ haïn ñeå giaûi phoùng cho chính mình nhö laø moät söï taát yeáu. Con ngöôøi coù theå vöôït qua

khoâng gian, thôøi gian vaø xoaù ñi nhöõng haøng raøo bieân giôùi caùc aûo töôûng veà söï an baøi cuûa

ñaáng sieâu hình ñeå chuyeån hoaù thaân phaän baèng caû taám loøng vöôït thoaùt caùc heä luî khoå ñau.

Trong chieàu höôùng ñoù, con ngöôøi ñaõ thaúng thaén nhìn nhaän veà thaân phaän höõu haïn thaät ñaùng

thöông, nhieàu khieám khuyeát. Moãi caù theå ñeàu phaûi vöôït qua caùc töôùng traïng khoå ñau cuûa

sinh giaø beänh cheát nhö vöôït qua boán ngoïn nuùi cheo leo, töôøng vaùch döïng ñöùng nhö trong

baøi Phoå thuyeát Töù sôn maø Traàn Thaùi Toâng lyù giaûi. [333, 42 - 44].

Cuoäc haønh trình naøy, töï thaân ai cuõng phaûi ñi qua vaø ñi nhö theá naøo tuøy theo nghieäp

nhaân, nghieäp quaû cuûa moãi ngöôøi. Söï thaät, hình aûnh boán nuùi naøy ñöôïc ñöùc Phaät ñeà caäp

trong kinh Ñaïi baùt Nieát baøn 29, ÑTK 374.12.536c9-13, trong Haùn taïng, Taïp A Haøm kinh

baøi 1147, trong Paøli taïng, kinh Töông Öng boä baøi 136. Ñoù laø lôøi ñöùc Phaät chæ daïy cho vua

Ba Tö Naëc “Naøy Ñaïi vöông, coù ngöôøi thaân tín töø boán phöông, ai cuõng noùi lôøi naøy: “Ñaïi

vöông coù boán ngoïn nuùi lôùn töø boán phöông ñang laên veà, taøn saùt caây coû, vaät, ngöôøi, nhaân daân?

Vöông nghe vaäy thì neân ñöa ñoäi quaân naøo ñi chinh phuïc? Vua noùi: “Baïch Theá Toân, neáu coù

ñieàu ñoù tôùi thì khoâng coù ñoäi quaân naøo chinh phuïc ñöôïc boán nuùi ñoù, chæ neân chuyeân taâm trì

giôùi, boá thí”. Phaät baûo: “Laønh thay Ñaïi vöông, ta noùi boán nuùi ñoù laø sinh, giaø, beänh, cheát cuûa

chuùng sinh. Sinh giaø beänh cheát ñeàu gaén boù vôùi ñôøi soáng con ngöôøi.”.

Suy nghó veà phaùp thoaïi giöõa ñöùc Phaät vaø vua Ba Tö Naëc, ta thaáy thaân phaän con

ngöôøi bò sinh, laõo, beänh, töû nghieàn naùt. Cho neân, Traàn Thaùi Toâng ñaõ chæ roõ taän cuøng cuûa

caùi “Bi” cuûa thaân phaän kieáp ngöôøi laø ñeå laøm hoaù hieän caùi “Ñeïp” qua hình aûnh boán nuùi maø

ñöùc Phaät ñaõ giaûng. Coù theå noùi, chöa coù taùc phaåm naøo mieâu taû tính chaát bi huøng vaø thoáng

thieát veà thaân phaän con ngöôøi mang tính kinh ñieån vaên hoïc nhö nhöõng gì Traàn Thaùi Toâng

ñaõ vieát trong Khoaù hö luïc. Nhôø vaäy, con ngöôøi môùi khaùt voïng thöïc thi moät ñôøi soáng an laïc.

Neáu moãi ngöôøi bò chi phoái, taùc ñoäng, heä luî bôûi nhieàu moâi tröôøng hoaøn caûnh khaùc nhau thì

hoï cuõng coù khaû naêng vöôït thoaùt töø söï tònh hoaù cuûa taâm hoàn. Traàn Nhaân Toâng khaúng ñònh

chaân lyù naøy trong Taûo mai I “Cam loä löu phöông si ñieäp tænh, Daï quang nhö thuûy khaùt caàm

saàu. Haèng Nga nhöôïc thöùc hoa giai xöù. Queá laõnh thieàm haøn chæ maù höu.” [333, 470] (H

113

129) (Ñeâm ngôõ nöôùc trong, chim chaùy coå, Söông löøng höông ngaùt, böôùm tan mô. Haèng Nga

nhö bieát ñaây hoa ñeïp, Queá laïnh cung Thieàm, haù meán öa?) [333, 471].

Ñaây laø ñieàu maø oâng nghieäm ra trong nhöõng ngaøy ôû Yeân Töû doác loøng tu ñaïo. Vôùi moät

taâm hoàn beùn nhaïy, oâng coù nhöõng rung caûm vöøa thaâm traàm tinh teá, vöøa saéc saûo noàng naøn.

Vaãn laø baøi thô vònh veà caây mai, nhöng caây mai cuûa oâng khaùc haún vôùi caây mai caây mai cuûa

Teà Kyû ñôøi Ñöôøng, coù hoa nôû sôùm trong ñaùm tuyeát daøy cuoái ñoâng: “Tieàn thoân thaâm tuyeát lyù.

Taïc daï nhaát chi mai” (H 130) (Thoân treân daøy tuyeát phuû. Ñeâm tröôùc moät caønh mai). Coøn caây

mai cuûa oâng ñöôïc nhìn nhaän nhö thaân phaän con ngöôøi chuyeån hoùa. Ñoù laø nhöõng caùnh hoa

mai moûng manh, tinh khieát, nhöng lung linh haáp daãn. Khi ñoâng ñeán hoa nôû traéng xoùa caû

vöôøn, höông thôm ngaùt loøng. Khi heát muøa chæ coøn laïi vaøi hoa e aáp ñaàu caønh, khieán böôùm

si meâ phaûi giaät mình, chò Haèng Nga luyeán tieác cung Thieàm… Thaân phaän con ngöôøi laø theá,

khi nhaän chaân ñöôïc baûn chaát cuûa cuoäc ñôøi laø gì thì söï ham muoán maát ñi, chæ coøn laïi taám

loøng trinh nguyeân cuûa saéc thaân hieän höõu.

Giaù trò thaân phaän con ngöôøi laø söï chuyeån hoùa baèng moät tình thöông voâ haïn. Coù leõ

Huyeàn Quang laø moät nhaø thô cuûa Thieàn phaùi coù nhieàu noãi loøng khi suy gaãm veà thaân phaän

vôùi nhöõng traên trôû, taâm söï raát saâu kín khi oâng quyeát ñònh ruùt lui veà nuùi röøng. Trong vai troø

laõnh ñaïo Giaùo hoäi, oâng vaãn quyeát ñònh soáng moät cuoäc ñôøi höôùng noäi, thoaùt ly söï lôïi döôõng

cuûa traàn theá nhieãu loaïn. Töï mình baøy toû chính kieán cuûa mình, Huyeàn Quang môû loái ñi veà

ñeå tìm laïi non nöôùc xa xoâi maø chính oâng töøng ñaùnh maát giöõa cuoäc ñôøi naøy: “Ñöùc baïc

thöôøng taøm keá Toå ñaêng, Khoâng giao Haøn, Thaäp khôûi oan taêng. Tranh nhö truïc baïn qui sôn

khöù, Ñieäp chöôùng truøng loan vaïn vaïn taèng.” [333, 688] (H 131) (Ñöùc moûng, theïn thuøng ñeøn

Toå noái, Luoáng cho Haøn, Thaäp noåi hôøn caêm. Chi baèng theo baïn veà non quaùch, Nuùi ñöùng non

che vaïn vaïn taàng.) [333, 689].

Caùi khieám khuyeát ñoù chính laø con ngöôøi khoâng bao giôø bieát döøng laïi trong cuoäc truy

tìm quyeàn löïc, danh voïng, tieàn taøi maø thöïc ra hoï chæ laø chuùng sinh nhoû beù ñang baêng hoaïi

tröôùc côn loác voâ thöôøng. Vì theá, oâng tri nghieäm veà moät ñôøi soáng bình an noäi taïi nhö oâng

töøng höôùng ñeán maø baøi Truù mieân moâ taû “Toå phuï ñieàn vieân nhaäm töï söø, Thieân thanh baøn

khuaát nhieãu ngoâ lö.” [333, 691] (H 132) (Vöôøn töôïc cha oâng maëc söùc caøy, Quanh nhaø xanh

nöôïp maáy haøng caây.) [333, 691]. Töø ñoù, con ngöôøi bieát laéng nghe chia seû nhöõng noãi ñau ly

114

bieät coù luùc phaûi gaùnh chòu: “Kyû gia saàu ñoái kim tieâu nguyeät, Löôõng xöù mang nhieân nhaát

chuûng taâm.” [333, 692] (H 133) (Ñeâm nay maáy keû saàu traêng nhæ? Xa caùch, nhöng loøng chæ

moät thoâi.) [333, 693].

Tueä Trung khuyeán caùo con ngöôøi ra khoûi buïi traàn, buoâng xaû caùc duïc, moãi laàn goät röûa

laø moãi laàn nghæ ngôi “Nhaát hoài ñaåu taåu nhaát hoài höu.” (Xuaát traàn) [333, 235] (H 134). OÂng

ca ngôïi caûnh soáng vui thuù giang hoà, hoøa nhaäp thieân nhieân vôùi con thuyeàn leânh ñeânh treân

soâng daøi, laéng nghe tieáng chim nhaïn haùt, gioù thu thoåi khaép muoân phöông maø loøng töï taïi

theo trieát lyù nhaø Phaät, thanh nhaøn theo ñaïo Laõo Trang: “Nhaát thanh haø xöù taân lai nhaïn,

Traéc giaùc thu phong bieán thaäp chaâu.” (Giang hoà töï thích) [333, 244] (H 135). Trong söï theå

nhaäp ñoù, Thöôïng só ñaõ thaáu hieåu noãi loøng cuûa Thaùnh Toâng suoát ñôøi höôùng ñeán söï chuyeån

hoùa thaân taâm ñeå trí tueä böøng saùng ñaïo lyù Thieàn, oâng khoâng chæ bieát chieâm nghieäm nuùi non

traäp truøng maø coøn chia seû laéng nghe tieáng vöôïn traàm “Nhaân gian chæ kieán thieân sôn tuù,

Thuøy thính vieân ñeà thaâm xöù thaâm.” (Tuïng Thaùnh Toâng ñaïo hoïc) [333, 254] (H 136). Khoâng

rieâng gì Tueä Trung, Traàn Thaùnh Toâng maø Traàn Nhaân Toâng cuõng ñoâi laàn boäc baïch: “Thò

phi nieäm truïc trieâu hoa laïc, Danh lôïi taâm tuøy daï vuõ haøn.” [333, 469] (H 137) (Phaûi traùi

ruïng theo hoa buoåi sôùm, Lôïi danh laïnh vôùi traän möa ñeâm.) (Sôn phoøng maïn höùng) [333,

469]; “Theâ löông haønh saéc thieâm cung moäng, Lieâu loaïn nhaøn saàu ñaùo töûu moâi.” [333, 476]

(H 138) (Quaïnh queõ daëm xa mô ñieän cuõ, Vaán vöông saàu laéng thaám ly noàng.) (Taây Chinh

ñaïo trung) [333, 476] …

Xa hôn, Huyeàn Quang thì quaù nhaïy caûm vôùi con ngöôøi vaø thieân nhieân caûnh vaät xung

quanh baèng moät tình yeâu voâ bôø beán. Thô oâng luoân boäc loä nhöõng xao ñoäng traên trôû, giaèng

xeù, maâu thuaãn noäi taïi, uaån khuùc ngay trong coõi loøng. Söï xao ñoäng cuûa noãi nieàm caù nhaân

thaàm kín coù khi noù phaù vôõ söï tónh laëng cuûa hö khoâng baèng nhöõng gam maøu, aâm thanh,

ñöôøng neùt cuûa theá giôùi thöïc taïi ñang dieãn baøy. Giöõa khoâng gian bieån trôøi meânh moâng, con

thuyeàn cöù theá löôùt soùng ñöa ngöôøi qua beán meâ. Trong caùi tænh cuûa hö khoâng, tieáng saùo

laøng chaøi boãng caát leân nhö khuùc nhaïc loøng nhö phaù vôõ bình laëng söông ñeâm bao phuû, aùnh

traêng roïi chieáu nhöõng caønh hoa lau ñaèng xa khieán ngöôøi ta coù caûm xuùc daâng traøo giöõa thöïc

vaø hö, giöõa ñaïo vaø ñôøi, giöõa höõu vaø voâ maø baøi Phieám chu khaéc hoaï [333, 694].

115

Hay hình aûnh caùnh chim haûi aâu bay löôïn giöõa khoâng trung mòt muø soùng nöôùc, trong

khi taâm traïng nhaø thô vaãn phieâu du treân con thuyeàn coâ ñoäc ñi tôùi söï taïân cuøng cuûa beán giaùc,

gôïi cho ta nhieàu caûm xuùc thi vò cuûa baøi thô Chu trung maø Huyeàn Quang ñaõ thi höùng.

Trong caùi theá giôùi meânh mang cuûa trôøi ñaát, bao giôø vaãn coù thöïc theå hieän höõu. Ñoù laø con

thuyeàn löôùt qua bieån khôi, laø caùnh chim haûi aâu hoùa hieän giöõa khoâng trung, taát caû nhö bieåu

töôïng trong coõi meânh moâng ñoù, vaãn coù beán bôø nguoàn soáng: “Vò mang töù coá vaõn trieàu sinh,

Giang thuûy lieân thieân nhaát aâu baïch” [333, 684] (H 139) (Boán beà troâng quaïnh ngoïn trieàu

leân, Nöôùc bieác lieàn trôøi aâu traéng xoùa.) (Chu trung) [333, 685]. Noù chaúng khaùc gì hình aûnh

Traàn Nhaân Toâng khaéc hoïa trong baøi Laïng Chaâu vaõn caûnh [333, 468]. Ñaây chính laø suoái

nguoàn ñeå oâng taïo ra nhöõng töù thô, yù thô boäc loä nhöõng noãi loøng qua nhöõng caûm xuùc, suy tö

saâu laéng, nhöng cuõng khoâng keùm phaàn xao ñoäng, xoùt xa, thöông caûm traàn theá.

Huyeàn Quang töøng yù thöùc cuoäc ñôøi thaät buïi baëm, môû maét maø choaùng vaùng (Phaûn

quan traàn theá giôùi, Khai nhaõn tuùy mang mang.) (Ngoï thuïy) [333, 682] (H 140); ñeå roài oâng

laøm baïn nuùi röøng, vui thuù chim muoâng “Truùc Laâm ña tuùc ñieåu, Quaù baùn baïn nhaân taêng.”

(Yeân Töû sôn am cö) [333, 683] (H 141). Ngay caû khi loøng thaät yeân tónh, chæ moät tieáng deá

keâu trong ñeâm khuya thanh vaéng cuõng khieán cho oâng chaïnh loøng traéc aån, baên khoaên töï

hoûi “Cuøng thanh töùc töùc vò thuøy ña.” (Tieáng deá vì ai raàu ró maõi.) (Sôn vuõ) [333, 692] (H

142) vaø töï daèn doãi “Vong thaân, chí theá dó ñoâ vong.” (Cuùc hoa) [333, 700] ( H 143) (Queân

mình, queân ñôøi, queân heát caû.) [333, 701] …

Töø caùi nhìn trieát lyù nhaân sinh Phaät giaùo, ñöôïc khôi nguoàn baèng caûm höùng nhaân vaên,

caùc taùc phaåm Thieàn phaùi Truùc Laâm khoâng chæ caát lieân tieáng noùi yeâu thöông con ngöôøi vaïn

vaät maø coøn lyù giaûi moái quan heä haøi hoaø giöõa con ngöôøi vôùi con ngöôøi, con ngöôøi vôùi coäng

ñoàng xaõ hoäi, con ngöôøi vôùi thieân nhieân – vuõ truï. Söï töông thaân, töông aùi giöõa con ngöôøi vôùi

nhau; söï töông döõ, töông aùi vôùi thieân nhieân – vuõ truï maø thô vaên Thieàn phaùi ñaõ ñi vaøo taâm

thöùc ngöôøi ñoïc nhö laø moät ñaïo lyù ñeå soáng vaø an nhieân töï taïi vôùi ñôøi.

Thöù ñeán laø caûm höùng theá söï, nhìn töø goùc ñoä baûn chaát thì thôøi kyø vaên hoïc naøo cuõng

ñònh hình vaø phaùt trieån trong moät doøng chaûy cuûa boái caûnh lòch söû – xaõ hoäi cuï theå, ñöôïc theå

hieän roõ ôû caûm höùng theá söï. Nhöng noù khoâng ñôn thuaàn phaûn aùnh caùc söï kieän, nhaân vaät, ñôøi

soáng xaõ hoäi ñang dieãn tieán maø coøn baøy toû caûm xuùc chuû quan, söï nhìn nhaän cuûa con ngöôøi

116

veà hieän thöïc lòch söû ñoù. Ñieàu naøy caét nghóa cho chuùng ta taïi sao vaên hoïc ñôøi Traàn mang

daáu aán caûm quan Phaät giaùo cuøng vôùi hieän thöïc lòch söû. Noù cuõng lyù giaûi vaø minh ñònh cho

boä phaän vaên hoïc Phaät giaùo ñôøi Traàn noùi rieâng, cuï theå laø Thieàn phaùi Truùc Laâm coù noäi dung

chuyeån taûi veà truyeàn thoáng yeâu nöôùc vaø nhaân vaên cuûa daân toäc ta vôùi söï xuaát hieän nguoàn

caûm höùng theá söï ñaäm chaát tröõ tình nhaân baûn.

Trong moät boái caûnh lòch söû caû daân toäc buoåi ñaàu xaùc laäp neàn ñoäc laäp töï chuû cuûa ñaát

nöôùc Ñaïi Vieät, thô vaên ñôøi Lyù ñaõ phaûn aùnh trung thöïc dieän maïo tính chaát vaên hoïc gaén lieàn

lòch söû. Vôùi söï tham gia cuûa caùc thieàn sö vaø quaàn chuùng Phaät töû, daân toäc ta ñaõ laøm neân kyø

tích laàn thöù hai ñaùnh quaân xaâm löôïc nhaø Toáng vaøo naêm 1077. Haàu heát nhöõng baøi vaên, baøi

thô caùc thieàn sö saùng taùc mang noäi dung caûm quan Thieàn hoïc, dieãn ñaït theá giôùi chöùng ngoä.

Soá coøn laïi laø moät soá baøi vaên, baøi thô phaûn aùnh söï quan taâm veà vaän meänh quoác gia, xaõ taéc

tröôùc söï xaâm löôïc, hay ca ngôïi nhöõng coâng ñöùc lôùn lao ñoái vôùi caùc thieàn sö, coâng thaàn

ñoùng goùp cho söï nghieäp xaây döïng vaø baûo veä ñaát nöôùc.

Sö Vaïn Haïnh laø ngöôøi töøng khuyeân Lyù Coâng Uaån leân ngoâi ñeå khai saùng ra trieàu ñaïi

nhaø Lyù phaùt trieån röïc rôõ suoát 215 naêm (1010-1225): “Toâng chuû vaïn daân, xaû Thaân veä, kyø

thuøy ñöông chi?” (Khuyeán Lyù Coâng uaån) [332, 216] (H 144) (Ngöôøi ñöùng ñaàu muoân daân

chaúng phaûi Thaân veä thì coøn ai ñöông noãi nöõa.) [332, 216]. Laø ngöôøi suoát ñôøi höôùng nghó

ñaïi cuoäc, cuõng nhö tính ñeán vieäc dôøi ñoâ ñeå “tính keá laâu daøi cho ñôøi sau” (Thieân ñoâ chieáu)

[332, 229], oâng ñaõ ñöôïc vua Lyù Nhaân Toâng laøm thô truy taùn ca ngôïi laø baäc “Truï tích traán

vöông kyø” [332, 433] (H 145). Baøi Ñaïi Vieät quoác ñöông gia ñeä töù ñeá Suøng Thieän Dieân Linh

thaùp bi thì taùn döông Lyù Nhaân Toâng trong vieäc giöõ nöôùc, döïng nöôùc hôïp vôùi loøng daân laø

hôïp vôùi ñaïo Phaät, vôùi gioïng vaên traàm huøng, kieâu haõnh loøng töï haøo daân toäc “Thöôïng

phöông thuøy cuûng; haï chính baät laân… Kieàm leâ hy hôïp; trieäu thöù thanh di” [332, 398] (H

146) (Treân vöøa trò yeân trong nöôùc, döôùi ñöông giuùp ñôõ laân bang… Nhaân daân hoøa hôïp; traêm

hoï yeân vui.” [332, 405].

Ñeán ñôøi Traàn, vôùi kyø tích ba laàn chieán thaéng quaân Nguyeân cuøng vôùi moâ hình caùc vò

vua ruùt lui veà laøm Thaùi Thöôïng hoaøng, laøm thieàn gia, thieàn sö thì caûm höùng theá söï ñaäm

chaát nhaân vaên tröõ tình phaùt trieån veà löôïng - chaát ñöôïc theå hieän roõ trong thô vaên Thieàn phaùi

Truùc Laâm. Theo caùc nhaø nghieân cöùu thì con ngöôøi trong vaên hoïc Phaät giaùo Lyù - Traàn laø

117

con ngöôøi baûn lónh, voâ ngoân, voâ uyù, voâ taïp, voâ nhieãm, voâ nieäm, luoân töï chuû, töï do, phaù

chaáp, trí tueä sieâu vieät vaø ñaày ñuû söùc maïnh. Con ngöôøi aáy coù theå hoaø nhaäp vuõ truï, mang

kích côõ lôùn. Ñoù cuõng laø con ngöôøi bieát keát hôïp ñaïo vaø ñôøi, nhaäp theá tích cöïc ñeå haønh ñaïo.

Ngoaøi ra, Traàn Ñình Söû coøn phaùt bieåu “Con ngöôøi trong vaên hoïc coå ñieån öu theá thuoäc veà

taám loøng, con ngöôøi cuûa chí khí. Vieäc toû loøng, toû chí khí laø neùt ñaëc tröng cuûa hoï.” [229, 26].

Con ngöôøi trong vaên thô Thieàn phaùi khoâng chæ mang ñaëc tröng chung nhaát noùi treân maø

coøn coù söï bieán chuyeån noäi taâm, giaõi baøy taâm söï, noãi loøng chính mình tröôùc thôøi cuoäc, vôùi

con ngöôøi thaät saâu laéng hay traàm boãng.

Caét nghóa cho söï vaän ñoäng bieán chuyeån nhöõng traïng thaùi taâm hoàn cuûa con ngöôøi

qua thô vaên Thieàn phaùi vôùi moät caûm höùng theá söï ñaäm ñaëc chaát tröõ tình nhaân vaên naøy laø do

trieàu Traàn coù caû quaù trình höng thònh khaù tieâu bieåu trong lòch söû caùc trieàu ñaïi phong kieán

Vieät Nam. Ñoäi nguõ saùng taùc khoâng ñôn thuaàn laø maãu ngöôøi soáng thuaàn tuùy trong chuøa maø

nhöõng vò vua veà sau trôû thaønh thieàn gia, thieàn sö laõnh ñaïo Ñaát nöôùc vaø Giaùo hoäi raát traûi

nghieäm cuoäc soáng ôû hoaøng trieàu, vaø mang troïng traùch lôùn vôùi quoác gia xaõ taéc vaø ñaïo phaùp.

Ñoïc Khoùa hö luïc cuûa Traàn Thaùi Toâng môùi thaáu hieåu taám loøng nhaân aùi, vò tha, ñoä

löôïng vôùi nhöõng bieán chuyeån cuûa hoaøn caûnh, con ngöôøi cuï theå keå töø khi chaáp nhaän lôøi

khuyeân cuûa Quoác sö Vieân Chöùng töø boû vieäc leân nuùi Yeân Töû laøm Phaät, trôû veà kinh ñoâ laõnh

ñaïo ñaát nöôùc ñöôïc ghi trong baøi töïa Thieàn toâng chæ nam. Khi ñaát nöôùc thanh bình thì nhaø

vua lo “laøm caùn caân cho haäu theá, laøm khuoân pheùp cho töông lai”, luùc coù chieán tranh thì laøm

töôùng ñi ñaùnh giaëc “xoâng vaøo muõi teân laøn ñaïn”, khi nhaøn roãi thì hoäi kieán “caùc baäc kyø ñöùc

ñeå tham thieàn hoïc ñaïo vaø nghieân cöùu caùc kinh ñieån ñaïi giaùo”, laøm vua nhöng “xem thöôøng

vinh hoa phuù quyù, coù theå töø boû ngai vaøng khoâng chuùt luyeán tieác” nhö Vieät söû tieâu aùn töøng

ghi. Coù theå noùi, nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo quoác gia vaøo thôøi Traàn luoân ñem heát taâm trí löïc ñeå

huy ñoäng söùc maïnh toaøn daân, ñoaøn keát noäi boä hoaøng toäc ñeå xaây döïng vaø baûo veä ñaát nöôùc

phaùt trieån vöõng beàn. Traàn Thaùnh Toâng laø maãu ngöôøi nhö theá, oâng laø ngöôøi ñöùng ra trieäu

taäp hoäi nghò Dieân Hoàng, phaùt ñoäng tinh thaàn saùt thaùt cuûa toaøn daân, hai laàn tröïc tieáp tham

gia laõnh ñaïo cuoäc khaùng chieán choáng quaân Nguyeân laøm neân kyø tích. Thô vaên cuûa oâng laø

tieáng noùi chaân tình giaûi baøy noãi nieàm taâm söï tröôùc vaän meänh daân toäc luùc nguy nan vaø töï

haøo yeâu ñôøi khi ñaát nöôùc thanh bình.

118

Ñoïc baøi Toâng thaân chi nghóa luaän môùi thaáy oâng laø ngöôøi boäc baïch thaáu tình ñaït lyù

khi oâng xaùc ñònh quyeàn lôïi cuûa caù nhaân chính laø quyeàn lôïi hoaøng toäc, cuûa daân toäc “… Tuy

ngoaïi dó thieân haï phuïng nhaát nhaân chi toân, nhi noäi taéc döõ khanh ñaúng coát nhuïc ñoàng baøo, öu

taéc coäng öu, laïc taéc coäng laïc. Khanh ñaúng ñöông dó thöû ngöõ truyeàn chi töû toân, söû cöûu vaät

vong, taéc toâng xaõ vaïn nieân chi phuùc daõ.” [333, 418] (H 147) (… Tuy beà ngoaøi laø caû thieân haï

phuïng söï moät ngöôøi toân quyù, nhöng beân trong thì ta cuøng caùc khanh laø ñoàng baøo ruoät thòt, lo

thì cuøng lo, vui thì cuøng vui. Caùc khanh neân ñem maáy lôøi naøy maø truyeàn cho con chaùu, ñeå

nhôù maõi ñöøng queân. AÁy laø phuùc muoân ñôøi cuûa toâng mieáu xaõ taéc vaäy.” [333, 418 - 419].

Taâm traïng haøo höùng, phaán khôûi cuûa caùc nhaø thô Thieàn phaùi coøn ñöôïc theå hieän qua

nhieàu baøi thô ngôïi ca haøo khí daân toäc, söùc maïnh vaø tinh thaàn quaân daân Ñaïi Vieät trong

nhöõng chieán coâng haøo huøng laøm neân lòch söû. Neáu Phaïm Nguõ Laõo trong baøi Thuaät hoaøi vôùi

caûm xuùc maõnh lieät taïo ra hình aûnh ngöôøi chieán só hieân ngang “Hoaønh soùc giang sôn caùp kyû

thu” (333, 562) (H 148) (Muùa giaùo non soâng traûi maáy thaâu” thì Traàn Nhaân ñaõ höùng khôûi

veà khí haøo huøng cuûa quaân daân “Xaõ taéc löôõng hoài lao thaïch maõ, Sôn haø thieân coå ñieän kim

aâu.” [333, 483] (H 149) (Xaõ taéc hai phen choàn ngöïa ñaù, Non soâng nghìn thuôû vöõng aâu

vaøng.” [333, 483] trong baøi Töùc söï. Ñoù chính laø nguoàn caûm höùng daâng traøo ñöôïc theå hieän

qua nhöõng vaàng thô xuùc caûm veà chieán thaéng vinh quang cuûa daân toäc ngaøy xöa vaãn coøn ñoù

“Baïch ñaàu quaân só taïi, Vaõng vaõng thuyeát Nguyeân Phong.” [333, 452] (H 150) (Ngöôøi lính

giaø ñaàu baïc coøn ñeán ngaøy nay, Thöôøng keå laïi chuyeän ñôøi Nguyeân Phong.) (Xuaân nhaät yeát

Chieâu Laêng) [333, 453].

Roõ raøng, nhaø thô hoøa nhaäp caùi taâm hoàn cuûa mình vaøo trong taâm thöùc thôøi ñaïi ñang

vöôn tôùi. Taâm ñieåm chính vaãn laø hình aûnh ñaát nöôùc, daân toäc, thôøi ñaïi ñöôïc thi höùng qua

nhöõng xuùc caûm nhaân vaên tröõ tình, saâu laéng, ngôøi khí huøng ca. Neáu coù ñeà caäp moät ngöôøi thì

ngöôøi ñoù cuõng laø maãu ngöôøi khaùc thöôøng, coù theå ñaïi dieän cho tinh thaàn daân toäc. Baøi Taùn

Tueä Trung Thöôïng só cuûa Traàn Nhaân Toâng laø moät thí duï ñieån hình “Voïng chi di cao, Toaøn

chi di kieân. Hoát nhieân taïi haäu, Chieâm chi taïi tieàn. Phu thò chi vò, Thöôïng só chi Thieàn.” [333,

485] (H 151) (Caøng nhìn caøng cao, Caøng khoan caøng beàn. Chôït phía sau ñoù, Ngaém, phía

tröôùc lieàn. Caùi naøy teân goïi, Laø Thöôïng só Thieàn.) [333, 485]. Ngay caû khi Tueä Trung taùn

thaùn ñaïo phong cuûa Thaùnh Toâng trong baøi Tuïng Thaùnh Toâng ñaïo hoïc [333, 254], Phaùp

119

Loa ôû baøi Taùn Tueä Trung Thöôïng só [333, 649] ca ngôïi Thöôïng só laø baäc bieåu töôïng cuûa

moät nhaân caùch lôùn, ñöôïc toâi luyeän trong yù chí vaø söùc maïnh, phong thaùi con ngöôøi Ñaïi Vieät

cuõng khoâng ngoaøi caûm thöùc, höùng khôûi cuûa thôøi ñaïi Lyù – Traàn.

Soáng trong theá giôùi thanh bình cuûa moät ñaát nöôùc ñoäc laäp, Huyeàn Quang cuõng

thöôøng boäc loä nhöõng caûm xuùc cuûa mình tröôùc caûnh vaät, khoâng gian bao la, taâm theá cuûa con

ngöôøi traûi nghieäm, nhöng saâu laéng hôn tröôùc bieán chuyeån cuûa thôøi theá. Hoaøn caûnh lòch söû,

xaõ hoäi, thôøi ñaïi trôû thaønh nhaân toá chi phoái caûm höùng cuûa nhaø thô. Caûnh maø Huyeàn Quang

thöôøng laø caûnh chuøa vaø am treân cao, hay laø caûnh chieác thuyeàn con leânh ñeânh treân soâng

roäng, ñuùng nhö lôøi nhaän xeùt cuûa Leâ Quyù Ñoân khen oâng laø “yù tinh teá cao sieâu”, coøn Phan

Huy Chuù thì ca ngôïi “lôøi bay böôùm, phoùng khoaùng.”. Söï vui veû vôùi taâm hoàn giaûn dò cuûa

mình maø sö cho laø vuïng daïi khoâng möu chöôùc, duøng caùi gaäy khaúng khiu ñôõ laáy thaân giaø,

cuøng laøm baïn chim muoâng ôû röøng truùc “Baõo chuyeát voâ dö saùch, Phuø suy höõu saáu ñaèng.

Truùc Laâm ña tuùc ñieåu, Quaù baùn baïn nhìn taêng.”(Yeân Töû am sôn taêng) [333, 683] (H 152).

Vaø loøng sö bieát roõ: “Loøng Thieàn vaèng vaëc traêng soi roïi, Theá söï hiu hiu gioù thoåi qua.” (Vònh

Vaân Yeân Töû phuù) [333, 712] (N 153).

Beân caïnh nhöõng caûm xuùc höôùng ñeán caùi chung cuûa daân toäc, thôøi ñaïi, con ngöôøi

tröôùc vaän hoäi môùi cuûa ñaát nöôùc cuûa caùc nhaø thô - vaên Thieàn phaùi, vaãn coù nhöõng baøi vaên,

baøi thô boäc loä nhöõng taâm traïng, noãi loøng lo laéng cuûa caù nhaân tröôùc thôøi cuoäc, tröôùc nhöõng

con ngöôøi ñang soáng trong söï ham muoán caù nhaân chi phoái. Laø moät oâng vua soáng trong

hoaøng trieàu, Traàn Thaùi Toâng hieåu raát roõ con ngöôøi deã daøng bò caùm doã bôûi danh voïng, tieàn

baïc, saéc ñeïp laøm tha hoùa nhaân caùch. Moãi caù nhaân sai phaïm ít nhieàu taùc ñoäng ñeán töï thaân

vaø moïi ngöôøi xung quanh, huoáng chi caù nhaân ñoù laõnh ñaïo caû taäp theå, moät coäng ñoäng ñoàng

thì söùc aûnh höôûng caøng lôùn, coù khi daãn ñeán maát nöôùc nhaø tan. OÂng vieát ra Luïc thôøi saùm hoái

khoa nghi ñeå thaúng thaén nhìn nhaän söï thaät caùc vaán ñeà ham muoán caù nhaân, daãn ñeán tham

nhuõng taøi saûn cuûa coäng ñoàng heát söùc nhaïy caûm vaø tinh teá. Noù coøn coù yù nghóa nöõa laø ñeà ra

bieän phaùp söûa chöõa sai laàm cuûa töøng caù nhaân sai phaïm, nhaèm taùc ñoäng ñeán caùc taàng lôùp

laõnh ñaïo vaø caû ñaïi chuùng nhaân daân. OÂng trôû thaønh “nhaø thô saùm hoái” vì ñaõ “saùng taïo ra

loaïi hình thô saùm hoái ñoäc ñaùo trong thô Thieàn.” [104, 311] ñeå caát leân tieáng noùi söï thaät cuûa

moãi con ngöôøi tröôùc hieän thöïc xaõ hoäi.

120

Roõ raøng, caùc nhaø thô vaên cuûa Thieàn phaùi raát naëng tình ngöôøi vôùi nhöõng noãi öu lo theá

söï. Moät ngöôøi nhö Tueä Trung cuõng caûm thaáy meät moûi, lo laéng bôûi: “Taèng vi vaät duïc dòch

lao khu, Baõi laïc traàn hieâu theá ngoaïi du.”(Xuaát traàn) [333, 235] (H 154) (Töøng bò vaät duïc sai

khieán laøm meät moûi thaân xaùc, Mong thoaùt khoûi buïi traàn oàn aøo maø rong chôi ngoaøi coõi theá.)

[333, 235]; Thaùnh Toâng thì thöông tieác ñeán quaën loøng cho moät beà toâi cuûa nhaø Nam Toáng

ra ñi maõi maõi “Thoáng khoùc Giang Nam laõo cöï khanh.” (Vaõn Traàn Troïng Höng) [333, 411]

(H 155) (Ñau ñôùn khoùc ngöôøi beà toâi gioûi kyø cöïu cuûa ñaát Giang Nam.) [333, 411]; Traàn

Nhaân Toâng töøng chia seû coõi loøng mình vôùi ngöôøi khueâ phuï qua hình aûnh “Hoaøng ly baát

ngöõ oaùn Ñoâng phong.” [333, 461] (H 156) (Chim oanh vaøng baët tieáng, oaùn gioù Ñoâng.)

[333, 462]; Trong baøi thô Ai phuø loã, baèng caùi nhìn caûm thoâng vaø traùi tim nhaân aùi meânh

moâng cuûa moät thieàn sö ñaéc ñaïo, Huyeàn Quang ñaõ hieåu ñöôïc noãi ñau, noãi nhôù nhaø, nhôù

ngöôøi thaân cuûa nhöõng ngöôøi lính bò ta baét laøm tuø binh: “Khoùa huyeát thö thaønh duïc kyù aâm,

Coâ phi haøn nhaïn taùi vaân thaâm. Kyû gia saàu ñoái kim tieâu nguyeät, Löôõng xöù mang nhieân nhaát

chuûng taâm.” [333, 692] (H 157) (Chích maùu thaønh thö muoán göûi lôøi, Leû loi nhaïn laïnh, aûi

muø khôi. Ñeâm nay maáy keû saàu traêng nhæ? Xa caùch, nhöng loøng chæ moät thoâi.) [333, 693].

Moät traùi tim vaø khoái oùc nhö theá ñaõ taïo doøng caûm höùng theá söï trong thô Huyeàn

Quang ñöôïc boäc loä laàn löôït qua theå thô, töù thô xuyeân suoát caû cuoäc ñôøi oâng. Ngay khi ñöôïc

toân vinh laøm Toå thöù ba cuûa Thieàn phaùi, loøng oâng bao giôø cuõng canh caùnh noãi lo cho ñôøi,

cho ñaïo. OÂng tieác caûnh xuaân khoâng coù chuû, thô khoâng coù nguoàn thô vaø buoàn khi thaáy maáy

caây hoa buoàn baõ tröôùc gioù xuaân “Xuaân voâ chuû tích thi voâ lieäu, Saàu tuyeät Ñoâng phong kyû thuï

hoa.” (Thöù Baûo Khanh töï bích gian ñeà) [333, 686] (H 158), ñeå roài phaûi möôïn töù xuaân an uûi

oâng giaø oám yeáu “Nguyeät taù xuaân tö uûy beänh oâng.” (Mai hoa) [333, 690] (H 159); vaø oâng

cuõng caûm thaáy traùch nhieäm cuûa mình quaù lôùn maø töï nhaän taøi ñöùc cuûa mình quaù moûng,

theïn thuøng vôùi “Ñöùc baïc thöôøng taøm keá Toå ñaêng.” [333, 688] (H 160) khi phaûi ñöùng ra

laõnh ñaïo Giaùo hoäi Taêng giaø. Chính ñieàu ñoù khieán oâng quyeát taâm laøm hoùa hieän caûnh Phaät ôû

Yeân Töû maø chaúng “Ngaïi chi non nöôùc caûnh ñöôøng xa.” [333, 712] (N 161).

Cuoäc soáng coù raát nhieàu bieán ñoäng vaø chính trong söï bieán ñoäng ñoù, ngöôøi daân Ñaïi

Vieät baèng taám loøng yeâu nöôùc ñaõ laøm neân nhöõng kyø tích lòch söû haøo huøng cho caû daân toäc.

Taïi ñaây, con ngöôøi bieát ñoùn nhaän nieàm haïnh phuùc cuõng nhö bieát chia seû noãi ñau maø yeâu

121

thöông nhau nhieàu hôn ñeå coáng hieán cho ñôøi, cho ñaïo töôi saùng. Taát caû ñaõ taïo neân nhöõng

caûm höùng ñaày nhaân vaên - theá söï tröõ tình trong thô vaên cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm maø moãi

khi ai ñoïc chuùng, cuõng thaáy ñaây chính laø tieáng noùi ñích thöïc cuûa con ngöôøi luoân khaùt voïng

vöôn tôùi haïnh phuùc an laïc.

2.3.4. Caûm höùng queâ höông ñaát nöôùc - queâ höông Thieàn toâng

Queâ höông bao giôø cuõng laø suoái nguoàn thô vaên cho nhöõng ai caàm buùt saùng taùc. Ñoïc

thô vaên cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm, ta thaáy caûm höùng veà queâ höông ñaát nöôùc ñöôïc khaéc

hoaï roõ neùt qua nhöõng hình aûnh thaân thöông cuûa cung ñieän, ñình laøng, maùi nhaø, ñoàng

ruoäng, coû caây hoa laù, tieáng chuoâng chuøa, doøng soâng, beán nöôùc, tieáng saùo cuûa muïc ñoàng …

Nôi aáy töøng löu daáu bieát bao kyû nieäm, hoaøi nieäm cuûa moãi ngöôøi tröôùc bieán ñoäng thaêng

traàm cuûa lòch söû, cuoäc ñôøi.

Cuõng chính töø maûnh ñaát queâ höông ñaát nöôùc maø con ngöôøi luoân thöïc thi cuoäc haønh

trình tìm veà mieàn ñaát thanh tònh giaûi thoaùt cuûa moãi ngöôøi ñeå an truù. Mieàn ñaát an laïc ñoù

khoâng ôû ñaâu xa maø ngay trong thöïc taïi ñôøi thöôøng. Noù khôi nguoàn caûm höùng cho caùc thieàn

gia cuûa Thieàn phaùi vieát veà “queâ höông Thieàn toâng” luoân mang hôi thôû vaø söï soáng cuûa

“hoàn thieâng ñaát nöôùc”.

Caûm höùng queâ höông ñaát nöôùc ñöôïc caùc taùc giaû cuûa Thieàn phaùi ghi laïi thaønh nhieàu

baøi thô hay, töù thô bay boång vôùi hình aûnh taâm theá cuaû Ñaïi Vieät trong thôøi ñaïi Ñoâng A haøo

huøng. Ñieàu naøy chöùng toû, heã ai soáng vôùi queâ höông ñaát nöôùc laø soáng vôùi maûnh ñaát thaân

yeâu, nôi sinh ra nhöõng con ngöôøi chung loøng baûo veä Toå quoác non soâng, queùt saïch quaân

thuø, xaây döïng giang sôn ngaøy moät huy hoaøng hôn. Lòch söû nhö laø moät trình töï cuûa doøng

maïch chaûy trong suoái nguoàn thô vaên daân toäc, ñoïc toaøn boä taùc phaåm vaên hoïc cuûa Thieàn

phaùi, haún thaáy queâ höông ñaát nöôùc thay ñoåi qua töøng thôøi nhaø Traàn trò vì.

Vôùi nhöõng kyø tích laøm neân lòch söû, taâm hoàn caùc nhaø thô Thieàn phaùi môû roäng, giao

caûm vôùi ñaát trôøi treân maûnh ñaát queâ höông. Hình aûnh non soâng ñaát nöôùc töôi ñeïp cöù ñi vaøo

thô ca theo caûm quan rieâng töøng ngöôøi, nhöng cuøng chung moät caûm höùng laø giaûi baøy taám

loøng vui söôùng tröôùc hieän thöïc cuoäc soáng ñaàm aám ñang xaûy ra. Ñieàu ñaùng noùi, laø caùc thi só

ñeàu xuaát thaân töø taàng lôùp quyù toäc, phaàn lôùn thôøi gian laø soáng trong vöông trieàu, theá maø hoï

vaãn hoøa ñieäu vôùi ñôøi soáng daân daõ, maûnh ñaát ñaõ nuoâi döôõng hoï neân ngöôøi vaø laøm neân kyø

122

tích. Trong moät laàn ñeán phuû An Bang, Traàn Thaùnh Toâng thích thuù ñöôïc soáng phong caûnh

höõu tình ñeå sôùm chôi nuùi maây noåi, ñeâm nghæ beán traêng thanh. Ñieàu ñaùng noùi laø töù thô theo

ñoù maø tuoân traøo “Hoát nhieân ñaéc giai thuù, Vaïn töôïng sinh haøo ñoan.” [333, 400] (H 162)

(Boãng döng ñöôïc thuù laï, Ngoïn buùt naûy muoân hình.) [333, 400]. Vì theá, hoàn queâ ñaát thieâng

coù luùc ñöôïc soáng ñoäng hôn, khoâng gian khoâng coøn bao la maø döôøng nhö thu heïp laïi beân

caïnh thôøi gian höõu haïn, taâm thöùc con ngöôøi suy tö, töï nhìn laïi chính mình. Ta coù theå baét

gaëp caûnh vaät con ngöôøi aáy trong Cung vieân xuaân nhaät öùc cöïu: “Vaïn töû thieân hoàng khoâng

laïn maïn, Xuaân hoa nhö höùa vò thuøy khai.” [333, 403] (H 163) (Ñaày vöôøn röïc rôõ hoàng cheøn

tía, Hoa kheùo vì ai vaãn nôû nhieàu.) [333, 403], laø caûnh muøa haï vôùi sen nôû ngaùt loøng thoaûng

qua song baéc “Haø hoa xuy khôûi baéc song löông.” vôùi tieáng ve keâu roän raøng khi trôøi xeá

chieàu “Tam löôõng thieàn thanh naùo tòch döông.” [333, 404] (H 164), laø hình aûnh “Ñieåu taùn

laïc sôn hoa.” (Chim bay tan taùc ruïng hoa ngaøn.) trong Ñeà Huyeàn Thieân ñoäng [333, 401] (H

165), hay caûnh quan trôû neân thô hôn “Vaïn ñieäp baïch vaân giaø coá traïch.” (Maây traéng muoân

truøng maùi cuõ bao.) [333, 411)] (H 166), laø nöôùc muøa thu loàng trôøi thu thaät höõu tình khoâng

gì ñeïp hôn “Thuûy höõu thu haøm muøa thu.” [333, 411] (H 167).

Queâ höông ñaát nöôùc trong thi ca Tueä Trung thì caøng gaàn guõi vôùi neáp soáng ngöôøi daân

hôn nöõa. Vaãn nhaø tranh vaùch laù, cöûa lieáp nhöng aám aùp tình queâ beân beáp löûa hoàng vôùi böõa

aên daây leo vaø loaøi chuoät, loøng ngöôøi thanh thaûn khoâng thò phi gì caû, thaät laø “Töï taïi” thaân

taâm nhö teân goïi baøi thô: “Saøi moân mao oác cö tieâu saùi, Voâ thò voâ phi töï taïi taâm.” [333, 241]

(H 168) (Nhaø tranh cöûa lieáp phong quang chaùn, Phaûi traùi ñeàu khoâng, töï taïi taâm.) [333,

242]. Vaø nhö theá, queâ höông ñaát nöôùc trôû thaønh doøng söõa ngoït ngaøo nuoâi döôõng taâm thöùc

con ngöôøi lôùn leân, tröôûng thaønh ñeå caát böôùc chaân ñi vaøo hieän thöïc cuoäc ñôøi maø ñoùng goùp

cho xöù sôû thaân yeâu cuûa mình ngaøy moãi xanh töôi, truø phuù.

Ta coøn baét gaëp hình aûnh queâ höông ñaát nöôùc trong tieáng thô cuûa Traàn Nhaân Toâng. ÔÛ

ñoù, maùi chuøa, tieáng chuoâng vang voïng cuøng vôùi tieáng kinh caàu beân maùi chuøa, beán nöôùc,

goác ña, muïc ñoàng thoåi saùo… Taát caû ñeàu ñöôïc coâ ñuùc thaønh nhöõng vaàn thô ñeïp ñeå phoâ dieãn

theá giôùi thöïc taïi hoàn thieâng soâng nöôùc thanh bình cuûa ngöôøi noâng daân aùo vaûi, muøi thôm

cuûa ñaát, trong xanh cuûa trôøi, söï trong saùng cuûa coõi taâm. Ngaém nhìn caûnh trí muøa xuaân,

Traàn Nhaân Toâng vieát Xuaân caûnh: “Döông lieãu hoa thaâm ñieåu ngöï trì, Hoa ñöôøng thieâm

123

caûnh moä vaân phi. Khaùch lai baát vaán nhaân gian söï, Chæ baïng lan can khaùn thuïy vi.” [333,

460] (H169] (Chim nhaãn nha keâu, lieãu troå ñaày, Theàm hoa chieàu rôïp boùng maây bay. Khaùch

vaøo chaúng hoûi chuyeän nhaân theá, Cuøng töïa lan can nhìn nuùi maây.) [333, 460].

Roõ raøng, Truùc Laâm nhìn caûnh xuaân thaáy hoa nôû, nghe tieáng chim keâu tröôùc theàm

hoa, boùng rôïp maây bay vôùi noãi loøng höôùng nghó hoàn queâ thaân thieát. Trong caùi khoaûnh

khaéc saâu laéng vaø ngaäp traøn caûm xuùc thieát tha, bao nhieâu chuyeän ñôøi rôi ruïng heát, chuû

khaùch chæ im laëng thaáy roõ chaân lyù cuûa cuoäc ñôøi. Chæ boán caâu thô thoâi, caûnh xuaân cuûa queâ

höông ñaát nöôùc ñöa ngöôøi ta böôùc vaøo theá giôùi tòch laëng, thaáu roõ cöûa khoâng. Nhaø sö noùi

ñaïo maø khoâng duøng danh töø Thieàn ñaïo caû, ñaáy laø ñaëc taøi cuûa Thieàn sö – Thi só.

Tieáng thô cuûa Truùc Laâm coøn vang leân töø tieáng chuoâng chuøa coå treân chaâu Laïng, giöõa

caûnh söông thu laù ñoû raùng ñoû buoài chieàu. Caûnh thaät bình yeân khieán loøng ngöôøi cuõng coâ

tænh ñeå ngaém nhìn traàn theá trong söï chuyeån hoùa con ngöôøi. Ai ñoù ñoïc baøi Laïng chaâu vaõn

caûnh thì thaáy ñaây laø tieáng chuoâng hay tieáng thu, coù khi laø tieáng loøng cuûa ngö thuyeàn maø ta

luoân chieâm nghieäm vaø theå nhaäp vôùi ñôøi “Coâ töï theâ löông thu aùi ngaïi, Ngö thuyeàn tieâu saéc

moä chung sô. Thuûy minh, sôn tónh baïch aâu quaù, Phong tònh, vaân nhaøn, hoàng thuï sô.” [333,

468] (H 170) (Chuøa coå ñìu hiu, caùch khoùi thu, Chuoâng chieàu gioùng giaû, quaïnh thuyeàn caâu.

Maây traêng, gioù laëng, thöa caây ñoû, Nöôùc saùng, non yeân, traéng boùng aâu.) [333, 468].

Vaø khoâng ñaâu ñeïp baèng chính maûnh ñaát thieâng lieâng queâ höông ñaát nöôùc cuûa mình.

Theo toâi Thieân tröôøng vaõn voïng laø baøi thô tuyeät taùc trong thô coå Vieät Nam gôïi môû moät theá

giôùi thanh bình cuûa hoàn queâ soâng nuùi nöôùc nhaø. Vôùi taâm theá treân cao cuûa ngöôøi daân soáng

trong moät nöôùc ñoäc laäp töï chuû, Traàn Nhaân Toâng ñöùng ôû phuû Thieân Tröôøng nhìn ra ruoäng

ñoàng baùt ngaùt, xoùm thoân truø phuù, nghe ñöôïc tieáng saùo muïc ñoàng daét traâu veà ngang qua

caùnh coø traéng töøng ñoâi lieäng xuoáng ñoàng, thaät ñeïp laøm sao! Trong coõi hö khoâng vaãn mang

boùng daùng chaân thöïc cuûa thöïc taïi ñôøi thöôøng, ñuùng laø thi trung höõu hoïa, giöõa caùi hö gaén

lieàn caùi thöïc, giöõa coõi tòch maø hoùa thaønh coõi ñoäng cuûa cuoäc soáng voán luoân vaän haønh:

“Thoân haäu thoân tieàn ñaïm töï yeân, (Tröôùc xoùm sau thoân töïa khoùi loàng,

Baùn voâ baùn höõu tòch döông bieân. Boùng chieàu döôøng coù laïi döôøng khoâng.

Muïc ñoàng ñòch lyù quy ngöu taän, Muïc ñoàng sao vaúng, traâu veà heát,

Baïch loä song song phi haï ñieàn.” Coø traéng töøng ñoâi lieäng xuoáng ñoàng.)

124

[333, 464] (H 171] [333, 465]

Neùt ñeïp cuûa queâ höông xöù sôû, maûnh ñaát tình ngöôøi coøn xuaát hieän ôû nhieàu baøi thô

khaùc nöõa: Xuaân hieåu, Nhò nguyeät thaäp nhaát daï, Ñoäng thieân hoà thöôïng, Vuõ Laâm thu vaân,

Nguyeät, Thieân Tröôøng phuû…vôùi nhieàu töù thô laï, xuùc caûm daït daøo. Ngay caû nhöõng thi keä

trong caùc cuoäc ñaïi tham cuûa Truùc Laâm cuõng caát leân tieáng thô mang aâm höôûng moâ taû

khoâng gian ñaát nöôùc, soâng nuùi, ruoäng vöôøn, chuøa chieàn, thoân xoùm… Cöù ñoïc taùc phaåm cuûa

Thieàn phaùi thì seõ thaáy hoàn daân toäc coøn voïng, maø hoàn daân toäc coøn laø ñaát nöôùc phaùt trieån

vöõng beàn.

Khoâng ai khaùc hôn, Phaùp Loa cuõng khaùt khao mong chôø queâ höông ñaát nöôùc ñöôïc

traûi roäng soâng daøi, trôøi cao bieån roäng, caøng nhìn caûm nhaän caøng xa, böôùc vaøo môùi thaáy

traäp truøng maø baøi Nhaäp tuïc luyeán thanh sôn moâ taû “Sô caáu cuøng thu thuûy, Saøm nhan laïc

chieáu trung. Ngang ñaàu khan baát taän, Laïi loä höïu trung truøng.” [333, 646] (H 172]. (Doøng

thu in boùng nuùi, Choùt voùt döôùi chieàu taø. Ngöôùc maët nhìn vôøi vôïi. Ñöôøng vaøo traäp truøng xa.)

[333, 647]. Coù leõ ñaây laø ñöôøng böôùc vaøo Yeân Töû huøng vó, nôi saûn sinh ra nhöõng con ngöôøi

tuyø duyeân laïc ñaïo, thieát tha xaây döïng queâ höông maø Huyeàn Quang khaéc hoaï trong Vònh

Vaân Yeân töï phuù: “Ñaát töïa vaøng lieàn, Caûnh baèng ngoïc ñuùc. Maây naêm thöùc che phuû ñeàn

Ngöu, Nuùi nghìn taàng quanh co ñöôøng Thuïc. La ñaù taàng thang doác, moät hoøn öôùm vònh moät

hoøn, Nöôùc suoái chaûy laøn saâu, ñoøi khuùc nhöõng doø ñoøi khuùc.”[333, 710] (N 173).

Ñuùng laø caûnh vaø ngöôøi thaät bình an, hoøa ñieäu vôùi cuoäc soáng. Ngöôøi ta cöù theá maø nguû

thaät ngon giöõa buoåi tröa Ngoï thuïy [333, 682] vaø Truù mieân [333, 691], chuù tieåu beân loø söôûi

hoûi nghóa trang kinh, thaày thoåi saùo maëc cho ai cöôøi cheâ qua baøi Ñòa loâ töùc söï: “OÅi dö coát

ñoät tuyeät phaàn höông, Khaåu ñaùp sôn ñoàng vaán ñoaûn chöông. Thuû baû suy thöông hoøa thaùi

thaùc; Ñoà giao nhaân tieáu laõo taêng mang.”. [333, 687] (H 174) (Cuûi ñaõ taøn, cuõng chaúng thaép

höông; Mieäng ñaùp gia ñoàng hoûi maáy chöông. Baän bòu cho ai cöôøi cheá laõo, Lieàn tay oáng thoåi

vôøi mo mang.). [333, 688]. Ngoøi buùt cuûa Huyeàn Quang vôùi queâ höông ñaát nöôùc thaät ña

daïng luùc thì thanh thaûn, luùc thì boäc loä taâm traïng qua nhieàu cung baäc khaùc nhau giöõa doøng

ñôøi qua baøi Phieám chu [333, 694] vaø Chu trung [333, 684], laém luùc töï ñoäc thoaïi moät mình

trong chuøm thô Hoa cuùc ñeå caûm nhaän veà queâ höông vaø cuoäc ñôøi.

125

Nhìn chung, queâ höông ñaát nöôùùc qua ngoøi buùt cuûa caùc taùc giaû Thieàn phaùi Truùc Laâm

ñaõ ñöôïc taû raát chaân thöïc vôùi hoàn queâ, nhöng cuõng raát huyeàn dieäu vaø lung linh soáng ñoäng.

ÔÛ ñoù, khoâng gian thaät bao la huøng vó, öùng vôùi taâm theá cuûa ngöôøi daân Ñaïi Vieät ñang soáng

trong moät ñaát nöôùc ñoäc laäp töï chuû hoaøn toaøn nhöng laïi raát gaàn guõi quen thuoäc vôùi nhöõng

con ngöôøi bình dò thanh thaûn, giaûi thoaùt. Ñaây cuõng chính laø moät trong nhöõng nguoàn caûm

höùng ñeå caùc taùc giaû cuûa Thieàn phaùi tröôùc taùc.

Beân caïnh caûm höùng queâ höông ñaát nöôùc laø caûm höùng queâ höông Thieàn toâng. Ñoù laø

hình aûnh queâ höông töï tính cuûa moãi ngöôøi trong cuoäc haønh trình veà mieàn ñaát an laïc vónh

haèng. Cuoäc ra ñi cuûa Traàn Thaùi Toâng laø söï trôû veà chính nôi mình quyeát ñònh töø boû khi oâng

coù yù nguyeän rôøi ngai vaøng vaøo nuùi Yeân Töû laøm Phaät. Neáu khoâng nhö theá thì con ngöôøi seõ

voâ ñònh, khoâng bao giôø tìm ñöôïc xöù sôû queâ höông cuûa mình “Vónh vi laõng ñaõng phong traàn

khaùch, Nhaät vieãn gia höông vaïn lyù trình.” [333, 42] (H 175] (Phong traàn thaát theåu laøm thaân

khaùch, Muoân daëm xa queâ cuoäc vónh trình.) [333, 45].

Vaø queâ höông vónh cöûu maø Traàn Thaùi Toâng ñaõ khaùt khao hoùa hieän, ñöôïc thöïc thi

baèng caû taám loøng laáy taâm thieân haï laø laøm taâm cuûa mình, laáy yù muoán cuûa thieân haï laøm yù

muoán cuûa mình, döôùi taùc ñoäng cuûa Quoác sö Phuø Vaân “Thuyø tri vaân quyeån, tröôøng khoâng

tònh, Thuùy loä thieân bieân, nhaát daïng sôn.” [333, 54] (H 176). (Ai hay maây cuoán, trôøi quang

taïnh, Nuùi hieän chaân trôøi, bieác moät maøu.) [333, 56]. YÙ nguyeän ñoù khieán cho Traàn Thaùi Toâng

thöïc thi, môû ñaàu baèng cuoäc haønh trình trôû veà queâ höông Thieàn toâng, ñöôïc traûi daøi qua hình

aûnh Töù Sôn: “Töù sôn tieåu bích vaïn thanh tuøng” [333, 42] (H 177) (Boán nuùi cheo leo vaïn

khoùm xanh), [333, 45], laø “Nguyeät laïc tröôøng giang daï kyû canh” [333, 44] (H 178) (Traêng

laën, soâng daøi ñeâm maáy canh) [333, 48], ñeå roài höôùng taâm an truù ôû theá giôùi thanh bình maø

Phoå khuyeán phaùt Boà ñeà taâm vaên moâ taû “Thanh sôn ñeà xöù kieán thieân khoaùt, Hoàng ngaãu khai

thôøi vaên thuûy höông.” [333, 63] (H 179) (Non xanh nôi thaáp troâng trôøi roäng, Sen ñoû muøa

hoa nghe nöôùc thôm.) [333, 65].

Queâ höông Thieàn toâng coøn ñöôïc caùc taùc giaû khaéc hoaï qua nhöõng hình aûnh raát quen

thuoäc, thaân thieát vôùi ñoùa sen hoàng nôû ngaùt döôùi ao, trong saéc maøu muøa thu tænh laëng, nhö

môøi goïi con ngöôøi trôû veà vôùi baûn lai dieän muïc cuûa mình. Ñieàu Tueä Trung muoán noùi, hoa

sen töø trong buøn ñöôïc sinh ra vaø lôùn leân trong buøn maø khoâng bò nhieãm buøn. Cuõng theá, con

126

ngöôøi ñöôïc sinh ra trong ñôøi, lôùn leân trong ñôøi maø khoâng bò nhieãm oâ ôû ñôøi. Ñaây chính laø

queâ höông ñích thöïc cuûa moãi ngöôøi, chöù khoâng ôû ñaâu caû maø yù töù baøi Thò chuùng muoán giaûi

trình “Thu quang haéc baïch tuøy duyeân saéc, Lieân nhò hoàng höông baát tröôùc neâ. Dieäu khuùc baûn

lai tu cöû xöôùng, Maïc taàm nam baéc döõ ñoâng teâ (taây).” [333, 265] (H 180). (Thu trong, bieác

haún tuøy duyeân saéc, Sen ngaùt, hoàng ñaâu bôûi nöôùc ao. Khuùc ñieäu “goác nguoàn” xin cöù haù, Boán

phöông thoâi chôø hoûi nôi nao.) [333, 265] …

Ñoù cuõng laø maûnh ñaát taâm linh thöôøng ñöôïc caùc thieàn sö môøi goïi caùc haønh giaû trôû veà

töø laâu laém roài. Ngaøy xöa ñöùc Phaät töøng ñoùn nhaän Thieän Taøi Ñoàng Töû trôû veà ngoâi nhaø Boà

ñeà taâm, sau chuyeán haønh trình traûi qua 53 caûnh giôùi ñöôïc moâ taû trong kinh Hoa Nghieâm.

Tieáp noái truyeàn thoáng naøy, caùc Thieàn gia – thi só cuûa Thieàn phaùi caát böôùc chaân quay veà truù

xöù queâ höông thanh tònh giöõa cuoäc ñôøi ñaày bieán ñoäng. Ta coù theå thaáy roõ hình aûnh veà nhaø

trong töù thô ñaày tính thaåm myõ ngheä thuaät, keát caáu chaët cheõ, suùc tích, lôøi thô, töø ngöõ quen

thuoäc nhö “gia höông ñaùo” (veà queâ nhaø), “coá höông quy” (veà queâ cuõ)… Ñaây cuõng laø hình

aûnh khaù aán töôïng trong thô Thieàn cuûa Thieàn phaùi, noù minh chöùng khaû naêng tieáp bieán vaø

saùng taïo cuûa caùc nhaø saùng taùc thi ca Thieàn phaùi veà hình aûnh moâ taû “queâ höông Thieàn

toâng” thaät gaàn guõi vôùi taâm thöùc ngöôøi daân Vieät Nam. Traàn Thaùi Toâng vieát:

“Baïch ngoïc nguyeân lai moät phuû ngaân, (Ngoïc traéng nguyeân xöa khoâng veát buùa,

Haø tu truøy traùc khoå caàu taân. Caàn gì gia coâng maøi vôùi duõa.

Ñoà trình baát thieäp gia höông ñaùo, Ñöôøng ñi khoâng böôùc vaãn veà nhaø,

Phoù giöõ huyeàn nhai taùn thuû nhaân.” Maëc keä treân non, vaùch döïng ngöûa.)

[333, 127] (H 181) [333, 142]

Ngoïc traéng voán saùng trong, ñeïp ñeõ voâ cuøng. Cuõng vaäy, taâm tính con ngöôøi xöa nay

cuõng theá. Con ñöôøng trôû veà queâ höông Thieàn toâng laø con ñöôøng trôû tìm laïi baûn taâm trong

saùng cuûa mình. Nôi ñoù chính laø ñieåm ñeán “gia höông ñaùo”. Chæ khi naøo con ngöôøi lang

thang treân vaïn neûo ñöôøng cuûa yù thì trôû thaønh keû löu laïc ôû choán “khaùch traàn”, khoâng nôi

nöông töïa. Hay hôn nöõa laø hình aûnh “hoaøn gia” (trôû veà maùi nhaø xöa) sau bao naêm thaùng

laøm khaùch “phong traàn”. Thöïc chaát, ñoù laø cuoäc haønh trình trôû veà coäi nguoàn “baûn lai dieän

muïc” xöa nay voán coù cuûa mình. Taïi ñaây, con ngöôøi an truù trong töï tính chaân nhö “Ñaøn chæ

Ñaøi Sôn tuyeät thò ngoa, Baát lao tieán boä ñaéc hoaøn gia.) [333, 128] (H 182) (Moät phuùt Ñaøi

127

Sôn chuyeän noùi ngoa, Chaúng caàn meät böôùc vaãn veà nhaø.) [333, 142]. Vaø hình aûnh ñeå laïi daáu

aán taâm linh ñeïp ñeõ vaø quen thuoäc nhaát trong taâm thöùc ngöôøi daân Vieät Nam nhaát laø “Nhaát

khuùc voâ sinh xöôùng lieãu, Ñaûm hoaønh taát laät coá höông quy.” [333, 230] (H 183) (Vöøa luùc “voâ

sinh” döùt khuùc ca, Thì caàm ngang oáng saùo laïi queâ nhaø.) [333, 231].

Coù gì thích thuù hôn baèng vieäc trôû laïi choán laøng xöa, nôi queâ nhaø coù thuôû coøn thô

töøng laøm muïc ñoàng chaên traâu, thoåi khuùc nhaïc “voâ sinh” ôû ñoàng xanh ruoäng luùa hoàn nhieân.

Trong caùi theá giôùi ñaày bieán ñoäng cuûa saéc traàn ñaày caïm baãy, chæ coù nhöõng giaây phuùt buoâng

xaû heát moïi ham muoán, taâm tö tónh laëng cuûa ñoàng queâ xöù sôû, con ngöôøi môùi thaät söï soáng

vôùi haïnh phuùc cuûa chính loøng mình.

• TIEÅU KEÁT

Roõ raøng, vieäc tieáp caän taùc phaåm vaên hoïc cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm laø tieáp caän neàn

hoïc thuaät ñænh cao Phaät giaùo thôøi Lyù - Traàn noùi rieâng, söï tieáp noái ñoù hoøa nhaäp vaøo doøng

chuû löu yeâu nöôùc vaø nhaân vaên cuûa vaên hoïc trung ñaïi Vieät Nam trong lòch söû xaây döïng vaø

baûo veä nhöõng thaønh quaû cuûa ñaát nöôùc ñaït ñöôïc. ÔÛ ñaây, caùc giaù trò tö töôûng trieát lyù Thieàn

hoïc, vaên hoïc cuûa Thieàn phaùi ñöôïc hieån baøy qua töøng taùc phaåm cuï theå. Chính nhöõng giaù trò

tö töôûng naøy taïo ra baûn saéc rieâng bieät cuûa Thieàn phaùi töø trong trieát lyù haønh ñoäng cho ñeán

tinh thaàn theå nhaäp vaøo ñôøi soáng hieän thöïc. Vôùi quan ñieåm Phaät taïi taâm, Traàn Thaùi Toâng,

Tueä Trung, Traàn Thaùnh Toâng khoâng chæ xöû lyù taâm baèng caùch bieän taâm maø coøn ñeà xuaát

theâm quan ñieåm “Hoøa quang ñoàng traàn” ñeå con ngöôøi tröïc tieáp ñi vaøo ñôøi maø laøm cho ñôøi

theâm saùng töôi. Treân cô sôû lyù luaän ñoù, chuû thuyeát “Cö traàn laïc ñaïo” hình thaønh vaø ñi vaøo

thöïc tieãn, keå töø khi Traàn Nhaân Toâng trôû thaønh Sô Toå khai saùng ra Thieàn phaùi Truùc Laâm.

Vôùi chuû thuyeát naøy, tinh thaàn tuyø duyeân laïc ñaïo cuûa Thieàn phaùi ñöôïc trieån khai moïi

nôi qua söï laõnh ñaïo saùng suoát cuûa Tam Toå. Moät maët, noù xaây döïng maãu ngöôøi giaùc ngoä ôû

ñôøi baèng caùch thöïc thi caùc phöông thöùc tu Thieàn nhö nieäm Phaät, saùm hoái, haønh Thieàn maø

tham gia tích cöïc ñoùng goùp cho ñôøi trôû neân töôi ñeïp, ñaïo phaùp theâm höng thònh. Maët khaùc,

söï theå nhaäp tích cöïc cuûa Thieàn phaùi ñeå ñi vaøo ñôøi soáng thöïc tieãn ñaõ trôû thaønh caùc ñeà taøi

phaûn aùnh cuûa caùc nhaø vaên, nhaø thô Thieàn phaùi ñaõ laøm neân caùc giaù trò tö töôûng Thieàn hoïc,

vaên hoïc Ñaïi Vieät. Ñieàu naøy cuõng deã hieåu, vì caùc nhaø tröôùc taùc cuûa Thieàn phaùi luoân ñaët söï

toàn vong vaø lyù töôûng giaûi thoaùt trong söï toàn vong vaø höng thònh cuûa daân toäc Ñaïi Vieät.

128

Ñaây cuõng chính laø nguoàn caûm höùng voâ taän ñeå caùc nhaø tröôùc taùc cuûa Thieàn phaùi laøm

neân nhöõng taùc phaåm coù giaù trò tö töôûng thaåm myõ vaên hoïc. Söï thaät theá giôùi chöùng ngoä ñöôïc

dieãn trình qua thô vaên cuûa caùc taùc giaû Thieàn phaùi ñöôïc baét nguoàn töø caûm höùng baûn theå giaûi

thoaùt neáu töï thaân moãi caù theå noã löïc tu trì vaø thaêng chöùng ngay giöõa ñôøi thöôøng. Töø ñieåm

nhìn naøy, theá giôùi thöïc taïi trôû thaønh coõi Phaät trong suoái nguoàn caûm höùng thieân nhieân Phaät

qua töøng taùc phaåm maø chuùng ta baét gaëp. ÔÛ ñoù, loøng yeâu nöôùc thöông daân ñöôïc theå hieän ñeå

taïo ra nhöõng kyø tích haøo huøng cho ñaát nöôùc, trong ñoù coù nhöõng con ngöôøi laøm neân lòch söû

daân toäc, bieát chia seû nhöõng noãi ñau vaø nieàm vui vôùi taám loøng cao caû ñaày tình ngöôøi, ñöôïc

hoùa hieän baèng nguoàn caûm höùng nhaân vaên, theá söï tröõ tình. Chính töø maûnh ñaát xöù sôû ñaày

tình ngöôøi naøy, caûm höùng veà queâ höông ñaát nöôùc, ñöôïc caùc thieàn gia, thieàn sö khaéc hoaï

chaân dung böùc tranh ñaát nöôùc Ñaïi Vieät vôùi nhöõng ñöôøng neùt chaám phaù khaù saéc saûo, nhöng

cuõng ñuû gôïi cho ta caùi nhìn toång theå veà queâ höông nöôùc nhaø. Töø ñieåm nhìn saâu laéng veà

queâ höông hieän thöïc, noù laïi khôi nguoàn caûm höùng cho hoï tìm thaáy hình aûnh queâ höông

Thieàn toâng vónh cöûu cuûa mình. Taát caû ñaõ taïo neân caùc giaù trò ñaëc tröng tö töôûng vaên hoïc cuûa

Thieàn phaùi Truùc Laâm maø chuùng ta ñaõ tìm hieåu.

129

CHÖÔNG 3

GIAÙ TRÒ NGHEÄ THUAÄT

TRONG TAÙC PHAÅM CUÛA THIEÀN PHAÙI TRUÙC LAÂM

3.1. THEÅ LOAÏI TAÙC PHAÅM CUÛA THIEÀN PHAÙI TRUÙC LAÂM

3.1.1. Cô sôû hình thaønh vaø phaùt trieån Tam taïng kinh ñieån Phaät giaùo

Heä thoáng Tam taïng kinh ñieån Phaät giaùo maø ngaøy nay chuùng ta thaáy khaù ñoà soä, thöïc

chaát ñöôïc hình thaønh baét ñaàu goàm nhieàu Phaùp thoaïi (Sutta) do Phaät thuyeát giaûng nôi naøy,

nôi kia cho nhieàu ñoái töôïng khaùc nhau. Ñieåm ñaùng noùi moãi Phaùp thoaïi ñeàu ñöôïc noùi baèng

caâu “Evaṃ me suttaṃ”, (如是我聞: Nhö thò ngaõ vaên: Toâi nghe nhö vaày), nguï yù cho söï ghi

nhôù noäi dung baøi phaùp bôûi moät hay nhieàu tyø kheo tröïc tieáp laéng nghe baäc ñaïo sö vaø chính

hoï noùi laïi baøi phaùp aáy trong nhöõng luùc thuyeát giaûng hoaëc trong tröôøng hôïp giaùo phaùp cuûa

baäc ñaïo sö ñöôïc tuïng ñoïc nhieàu laàn taïi caùc kyø keát taäp. Söï phong phuù veà caùc ñeà taøi thuyeát

phaùp keùo theo söï ña daïng caùc theå loaïi thích öùng cho töøng ñoái töôïng nghe phaùp qua nhieàu

Phaùp thoaïi ñöôïc baûo löu trong Tam Taïng kinh ñieån hieän nay, chöùng toû ñaõ coù söï noã löïc lôùn

cuûa caùc tyø kheo qua nhieàu theá heä trong vieäc söu taäp, saép xeáp nhöõng lôøi daïy cuûa Theá Toân

vaøo kyù öùc vaø ñaëc bieät qua caùc hoäi nghò keát taäp.

Caên cöù vaøo caùc taøi lieäu Cullavagga (Tieåu phaåm), Dìpavamsa (Ñaûo söû), Mahaøvamsa

(Ñaïi söû) vaø Samanta paøsaødikaø (Thieän kieán luaät Tyø Baø Sa) thì maáy thaùng sau ngaøy Phaät

nhaäp dieät, caùc ñeä töû uy tín lieàn nhoùm hoïp taïi Raøjagaya (Vöông Xaù) ñeå tuïng ñoïc laïi lôøi daïy

cuûa Phaät maø phaàn lôùn hoï ñaõ ghi nhôù naèm loøng. Nguyeân nhaân daãn ñeán hoäi nghò keát taäp

kinh ñieån laàn thöù nhaát laø do coù söï hieåu bieát vaø haønh trì sai giôùi luaät Phaät cheá cuûa moät soá tyø

kheo, cuøng vôùi lôøi tuyeân boá thieáu chín chaén cuûa Subhadda khieán Mahaø Kassapa (Ñaïi Ca

Dieáp) quyeát ñònh trieäu taäp hoäi nghò, döôùi söï baûo trôï cuûa vua Ajaøtasattu (A Xaø Theá). Hoäi

chuùng quy tuï 500 tyø kheo vaø ñaõ suy cöû Mahaø Kassapa (Ñaïi Ca Dieáp) laøm chuû trì hoäi nghò,

beân caïnh hai vò thaân caän khaùc nöõa laø AØnada (A Nan Ñaø) vaø Upaøli (Öu Ba Ly), coù traùch

nhieäm tuyeân ñoïc Phaùp (Dhamma) vaø Luaät (Vinaya). Sau ñoù, coù söï kieän caùc tyø kheo Vajjili

chaáp trì möôøi vaán ñeà vöôït quaù giôùi luaät sa moân (Dasavatthuøni – Thaäp ñieàu) ñaõ daãn ñeán

hoäi nghò keát taäp laàn hai ñöôïc toå chöùc ôû Vesaølì (Tyø Xaù Ly), khoaûng 100 naêm sau ngaøy Phaät

nhaäp dieät, döôùi trieàu vua Kaølasoka, haäu dueä cuûa vua Ajaøtasattu (A Xaø Theá). Laàn naøy quy

130

tuï gaàn 700 tyø kheo, döôùi söï chuû trì cuûa tyø kheo Sabbakaømì, taäp trung ñoïc Phaùp (Dhamma).

Nhöng theo Buddhaghosa (Phaät AÂm), hoäi nghò taäp trung ñoïc caû Phaùp (Dhamma), Luaät

(Vinaya) vaø böôùc ñaàu bieân taäp veà Pitaka (Taïng), Nikaya (Tieåu boä), Anga (Öng giaø) vaø

Dhammakkhandha (Phaùp taïng). Chöa döøng taïi ñoù, söï kieän caùc tu só ngoaïi ñaïo gia nhaäp

Taêng giaø vaø haønh trì sai laïc giaùo phaùp Nhö Lai daãn ñeán cuoäc hoäi nghò keát taäp laàn thöù ba

ñöôïc toå chöùc taïi Paøtaliputta, döôùi söï baûo trôï ñaïi ñeá Asoka (A Duïc), khoaûng theá kyû thöù ba

tröôùc Taây lòch. Hoäi nghò quy tuï gaàn 1000 tyø kheo, döôùi söï chuû trì cuûa tyø kheo Tissa

Moggaliputta (Ñeå Sa Muïc Lieân Töû), taäp trung thaûo luaän veà Tam taïng (Tipitaka). Thôøi gian

hoäi nghò keát taäp keùo daøi trong 9 thaùng. Trong thôøi gian naøy Tissa Moggaliputta (Ñeå Sa

Muïc Lieân Töû) cho ra ñôøi taäp Kathaøvatthu (Bieän thuyeát, ñöôïc xem laø Luaän taïng) ñaùnh baät

moïi quan ñieåm sai laàm veà Phaät giaùo. Nhö vaäy, ít nhaát coù ba cuoäc hoäi nghò ñöôïc keát taäp

kinh ñieån ñöôïc toå chöùc taïi AÁn Ñoä tröôùc khi giaùo lyù cuûa ñöùc Phaät ñöôïc truyeàn sang Tích

Lan, daãn ñeán söï keát taäp kinh ñieån laàn thöù tö döôùi söï baûo trôï cuûa vua Abahaya

Vattagaømani vaøo cuoái theá kyû thöù nhaát sau Taây lòch, trong ñoù Tam Taïng kinh ñieån

(Tipitaka), bao goàm Kinh taïng (Suttapitaka), Luaät taïng (Viyanapitaka), Luaän taïng

(Abhidhammapitaka) laàn ñaàu tieân ñöôïc vieát thaønh vaên baûn. Tuy nhieân, quan ñieåm Phaät

giaùo Baéc truyeàn cho raèng laàn keát taäp thöù tö naøy ñöôïc toå chöùc khoaûng naêm 100 sau Coâng

nguyeân döôùi trieàu vua Kaniska (Ca Nò Saéc Ka). Coù theå noùi, traûi qua 4 kyø keát taäp kinh

ñieån, tình hình vaên baûn kinh ñieån Phaät giaùo ñöôïc y cöù töø heä thoáng Tam taïng kinh ñieån ñaõ

ñöôïc ñònh hình vaø phaùt trieån ít nhaát trong khoaûng thôøi gian 3 theá kyû ñaàu ôû AÁn Ñoä, töø thôøi

Phaät taïi theá ñeán thôøi Asoka (A Duïc), sau ñoù lan toaû phaùt trieån taïi Tích Lan vaø caùc nöôùc

trong khu vöïc vôùi nhöõng ñaëc tröng rieâng bieät cuûa caùc thaønh toá vaên hoïc Phaät giaùo nhö theå

loaïi, ngoân ngöõ, thuû phaùp ngheä thuaät.

Roõ raøng, keå töø khi ñaïo Phaät ra ñôøi treân xöù AÁn Ñoä, suoát hôn 25 theá kyû toàn taïi vaø phaùt

trieån, Phaät giaùo ñaõ ñeå laïi cho nhaân loaïi nhieàu di saûn vaên hoaù vaät chaát cuõng nhö vaên hoaù

taâm linh maø cho tôùi nay duø con ngöôøi noã löïc toái ña vaãn khoâng khai thaùc heát yù nghóa aån

taøng cuûa chuùng. Trong ñoù, kho taøng vaên hoïc Phaät giaùo ñöôïc keát taäp töø Tam taïng kinh ñieån

ñaõ coù ñoùng goùp to lôùn trong quaù trình truyeàn baù Chính phaùp vaø ñaõ taùc ñoäng maïnh meõ treân

131

nhieàu lónh vöïc khaùc nhau taïi caùc nöôùc trong khu vöïc Nam AÙ, Ñoâng AÙ (Ñoâng Baéc AÙ, Ñoâng

Nam AÙ).

Rieâng taïi nöôùc ta, ngay töø buoåi ñaàu ñaïo Phaät du nhaäp, khoaûng cuoái theá kyû I tröôùc

Coâng nguyeân, Phaät giaùo Vieät Nam ñaõ hình thaønh trung taâm dòch thuaät kinh ñieån coù teân goïi

laø Trung taâm Phaät giaùo Luy Laâu. Vaø ñeán thôøi Lyù, vaøo nhöõng naêm 1009, 1020, 1034, 1259,

döôùi söï baûo trôï cuûa trieàu ñình, caùc phaùi ñoaøn do caùc cao taêng daãn ñaàu ñaõ sang Trung Hoa

thænh Ñaïi taïng kinh, tuy nhieân maõi ñeán 1295 thì vua Traàn môùi saéc leänh cho khaéc in vaø dòch

thuaät phoå bieán roäng raõi. [94, 305 - 306]. Muïc ñích laø ñaùp öùng nhu caàu taát yeáu cuûa lòch söû

Vieät Nam, trong ñoù coù söï ñònh höôùng vaø phaùt trieån cho Phaät giaùo nöôùc ta thôøi baáy giôø

trong quaù trình hoäi nhaäp Phaät giaùo theá giôùi vôùi söï ra ñôøi Thieàn phaùi Truùc Laâm. Söï kieän naøy

ñaõ goùp phaàn xaây döïng vaø phaùt trieån neàn vaên hoaù, vaên hoïc nöôùc nhaø. Roõ neùt nhaát laø doøng

vaên hoïc Phaät giaùo Lyù - Traàn vôùi söï phaùt trieån veà noäi dung laãn hình thöùc, töø söï phaùt trieån

caùc ñeà taøi, chuû ñeà phaûn aùnh, ñeán phöông phaùp saùng taùc qua vieäc ñònh hình caùc theå loaïi môùi

vaø ngay caû thuû phaùp ngheä thuaät ngoân ngöõ.

3.1.2. Heä thoáng theå loaïi vaên hoïc Phaät giaùo

Phaät giaùo voán ñöôïc xem laø moät toân giaùo coù heä thoáng Tam taïng kinh ñieån vó ñaïi nhaát

so vôùi taát caû caùc toân giaùo treân theá giôùi. Ñaây chính laø cô sôû ñeå xaùc laäp neàn vaên hoïc Phaät

giaùo phong phuù töø noäi dung cho ñeán hình thöùc theå hieän. Ñieàu ñoù coù nghóa, baát cöù ai muoán

tieáp caän caùc loaïi hình ngoân ngöõ uyeân aùo nhaát cuûa kho taøng vaên hoïc Phaät giaùo, caàn phaûi tìm

hieåu theå loaïi vaên hoïc ñöôïc giaûi trình qua taùc phaåm kinh ñieån. Yeáu toá theå loaïi seõ giaûi maõ

caùc thoâng ñieäp maø caùc baûn kinh ñeà caäp, nhaát laø vieäc xaùc ñònh taàm voùc tö töôûng trieát lyù,

phaïm vi cuûa lòch söû cuûa moät taùc phaåm vaên hoïc Phaät giaùo.

Maët khaùc, söï phaân ñònh theå loaïi seõ laø nhöõng ñieàu kieän taát yeáu khoâng theå thieáu ñoái

vôùi vieäc nghieân cöùu vaø phaân tích vaên baûn. Ngöôøi ta seõ khoâng theå hieåu noäi dung moät caùch

roõ raøng neáu nhö khoâng xaùc ñònh ñöôïc hình thöùc cô baûn cuûa noù nhö xuaát xöù, thôøi gian, ñòa

ñieåm, theå loaïi, ñaëc tröng ngoân ngöõ… Theo caùch phaân loaïi cuûa moät soá töï ñieån hieän haønh

[321, 1466]; [57, 1168 - 1169], vaên hoïc Phaät giaùo ñöôïc chia thaønh 12 theå loaïi, bao goàm

Kheá kinh; Truøng tuïng; Thoï kyù; Phuùng tuïng; Töï thuyeát; Nhaân duyeân; Thí duï; Boån söï; Boån

sinh; Phöông quaûng; Vò taèng höõu; Luaän thuyeát. Coù moät caùch phaân loaïi khaùc nöõa, ñöôïc ghi

132

laïi trong kinh Xaø Duï thuoäc kinh Trung Boä [122, 218], bao goàm 9 theå loaïi Kinh, ÖÙng tuïng,

Giaûi thuyeát, Keä tuïng, Caûm höùng ngöõ, Nhö thò ngöõ, Boån sinh, Vò taèng höõu phaùp, Phöông

quaûng.

Caû hai söï phaân loaïi noùi treân nhaèm laøm noåi baät phöông thöùc truyeàn ñaït giaùo nghóa

kinh ñieån Phaät giaùo. Treân heát, söï phaân loaïi naøy nhaèm giuùp cho ngöôøi tieáp caän hieåu roõ giaù

trò thoâng ñieäp vaø giaù trò höôùng ñeán giaûi thoaùt maø taùc phaåm ñem laïi. Söï phaân chia theå loaïi

chæ mang tính caùch töông ñoái, nghóa laø söï phaân loaïi ñoù chæ döïa vaøo moät soá neùt ñaëc tröng

theo caùc tieâu chí “nhaân duyeân thuyeát phaùp”, “caùch trình baøy khi thuyeát phaùp”, “caùch ghi

nhaän cuûa thôøi thuyeát phaùp” vaø “noäi dung thuyeát phaùp” ñaõ ñöôïc ñöùc Phaät xaùc laäp nhö trong

kinh Xaø duï nhö sau:

Kinh laø nhöõng ñieàu ñöùc Phaät noùi cho haøng ñeä töû tu taäp höôùng ñeán giaùc ngoä, giaûi

thoaùt; ÖÙng tuïng laø söï truyeàn tuïng, ghi laïi lôøi ñöùc Phaät daïy theo theå taûn vaên; Keä tuïng laø söï

truyeàn tuïng, ghi laïi lôøi ñöùc Phaät theo theå thô, keä; Nhö thò ngöõ laø söï ghi cheùp laïi nhöõng ñieàu

ñöôïc nghe töø ñöùc Phaät noùi tröïc tieáp hoaëc giaùn tieáp; Boån sinh laø söï ghi cheùp laïi chuyeän tieàn

thaân cuûa ñöùc Phaät theo lôøi ñöùc Phaät ñaõ keå; Vò taèng höõu laø söï ghi cheùp laïi nhöõng söï vieäc hy

höõu (hieám coù) trong ñôøi, nhö chuyeän caùc ñöùc Phaät quaù khöù v.v… do Phaät keå laïi; Caûm höùng

ngöõ, coøn goïi kinh Phaät töï thuyeát chæ cho söï ghi cheùp laïi nhöõng ñieàu ñöùc Phaät noùi ra vôùi

nhöõng tröôøng hôïp ñaëc bieät; Phöông quaûng laø söï ghi nhaän nhöõng cuoäc thaûo luaän cuûa caùc vò

Thaùnh ñeä töû ñöôïc ñöùc Phaät xaùc nhaän laø phuø hôïp vôùi Phaät yù; Giaûi thuyeát laø söï ghi cheùp laïi

nhöõng ñieàu luaän giaûi veà chính phaùp cuûa ñöùc Phaät vaø caùc baäc A - la - haùn.

Veà sau, caùc nhaø tröôùc taùc vaên hoïc Phaät giaùo ñaõ vaän duïng caùc theå taøi khaùc nhau trong

heä thoáng theå loaïi noùi treân ñeå xaây döïng caùc taùc phaåm kinh ñieån noåi tieáng. Rieâng ôû nöôùc ta,

ñeán thôøi Lyù - Traàn, thì vaên hoïc Phaät giaùo ñaõ phaùt trieån röïc rôõ. Loaïi hình theå loaïi (type) cuûa

vaên hoïc Phaät giaùo Lyù - Traàn theo caùc nhaø nghieân cöùu vaên hoïc nhaän ñònh “Thôøi naøy ñaõ coù

ñaày ñuû caùc loaïi vaän vaên, taûn vaên, bieàn vaên vôùi caùc theå taøi tieâu bieåu cuûa vaên hoïc trung ñaïi.

Haàu heát, caùc theå loaïi naøy ñeàu mang tính chöùc naêng roõ neùt. Tính chöùc naêng laø saûn phaåm taát

yeáu cuûa vaên hoïc trung ñaïi. Ngoaøi chöùc naêng haønh chính khoâng ñeà caäp ôû ñaây, thì chöùc naêng

leã nghi toân giaùo bao truøm caùc theå taøi: kinh, keä, thô Thieàn, ngöõ luïc, tuïng coå, nieâm tuïng keä, bi,

minh, kyù, luaän thuyeát toân giaùo, truyeän truyeàn ñaêng, truyeän caùc Thaùnh” [165, 118]. Tuy

nhieân, trong tieán trình phaùt trieån vaên hoïc Phaät giaùo Vieät Nam, do xu höôùng phaùt trieån cuûa

133

ngoân ngöõ, do söï linh ñoäng uyeån chuyeån cuûa caùc nhaø tröôùc taùc, cuõng nhö do moái lieân heä töï

thaân giöõa caùc theå, loaïi thöôøng taïo ra nhöõng quan heä ñan cheùo phöùc taïp vaø coù söï chuyeån

hoaù qua laïi, daãn ñeán söï hình thaønh caùc theå loaïi coù khaû naêng toång hôïp. Moãi khi coù söï

chuyeån hoaù veà theå loaïi thì bao giôø cuõng coù söï bieán ñoåi saâu saéc veà hình thöùc ngheä thuaät,

cuõng nhö phöông thöùc phaûn aùnh taùc phaåm.

Nhìn laïi heä thoáng theå loaïi vaên hoïc Phaät giaùo Lyù - Traàn, töø ñôøi Lyù sang ñôøi Traàn ñaõ

coù söï chuyeån bieán roõ reät. Neáu vaên hoïc Phaät giaùo ñôøi Lyù, heä thoáng theå loaïi hình thaønh chöa

ñaày ñuû, chæ coù moät soá theå loaïi chuû yeáu nhö keä, thô Thieàn, thô taû caûnh, töø khuùc, bi kyù, minh,

ngöõ luïc thì sang ñôøi Traàn neàn vaên hoïc Phaät giaùo coøn xuaát hieän theâm phuù, ca, tuïng coå, nieâm

tuïng keä, luaän thuyeát toân giaùo, caùc theå truyeän, thô tröõ tình... Caùc theå loaïi aáy chòu söï qui ñònh

tính chaát vaên hoïc trung ñaïi, trong ñoù söï phaân ñònh cuï theå vaø saép xeáp theo quy luaät Vaên -

Söû - Trieát baát phaân maø chuùng ta ñaõ bieát [165, 117 - 118].

Vaên hoïc Thieàn phaùi Truùc Laâm laø bao goàm nhöõng taùc phaåm vaên hoïc kinh ñieån Phaät

giaùo do caùc thieàn gia, thieàn sö tröôùc taùc, noù xuaát hieän töø ñaàu ñôøi Traàn, haún nhieân chòu söï

taùc ñoäng bieán chuyeån trong quaù trình phaùt trieån heä thoáng theå loaïi vaên hoïc Phaät giaùo thôøi

Lyù - Traàn. Khaûo saùt caùc theå loaïi vaên hoïc Phaät giaùo maø caùc nhaø vaên – thô Thieàn phaùi Truùc

Laâm vaän duïng vaøo taùc phaåm seõ giuùp chuùng ta hieåu saâu taùc phaåm hôn ôû ñieåm nhìn ngheä

thuaät taùc phaåm.

3.1.3. Söï vaän duïng caùc theå loaïi vaên hoïc Phaät giaùo trong taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi

Nhìn töø goùc ñoä theå loaïi ñeå ñaùnh giaù thì caùc taùc phaåm vaên hoïc Thieàn phaùi ñaõ thaønh

töïu lôùn veà söï phaùt trieån phong phuù caùc theå loaïi cuûa doøng vaên hoïc Phaät giaùo, maø ñænh cao

laø vaên hoïc Phaät giaùo Lyù - Traàn. Ñaây laø söï phaùt trieån cuûa caùc theå loaïi vaên hoïc Phaät giaùo coù

giaù trò veà maët hoïc thuaät laãn ngheä thuaät vaên chöông trong doøng chaûy vaên hoïc.

3.1.3.1. Luaän thuyeát toân giaùo

Caùc nhaø nghieân cöùu tröôùc ñaây chia theå loaïi luaän thuyeát thaønh hai loaïi: Luaän thuyeát

chính trò vaø luaän thuyeát toân giaùo. ÔÛ luaän thuyeát chính trò, chuùng ta thöôøng gaëp trong caùc boä

söû khi caùc söû gia ghi laïi nhöõng lôøi baøn, lôøi bình veà vieäc trò nöôùc; coøn theå loaïi luaän thuyeát

toân giaùo laø nhöõng lôøi bình luaän veà trieát lyù toân giaùo noùi chung [165, 148]. Rieâng theå loaïi

luaän thuyeát toân giaùo (Phaät giaùo) baét nguoàn töø theå loaïi Giaûi thuyeát ñöôïc ñöùc Phaät Thích Ca

134

xaùc laäp trong caùc baûn kinh A Haøm hay Nikaya, nhaèm luaän giaûi nhöõng nghóa lyù saâu xa cuûa

giaùo lyù Phaät ñaø. Khi Phaät giaùo môùi truyeàn vaøo nöôùc ta, thì theå loaïi naøy ñaõ ñöôïc söû duïng vôùi

taùc phaåm Lyù hoaëc luaän cuûa Maâu Töû vieát khoaûng naêm 195 - 198; Ñaïo Cao phaùp sö taäp cuûa

Ñaïo Cao vieát khoaûng töø naêm 450 - 460. Lyù hoaëc luaän laø taùc phaåm luaän thuyeát baøn veà

nhöõng lyù leõ sai laàm cuûa giôùi Nho – Laõo ñoái vôùi Phaät giaùo, goàm 37 ñieàu [255, 352]. Coøn

Ñaïo Cao phaùp sö taäp coù theå laø taäp luaän thuyeát lyù giaûi nhöõng trieát lyù nhaø Phaät. Caû hai taùc

phaåm naøy ñaõ coù moät söï ñoùng goùp nhaát ñònh trong vieäc keá thöøa, tieáp thu vaø vaän duïng theå

loaïi luaän thuyeát toân giaùo vaøo trong taùc phaåm vaên hoïc cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm.

Ñôøi Lyù, theå loaïi luaän thuyeát toân giaùo chöa ñöôïc caùc thieàn sö söû duïng nhieàu. Hieän chæ

coøn moät vaøi ñoaïn nhö Cöùu Chæ vieát veà Taâm phaùp [332, 253 - 252]; vaø maáy ñoaïn luaän

thuyeát cuûa Vaïn Haïnh khuyeân Lyù Coâng Uaån neân leân ngoâi vua trò vì thieân haï [332, 216].

Nguyeãn Thöôøng khuyeân vua Lyù Cao Toâng khoâng neân ñaém say duïc laïc maø phaûi ñeå taâm

vaøo vieäc nöôùc, vieäc daân [332, 527 - 528]. Hai ñoaïn naøy ñöôïc xem laø luaän thuyeát chính trò,

chöù khoâng phaûi laø luaän thuyeát toân giaùo.

Ñeán ñôøi Traàn, ngöôøi tieân phong duøng theå loaïi luaän thuyeát toân giaùo laø Traàn Thaùi

Toâng vôùi Khoùa hö luïc vaø Thieàn toâng chæ nam (taùc phaåm naøy ñaõ maát, chæ coøn baøi töïa). Keá

ñeán laø Traàn Nhaân Toâng vôùi Taêng giaø toaùi söï (ñaõ maát), sau ñoù laø Phaùp Loa vôùi Ñoaïn saùch

luïc vaø Tham Thieàn chæ yeáu (ñaõ maát), chæ coøn vaøi ñoaïn… Ñieàu caàn löu yù laø nhöõng taùc phaåm

noùi treân khoâng chæ laø thaønh töïu veà theå loaïi maø coøn theå hieän tö töôûng Phaät – Thieàn, thoâng

qua phöông thöùc bieåu ñaït giaøu hình töôïng ngheä thuaät. Khoùa hö luïc laø moät luaän thuyeát toân

giaùo ñöôïc vieát keát hôïp ba loái vaên: taûn vaên, bieàn vaên, vaän vaên maø hình thöùc taûn vaên vaø bieàn

vaên laø chính. Trong taùc phaåm luaän thuyeát naøy thì tieåu loaïi phoå thuyeát ñöôïc Traàn Thaùi Toâng

söû duïng nhieàu hôn caû. Phoå thuyeát chæ laø moät tieåu theå loaïi cuûa theå loaïi luaän thuyeát toân giaùo,

muïc ñích vaän duïng tieåu theå loaïi naøy laø ñeå thuyeát phaùp, töùc baøn veà caùc noäi dung Thieàn -

Phaät, noù ra ñôøi töø thôøi Ñaïi Tueä Toâng Caûo (1089 -1163) ôû Trung Hoa. Neáu tröôùc ñaây, vieäc

truyeàn giaûng Phaät phaùp chuû yeáu thöôøng chæ dieãn ra giöõa thaày vaø troø theo tinh thaàn “dó taâm

truyeàn taâm” thì ñeán ñôøi Ñaïi Tueä Toâng Caûo, baèng hình thöùc phoå thuyeát, tö töôûng – trieát lyù

Phaät - Thieàn ñaõ ñöôïc truyeàn giaûng roäng raõi trong taêng chuùng vaø trong tín ñoà Phaät töû.

ÔÛ Vieät Nam, vaøo ñôøi Traàn, Thieàn ñöôïc choïn laø toâng phaùp coù theå ñaùp öùng moïi nhu

caàu ñôøi soáng taâm linh cuûa con ngöôøi, cho neân duøng tieåu loaïi phoå thuyeát laø caùch toát nhaát ñeå

135

coù theå thuyeát phaùp roäng raõi, phoå caäp cho caùc ñoái töôïng khaùc nhau cuûa quaàn chuùng hieåu roõ

aùo nghóa giaùo lyù Thieàn.

Trong caùc saùch Phaät hoïc thôøi naøy, ngoaøi keä vaø thô, caùc baøi vieát baøn veà giaùo lyù Thieàn

ñaõ ñöôïc vieát baèng loái vaên bieàn ngaãu boùng baåy, mang veû ñeïp coå kính trang troïng. Caáu truùc

baøi thuyeát phaùp ñöôïc caùc taùc giaû Thieàn phaùi vieát thöôøng chia laøm hai phaàn, phaàn treân laø

hình thöùc phoå thuyeát ñöôïc vieát theo loái bieàn vaên, ngoân ngöõ giaøu hình töôïng soáng ñoäng, coù

söùc cuoán huùt ngöôøi ñoïc, vôùi gioïng vaên vöøa thieát tha môøi goïi, vöøa thoâi thuùc con ngöôøi tænh

thöùc; phaàn döôùi laø moät baøi keä ñöôïc vieát theo theå thô Ñöôøng luaät thaát ngoân baùt cuù hoaëc töù

tuyeät, nhaèm toùm taét noäi dung tö töôûng ñaõ giaûng giaûi ôû phaàn treân, giuùp ngöôøi hoïc ñaïo deã

daøng tieáp nhaän chaân lyù. Coù theå noùi, tieåu theå loaïi naøy laø söï keát hôïp giöõa hai theå taøi vaên hoïc

Phaät giaùo truyeàn thoáng coù töø thôøi ñöùc Phaät: ÖÙng tuïng, truyeàn tuïng theo loái taûn vaên vaø keä

tuïng theo theå thô. Traàn Thaùi Toâng ñaõ vieát caùc baøi Phoå thuyeát Töù sôn, Phoå thuyeát Saéc thaân,

Phoå khuyeán Phaùt Boà ñeà taâm vaên, Phoå thuyeát Höôùng thöôïng nhaát loä. Keá ñeán laø Phaùp Loa coù

caùc baøi Khuyeán xuaát gia tieán ñaïo ngoân, Truùc Laâm ñaïi Toân giaû thöôïng toaø thính sö thò

chuùng, Thöôïng thöøa tam hoïc khuyeán chuùng phoå thuyeát, Yeáu minh hoïc thuaät. Nhö vaäy laø

trong taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm coù ñeán 8 vaên baûn cuûa 2 taùc giaû vieát theo tieåu theå

loaïi phoå thuyeát.

Boán baøi Phoå thuyeát maø Traàn Thaùi Toâng vieát ra vôùi muïc ñích laø nhaém ñeán quaûng ñaïi

quaàn chuùng, höôùng moïi ngöôøi hieåu roõ caùc vaán ñeà coát loõi cuûa Thieàn ñeå coù thaùi ñoä soáng phuø

hôïp taâm nguyeän giaûi thoaùt. Cuï theå laø Traàn Thaùi Toâng muoán giaûi quyeát caùc vaán ñeà lôùn

xoay xung quanh con ngöôøi, töùc saéc thaân vaø sinh laõo beänh töû, thoâng qua bieåu töôïng boán

nuùi töông öùng vôùi boán muøa nhaèm khôi gôïi ngöôøi hoïc ñaïo phaùt loøng Boà ñeà, höôùng ñeán giaûi

thoaùt Nieát baøn.

Ñoái vôùi vaán ñeà saéc thaân, Traàn Thaùi Toâng chæ ra söï troùi buoäc cuûa caùi saéc thaân giaû

huyeãn. Chính söï heä luïy tröôùc caùc traàn maø con ngöôøi nhö con thieâu thaân lao vaøo voøng xoaùy

cuoäc ñôøi vaø troâi laên trong doøng sinh töû. Töøng caâu vaên, con chöõ, gioïng ñieäu caát leân nhö laø

tieáng noùi con tim thoån thöùc ñeå töï thaân yù thöùc vöôït thoaùt sinh giaø beänh cheát cuûa moät kieáp

ngöôøi: “Chö nhaân ñaúng! Ñaïi töï cô quan khoái loãi, toaøn baèng ti tuyeán khieân tröøu; loäng lai

loäng khöù döõ sinh ñoàng, phoùng haäu thu thôøi chaân töû daïng. Töï khôûi vaïn ban keá hieäu, ñoâ duyeân

136

luïc taëc giao coâng; baát öu laõo beänh töû lai, quaûn tham töûu saéc taøi khöù…” [333, 53] (H 184)

(Caùc ngöôøi, naøo khaùc gì con roái; ñeàu nhôø tô, sôïi keùo loâi. Ñuøa qua giôõn laïi, gioáng soáng maø

thoâi; buoâng thaû, thu hoài, thöïc laø xaùc cheát. Baét chöôùc nhau laáy muoân nghìn möu chöôùc; ñeàu

duyeân do saùu giaëc tranh giaønh. Khoâng lo giaø beänh cheát ñeán gaàn; tham tieác röôïu, saéc, taøi ñi

maát…) [333, 55].

Töông töï, boán baøi Phoå thuyeát cuûa Phaùp Loa: Khuyeán xuaát gia tieán ñaïo ngoân, Truùc

Laâm ñaïi Toân giaû thöôïng toaø thính sö thò chuùng, Thöôïng thöøa tam hoïc khuyeán chuùng phoå

thuyeát, Yeáu minh hoïc thuaät, baèng traùi tim Thieàn ñònh, khoái oùc tueä giaùc, söû duïng buùt phaùp

vöøa chính luaän, vöøa taû thöïc heát söùc soáng ñoäng, vaên cuù giaøu hình aûnh so saùnh, Toân giaû môøi

goïi moïi ngöôøi haõy tænh thöùc, soáng theo ñaïo lyù Thieàn toâng maø an truù trong theá giôùi an laønh,

haïnh phuùc thaät söï: “Chö tieåu töû! Kyù nhaäp tuøng laâm, tröôùc nhaát töû ñòa. Ñoà hoa nhi dó caàu

danh döï, baát phuïc tham thuû ñeå xöù. Naù caù thò chö Phaät, Toå, sö haï thuû xöù; naù caù thò nhò thöøa,

ngoaïi ñaïo duïng taøm xöù. Ñoà töï nhaät lai nguyeät vaõng, dòch dòch tha caàu; nhaát ñaùn baát huyù,

töông naïi chi haø!” [333, 666] (H 185) (Naøy, caùc moân ñeä! Ñaõ vaøo röøng saâu, neân caém laáy

moät mieáng ñaát. Luoáng chæ chaêm vaøo hoa laù ñeå caàu tieáng taêm, khoâng quay laïi caân nhaéc, löïa

choïn nôi caùc vò Phaät, Toå, sö ñaõ tröïc chæ, nôi naøo laø nôi ñaùm nhò thöøa vaø ngoaïi ñaïo duïng

taâm; luoáng töï ñeå cho ngaøy thaùng qua laïi, loay hoay tìm kieám nhöõng ñaâu, moät mai naèm

xuoáng thì bieát laøm theá naøo? ) [333, 667].

3.1.3.2. Keä vaø thô Thieàn

Hieän coù nhieàu yù kieán khaùc nhau khi ñeà caäp ñeán teân goïi theå loaïi naøy. Saùch Vaên hoïc

Phaät giaùo thôøi Lyù – Traàn: Dieän maïo vaø ñaëc ñieåm ñaõ toång keát caùc yù kieán cuûa caùc nhaø

nghieân cöùu veà theå loaïi naøy, töø ñoù giôùi thuyeát Keä vaø thô Thieàn goàm caùc loaïi nhö sau: “Loaïi

thöù nhaát laø keä (keä taùn, keä tuïng, keä ngoä giaûi). Nhöõng baøi keä naøy tröïc tieáp trình baøy giaùo lyù, tö

töôûng nhaø Phaät baèng hình thöùc ngaén goïn, coâ ñuùc, chuyeån taûi nhöõng noäi dung suùc tích,

nhöõng tö töôûng uyeân aùo cuûa Thieàn hoïc, Phaät hoïc. Veà nguoàn goác keä laø nhöõng baøi vaên vaàn

(thô) thöôøng laø boán caâu, coù khi taùm caâu vôùi nhieäm vuï thaâu toùm moät caùch coâ ñoïng lôøi kinh

baèng vaên xuoâi ñaõ giaûng thuyeát ôû phaàn tröôùc. Chính töø gheùp “kinh keä” ñaõ noùi leân moái quan

heä gaén boù ñoù; Loaïi thöù hai laø keä ñöôïc thi vò hoaù. Coù theå xem ñaây laø thô trieát lyù bôûi leõ veà hình

thöùc, caùc taùc giaû ñaõ söû duïng nguõ ngoân hoaëc thaát ngoân, vôùi ngoân ngöõ lung linh, ñaày hình aûnh

ñeïp vaø gôïi caûm, giaøu chaát thô, nhöng ñaèng sau caùi voû hình thöùc ngoân ngöõ aáy aån taøng trieát lyù

137

nhieäm maàu cuûa nhaø Phaät; Loaïi thöù ba laø thô mang caûm höùng Thieàn hoïc. Ñaây laø nhöõng baøi

thô caûm xuùc tröõ tình nhöng noäi dung coù ñeà caäp ñeán taâm, Phaät, sinh, töû, Nieát baøn, chaân nhö,

saéc khoâng; Loaïi thöù tö laø thô töùc caûnh sinh tình, boäc loä caûm xuùc taâm traïng cuûa thieàn sö ñoái

vôùi caùi lung linh, myõ leä cuûa ngoaïi caûnh thoâng qua caûm quan Thieàn hoïc.” [165, 123 -131].

Caùc yù kieán noùi treân, chæ laø söï phaân loaïi mang tính chaát töông ñoái. Chuùng ta cuõng khoù

maø phaân chia raïch roøi, chính xaùc chuyeân bieät veà caùc daïng thô Thieàn. Söï phaân loaïi aáy

nhaèm ñeå so saùnh vôùi caùc theå loaïi khaùc trong vaên hoïc Phaät giaùo. Tuy vaäy, theå loaïi keä vaø thô

Thieàn ñöôïc caùc taùc giaû söû duïng nhieàu trong vaên hoïc Phaät giaùo Lyù - Traàn. Khoaù hö luïc laø

taùc phaåm cuûa Traàn Thaùi Toâng ñaõ söû duïng theå loaïi keä vaø thô khaù roõ neùt. Thöôïng só ngöõ luïc

cuûa Traàn Tung, Thieàn uyeån taäp anh cuûa nhieàu taùc giaû cuõng ñeàu coù söï keát hôïp caùc theå loaïi

naøy. Nhöõng taùc phaåm vöøa neâu treân ñaõ söû duïng ba loái vaên: taûn vaên, bieàn vaên vaø vaän vaên,

trong ñoù theå keä vaø thô Thieàn (thuoäc vaän vaên) laø theå loaïi ñöôïc söû duïng nhieàu nhaát.

Caùc baøi keä vaø thô Thieàn xuaát hieän khaù nhieàu trong Khoaù hö luïc, khoâng keå phaàn keä

trong Nieâm tuïng keä, ñaõ coù 21 baøi keä. Cuoái moãi baøi Phoå thuyeát ñeàu coù baøi keä thô nhaèm ñuùc

keát noäi dung coát loõi cuûa Thieàn vöøa ñöôïc giaûng baèng moät theå thô Ñöôøng luaät, maø theå thô

naøy voán raát nghieâm ngaët veà nieâm, luaät, vaàn, ñoái, nhòp; vôùi ngoân ngöõ khuùc trieát, yù taïi ngoân

ngoaïi, gôïi nhieàu hôn taû, nhôø theá môùi ñaùp öùng heát dieäu lyù nhieäm maàu cuûa giaùo ñieån Thieàn

toâng maø ngöôøi vieát muoán truyeàn ñaït. Vì vaäy, nhöõng baøi keä thô naøy coù moät ngoân ngöõ dieãn

ñaït rieâng, ngöôøi ñoïc phaûi coù chìa khoaù ñeå giaûi maõ thì môùi thaáu ñaït. Caùc baøi keä khaùc cuûa

caùc baøi vaên nhö Giôùi saùt sinh vaên, Giôùi thaâu ñaïo, Giôùi saéc vaên, Giôùi voïng ngöõ vaên, Giôùi töûu

vaên… nhaát laø caùc baøi keä cuûa caùc baøi vaên thuoäc Luïc thôøi saùm hoái khoa nghi ñaõ ñaåy ñöa oâng

trôû thaønh nhaø thô saùm hoái. Moät gioïng thô laï ñoäc ñaùo giöõa doøng thô Thieàn, voán raát thieân veà

söï khai phoùng hoaø quang ñoàng traàn, tuyø duyeân tuyø tuïc.

Ngoaøi caùc baøi keä ôû Ñoái cô vaø Tuïng coå trong Tueä Trung Thöôïng só ngöõ luïc, Thöôïng só

cuõng coù ñeán 5 baøi mang hình thöùc keä Kieán giaûi, Thò hoïc, Thò chuùng, Thò ñoà, Khuyeán theá tieán

ñaïo trong soá 49 baøi thô maø Thô vaên Lyù - Traàn ghi nhaän. So vôùi caùc baøi Nguyeân hoaû cuûa

Khuoâng Vieät; Taâm khoâng cuûa Vieân Chieáu, Thò ñaïo cuûa Tröôøng Nguyeân; Höõu töû taát höõu

sinh cuûa Trì Baùt… ñöôïc saùng taùc ôû ñôøi Lyù thì nhöõng baøi keä cuûa caùc nhaø tröôùc taùc Thieàn phaùi

vaøo ñôøi Traàn ñeàu coù moät noäi dung vaø hình thöùc dieãn ñaït veà vieäc raên daïy ñeä töû tröôùc khi

138

tòch dieät hay saùch taán ñoà chuùng tu haønh. ÔÛ ñoù, theá giôùi noäi taâm cuûa caùc thieàn sö ñöôïc giaûi

baøy qua caùc baøi thi keä, ngaäp traøn caûm xuùc, thi höùng. Ñoïc baøi Daàn thì caûnh saùch keä, Hieán

höông keä, Hieán hoa keä,… cuûa Traàn Thaùi Toâng, moãi baøi coù moät neùt ñeïp cuûa theá giôùi thaåm

myõ rieâng bieät, ñoâi khi taùch ra khoûi vöôøn Thieàn thì coù theå hoaø nhaäp vaøo vöôøn thô chung cuûa

daân toäc. Chaúng haïn, khi ñoïc Thöû thôøi voâ thöôøng keä seõ thaáy roõ: “Mieát nhaõn oâ luaân taùi xuaát

chaán, Hoài ñaàu hy ngöï höïu döông ly. Thaân tham huû moäc taåm vöu thuïc, Na tænh cao hoeø aûnh

dò di. Thuùc thoát hoa aâm truøng phuïc ñaûo, Tuaán tuaàn khuaån meänh thònh hoaøn suy. Chö nhaân

haïp taûo hoài quang chieáu, Töï khoå khu trì löôïc loä ky.” [333, 182] (H 186) (Chôùp maét vöøng oâ

vöøa môùi moïc, Quay ñaàu boùng nhaät ñaõ troøn xoe. Chæ ham giaác nguû say meâ maõi, Naøo bieát

quang aâm thaám thoaùt ñi. Phuùt choác hoa töôi roài laïi heùo, Quanh co meänh naám thònh lieàn suy.

Ai ôi xin haõy quay ñaàu laïi, Rong ruoãi ñöôøng meâ maõi theá chi!) [333, 182].

Thô hay keä, khoù maø phaân bieät. Baèng söï tröïc caûm taâm linh, taùc giaû ñaõ hoaø nhaäp giöõa

trôøi ñaát bao la coù gioâng toá baõo buøng, maây ñen phuû kín, gioù xoâ soùng voã lôùp lôùp cuoän gheành,

phuùt choác trôøi xanh, traêng saùng, soùng laëng. Tónh hay ñoäng, ai bieát? Duy chæ ngö oâng an

nhieân töï taïi giöõa doøng ñôøi. Roõ raøng, ñaèng sau lôùp voõ ngoân töø giaøu hình aûnh, heát söùc gôïi

caûm, ñöôïc saùng taùc baèng theå thô nguõ ngoân, thaát ngoân, laïi aån chöùa trieát lyù Phaät giaùo, taát caû

ñaõ khieán ñoïc deã daøng tieáp nhaän ñeå thöïc nghieäm taâm linh. Hay khi ñoïc Sö ñeä vaán ñaùp cuûa

Traàn Nhaân Toâng, ta baét gaëp hình aûnh ñeä töû hoûi “Nhö haø thò hieän taïi Phaät gia phong?” (Theá

naøo laø gia phong cuûa Phaät hieän taïi Phaät?) ñöôïc Truùc Laâm traû lôøi: “Baïch thuyû gia phong meâ

hieåu yeán, Hoàng ñaøo tieân uyeån tuyù xuaân phong.” [333, 494] (H 187) (Nöôùc traéng meânh moâng

chim eùn baïc, Vöôøn tieân ñaøo thaém gioù xuaân say.) [333, 496].

Nhö vaäy, caùc baøi keä cuûa caùc nhaø tröôùc taùc Thieàn phaùi ñöôïc thi vò hoaù hôn nöõa. Ñaây

laø söï keá thöøa trong söï bieán chuyeån ñoåi theå loaïi töø keä sang thô töø ñôøi Lyù sang ñôøi Traàn khaù

roõ neùt. Neáu caùc taùc phaåm vaên hoïc Phaät giaùo ñôøi Lyù coù nhöõng caâu keä, baøi keä ñöôïc thi vò

hoaù trong Tham ñoà hieån quyeát cuûa Vieân Chieáu; Nhaát nhaät hoäi chuùng cuûa Tònh Khoâng; Caùo

taät thò chuùng cuûa Maõn Giaùc… thì sang ñôøi Traàn, caùc taùc phaåm Thieàn phaùi coù nhöõng caâu thô,

baøi thô ñuùng nghóa thô trong Ngöõ luïc vaán ñaùp, Nieâm tuïng keä, Luïc thôøi saùm hoái khoa nghi

cuûa Traàn Thaùi Toâng; Chaân taâm chi duïng, Sinh töû… cuûa Traàn Thaùnh Toâng; Vaïn söï quy nhö,

Theá thaùi hö huyeãn, Nhaäp traàn, Sinh töû nhaøn nhi dó, Ñoái cô, Tuïng coå… cuûa Tueä Trung; Ñeà coå

139

Chaâu Höông thoân töï, Ñaïi Laõm Thaàn Quang töï… cuûa Traàn Nhaân Toâng; Nhaäp tuïc luyeán

thanh sôn cuûa Phaùp Loa; Taëng só ñoà töû ñeä, Dieân Höïu töï… cuûa Huyeàn Quang …

Beân caïnh ñoù, coøn coù nhieàu baøi thô mang caûm höùng Thieàn hoïc chieám moät soá löôïng

khaù lôùn trong thô keä cuûa Thieàn phaùi so vôùi caùc baøi thô cuûa caùc thieàn sö ñôøi Lyù. Noäi dung

trình baøy ñeán baûn theå giaûi thoaùt, caùc vaán ñeà sinh töû, Nieát baøn, chaân nhö, saéc khoâng, höõu

voâ… Chuùng ta coù theå thaáy moät vaøi baøi thô ôû ñôøi Lyù nhö Ngoân hoaøi cuûa Khoâng Loä; Höu

höôùng Nhö Lai cuûa Quaûng Nghieâm; Hoa ñieäp cuûa Giaùc Haûi… phaùt bieåu veà ñeà taøi naøy. Nhö

laø söï tieáp noái “truyeàn ñaêng tuïc dieäp”, caùc thieàn sö cuûa Thieàn phaùi cuõng trình baøy sôû ñaéc

chöùng ngoä qua söï minh giaûi caùc vaán ñeà thuoäc baûn theå giaûi thoaùt noùi treân. Tueä Trung tröôùc

taùc moät loaït baøi: Thuû neâ ngöu, Phoûng Taêng Ñieàn ñaïi sö, Vaán Phuùc Ñöôøng ñaïi sö, Ngaãu

taùc…; Traàn Thaùnh Toâng saùng taùc caùc baøi nhö Ñoäc Ñaïi Tueä ngöõ luïc höõu caûm, Töï thuaät, Ñoäc

Phaät Ñaïi minh luïc höõu caûm; Traàn Nhaân Toâng coù caùc baøi nhö Sôn phoøng maïn höùng, Ñaïi

Laõm Thaàn Quang töï, Höõu cuù voâ cuù…; Phaùp Loa vôùi baøi Thò tòch; Huyeàn Quang coù caùc baøi

nhö Yeân Töû sôn am cö, Thaïch thaát, Ñeà Ñoäng Hieân ñaøn vieät giaû sôn… Moãi baøi cuûa moãi taùc

giaû coù moät caùch dieãn ñaït rieâng bieät khi thì tröïc tieáp, luùc thì giaùn tieáp trình baøy caûm höùng

Thieàn hoïc veà sôû ñaéc, sôû chöùng nhöng ñieàu xuaát phaùt töø ñieåm nhìn töø söï chöùng ngoä thöïc taïi

duyeân sinh voâ ngaõ, voâ thöôøng.

Chaúng haïn, baøi Ñeà Coå Chaâu höông thoân töï, Traàn Nhaân Toâng nhìn nhaän “soá ñôøi”

thaät môø mòt tröôùc söï sinh laõo beänh töû khi veà thaêm coâng chuùa Thieân Thuî ngaõ beänh naëng.

Theá nhöng, moät ngöôøi tænh thöùc thì coù caùi nhìn thaáu ñaït vaïn phaùp laø duyeân sinh ñeå chuyeån

hoaù taâm thöùc, nhaèm böôùc ra khoûi voøng heä luî “aùi luyeán”. Ñaây cuõng chính laø caùi nhìn cuûa

ñoâi maét tueä giaùc maø taùc giaû dieãn giaûi baèng hình aûnh “Thôøi tình löôõng haûi ngaân.” (H 188)

(Tình trong ñoâi maét trong). Taïi ñaây, “ma quaân” saùu caên khoâng nhieãm saùu traàn, “coõi Phaät”

hoaù hieän ngaäp traøn saéc xuaân: “Theá soá nhaát saùch maïc, Thôøi tình löôõng haûi ngaân. Ma cung

hoàn quaûn thaäm, Phaät quoác baát thaêng xuaân.” [333, 454] (H 189) (Soá ñôøi môø mòt caû, Tình

trong ñoâi maét trong. Cung ma neáu quaûn chaët, Coõi Phaät xuaân khoâng cuøng.) [333, 454]. Ñoïc

baøi Ñeà Ñoäng Hieân ñaøn vieät giaû sôn, ta thaáy, Huyeàn Quang cuõng töï taïi giaûi thoaùt vôùi moät

taâm thöùc thanh tònh, khoâng coøn heä luî tuïc traàn: “Hoa moäc di duyeân chuûng taùc sôn, Lung

yeân traïo nguyeät, laïc hoa haøn. Toøng tö nieäm löï ñoâ voâ tuïc, Doanh ñaéc thanh phong nhaát chaåm

140

an.” [333, 695] (H 190) (Quanh quaát caây leo, nuùi chaát choàng, Hoa rôi laïnh giöõa khoùi traêng

loàng. Töø nay nieàm tuïc thoâi vöông vaán, Chieác goái an nhaøn tröôùc gioù trong.) [333, 695].

Chöa döøng taïi ñoù, ta coøn thaáy caùc baøi thô Thieàn boäc loä caûm xuùc taâm traïng thöïc

chöùng giaùc ngoä ñöôïc giaûi trình thoâng qua veû ñeïp thieân nhieân ñeïp ñeõ, huyeàn aûo baèng moät

caûm quan Thieàn hoïc. Nguoàn caûm höùng saùng taïo tröôùc caûnh vaät höõu tình, thieân nhieân hoaù

caûnh Phaät laø sôû tröôøng saùng taùc cuûa caùc thieàn sö töø ñôøi Lyù ñeán ñôøi Traàn maø caùc nhaø nghieân

cöùu goïi laø thô töùc caûnh sinh tình. Baøi Ngö nhaøn cuûa Khoâng Loä (Gaàn ñaây, theo PGS.TS. Leâ

Ñöùc Nieäm neâu ra, roài yù naøy ñöôïc PGS. Buøi Duy Taân vieát laïi ñaêng treân Taïp chí Vaên hoïc soá

5 – 2002, tr. 85 - 86 thì baøi thô naøy chính laø cuûa Haøn OÂ (842 – 923) ñôøi Ñöôøng ôû Trung

Hoa vôùi thi ñeà laø “Tuùy tröôùc”, chöù khoâng phaûi laø Khoâng Loä (1016 -1094) ñôøi Lyù ôû Vieät

Nam) vaø Caùo taät thò chuùng cuûa Maõn Giaùc ñôøi Lyù laø moät trong nhöõng baøi tieâu bieåu. Nhöng

daáu aán lôùn veà loaïi thô naøy vaãn laø caùc taùc giaû thieàn sö ôû ñôøi Traàn thuoäc phaùi Thieàn Truùc

Laâm nhö baøi Kyù Thanh Phong am taêng Ñöùc Sôn cuûa Traàn Thaùi Toâng; Ñeà Huyeàn Thieân

ñoäng, Haïnh Thieân Tröôøng haønh cung cuûa Traàn Thaùnh Toâng; Hoaï Höng Trí thöôïng vò haàu,

Giang hoà töï thích… cuûa Tueä Trung; Xuaân hieåu, Ñoäng Thieân hoà thöôïng, Xuaân caûnh… cuûa

Traàn Nhaân Toâng; vaø nhieàu baøi thô khaùc cuûa Huyeàn Quang ñaït ñeán ñænh cao cuûa thi ca nhö

Cuùc hoa (6 baøi), Chu trung, Phieám chu, Truùc mieân, Ngoï thuî, Nhaân söï ñeà Cöùu Lan töï, Ñòa

loâ töùc söï…

Baøi Chu trung, Phieám chu laø moät thí duï ñieån hình. Caû hai baøi ñeàu laáy hình aûnh con

thuyeàn laøm nguoàn caûm höùng ñeå dieãn ñaït theá giôùi thöïc taïi hieän höõu cuøng song haønh vôùi theá

giôùi sieâu nghieäm trong moät khoâng gian bieån trôøi bao la, moät thôøi gian voâ bieân ñeå ñeán nôi

cuøng taän. Con thuyeàn cuûa Huyeàn Quang laø con thuyeàn vöôït thoaùt khoå ñau maø kinh ñieån

nhaø Phaät goïi laø thuyeàn Baùt Nhaõ. Ngöôøi ñoïc seõ caûm nhaän söï thanh thoaùt, söï huyeàn dieäu

giöõa bieån trôøi meânh moâng coù söï hieän höõu cuûa moät chieác thuyeàn con löôùt qua beå ñôøi traàm

luaân, xa xa chæ moät caùnh chim haûi aâu traéng ñieåm môû loái cho cuoäc haønh trình veà mieàn giaûi

thoaùt “Giang thuyû lieân thieân nhaát aâu baïch.” (Chu trung) [333, 684] (H 191) (Chim aâu moät

caùnh traéng phau.) [333, 684]. Ñeán baøi Phieám chu thì ngöôøi ñoïc khoâng chæ bieát caûm nhaän

baèng ngoân ngöõ thi ca maø coøn tieáp caän ñöôïc theá giôùi chöùng thöïc noäi taâm luoân hoaø quyeän

giöõa cuoäc ñôøi xao ñoäng vôùi soùng nöôùc daït daøo vaø coõi “saéc khoâng” an tònh vôùi “Nguyeät laïc

141

ba taâm giang maõn söông.” [333, 694] (H 192) (Traêng rôi ñaùy nöôùc, ñaày soâng söông môø.)

[333, 694].

Nhìn chung, coù söï chuyeån dòch veà noäi dung chuyeån taûi vaø hình thöùc theå loaïi trong keä

vaø thô Thieàn töø ñôøi Lyù ñeán ñôøi Traàn, cuï theå laø Thieàn phaùi Truùc Laâm. Veà noäi dung chuyeån

taûi, chuùng toâi nhaát trí vôùi yù kieán toång keát laø keä vaø thô Thieàn tröïc tieáp hay giaùn tieáp baøn veà

giaùo lyù Phaät giaùo, trieát lyù baûn theå giaûi thoaùt vaãn laø ña soá vôùi 321 treân toång soá 405 ñôn vò taùc

phaåm, chieám tyû leä gaàn 80 %. Trong khi ñoù, keä vaø thô Thieàn mang noäi dung caûm xuùc tröõ

tình, caûm höùng Thieàn chæ chieám 84 treân toång soá ñôn vò taùc phaåm vôùi tyû leä 20%. Neáu so

saùnh giöõa keä vaø thô Thieàn ñôøi Lyù vôùi ñôøi Traàn qua söï phaân loaïi vaø thoáng keâ, thô Thieàn ñôøi

Lyù thöôøng thieân veà baøy toû giaùo lyù nhaø Phaät, taàn soá xuaát hieän raát cao (tyû leä 94%), coøn ñôøi

Traàn thì noäi dung naøy laïi thaáp hôn (tyû leä treân 70%) [165, 131]. Coøn thô Thieàn thieân veà

caûm xuùc tröõ tình thì ngöôïc laïi, vaên hoïc ñôøi Lyù chæ chieám khoaûng 6%, vaên hoïc Phaät giaùo

ñôøi Traàn thì chieám khoaûng 30% nhö ñaõ coù nhaø nghieân cöùu thoáng keâ. Ñieàu ñoù lyù giaûi laø khi

caûm xuùc tröõ tình trong thô Thieàn ngaøy caøng taêng thì bieân giôùi thô Thieàn seõ ñöôïc môû roäng

vaø luùc naøy, thô Thieàn “tieán gaàn tôùi caùc theå loaïi thô tröõ tình hay thô töï söï thì hình thöùc theå

loaïi cuûa noù caøng môø nhaït ñi nhöõng daáâu aán rieâng bieät maø mang hình thöùc gaàn guõi vôùi caùc theå

loaïi thi ca khaùc.” [102, 47]. Nhieàu baøi thô Thieàn cuûa caùc taùc giaû Thieàn phaùi .v.v… laø nhöõng

minh chöùng cho yù kieán treân.

Veà maët hình thöùc theå loaïi, neáu ña soá keä vaø thô Thieàn ñôøi Lyù thöôøng ñöôïc vieát theo

theå thô coå theå hay loái thöôøng ñoaûn cuù, hoaëc töù ngoân, ngöõ ngoân, luïc ngoân phoùng khoaùng veà

nieâm luaät vaàn ñieäu, caâu chöõ, noùi chung laø mang tính chaát môû thì thô Thieàn ñôøi Traàn, tieâu

bieåu laø Thieàn phaùi Truùc Laâm ña phaàn laïi ñöôïc vieát theo theå luaät Ñöôøng töù tuyeät hoaëc baùt

cuù (thoaûng hoaëc môùi gaëp vaøi baøi tröôøng thieân coå phong) neân khuoân khoå, quy phaïm vaø

nghieâm ngaët hôn theo yeâu caàu ñaëc tröng cuûa theå loaïi [165, 132].

3.1.3.3. Ngöõ luïc

Saùch Töï ñieån Phaät hoïc Hueä Quang ghi “Caùc saùch ghi cheùp lôøi thuyeát phaùp hoaëc lôøi

khai thò… cuûa caùc Toå sö Thieàn toâng. Thoâng thöôøng caùc thieàn sö noùi phaùp khoâng duøng lôøi vaên

hoa maø duøng nhöõng töø ngöõ bình dò ñeå chæ thaúng toâng yeáu, thò giaû vaø caùc ñeä töû theo hoïc lieàn

ghi cheùp söu taäp thaønh saùch, goïi laø Ngöõ luïc. Sau khi Luïc Toå Hueä Naêng ñaàu ñôøi Ñöôøng,

142

Trung Quoác, coù Phaùp Baûo Ñaøn kinh thì Ngöõ luïc caùc nôi laàn löôït xuaát hieän. Töø thôøi Nguõ ñaïi,

Trieäu Toáng veà sau, cheá ñoä cuûa caùc tuøng laâm Thieàn toâng thaønh laäp, trong ñoù döôùi thieàn sö

Truï trì coù laäp chöùc Thö kyù vôùi nhieäm vuï ghi cheùp ngoân haïnh cuûa thieàn sö, sau naøy bieân taäp

thaønh Ngöõ luïc nhö Maõ Toå Ñaïo Nhaát thieàn sö ngöõ luïc, Trieäu Chaâu Tuøng Thaåm thieàn sö ngöõ

luïc…” [15, 3081]. YÙ kieán cuûa Nguyeãn Hueä Chi veà vaán ñeà xaùc ñònh taùc giaû ñích thöïc cuûa

caùc ñoaïn vaên ñoái ñaùp qua laïi giöõa thaày vaø troø ñaõ ñöôïc oâng lyù giaûi ôû phaàn Khaûo luaän vaên

baûn trong Thô vaên Lyù - Traàn, taäp1 [332, 166-170]. Theo thieån yù cuûa chuùng toâi, caùc Ngöõ luïc

ñöôïc baûo löu cho ñeán ngaøy nay cuûa Thieàn toâng Trung Hoa, hay Vieät Nam ñeàu do caùc ñeä

töû söu taäp, hoaëc Ban thö kyù trong chuøa bieân taäp chænh söûa neân lôøi vaên ñoái ñaùp trong vaên

baûn cuûa caùc taùc phaåm naøy coù söï thay ñoåi. Neáu luùc ñaàu Ngöõ luïc ñöôïc dieãn ñaït baèng khaåu

ngöõ thì sau ñoù ñöôïc nhuaän vaên vaø trôû neân nhöõng caâu vaên xuoâi hoaøn chænh; hoaëc ñöôïc dieãn

ñaït thaønh nhöõng lôøi thô boùng baåy, giaøu hình aûnh vaên chöông, vôùi loái noùi aån duï kín ñaùo

nhaèm ñaùnh maïnh vaøo taâm thöùc ngöôøi hoïc böøng tænh ñeå tröïc nhaän chaân lyù ñaèng sau lôùp voû

ngoân töø.

Ngöõ luïc laø moät theå loaïi khaù ñaëc bieät trong vaên hoïc Phaät giaùo Lyù - Traàn, ñaùng tieác

hieän chæ coøn moät soá taùc phaåm ñöôïc baûo löu so vôùi thö tòch coå cho bieát. Veà vaên hoïc Phaät

giaùo ñôøi Lyù hieän coøn Tham ñoà hieån quyeát cuûa Vieân Chieáu, nhöng chæ vaøi ñoaïn; Nhaát nhaät

hoäi chuùng cuûa Tònh Khoâng; Ñaùp ñeä töû dieäu ñaïo chi vaán cuûa Chaân Khoâng. Ñôøi Traàn coù Ngöõ

luïc vaán ñaùp moân haï cuûa Traàn Thaùi Toâng, nay coøn moät phaàn ôû trong Khoaù hö luïc; Tueä

Trung Thöôïng só ngöõ luïc cuûa Traàn Tung do Phaùp Loa ghi laïi; Ñoaïn saùch luïc cuûa Phaùp Loa

chæ coøn vaøi ñoaïn; Thaùnh ñaêng ngöõ luïc chöa roõ taùc giaû; Thieàn uyeån taäp anh ngöõ luïc goàm

nhieàu taùc giaû. Moät soá taùc phaåm thuoäc loaïi ngöõ luïc khaùc chæ coøn teân saùch nhö Thieàn laâm

thieát chuyû ngöõ luïc, Thaïch thaát mî ngöõ cuûa Traàn Nhaân Toâng; Phoå Tueä ngöõ luïc cuûa Huyeàn

Quang…, chöù noäi dung vaên baûn thì thaát truyeàn. ÔÛ ñaây, chuùng toâi chæ khaûo saùt caùc Ngöõ luïc

cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm.

Ngöõ luïc vaán ñaùp moân haï cuûa Traàn Thaùi Toâng laø taùc phaåm ñöôïc vieát theo theå loaïi ngöõ

luïc. Veà maët hình thöùc, ngöõ luïc laø lôøi hoûi vaø ñaùp qua cuoäc ñoái thoaïi giöõa hai ngöôøi, thoâng

thöôøng laø giöõa thaày vaø troø, giöõa thieàn sö naøy vaø thieàn sö khaùc… nhö moät cuoäc hoäi ngoä ñaøm

ñaïo. ÔÛ theå loaïi naøy, caùc lôøi ñoái thoaïi coù khi ñöôïc dieãn ñaït baèng khaåu ngöõ, hoaëc ñöôïc ghi

143

laïi döôùi daïng vaên xuoâi, coù luùc ñöôïc phoâ dieãn baèng nhöõng lôøi thô giaøu hình aûnh thi ca, soáng

ñoäng, vôùi loái aån duï kín ñaùo nhaèm gôïi môû hoaëc ñöôïc dieãn ñaït baèng moät thöù ngoân ngöõ phi

thöïc, sieâu nghieäm. Söû duïng thuû phaùp ngheä thuaät naøy laø höôùng tö duy cuûa ngöôøi hoïc trôû veà

thöïc taïi “ñang laø”ø.

Ñeà taøi ñeå ñoái thoaïi thöôøng xoay quanh lónh vöïc Thieàn hoïc, Phaät hoïc: Chaân nhö, Phaät

tính, Saéc khoâng… Theo vaên baûn naøy ghi laïi thì ñaây laø cuoäc ñoái thoaïi giöõa thieàn sö Trung

Hoa, hieäu Ñöùc Thaønh vaø Traàn Thaùi Toâng. Noäi dung vaên baûn ñaõ ñöôïc chuùng toâi giaûi thích

ôû chöông hai. Chæ caàn ñoïc hai caâu hoûi vaø lôøi ñaùp ñaàu tieân, ta thaáy vaán ñeà Thieàn ñöôïc ñaët ra

vaø giaûi ñaùp nhö theá naøo.

- Toáng Ñöùc Thaønh tieán vaân: “Theá Toân vò ly Ñaâu Suaát dó giaùng vöông cung; vò xuaát

maãu thai, ñoä nhaân dó taát thôøi nhö haø?”

- Ñeá vaân: “Thieân giang höõu thuyû thieân giang nguyeät, Vaïn lyù voâ vaân vaïn lyù thieân.”

- Taêng vaân: “Vò ly vò xuaát moâng khai thò. Dó ly dó xuaát söï nhöôïc haø?” - Ñeá vaân: “Vaân

sinh nhaïc ñính ñoâ lö baïch, Thuyû ñaùo Tieâu Töông nhaát daïng thanh.” [333, 104] (H 193).

(- Thieàn sö Ñöùc Thaønh, nöôùc Toáng tieán leân hoûi: Theá Toân chöa rôøi Ñaâu Suaát ñaõ giaùng

xuoáng Vöông cung, chöa loït loøng meï ñaõ ñoä heát chuùng sanh laø theá naøo?

- Vua ñaùp: Muoân soâng coù nöôùc traêng muoân soâng, Vaïn daëm khoâng maây, trôøi vaïn daëm.

- Taêng noùi: Chöa rôøi Ñaâu Suaát loït baøo thai, Chæ roõ phaân minh ñaõ roõ roài. Ñaâu Suaát,

baøo thai nay ñaõ taùch, Daùm mong phaân giaûi moät ñoâi lôøi ?

- Vua ñaùp: Maây sinh ñænh nuùi beành boàng traéng, Nöôùc ñeán Tieâu Töông moät saéc trong.)

[333, 106].

Sau naøy, vaán ñeà treân ñaõ ñöôïc thieàn sö Chaân Nguyeân lyù giaûi: “Maây leân nuùi baïc baèng

lau, Nöôùc xuoáng nguoàn Taøo vaëc vaëc saùng thanh. Phaùp thaân traïm tòch vieân minh, Töï taïi tung

hoaønh phoá maõn thaùi hö. Tuyø hình öùng vaät töï nhö, Hoaù thieân baùch öùc ñoä chö moïi loaøi. ÖÙng

hieän döôùi ñaát treân trôøi, Khaép hoaø theá giôùi moïi nôi trong ngoaøi. Ñaõ ñaët hieäu laø Nhö Lai, Sao

coøn hoûi xuaát maãu thai laøm gì? Nguyeät luaân bieán hoaù quang huy, Thieân giang höõu thuyû cuøng

thì boùng in.” [297, 297].

Hay lôøi vaán ñaùp cuûa thaày troø Tueä Trung trong Tueä Trung Thöôïng só ngöõ luïc cuûa

Traàn Tung:

144

- Thôøi höõu taêng vaán: “Khaûi tö Thöôïng só, moã vò sinh töû söï ñaïi, voâ thöôøng taán toác, vò

thaåm thöû thaân, sinh toøng haø lai? Töû toøng haø khöù?”

- Sö vaân: “Tröôøng khoâng tuùng söû song phi coác, Cöï haûi haø phöông nhaát ñieåm aâu.”

- Tieán vaân: “Nhö haø thò ñaïo?

- Sö vaân: “Ñaïo baát taïi vaán, vaán baát taïi ñaïo.” [333, 310] (H 194)

- (Baáy giôø coù moät moân taêng hoûi: Baïch Thöôïng só: Toâi cho raèng soáng cheát laø vieäc lôùn.

Noù voâ thöôøng mau leï. Chöa roõ taám thaân naøy töø ñaâu sinh ra? Cheát roài ñi ñaâu?

- Sö ñaùp: Ñoâi vaønh luaân chuyeån giöõa baàu trôøi, Bieån caû lo gì chuùt boït troâi.)

- Laïi hoûi: Theá naøo laø ñaïo?

- Sö ñaùp: Ñaïo khoâng ôû trong caâu hoûi, Caâu hoûi khoâng ôû trong ñaïo.) [333, 317].

3.1.3.4. Nieâm tuïng keä, Tuïng coå

Ñaây laø hai theå loaïi ñaëc thuø cuûa vaên hoïc Phaät giaùo. Theå loaïi naøy chæ xuaát hieän trong

vaên hoïc ñôøi Traàn. Vaên hoïc ñôøi Lyù chöa coù. Theo thö tòch coå cho bieát, ñôøi Traàn chæ coù hai

taùc giaû ñeå laïi taùc phaåm thuoäc loaïi naøy laø Traàn Thaùi Toâng vôùi Nieâm tuïng keä ñöôïc cheùp goäp

trong Khoaù hö luïc vaø Tueä Trung Thöôïng só vôùi Tuïng coå trong Thöôïng só ngöõ luïc.

Noùi ñeán theå loaïi Nieâm tuïng keä thì khoâng theå khoâng baøn ñeán Tuïng coå. Hai theå loaïi

naøy coù söï keát hôïp giöõa hai hình thöùc ngöõ luïc vaø keä. Muïc ñích chuû yeáu laø vöøa dieãn giaûi, vöøa

ñuùc keát caùc vaán ñeà coát loõi cuûa Thieàn ñeå hoïc troø naém vöõng vaø thöïc taäp. Veà maët hình thöùc

keát caáu, giöõa Nieâm tuïng keä vaø Tuïng coå khaù gioáng nhau. Chuùng goàm nhieàu tieát, moãi tieát coù

ba phaàn. Ñoái vôùi Nieâm tuïng keä goàm coù cöû, nieâm vaø tuïng; coøn ñoái vôùi Tuïng coå thì goàm cöû,

luaän (Sö vaân) vaø tuïng.

Cöû: Neâu leân moät caâu chuyeän trong Phaät thoaïi hay nhöõng lôøi giaûng ñaïo cuûa caùc baäc

sö Toå, cao taêng ñôøi tröôùc ñeå laøm ñeà daãn.

Nieâm: Neâu yù kieán taùc giaû veà vaán ñeà ñoù, coù khi boå sung, coù khi phaûn baùc vaán ñeà ñoù.

Coù theå xem ñaây laø phaàn luaän cuûa vaán ñeà. ÔÛ Tuïng coå cuûa Tueä Trung Thöôïng só thì duøng

hai chöõ Sö vaân.

Tuïng: Toùm taét nhöõng kieán giaûi cuûa mình thaønh moät baøi keä coâ ñoïng, coù vaàn, coù hình

töôïng ñeå ngöôøi hoïc ñaïo deã daøng tuïng ñoïc. Tuïng laø moät caùch ñoïc taäp trung, thöôøng xuyeân,

moät phöông thöùc cuûa caùc ñeä töû nhaø Phaät thöïc taäp ñôøi soáng höôùng thöôïng. Baèng phöông

phaùp tuïng, ngöôøi ñoïc daàn daàn hieåu vaø ngoä ra nhöõng aùo nghóa thaâm saâu giaùo lyù Phaät ñaø.

145

Nieâm tuïng keä vaø Tuïng coå ñöôïc xem laø vieäc thöïc taäp caùc coâng aùn Thieàn. Coâng aùn laø

caâu noùi ñöôïc daãn ra töø caùc boä kinh Phaät hoaëc caùc boä ngöõ luïc cuûa chö Toå, phaàn lôùn laø khoù

hieåu. Ngöôøi hoïc phaûi tröïc caûm taâm linh ñeå nhaän ra söï thaät töø caùc coâng aùn ñoù, chöù khoâng

phaûi baèng tö duy höõu ngaõ. Ngöôøi thaày tuøy theo caên tính cuûa hoïc troø maø khai môû taâm thöùc,

sau khi ñaåy ñöa hoï ñeán choã böùc baùch taän cuøng. Taïi ñaây, ngöôøi hoïc buøng vôõ vaø theå nhaäp

chaân lyù.

So saùnh Nieâm tuïng keä, Tuïng coå vôùi Keä thì caùc baøi tuïng (keä) cuûa chuùng gaàn vôùi keä

trong kinh. Neáu keä trong kinh coù chöùc naêng toùm taét noäi dung tö töôûng maø phaàn vaên xuoâi ñaõ

giaûng tröôùc ñoù baèng theå thô, thì keä (tuïng) trong Nieâm tuïng keä coù chöùc naêng thaâu toùm lôøi

kieán giaûi ôû treân, baèng hình thöùc thô coâ ñoïng vôùi muïc ñích khoâng chæ noùi, maø coøn ñoøi hoûi

ngöôøi hoïc ñaïo phaûi ñoïc tuïng cho ñeán khi naøo “vôõ” ra ñeå giaùc ngoä.

Neáu so saùnh hai theå loaïi treân vôùi ngöõ luïc thì chuùng ñöôïc söû duïng thuû phaùp aån duï ñeå

luaän giaûi coâng aùn Thieàn. Ñieàu ñaùng noùi, phaàn keát caáu cuûa chuùng khaùc nhau roõ reät. Nieâm

tuïng keä vaø Tuïng coå coù 3 phaàn; coøn Ngöõ luïc chæ coù hai phaàn vaán vaø ñaùp. Ngöõ luïc thöôøng söû

duïng aån duï, ñaäm chaát khaåu ngöõ ví von, ñöôïc dieãn ñaït baèng vaên xuoâi, coù khi baèng vaên vaàn

nhöng khaù phi loâgíc, söû duïng nghòch ngöõ nhaèm keùo ngöôøi hoïc ñaïo böôùc ra vuøng tö duy

theo lyù trí, trôû veà thöïc taïi. Ngöôøi hoïc ñaïo töï nhieân lieãu ñaït yeáu chæ cuûa Thieàn. Trong khi

ñoù, Nieâm tuïng keä vaø Tuïng coå vaãn söû duïng loái dieãn ñaït aån duï vaø phi loâgíc, nhöng caâu thô

trong phaàn tuïng khoâng quaù khoù hieåu nhö nhöõng lôøi ñoái ñaùp trong phaàn Ngöõ luïc. Hôn nöõa,

vôùi keát caáu ba phaàn, ngöôøi hoïc khi nghieàn ngaãm coâng aùn ôû phaàn cöû vaø ñöôïc giaûi thích bieän

luaän gôïi môû cuûa thaày ôû phaàn nieâm (trong Nieâm tuïng keä), phaàn luaän (trong Tuïng coå) thì ñeán

thôøi ñieåm naøy, ngöôøi hoïc khi ñoïc ñeán phaàn tuïng seõ ñöôïc saùng toû.

Roõ raøng, nieâm vaø luaän nhö aùnh saùng tueä giaùc soi saùng voâ minh trong taâm thöùc ngöôøi

hoïc, giuùp hoï tröïc ngoä chaân lyù. Coøn neáu caên cô keùm, ngöôøi hoïc coù theå döïa vaøo phaàn nieâm

vaø tuïng naøy maø ñöôïc khai taâm. Nhö vaäy, Nieâm tuïng keä vaø Tuïng coå vaãn laø phöông thöùc tu

taäp Thieàn ñoán ngoä. Phöông thöùc naøy thaät uyeån chuyeån, höõu hieäu, phuø hôïp vôùi trình ñoä, caên

cô cuûa ngöôøi tu taäp. Söï keát hôïp nhieàu phöông thöùc tuïng kinh, nieäm Phaät, toaï Thieàn cuûa

Phaät giaùo ñôøi Traàn ñaõ goùp phaàn laøm cho neàn Phaïât hoïc, Thieàn hoïc phaùt trieån moät caùch röïc

rôõ, mang tính phoå caäp ñaïi chuùng [165, 135 - 138].

146

Nieâm tuïng keä trong Khoaù hö luïc coù ñeán 43 baøi thöïc taäp. Veà Cöû vaø Nieâm thöôøng laáy

töø caùc Thieàn söû Trung Hoa, rieâng phaàn tuïng keä laø do Traàn Thaùi Toâng vieát. Chaúng haïn, khi

khaûo cöùu baøi taäp thöïc haønh thöù nhaát, ta thaáy:

Cöû: “Theá Toân vò ly Ñaâu Suaát, dó giaùng vöông cung, vò xuaát maãu thai, ñoä nhaân dó taát.”

Nieâm: “Kieám kích vò thi, Töôùng quaân dó loä.”

Tuïng: “Moät hình haøi töû vò ly höông,

Ngoï daï töông nhaân ñoä dieåu mang.

Cao ñaïp öu du voâ giaùn caùch,

Baát tu thuyeàn töû döï phuø nang.” [333, 122] (H 195)

(Neâu: Theá Toân chöa rôøi Ñaâu Suaát, ñaõ giaùng xuoáng cung vua, chöa loït loøng meï ñaõ ñoä

heát chuùng sinh.

Nieâm: Göôm giaùo chöa caàm, Töôùng taøi ñaõ loä.

Tuïng: Chöa hình aáu töû chöûa rôøi queâ,

Ñeâm thaúm ñöa ngöôøi qua beán meâ.

Cao böôùc daïo chôi ngoaøi khoaûng caùch,

Khoâng caàn thuyeàn baûn vôùi phao beø.) [333, 136].

Trong coâng aùn naøy, caâu cöû Traàn Thaùi Toâng laáy töø Thieàn toâng tuïng coå lieân chaâu

thoâng, taäp 2, Tuïc115.8b4 (52a10): “Theá Toân vò ly Ñaâu Suaát, dó giaùng vöông cung, vò xuaát

maãu thai, ñoä nhaân dó taát.” (H 196). Ñeán hai caâu nieâm thì laáy moät caâu traû lôøi cuûa thieàn sö

Ñoâng An Thöôøng Saùt trong Thieàn toâng chính maïch 6, tôø 43a15 vôùi moät chuùt caûi bieân. Caâu

cuûa thieàn sö Thöôøng Saùt laø “Kieám giaùp vò thi, Taëc thaân dó loä.” (H 197).

Coøn trong Thöôïng só ngöõ luïc ôû phaàn Tuïng coå cuûa Traàn Tung coù 13 baøi thöïc taäp

Thieàn. Khaûo saùt baøi thöïc taäp thöù taùm vôùi chuû ñeà Vinh nhuïc ñeàu nhö nhau thì seõ roõ söï khaùc

nhau giöõa Nieâm tuïng keä vaø Tuïng coå:

Cöû: Laõo Töû vieát: “Suûng nhuïc nhöôïc kinh.”

Sö vaân: “Thuû trung xaûo hoaï thieân ban vaät,

Taâm thöôïng duyeân sinh vaïn löï öu.”

Tuïng vieát: “Haøn töï tröôùc y nhieät thoaùt y,

Voâ haøn voâ nhieät höõu thuyø tri?

Ñaõn khan ngöï lieãu cung hoa saéc,

147

Baát ñoäc taøm xuaân hoaïi töù thì.” [333, 338] (H 198)

(Neâu: Laõo Töû noùi: “Vinh nhuïc ñeàu khoâng sôï.”

Sö noùi: Tay kheùo veõ neân ngaøn söï vaät,

Loøng caøng theâm maáy vaïn lo aâu.

Tuïng raèng: Noàng côûi aùo ra, laïnh khoaùc voâ,

Khoâng noùng khoâng laïnh, bieát bao giôø?

Xem maøu lieãu ngöï hoa cung ñaáy,

Loï phaûi tìm xuaân hoûng boán muøa.) [333, 344 - 345].

Vaäy laø phaàn cöû daãn laïi lôøi Laõo Töû trong saùch Ñaïo ñöùc kinh. Töø lôøi gôïi daãn, ngöôøi

hoïc ñaïo coù theå nghieàn ngaãm cho ñeán khi naøo böøng ngoä chaân lyù thì thoâi.

3.1.3.5. Töï

Töï laø moät theå loaïi vaên hoïc ñöôïc söû duïng roäng raõi trong vaên hoïc trung ñaïi noùi chung,

vaên hoïc Phaät giaùo noùi rieâng. Tuy nhieân, xeùt veà nguoàn goác theå loaïi naøy maø caùc baûn vaên

kinh ñieån vaên hoïc Phaät giaùo söû duïng coù teân goïi ñaày ñuû laø Töï daãn. Caáu truùc moät baøi Töï daãn

trong moät baûn kinh Ñaïi thöøa ñöôïc trình baøy qua 5 phaàn: Duyeân khôûi kinh; Thôøi gian –

khoâng gian; Ngöôøi noùi - chuû theå; Noäi dung thoâng ñieäp chính; Ngöôøi nghe - Ñoái töôïng.

Theo Töø ñieån Phaät hoïc Hueä Quang ghi “Töï daãn laø lôøi vaên daãn môû ñaàu caùc kinh chuù.”. Lôøi

vaên daãn chuù Laêng Nghieâm trong kinh Laêng Nghieâm 7 (Ñaïi 19, 113 haï) ghi “Luùc baáy giôø, töø

nôi nhuïc keá cuûa ñöùc Theá Toân phoùng ra tia aùnh saùng traêm baùu, trong tia saùng hieän ra ñoaù

hoa sen baùu nghìn caùnh, treân ñoù coù hoaù Nhö Lai ngoài, treân ñaûnh ñöùc Nhö Lai naøy phoùng ra

10 tia saùng traêm baùu, moãi tia saùng ñeàu thò hieän 10 haèng haø sa caùc vò Kim Cöông, Maät Tích,

vò böng nuùi, vò caàm chaøy, ñaày khaép hö khoâng. Ñaïi chuùng ngaång nhìn, vöøa sôï haõi, vöøa vui

möøng, caàu Phaät che chôû, moät loøng laéng nghe Phoùng Quang Nhö Lai töø Voâ Kieán ñaûnh töôùng

cuûa Phaät noùi ra thaàn chuù.” [17, 4930].

Treân cô sôû ñoù, ñeán thôøi Phaät giaùo Lyù - Traàn, söï vaän duïng theå loaïi naøy trong caùc baûn

vaên coù thay ñoåi cho phuø hôïp vôùi thöïc tieãn ñôøi soáng vaên hoïc. Noäi dung cuûa loaïi naøy thöôøng

thuaät laïi veà nguoàn goác, nguyeân uyû veà moät söï kieän, vuï vieäc gì ñoù. Thí duï, Taï Thuùc Ngao

vieát baøi minh vaø töï veà chuøa Suøng Khaùnh ca ngôïi Nguyeãn AÅn töï Vaân Giaùc saùng laäp chuøa

naøy ôû huyeän Vò Xuyeân, tænh Haø Tuyeân (Suøng Khaùnh töï bi minh tònh töï). Do baøi vaên vieát keå

nguyeân uyû vaø khaéc leân bia neân ôû ñaây theå töï gaén lieàn theå bi kyù vaø minh.

148

Töï coøn laø baøi vaên ngaén, suùc tích ñöôïc vieát ôû phaàn ñaàu tieân cuûa saùch nhaèm giôùi thieäu

toång quaùt veà noäi dung cuoán saùch maø ngaøy nay chuùng ta goïi laø baøi töïa, lôøi noùi ñaàu. Vaên hoïc

trung ñaïi Vieät Nam thôøi Lyù - Traàn vaãn coøn baûo löu nhieàu baøi töïa khaùc nhau nhaèm giôùi

thieäu toång quaùt veà taùc phaåm. Ta coù theå lieät keâ nhö sau: Phan Phu Tieân ñaõ vieát baøi töïa Taân

san Vieät aâm thi taäp töï khi oâng san ñònh laïi Vieät aâm thi taäp vaøo naêm 1443, Lyù Töû Taán vieát

lôøi töïa Taân tuyeån Vieät aâm thi taäp töï… vaøo naêm 1495 khi Chu Xa tuyeån choïn laïi taäp thô naøy.

Vaên hoïc Phaät giaùo Lyù - Traàn, cuï theå laø Thieàn phaùi Truùc Laâm hieän nay coøn löu giöõ nhieàu

baøi töïa. Trong ñoù, Khoùa hö luïc laø moät taùc phaåm ñaõ baûo löu raát nhieàu baøi töïa cuûa nhieàu taùc

phaåm khaùc nhau maø Traàn Thaùi Toâng ñaõ vieát. Coù ít nhaát laø boán vaên baûn veà theå loaïi naøy

trong Khoaù hö luïc: Thieàn toâng chæ nam töï, Kim Cöông tam muoäi kinh töï, Bình ñaúng saùm

vaên töï, Luïc thì saùm hoái khoa nghi töï.

Baøi töïa coù giaù trò vaên chöông nhaát trong soá caùc baøi töïa maø Traàn Thaùi Toâng vieát laø baøi

Thieàn toâng chæ nam töï. Coù leõ noù ra ñôøi vaøo khoaûng thôøi gian töø naêm 1256 - 1258 khi oâng

chuaån bò nhöôøng ngoâi. Ñaây laø lôøi noùi ñaàu cuûa cuoán saùch chæ daïy veà coát tuyû Thieàn toâng,

ñöôïc xem laø chæ nam Thieàn toâng. Coøn nguyeân baûn cuoán saùch thì ñaõ maát. Tuy vaäy, ngöôøi

ñoïc baøi töïa naøy cuõng naém roõ noäi dung coát yeáu cuoán saùch. Dung löôïng baøi töïa naøy chæ vieát

khoaûng vaøi ba trang, nhöng noäi dung vaên baûn laïi heát söùc coù giaù trò veà maët lòch söû, vaên hoïc,

trieát hoïc, Thieàn hoïc…

Veà maët vaên chöông, Thieàn toâng chæ nam töï tuy laø lôøi noùi ñaàu cuûa moät cuoán saùch,

nhöng thöïc chaát noù laø moät vaên baûn coù giaù trò veà maët tö lieäu. Noù giuùp chuùng ta xaùc ñònh

ñöôïc nhieàu ñieàu veà maët lyù luaän vaø tö töôûng. Ñaây laø moät aùng vaên töï söï, thuaät laïi nhöõng naêm

thaùng cuûa nhaø vua gaén vôùi moät daáu aán lòch söû, ñöôïc vieát baèng moät ngoân ngöõ chöõ Haùn

trang troïng. Ñoïc baøi töïa, chuùng ta coù theå hieåu phaàn naøo cuoäc ñôøi cuûa nhaø vua ñoái vôùi lòch

söû daân toäc, ñaïo phaùp, ñöôïc ghi baèng moät vaên phong bi huøng, moät gioïng ñieäu taâm tình, moät

buùt phaùp heát söùc sinh ñoäng, coù söùc thuyeát phuïc cao. ÔÛ lónh vöïc trieát hoïc, Thieàn hoïc, Thieàn

toâng chæ nam töï tuy chæ laø baøi töïa nhöng thaät ra noù ñöôïc ñaùnh giaù nhö laø cöông lónh ñònh

höôùng phaùt trieån Thieàn hoïc ñôøi Traàn. Noù kieán thieát giaùo lyù caên baûn cuõng nhö cô sôû lyù luaän

cho Thieàn phaùi Truùc Laâm ra ñôøi ñeå ñaùp öùng caùc nhu caàu thöïc tieãn cuûa lòch söû ñaát nöôùc vaø

149

ñaïo phaùp nöôùc nhaø trong moät thôøi ñaïi môùi – thôøi ñaïi Ñoâng A soáng maõi trong loøng daân toäc

Vieät Nam.

3.1.3.6. Ca, Ngaâm

Ca, ngaâm laø nhöõng theå loaïi chæ coù xuaát hieän trong caùc saùng taùc cuûa caùc thieàn gia,

thieàn sö ñôøi Traàn thuoäc Thieàn phaùi Truùc Laâm maø thoâi, chöù vaøo ñôøi Lyù thì haàu nhö khoâng

coù. Theo thö tòch coå, thô vaên cuûa Thieàn phaùi coøn baûo löu ñöôïc 4 vaên baûn ñöôïc saùng taùc

theo theå loaïi naøy, coù noäi dung baøn veà trieát lyù Phaät - Thieàn. Ñoù laø Phaät taâm ca, Phoùng

cuoàng ngaâm, Tröøu thaàn ngaâm cuûa Tueä Trung vaø Ñaéc thuù laâm tuyeàn thaønh ñaïo ca cuûa Traàn

Nhaân Toâng.

Ñieåm chung cuûa theå loaïi ca vaø ngaâm laø khoâng coù söï giôùi haïn soá caâu trong moät baøi,

keå caû nieâm, luaät, vaàn, ñieäu cuõng khoâng caàn khaét khe, chaët cheõ. Baøi Phaät taâm ca cuûa Tueä

Trung ñöôïc saùng theo theå loaïi ca, vieát baèng chöõ Haùn. Nhö ñaõ noùi, do khoâng giôùi haïn veà soá

caâu chöõ, neân baøi Phaät taâm ca khaù daøi, goàm 12 ñoaïn (khoå), 55 caâu. Khoå ñaàu coù 8 caâu thaát

ngoân xen luïc ngoân ôû 2 caâu ñaàu “Phaät, Phaät, Phaät, baát khaû kieán; Taâm, taâm, taâm, baát khaû

thuyeát.”. Möôøi moät khoå coøn laïi, moãi khoå 5 caâu. Trong ñoù, caâu thöù nhaát vaø caâu thöù hai, moãi

caâu 3 tieáng; ba caâu coøn laïi moãi caâu chæ coù 7 tieáng. Khaûo saùt kyõ moãi khoå thì chuùng ta deã

daøng nhaän ra moãi khoå ñeàu laø baøi töù tuyeät thaát ngoân xen luïc ngoân vaø caâu ñaàu chính laø caâu

luïc ngoân ñöôïc taùch ra laøm hai. Vaàn gieo ôû cuoái caâu vaø ña soá laø vaàn traéc, chæ coù 4 khoå gieo

vaàn baèng. Söû duïng moät theå loaïi nhö vaäy ñeå saùng taùc, baøi Phaät taâm ca khoâng chæ coù giaù trò

veà maët hình thöùc bieåu ñaït ngheä thuaät thi ca maø coøn coù noäi dung chuyeån taûi tö töôûng Thieàn

hoïc heát söùc giaù trò. Neáu baøi Phaät taâm ca cuûa Tueä Trung vieát baèng chöõ Haùn thì baøi Ñaéc thuù

laâm tuyeàn thaønh ñaïo ca cuûa Traàn Nhaân Toâng ñöôïc vieát baèng Quoác aâm, tieáng meï ñeû töùc

chöõ Noâm nhö laø moät söï thaønh töïu lôùn veà maët ngoân ngöõ tieáng Vieät. Veà caáu truùc baøi ca naøy

ñöôïc vieát theo theå ca, töù ngoân tröôøng thieân, goàm 84 caâu vaø moät baøi keä vieát theo loái thô thaát

ngoân töù tuyeät baèng chöõ Haùn nhö toùm taét noäi dung baøi ca, laøm saùng toû chuû ñeà. Tuy taùc giaû

gieo khoâng tuaân thuû vaàn ñieäu, nhöng nhôø thuaät bieát xen keõ baèng traéc cuoái caâu laøm cho aâm

ñieäu baøi ca khi ñöôïc ñoïc leân coù söï nhòp nhaøng, haøi hoaø khieán ngöôøi ñoïc coù caûm giaùc nhö

ñang thöôûng thöùc laøn ñieäu daân ca mang aâm höôûng Phaät phaùp. Roõ raøng, moät hình thöùc

ngheä thuaät ñöôïc theå hieän qua moät theå ca, vôùi moät keát caáu, yù töù chaët cheõ vaø baèng moät caûm

150

höùng Thieàn hoïc chöùng ngoä, caû hai baøi ca ñi vaøo loøng ngöôøi ñoïc vôùi moät daáu aán taâm linh

trong vieäc thöïc thi haønh trì giaûi thoaùt giaùc ngoä.

Ñieåm khaùc bieät giöõa ca vaø ngaâm laø veà maët hình thöùc veà dung löôïng soá caâu cuûa baøi

ca daøi hôn baøi ngaâm. Chaúng haïn, baøi Phoùng cuoàng ngaâm cuûa Tueä Trung chæ coù 26 caâu,

moãi caâu coù baûy tieáng, ñoâi khi xen caâu taùm tieáng, vaàn gieo ôû cuoái caâu chaün. Trong khi ñoù,

baøi Tröøu thaàn ngaâm thì coù 28 caâu, chia laøm boán khoå ñöôïc vieát theo loái coå phong. Ba khoå

ñaàu, moãi khoå saùu caâu, moãi caâu baûy tieáng. Khoå cuoái goàm möôøi caâu, thænh thoaûng coù xen

moät vaøi caâu chín tieáng. Vaàn gieo ôû baøi ngaâm naøy toaøn laø vaàn traéc kieåu ñoäc vaän ôû cuoái caùc

caâu chaün. Ñaëc tröng cuûa theå ngaâm laø duøng ñeå ngaâm hay haùt khieán ai cuõng coù theå deã daøng

caûm nhaän. Vì vaäy, taùc giaû thöôøng söû duïng chöõ heà laøm töø ñeäm trong caâu cuûa caùc baøi ngaâm

nhö chuùng ta thöôøng thaáy. Baát cöù ai, khi ñoïc baøi ngaâm naøo cuõng coù theå tröïc nhaän trieát lyù

soáng cuûa Thieàn toâng maø taùc giaû ñaõ trình baèng moät taâm thöùc khai phoùng, lieãu ngoä caùc phaùp.

3.1.3.7. Phuù

Laø theå loaïi cuûa vaên hoïc Trung Hoa ra ñôøi töø thôøi Xuaân thu Chieán quoác treân cô sôû

cuûa Kinh thi, Sôû töø vaø vaên xuoâi Tieân Taàn, ñöôïc giôùi nghieân cöùu vaên hoïc nöôùc naøy minh

ñònh laø “baùn thi baùn vaên”. Theo Löu Hieäp trong Vaên taâm ñieâu long ñaõ khaúng ñònh phuù coù

nguoàn goác töø Sôû töø, Ly tao: “Ban Coá cho phuù laø loaïi thô coå. Ñeán khi Khuaát Nguyeân laøm Ly

Tao thì theå phuù môùi baét ñaàu lan roäng. Nhöng phuù baét nguoàn töø nöôùc Sôû vaø thònh leân ôû ñôøi

Haùn.” [95, 143 - 209].

Cho ñeán nay, ôû Trung Hoa ñaõ coù nhieàu caùch phaân loaïi phuù, nhöng theo nhaø nghieân

cöùu Chöû Baân Kieät thì caùch phaân loaïi cuûa Töø Sö Taêng ñôøi Minh trong Vaên theå minh bieän laø

ñöôïc nhieàu ngöôøi cho laø hôïp lyù hôn caû. Öu ñieåm noåi baät nhaát cuûa caùch phaân chia naøy laø

keát hôïp ñöôïc caùc phöông dieän thôøi gian, phöông dieän hình thöùc, phöông dieän noäi dung cuûa

theå taøi. Theo ñoù, phuù bao goàm caùc tieåu loaïi chính: coå phuù, baøi phuù, luaät phuù vaø vaên phuù.

[356, 1287 -1289]. Trong ñoù, ta coù nhöõng tieåu loaïi phuù bao goàm nhöõng tieåu loaïi khaùc. Nhö

trong coå phuù coù tao theå phuù laø nhöõng baøi phuù moâ phoûng nhieàu yeáu toá cuûa Sôû töø vôùi soá tieáng

trong caâu vaø coù tieáng ñeäm “heà”. Vaäy laø phuù khoâng phaûi laø moät theå loaïi thuaàn nhaát vaø noùi

ñeán thuoäc tính cuûa theå loaïi laø noùi ñeán nhöõng ñaëc tính cô baûn vaø phoå bieán nhaát.

151

Moät trong nhöõng thuoäc tính sôùm ñöôïc xaùc ñònh cuûa theå phuù laø “taû chí” [xem 95]. Caùi

“chí” ôû ñaây ñöôïc Ñaëng Thai Mai giaûi thích trong “Thi ngoân chí”. Ñoù laø “Ta neân hieåu chöõ

“chí” ôû ñaây laø “taâm” cuûa keû só. Cho neân “chí” khoâng chæ coù phaàn nghò löïc, phaàn yù chí maø

thoâi, maø noù coù phaàn taâm tình keû só nöõa” [167, 360]. Phuù ôû Trung Hoa vaø Vieät Nam ñeàu

ñöôïc hieåu trong tinh thaàn ñoù.

ÔÛ Vieät Nam, phuù xuaát hieän töø ñôøi Traàn. Ñôøi Lyù coå söû coù ñeà caäp, nhöng cho ñeán nay

chuùng ta vaãn chöa tìm ñöôïc nhöõng baøi phuù naøy. Gaàn ñaây, Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam giôùi

thieäu theâm moät vaøi baøi phuù chöõ Haùn ñôøi Traàn, maø tröôùc ñoù ñaõ coâng boá 13 baøi ñaõ in trong

Quaàn hieàn phuù taäp, coù luùc ñöôïc goïi laø phuù ñôøi Traàn – Hoà [339, 81]. Caùc baøi phuù naøy ñeàu

ca ngôïi tö töôûng, theå hieän taám loøng cuûa keû só ñoái vôùi ñaát nöôùc, vôùi trieàu ñaïi trong söï nghieäp

döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc.

Trong xu höôùng ñònh hình vaø phaùt trieån theå loaïi phuù vaøo thôøi Traàn, caùc nhaø khai saùng

Thieàn phaùi Truùc Laâm ñaõ tieân phong tröôùc taùc caùc baøi phuù mang noäi dung tö töôûng Phaät

giaùo Vieät Nam vaø daân toäc trong vieäc xaây döïng phaùt trieån ñaát nöôùc Ñaïi Vieät. Ñieåm noåi baät

laø caùc baøi phuù maø ta coøn baûo löu thuoäc doøng vaên hoïc Phaät giaùo ñôøi Traàn nhö Cö traàn laïc

ñaïo phuù cuûa Traàn Nhaân Toâng; Vònh Vaân Yeân töï phuù cuûa Huyeàn Quang, Giaùo töû phuù cuûa

Maïc Ñónh Chi (?) ñeàu ñöôïc saùng taùc baèng chöõ Noâm, trong ñoù, hai baøi ñaàu thuoäc hai taùc

giaû cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm.

Cư trần laïc ñaïo phuù cuûa Traàn Nhaân Toâng laø baûn tuyeân ngoân cuûa con ñöôøng soáng ñaïo

maø Phaät giaùo Vieät Nam chuû tröông, noù coù taùc ñoäng vaø chi phoái cuoäc soáng ngöôøi daân thôøi

ñoù. Noù laø moät trong nhöõng taùc phaåm ñöôïc trích daãn ñích danh nhö quyeàn uy, khi thieàn sö

Chaân Nguyeân trình baøy nhöõng vaán ñeà Phaät giaùo cho vua Leâ Chính Hoaø vaøo khoaûng

nhöõng naêm 1692 trong Kieán tính thaønh Phaät luïc [253, 72]. Do ñoù, tö töôûng Cö traàn laïc ñaïo

ñaõ goùp phaàn laøm neân nhöõng chieán coâng cuûa cha oâng ta trong vieäc döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc.

Baøi phuù naøy ñöôïc vieát theo loái phuù thôøi Ñöôøng, nhöng ñoái vaø vaàn coøn loûng leûo khi so vôùi

caùc baøi phuù cuûa thôøi Traàn maït vaø Leâ sô. Toaøn baøi goàm 10 hoäi, moãi hoäi co daõn töø 13 caâu

(hoäi thöù ba vaø boán) cho tôùi 30 caâu. Vaø moãi hoäi cuõng gieo moät vaàn, caùc hoäi leõ gieo vaàn

baèng vaø caùc hoäi chaün gieo vaàn traéc. Cuoái hoäi thöù möôøi thì coù theâm baøi keä theo theå thaát

ngoân töù tuyeät baèng chöõ Haùn. Giôùi nghieân cöùu ñeàu xem baøi keä laø chuû ñeà tö töôûngThieàn hoïc

152

cuûa baøi phuù, coøn chuùng toâi xem ñaây nhö laø cô sôû lyù luaän hình thaønh chuû thuyeát “Cö traàn

laïc ñaïo” cuûa Thieàn phaùi nhö ñaõ baøn ôû chöông 1. Veà töï daïng thì baøi phuù vieát theo loái vieát

giaû taù hình thanh. Coøn töø vöïng, baøi phuù naøy coù nhieàu töø xöa maø khi so vôùi caùc taùc phaåm

Quoác aâm ñôøi sau nhö Quoác aâm thi taäp cuûa Nguyeãn Traõi thì ít ñöôïc söû duïng. Trong ñoù, töø

ngöõ Phaät hoïc nhö Di Ñaø, Cöïc laïc, Tam ñoäc… cuûa baøi Cö traàn laïc ñaïo phuù coù taàn soá xuaát

hieän khaù daøy so vôùi baøi Vònh Vaân Yeân töï phuù cuûa Huyeàn Quang vaø baøi Giaùo töû phuù cuûa

Maïc Ñónh Chi (?).

Baøi Vònh Vaân Yeân töï phuù cuûa Huyeàn Quang cuõng ñöôïc saùng taùc baèng chöõ Noâm. Theo

vaên baûn cuûa Hoaøng Xuaân Haõn thì noù ñöôïc chia thaønh 8 ñoaïn, 8 vaàn (phuù baùt vaän). Vaàn

moät coù 4 caâu 8 veá, 64 chöõ. Vaàn hai coù 7 caâu 14 veá 122 chöõ. Vaàn ba coù 7 caâu 14 veá 98 chöõ.

Vaàn boán coù 7 caâu 14 veá 110 chöõ. Vaàn naêm coù 5 caâu 10 veá 66 chöõ. Vaàn saùu coù 6 caâu 12 veá

82 chöõ. Vaàn baûy coù 4 caâu 8 veá 51 chöõ. Vaàn taùm coù 5 caâu 10 veá 60 chöõ. Ngoaøi ra coù 6 caâu

maøo nhö Thaáy ñaây (2 laàn), Huoáng chi, Ta nay, Töø ñeán ñaây, Laï nhöõng oâi vaø cuoái cuøng laø baøi

keä baèng chöõ Noâm theo theå Ñöôøng thaát ngoân baùt cuù nieâm luaät vaàn ñoái hoaøn chænh ñuùng

yeâu caàu cuûa theå thô. Toaøn boä baøi phuù cuûa Huyeàn Quang khoâng neâu trieát lyù Thieàn - Phaät

nhö baøi phuù cuûa Traàn Nhaân Toâng maø nhaèm giôùi thieäu caûnh thieân nhieân Phaät cuûa theá giôùi

Thieàn caûnh, Thieàn thuù vôùi buùt phaùp lieân töôûng ngoa duï phoå bieán ôû theå phuù. Taïi ñaây, ngöôøi

ñoïc caûm nhaän ñöôïc khaùt voïng cuûa Huyeàn Quang laø muoán chuyeån hoùa theá giôùi thöïc taïi

thaønh theá giôùi Phaät quoác giöõa cuoäc ñôøi naøy.

Neáu töø ngöõ, hình aûnh trong baøi Vònh Vaân Yeân töï phuù ñaày hình aûnh moâ taû thì ñeán Giaùo

töû phuù cuûa Maïc Ñónh Chi (?) thì töø ngöõ, hình aûnh thaät moäc maïc giaûn dò gaàn vôùi loái ca veø

daân gian nhaèm raên daïy moïi ngöôøi veà ñaïo lyù soáng thieän, tin vaø haønh theo lyù nhaân quaû ñeå

böôùc ra khoûi luaân hoài sinh töû. Dung löôïng baøi phuù khaù daøi goàm 204 caâu thô Noâm, vieát theo

theå thô gioáng baøi Ñaéc thuù laâm tuyeàn thaønh ñaïo ca cuûa Traàn Nhaân Toâng, nhöng theo theå

thô töù ngoân, ñôn ñieäu, vaàn gieo khoâng hoaøn chænh. Coù theå noùi, moãi baøi phuù coù moät neùt ñaëc

tröng rieâng, goùp phaàn quan troïng trong vieäc hình thaønh vaø phaùt trieån ngoân ngöõ tieáng Vieät

thôøi ñoù.

Nhìn chung, söï ra ñôøi taùc phaåm vaên hoïc cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm ñaõ goùp phaàn cho

söï thaønh töïu theå loaïi vaên hoïc trung ñaïi noùi chung, vaên chöông cuûa Thieàn phaùi tieâu bieåu

153

cho Phaät giaùo ñôøi Traàn noùi rieâng. Söï phong phuù nhieàu theå loaïi ñöôïc vaän duïng trong moät

taùc phaåm, hay ôû nhieàu taùc phaåm ñoäc laäp khaùc nhau cuûa vaên chöông Thieàn phaùi, chöùng toû

moãi khi phöông thöùc saùng taùc thay ñoåi thì noäi dung chuyeån taûi cuõng thay ñoåi theo lòch trình

dieãn tieán cuûa xaõ hoäi. Töø caùc theå loaïi mang tính chöùc naêng toân giaùo naëng trieát lyù Phaät -

Thieàn ôû ñôøi Lyù, daàn daàn chuyeån sang caùc theå loaïi vaên hoïc Phaät giaùo xuaát hieän vaøo ñaàu ñôøi

Traàn nhö luaän thuyeát toân giaùo, keä - thô Thieàn, ngöõ luïc, nieâm tuïng keä, töï, ca, ngaâm, phuù vôùi

ngoân ngöõ hình aûnh soáng ñoäng, boäc loä caûm xuùc tröõ tình, söï rung ñoäng tinh teá cuûa caùi nhìn

tueä giaùc, taát caû ñaõ goùp phaàn laøm neân giaù trò vaên hoïc cuûa Thieàn phaùi.

3.2. NGOÂN NGÖÕ VAÊN TÖÏ TRONG TAÙC PHAÅM CUÛA THIEÀN PHAÙI TRUÙC LAÂM

3.2.1. Chöõ Haùn – Chöõ Noâm

Tröôùc heát laø chöõ Haùn - moät ngoân ngöõ ñöôïc söû duïng roäng raõi ôû nöôùc ta vaøo thôøi Baéc

thuoäc vaø thôøi ñoäc laäp, töï chuû trong caùc vaên baûn haønh chính vaø trong vaên hoïc. Nguyeân nhaân

chuû yeáu laø do töø theá kyû thöù nhaát sau Coâng nguyeân chöõ Haùn ñaõ ñeán nöôùc ta gaén vôùi cuoäc

xaâm laêng nhaø Haùn, keá ñeán laø söï thoáng trò cuûa caùc trieàu ñaïi phong kieán Trung Hoa. Maët

khaùc, xeùt treân moái quan heä giao löu töông taùc vaên hoaù giöõa caùc nöôùc trong khu vöïc thì

vieäc söû duïng vaø tieáp bieán ngoân ngöõ, vaên töï chöõ Haùn trong nhieàu lónh vöïc khaùc nhau laø moät

quy luaät taát yeáu vaø caàn thieát.

Duø theá naøo ñi nöõa, coù moät thöïc teá laø chöõ Haùn ñaõ trôû thaønh moät thöù vaên töï ñöôïc ñeà

cao vaø coù moät vai troø tieân phong khai môû vaên hoaù, vaên hoïc Vieät Nam. Maõi cho ñeán cuoái

theá kyû XIX sang ñaàu XX, khi cheá ñoä phong kieán bò thay theá baèng cheá ñoä thöïc daân nöûa

phong kieán thì chöõ Haùn vaø neàn Haùn hoïc cuûa nöôùc ta môùi laâm vaøo caûnh taøn cuoäc. Coâng

baèng maø noùi, duø daân toäc ta coù vay möôïn chöõ Haùn laøm vaên töï chính thoáng trong haønh

chính, giaùo duïc, thi cöû, nghi leã toân giaùo, trong saùng taùc vaø dòch thuaät vaên hoïc thì chöõ Haùn

ñoù cuõng ñöôïc ngöôøi Vieät tieáp nhaän vaø tieáp bieán theo caùch hieåu vaø caáu truùc ngoân ngöõ cuûa

ngöôøi Vieät. Ñoù laø quy luaät tieáp bieán ngoân ngöõ khoâng chæ xaûy ra ôû nöôùc ta maø caû caùc nöôùc

trong khu vöïc. Cho neân, coù yù kieán cho raèng: “Chaúng phaûi vì theá maø nhieàu ngöôøi ñaõ cho

raèng chöõ Haùn laø cuûa ngöôøi Trung Hoa, nhöng chöõ Haùn cuõng laø cuûa khu vöïc trong ñoù coù

Vieät Nam, Nhaät Baûn, Trieàu Tieân, Haøn Quoác” [49, 3] laø hoaøn toaøn chính xaùc.

154

Theo caùc nhaø nghieân cöùu Trung Hoa vaø Vieät Nam thì tieán trình naøy baét ñaàu töø cuoái

ñôøi Taàn khi chöõ Haùn ñöôïc truyeàn vaøo Baéc boä Vieät Nam [111, 58]. Nhöng ñaây chæ laø quaù

trình truyeàn lan baèng khaåu ngöõ, thöôøng song haønh vôùi söï xaâm chieám laõnh ñòa. Baáy giôø

Trieäu Ñaø ñaõ thieát laäp ñöôïc moät heä thoáng chính quyeàn töø ñòa phöông cho ñeán trung öông

goàm ngöôøi Haùn vaø caû ngöôøi Vieät “Vieät nhaân Thöøa töôùng Löõ Gia ñeán caùc ñòa phöông, chæ

toaøn caùc haøo tröôûng ngöôøi Vieät, ñöông nhieân caàn coù moät heä thoáng vaên töï laøm coâng cuï ñieàu

haønh, chính vì theá caùc vua Nam Vieät phaûi ñaøo taïo moät soá ngöôøi baûn xöù vieát ñöôïc chöõ Haùn.”

[180, 56]. Töông truyeàn, söû saùch ghi laïi söï kieän con trai Trieäu Ñaø laáy Mî Chaâu nhö laø söï

keát noái giöõa thoâng gia giöõa nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo cai quaûn ñaát nöôùc vôùi caùc thuû lónh AÂu

Laïc nhaèm tranh thuû söï uûng hoä daân Vieät ñeå xöng ñeá moät phöông. Saùch An Nam chí löôïc

coøn noùi Trieäu Ñaø chuû ñoäng thích öùng phong tuïc taäp quaùn ngöôøi Vieät maø ta thaáy trong thö

daâng Haùn Vuõ Ñeá. OÂng vieát “Laõo phu ôû ñaát Vieät ñaõ 49 naêm, hieän ñöông boàng chaùu; hay khi

Luïc Giaû – söù thaàn Haùn Cao Ñeá ñeán trieàu ñình Nam Vieät, Trieäu Ñaø “xoaõ toùc, ngoài choø hoõ

maø tieáp” [111, 59]. Söï töông taùc trong ñôøi soáng thöïc tieãn goùp phaàn thuùc ñaåy söï vieäc söû

duïng chöõ Haùn trong giao löu vaø trao ñoåi vaên hoaù.

Ñeán thôøi Só Nhieáp thì chöõ Haùn ôû nöôùc ta caøng ñöôïc chuù troïng, söï xuaát hieän vieäc daïy

vaø hoïc chöõ Haùn ñöôïc phoå bieán khaép nôi. Thöïc teá, trong quaù trình tieáp xuùc vôùi vaên hoaù

Trung Hoa baèng Haùn töï, ngöôøi Vieät töï thích öùng thöù vaên töï naøy, neân töø thaùi ñoä choáng ñoái

chuyeån sang thaùi ñoä tieáp nhaän vaø sau ñoù laø quaù trình Vieät hoaù tieáng Haùn cho phuø hôïp vôùi

ngöõ aâm tieáng Vieät, ñeán cuoái ñôøi Ñöôøng (theá kyû VIII - IX) ñaõ hình thaønh heä thoáng phaùt aâm

Haùn - Vieät. Tuy nhieân, noù khoâng ñöôïc söû duïng trong giao tieáp khaåu ngöõ, maø chæ duøng ñeå

tuyeân ñoïc saêéc phong vaø ngaâm ñoïc thô vaên chöõ Haùn. Ñaëng Ñöùc Sieâu trong Ngöõ vaên Haùn

Noâm cho raèng heä thoáng aâm Haùn Vieät laø moät thaønh töïu raát quan troïng cuûa quaù trình Vieät

hoaù tieáng Haùn, taïo ñieàu kieän cho ngöôøi Vieät tieáp thu moät soá löôïng lôùn töø Haùn bieåu thò caùc

khaùi nieäm tö töôûng vaên hoaù. Chính vì yù thöùc roõ taàm quan troïng aáy, neân coù laàn söù thaàn

Trung Hoa yeâu caàu saéc phong cuûa Hoaøng ñeá Trung Hoa ñoïc baèng aâm Haùn thuaàn tuyù,

trieàu ñình Vieät Nam ñaõ khöôùc töø vaø kieân quyeát baûo veä caùch ñoïc aâm Haùn Vieät nhö ngoân

ngöõ quan phöông cuûa moät quoác gia ñoäc laäp [111, 61]. Theá neân, vaøo thôøi Baéc thuoäc chöõ

Haùn ñaõ ñònh hình vaø phaùt trieån khaù thuaän lôïi ñeå roài ñi vaøo ñôøi soáng vaên hoaù, löu laïi cho

155

chuùng ta moät soá tröôùc taùc, dòch thuaät lieân quan ñeán noäi dung Phaät hoïc vaø moät soá thô vaên

maø caùc nhaø nghieân cöùu ñaõ coâng boá. Ñeán thôøi ñoäc laäp töï chuû, traûi qua caùc trieàu Ngoâ, Ñinh,

Leâ, Lyù, Traàn, vaø ñeán trieàu Haäu Leâ, Nguyeãn thì chöõ Haùn vaãn chieám lónh haàu heát treân ñòa

haït vaên hoïc.

Vaên hoïc Phaät giaùo Lyù - Traàn, cuï theå laø vaên hoïc Thieàn phaùi ñöôïc khaûo saùt ôû ñaây,

cuõng chòu söï chi phoái cuûa quy luaät tieáp nhaän, tieáp bieán cuûa ngoân ngöõ noùi treân. Maëc duø, ñeán

theá kyû thöù XIII daân toäc ta môùi coù chöõ Noâm xuaát hieän chính thöùc treân vaên ñaøn maø ngöôøi

tieân phong laø Traàn Nhaân Toâng. Tuy vaäy, soá löôïng taùc phaåm ñöôïc saùng taùc chuû yeáu vaãn laø

chöõ Haùn. Trong toång soá 197 ñôn vò taùc phaåm cuûa 6 taùc giaû vaên hoïc Thieàn phaùi ñaõ coù 194

taùc phaåm vieát baèng chöõ Haùn, chæ coù 3 taùc phaåm vieát baèng chöõ Noâm theo caùc theå loaïi phuù

vaø ca. Do caùc taùc giaû cuûa Thieàn phaùi ñeàu laø thieàn gia, thieàn sö chöùng ngoä, neân noäi dung

saùng taùc chuû yeáu xoay quanh caùc chuû ñeà Phaät hoïc vaø trieát lyù ñaïo Thieàn, thöù ñeán laø caùc chuû

ñeà ca ngôïi ñaát nöôùc, queâ höông, con ngöôøi vôùi caûm höùng nhaân vaên tröõ tình.

Ñeå dieãn ñaït caùc noäi dung chuû ñeà treân, soá löôïng töø ngöõ dieãn ñaït caùc thuaät ngöõ Phaät

hoïc, khaùi nieäm, phaïm truø cuûa trieát lyù vaø myõ hoïc Thieàn chieám lónh haàu heát trong thô vaên

cuûa Thieàn phaùi. Caùc töø ngöõ naøy haàu nhö coù nguoàn goác töø trong heä thoáng kinh ñieån Ñaïi

thöøa ñöôïc phieân dòch töø Phaïn ngöõ vaø ñöôïc ñoïc theo aâm Haùn - Vieät. Khaûo saùt vaø thoáng keâ

veà loaïi töø ngöõ naøy, ta thaáy coù 242 haïng muïc töø chuyeân moân Phaät hoïc – trieát lyù Thieàn treân

toång soá 194 taùc phaåm. Trong ñoù, Taâm (43 laàn); Tam ñoà (10 laàn); Voâ thöôøng (8 laàn); Boà ñeà

(7laàn), Luïc caên (7 laàn), Töù ñaïi (7 laàn); Nieát baøn (6 laàn); Baûn lai dieän muïc (5 laàn), Nguõ uaån

(5 laàn), Phaùp thaân (5 laàn); Bæ ngaïn, (4 laàn), Chaân nhö (4 laàn), Ñaïi giaùc huøng sö (4 laàn),

Hoaøng hoa thuyû truùc (4 laàn), Lieân hoa phaùt trung (4 laàn), Phieàn naõo (4 laàn), Saéc thaân (4

laàn), Tam ñoäc (4 laàn); Luïc ñaïo (3 laàn), Ma ni (3 laàn), Nghieäp (3 laàn), Thöôïng só (3 laàn), Töù

sinh (3 laàn), Voâ töôùng (3 laàn); AÙi haø (2 laàn), Baùt khoå (2 laàn), Baùt töï (2 laàn), Boà taùt (2 laàn),

Coâ vieân thaäm xöù (2 laàn), Daõ hoå (2 laàn), Ñoàng töû (2 laàn), Höõu truï höõu dieät (2 laàn), Manh quy

bì mieát (2 laàn), Luïc ñoä (2 laàn), Luïc taëc (2 laàn), Luïc thaàn thoâng (2 laàn), Luïc traàn (2 laàn),

Nghieäp thöùc (2 laàn), Nhö nhö (2 laàn), Nguõ nhaõn (2 laàn), Nöông sinh dieän (2 laàn), Phaät Theá

Toân (2 laàn), Sö töû (2 laàn), Tam baûo (2 laàn), Tam muoäi (2 laàn), Tam theá huøng sö (2 laàn), Töø

toân (2 laàn), Voïng nieäm (2 laàn), Voâ thöôïng vò (2 laàn), Baùt vaïn töù thieân ñaø la ni chi phaùp moân

156

(2 laàn); coù 164 töø ngöõ xuaát hieän moät laàn: Kim Cöông tam muoäi, Voâ sinh töø nhaãn, Töù hoaèng

theä nguyeän, Tri kieán, Höõu truï höõu dieät, Voâ sinh phaùp yeáu, Sinh nieäm, Am ma la, Tam töôùng,

Töù thieàn… vaø 19 danh töø teân caùc vò Phaät, Boà taùt, Toå nhö Thích Ca, Di Laëc, Uy AÂm, Tu Boà

Ñeà, Quan AÂm, Hueä Naêng, Quy Sôn, Hueä Naêng, Thaïch Ñaàu, Boá Ñaïi, Taát Ñaït Ña, Nam

Truyeàn, Maõ Toå, Linh Vaân, Höông Nghieâm, Daät Ña, Laâm Teá, Long Nöõ, Vaên Thuø.

Thô vaên chöõ Haùn cuûa Thieàn phaùi coøn söû duïng voâ soá töø ngöõ ñieån coá Phaät giaùo ñeå

trình baøy tö töôûng trieát lyù Phaät - Thieàn maø ta thöôøng gaëp trong taùc phaåm cuûa 6 taùc giaû. Ñaây

cuõng laø moät thuû phaùp ngheä thuaät ñeå ñaûm baûo tính haøm suùc, coâ ñoäng maø vaên thô Thieàn

thöôøng chieám lónh. Ñoù laø caùc töø ngöõ Neâ ngöu (4 laàn), Thaïch hoå (2 laàn), Thieáu thaát (4 laàn),

Taøo kheâ (5 laàn), Hoaøng Mai (2 laàn), Taây lai yù (3 laàn), Chaáp chæ voïng nguyeät (2 laàn), Nhaát

ñaïp thaùp ñaûo (2 laàn) vaø nhieàu töø ngöõ chæ söû duïng moät laàn nhö Lö Laêng meã giaù, Huøng Nhó,

Ñaït Ma an taâm, Tam xích Song Laâm, Theá Toân Ca Dieáp, Ñaøo hoa Linh Vaân, Hueà lam phoùng

vaân, Caøn thæ quyeát, Traán Chaâu la baëc, Ñoäng sôn soå ma caân... Beân caïnh ñoù, caùc töø ngöõ ñieån

coá coù xuaát xöù töø kinh vaên Nho giaùo, Laõo giaùo cuõng ñöôïc caùc taùc giaû Thieàn phaùi ñöa vaøo

caùc taùc phaåm cuûa mình nhö Baù Nha Töû kyø, Vöông Taï, Ngöï lieãu cung hoa, Ca Thöông lang,

Suûng nhuïc nhöôïc kinh, Haø höõu höông, Hoà ñieäp moäng… Vieäc söû duïng roäng raõi caùc loaïi töø

Phaät hoïc, Thieàn hoïc, ñieån coá Phaät giaùo, Laõo giaùo, Nho giaùo, chöùng toû caùc nhaø thô vaên cuûa

Thieàn phaùi khoâng chæ thoâng thaïo am töôøng trieát lyù, vaên hoïc thuoäc heä tö töôûng Phaät giaùo,

Nho giaùo, Laõo giaùo maø coøn bieát dieãn ñaït trình baøy chuùng baèng caùc caûm quan myõ caûm

Thieàn vôùi moät töø ngöõ Haùn heát söùc phong phuù.

Beân caïnh chöõ Haùn laø vaên töï ñöôïc söû duïng roäng raõi trong caùc lónh vöïc thì chöõ Noâm

cuõng laø moät vaên töï chính thöùc ñöôïc löu haønh vaøo thôøi Traàn. Ñaøo Duy Anh trong baøi “Chöõ

Noâm ôû thôøi Lyù - Traàn” ñaõ vieát “chæ veà thôøi Traàn thì môùi thaáy coù nhöõng lôøi ghi cheùp vaén taét

veà chöõ Noâm, ví nhö nöôùc ta baét ñaàu coù thô Quoác ngöõ, töùc vieát baèng chöõ Noâm, töø Nguyeãn

Thuyeân vaø Nguyeãn Só Coá. Söû kyù coøn cheùp raèng ôû ñôøi Traàn Nhaân Toâng, moãi khi coù chieáu chæ

cuûa nhaø vua truyeàn xuoáng cho daân, Ty Haønh khieån phaûi theo leä cuõ maø keøm theo baûn giaûi

nghóa (chöõ Noâm) gôûi veà caùc ñòa phöông cho nhaân daân deã hieåu” [334, 221 - 222]. Veà ñieåm

naøy thì Leâ Maïnh Thaùt trong Toaøn taäp Traàn Nhaân Toâng coøn vieän daãn ôû saùch Ñaïi Vieät söû kyù

toaøn thö 5 tôø 55a3 –b5 ghi laïi vieäc ñoïc chieáu chæ ñaïi xaù cuûa vua Traàn Nhaân Toâng “Vua

baûo Ty Haønh khieån giao haûo vôùi Vieän Haøn laâm. Theo leä cuõ, heã ñoïc lôøi vua noùi thì Vieän Haøn

157

laâm ñöa tröôùc baûn thaûo tôø chieáu cho Ty Haønh khieån baûo taäp ñoïc tröôùc. Ñeán khi tuyeân ñoïc

thì goàm giaûng caû aâm laãn nghóa khieán cho daân thöôøng deã hieåu, vì chöùc Haønh khieån chæ duøng

hoaïn quan thoâi. Baáy giôø Leâ Toøng Giaùo laøm taû phuï, cuøng Haøn laâm phuïng chæ Ñinh Cuûng

Vieân voán khoâng thích nhau. Ngaøy ñoïc lôøi vua ñaõ tôùi gaàn maø Cuûng Vieân coá yù khoâng ñöa baûn

thaûo. Toøng Giaùo nhieàu laàn ñeán ñoøi, roát cuoäc cuõng khoâng ñöôïc. Hoâm aáy, xe vua saép ra ngoaøi

cung, Cuûng Vieân môùi ñöa baûn thaûo. Toøng Giaùo tuyeân ñoïc leänh ñaïi xaù, khoâng hieåu aâm nghóa,

beøn ñöùng im, vua goïi Cuûng Vieân ñöùng ñaèng sau nhaéc baûo aâm nghóa. Toøng Giaùo coù yù theïn.

Cuûng Vieân nhaéc baûo tieáng caøng to, maø tieáng Toøng Giaùo thì nhoû laïi daàn. Trong trieàu chæ

nghe ñöôïc tieáng Cuûng Vieân. Khi vua trôû veà noäi ñieän, cho goïi Toøng Giaùo vaøo: “Cuûng Vieân laø

ngöôøi vaên hoïc, coøn ngöôøi laø moät trung quan, sao khoâng thích nhau ñeán noãi nhö theá. Ngöôøi

laøm löu thuû Thieân Tröôøng, toâm ñaát quyùt vaøng ñem taëng laïi qua laïi cho nhau, thì coù gì haïi

ñaâu”. Töø ñoù Toøng Giaùo vaø Cuûng Vieân giao haûo vôùi nhau caøng theâm thaân maät.” [294, 155 -

156].

Thoâng qua söï coá naøy, ta coù theå phaùt bieåu vaøo thôøi Traàn ñaõ coù chæ duï phaûi ñoïc chieáu

chæ cuûa vua baèng hai thöù aâm: aâm Haùn Vieät vaø aâm tieáng Vieät quoác aâm maø Ñaïi Vieät söû kyù

toaøn thö ghi söï kieän ñoïc chieáu baèng caû hai thöù tieáng laø moät vieäc cuõ (coá söï). Noù lyù giaûi vieäc

tuyeân ñoïc chieáu chæ nhö theá naøy laø moät thoâng leä coù töø laâu, töø ñôøi Ñinh, Leâ, Lyù chaêng? Vaán

ñeà ñaët ra laø ñoái töôïng nghe ñaâu chæ laø vua maø chuû yeáu laø quaàn thaàn vaø daân chuùng ñeå thöïc

hieän yù chæ cuûa vua nhö laø meänh leänh cuûa quoác gia caàn phaûi thi haønh. Nhö vaäy, tieáng Vieät

vôùi vaên töï chöõ Noâm töø laâu ñaõ trôû thaønh ngoân ngöõ haønh chính, ngoân ngöõ giao tieáp ñeå coù

moät vò trí naøo ñoù trong ñôøi soáng chính trò, vaên hoaù cuûa nöôùc ta nhö ngoân ngöõ chính thöùc

trong trieàu ñình, chöù khoâng phaûi khoâng ñöôïc duøng tôùi.

Söï kieän vieäc ñoïc chieáu chæ noùi treân cuõng cho ta coù moät caùi nhìn chaân xaùc veà vai troø

laõnh ñaïo cuûa ngöôøi ñöùng ñaàu quoác gia Ñaïi Vieät nhö Traàn Nhaân Toâng trong vieäc theå hieän

yù thöùc töï chuû ñoäc laäp cuûa moät daân toäc ñaõ traûi qua moät nghìn naêm choáng laïi söï ñoàng hoaù

Haùn ngöõ. Baûn thaân Traàn Nhaân Toâng cuõng laø ngöôøi chuû ñoäng duøng tieáng Vieät ñeå tieáp xuùc

vôùi daân ñeå taïo söï thaân tình nhö nhöõng ngöôøi cuøng huyeát thoáng cuûa moät ñaïi dieän gia ñình.

Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö 5 tôø 61a4 – 8 ghi laïi moät söï kieän döôùi muïc thaùng 3 naêm Nhaâm

Thìn (1299) veà vieäc “Vua thöôøng ñi chôi ôû beân ngoaøi, giöõa ñöôøng gaëp gia ñoàng cuûa caùc

vöông haàu, taát goïi roõ teân maø hoûi: “Chuû maøy ôû ñaâu?”, ñoàng thôøi raên caùc caùc veä só khoâng

158

ñöôïc pheùp ñuoåi. Ñeán khi veà cung, vua hoûi taû höõu noùi: “Ngaøy thöôøng thì coù thò veä ôû hai beân,

ñeán khi quoác gia nhieàu naïn thì chæ boïn aáy coù maët thoâi”. AÁy bôûi vua caûm kích tröôùc söï hoä

tuøng cuûa vua ôû trong gioù buïi maø noùi theá.”.

Trong cöông vò laø ngöôøi laõnh ñaïo Thieàn phaùi, Traàn Nhaân Toâng ñaõ saùng taùc taùc

phaåm vaên hoïc Phaät giaùo baèng chöõ Noâm ñeå truyeàn baù tö töôûng Phaät giaùo vaøo ñôøi soáng thöïc

tieãn. Ñoù laø Cö traàn laïc ñaïo phuù, Ñaéc thuù laâm tuyeàn thaønh ñaïo ca cuûa Traàn Nhaân Toâng vaø

sau ñoù laø baøi Vònh Vaân Yeân töï phuù cuûa Huyeàn Quang. Nhö vaäy, coù 3 taùc phaåm chöõ Noâm

xöa nhaát cuûa 2 taùc giaû Thieàn phaùi coøn ñöôïc baûo löu ñeán nay, neáu khoâng tính ñeán baøi Giaùo

troø cuûa Töø Ñaïo Haïnh vaø xöa hôn nöõa laø baøi Vieät ca ñöôïc cheùp trong Thuyeát uyeån. Caû hai

baøi Vieät ca vaø Giaùo troø vaán ñeà vaên baûn hoïc vaãn coøn nghi vaán, chöa xaùc ñònh roõ raøng. Chæ

ñeán ñôøi Traàn, ta môùi coù ba vaên baûn chöõ Noâm cuûa Thieàn phaùi vaø moät baøi Giaùo töû phuù töông

truyeàn cuûa Maïc Ñónh Chi. Coù theå noùi ñaây laø nhöõng taùc phaåm vaên hoïc chöõ Noâm ñaàu tieân

vaø thöïc söï hoaøn chænh ñeå ñònh hình neàn vaên hoïc tieáng Vieät cuûa nöôùc ta phaùt trieån sau naøy

maø coâng ñaàu laø caùc taùc giaû cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm.

Theo Leâ Maïnh Thaùt, baûn in xöa nhaát cuûa 3 taùc phaåm chöõ Noâm cuûa hai taùc giaû Thieàn

phaùi noùi treân maø chuùng ta hieän coøn laø baûn in naêm 1745 do Sa di ni Dieäu Lieân vaâng leänh

thaày in laïi vaø baûn goã löu laïi ôû chuøa Lieân Hoa ôû kinh ñoâ Thaêng Long. Noù ñöôïc in keøm

chung sau taùc phaåm Thieàn toâng baûn haïnh cuûa Chaân Nguyeân ôû nhöõng tôø 47 - 57. Trong baûn

in naøy coù keøm theo Vònh Vaân Yeân töï phuù cuûa Huyeàn Quang vaø Ngoä ñaïo nhaân duyeân keä cuûa

chính Chaân Nguyeân. Vieäc in keøm nhö theá chöùng toû vaên baûn maø ni coâ Dieäu Lieân duøng ñeå

in phaûi ñeán töø moät truyeàn baûn cuûa Chaân Nguyeân, töùc laø baûn cuûa nöûa cuoái theá kyû thöù XVII.

Töø ñaây, vaán ñeà truyeàn baûn khaù roõ raøng. Trong lôøi daãn baûn in 1930 trong Thieàn toâng baûn

haïnh, thieàn sö Thanh Hanh (1840-1936) cho bieát vaøo naêm Gia Long thöù 12 (1814) baûn

Thieàn toâng baûn haïnh chaéc chaén coù 3 taùc phaåm noùi treân [294, 272].

Vieäc söû duïng theå loaïi phuù ñeå dieãn noäi dung tö töôûng baøi Cö traàn laïc ñaïo phuù vaø Ñaéc

thuù laâm tuyeàn thaønh ñaïo ca cuûa Traàn Nhaân Toâng thì ta ñaõ baøn. Duy caùch vieát chöõ Noâm thì

hai baøi naøy coù ñaëc ñieåm laø duøng khaù nhieàu chöõ Haùn ñoïc theo aâm xöa (ñoïc theo nghóa).

Ngay hoäi thöù nhaát cuûa baøi phuù ñaõ coù nhöõng chöõ 源, 停, 說, 碧, 量, 青, 錦, 易, 寶, ñoïc laø

nguoàn, döøng, thoát, bieác, vöøng, xanh, meàm, deã, baùu, coøn baøi döôùi thì coù caû thaûy 11 chöõ, ví

159

nhö tha, bằng (赦, 平). Caû hai baøi coù nhieàu chöõ Noâm vieát theo caùch xöa vaø caùch duøng töø thì

raát nhieàu töø coå, nay khoâng duøng nöõa nhö coùc, chìn, haïn, saù, tua, thoâng, ñaép tai, boït baû, vay

vaét. Vaø coù hai töø raát xöa laø coà (ñöùc coà), töôïng (töôïng chuùng aáy) maø ñôøi sau khoâng heà thaáy.

Hay coù nhieàu töø ñôn möôïn ôû chöõ Haùn ñeå bieåu hieän nhöõng khaùi nieäm maø ñôøi sau chæ duøng

töø Vieät ñeå bieåu hieän thoâi. Chaúng haïn, töø duïng (duïng), ñam (say meâ), ñòch (saùo), hoaëc

(laàm), huyeàn (daây)… [196, 223].

Ngoaøi ra, khaûo saùt vaø thoáng keâ töø vöïng baøi Cö traàn laïc ñaïo phuù, ta thaáy toaøn baøi coù

1623 töø, keå caû teân ñaàu ñeà, teân caùc hoäi vaø baøi keä keát thuùc ôû hoäi thöù möôøi. Trong ñoù, 1633 töø

tieáng Vieät daønh cho soá töø 10 hoäi, thì töø “loøng” chieám 19 laàn, “cho” chieám 14 laàn, “chaúng”

chieám 14 laàn, “môùi” chieám 13 laàn, “Buït”chieám 10 laàn. Vaø raát nhieàu danh töø teân rieâng, teân

chung ñöôïc Vieät hoaù töø chöõ Phaïn nhö Thích Ca, Di Ñaø, Caâu Chi, Dieãn Nhaõ Ñaït ca, Baùt

nhaõ, Boà ñeà, Boà taùt, Ñaøn vieät… Caùc teân ñiaï danh, teân ngöôøi nhö Yeân Töû, Caùnh Dieàu, Haø

Höõu, Huøng Nhó, Taân La, Thieân Truùc, Thieáu Laâm, Taøo Kheâ, Thieáu Thaát, Lö Laêng, Phaù Taùo,

Thaïch Ñaàu, Bí Ma, Thuyeàn Töû, Ñaïo Ngoâ, Thieàu Döông, Trieäu Laõo, Thieân Cang, Thaùi Baïch

cuõng ñöôïc xem nhö tieáng Vieät. Caùc töø chuyeân moân Phaät hoïc cuõng ñöôïc xuaát hieän trong

baøi phuù nhö baùt phong, baùt thöùc, cöïc laïc, ñaïi thöøa, tieåu thöøa, höõu laäu, voâ laäu, kim cöông, luïc

caên, luïc traàn, luïc taëc, tam ñoäc, tam thaân, tam taïng, tam huyeàn, tam yeáu, tam nghieäp, tònh ñoä,

taùi sinh, thaùi bình, trí tueä, thöôïng só, tri aâm, tri thöùc, tri kieán, tri cô, tröôïng phu, tröôõng laõo,

vieân giaùc, voâ thöôøng, voâ ngaõ, voâ minh, voâ sinh, voâ taâm, töø bi, hyû xaû… cuõng ñöôïc Traàn Nhaân

Toâng maïnh daïn söû duïng ñöa vaøo taùc phaåm. Neáu ta goäp soá töø cuûa Ñaéc thuù laâm tuyeàn thaønh

ñaïo ca maø soá löôïng leân ñeán 336 töø, trong ñoù tröø nhöõng töø truøng laép ñaõ gaëp ôû Cö traàn laïc

ñaïo phuù khoaûng 238 töø. Caû hai taùc phaåm goäp chung laïi, ta coù ñöôïc boä töø vöïng 2016 töø.

Coøn baøi Vònh Vaân Yeân töï phuù cuûa Huyeàn Quang ñöôïc laøm theo theå phuù nhö ñaõ noùi,

coù theå caùch gioáng baøi Cö traàn laïc ñaïo phuù. Toaøn baøi coù 698 töø bao goàm caû nhan ñeà vaø 10

töø ñeå troáng (khoâng ñoïc ñöôïc). Caùch vieát chöõ Noâm thoáng nhaát toaøn baøi vaø caùch duøng töø

cuõng chöùng toû tính chaát coå xöa nhö la ñaù, tuùc tuùc, chaïnh, chôi daáu, ngaäm nguït, laêm chaêm,

thæ, phaây phaáy, ñaëc bieät laø töø oùc (chæ chim keâu). Trong ba baøi phuù maø ta ñeà caäp thì lôùp töø

ngöõ coå trong Vònh Vaân Yeân töï phuù söû duïng nhieàu nhaát nhö la ñaù, gioùng hoaø, meõ kheùo, ngaäm

nguït, chaùc taác boùng, hoa cöôøi thæ; lôùp töø ngöõ ñòa danh truù xöù Phaät cuõng xuaát hieän vôùi taàn soá

160

cao ñeå khaúng ñònh Truùc Laâm Yeân Töû cuõng laø caûnh Phaät cuûa Ñaïi Vieät khoâng khaùc gì AÁn

Ñoä xöa kia nhö Taây Truùc, Linh Thöùu, Phi Lai…; lôùp töø moâ taû thieân nhieân cuõng xuaát hieän

vôùi taàn soá cao, chieám lónh toaøn boä baøi phuù so vôùi lôùp töø Phaät hoïc xuaát hieän trong baøi phuù

vaø ca cuûa Traàn Nhaân Toâng nhö tieáng ca chim thuî, ñaát töïa vaøng roøng, coõi Thaùnh theânh

theânh, phong nguyeät, thaûy aùng phoàn hoa, vaèng vaëc traêng soi, hai haøng loan phöôïng, non

nöôùc caûnh ñöôøng xa… laø nhöõng thí duï ñieån hình.

Taát caû ñuû minh chöùng söùc saùng taïo cuõng nhö khaû naêng tieáp bieán vaø laøm giaøu ngoân

ngöõ tieáng Vieät cuûa nhaân daân ta, trong ñoù vua Traàn Nhaân Toâng, sau ñoù laø Huyeàn Quang laø

nhöõng ñaïi bieåu cho Thieàn phaùi chuû tröông thöïc thi hoaù tieáng Vieät – chöõ Noâm vaøo ñôøi soáng

vaên hoïc, theå hieän tö töôûng daân toäc trong vaán ñeà söû duïng ngoân ngöõ tieáng Vieät, maø sau naøy

chuùng ta coù moät neàn vaên hoïc tieáng Vieät saùnh cuøng baát cöù neàn vaên hoïc naøo treân theá giôùi.

3.2.2. Söï tieáp bieán töø ñaëc tröng ngoân ngöõ kinh ñieån Phaät giaùo ñeán ñaëc tröng

ngoân ngöõ taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi

3.2.2.1. Ñaëc tröng ngoân ngöõ kinh ñieån Phaät giaùo

Phaät giaùo voán ñöôïc xem laø moät toân giaùo coù heä thoáng Tam taïng kinh ñieån vó ñaïi nhaát

so vôùi taát caû caùc toân giaùo treân theá giôùi. Ñaây chính laø cô sôû ñeå xaùc laäp neàn vaên hoïc Phaät

giaùo phong phuù töø noäi dung cho ñeán hình thöùc theå hieän. Ñieàu ñoù coù nghóa, heã ai muoán tieáp

caän caùc loaïi hình ngoân ngöõ uyeân aùo nhaát cuûa kho taøng vaên hoïc Phaät giaùo, caàn phaûi tìm

hieåu ngoân ngöõ vaên hoïc ñöôïc giaûi trình qua taùc phaåm kinh ñieån. Yeáu toá ngoân ngöõ seõ giaûi

maõ caùc thoâng ñieäp maø caùc baûn kinh ñeà caäp, nhaát laø vieäc xaùc ñònh taàm voùc tö töôûng trieát lyù,

phaïm vi cuûa lòch söû trong moät taùc phaåm vaên hoïc Phaät giaùo. Maët khaùc, söï phaân ñònh ngoân

ngöõ seõ laø nhöõng ñieàu kieän taát yeáu caàn thieát ñoái vôùi vieäc nghieân cöùu vaø phaân tích vaên baûn.

Thöïc teá, ngöôøi ta seõ khoâng theå hieåu noäi dung moät caùch roõ raøng neáu nhö khoâng xaùc ñònh

ñöôïc hình thöùc cô baûn cuûa noù nhö xuaát xöù, thôøi gian, khoâng gian ñòa ñieåm, theå loaïi, ñaëc

tröng ngoân ngöõ…

Muïc ñích cuûa ñöùc Phaät thuyeát phaùp ñoä sinh laø nhaèm khai thò ngoä nhaäp tri kieán Phaät

voán saün coù trong loøng moãi ngöôøi. Ñöùc Phaät quaùn chieáu coù bao nhieâu taâm lyù, trình ñoä, chieàu

höôùng tö duy, moâi tröôøng, phong tuïc taäp quaùn, xuùc caûm khaùc nhau maø coù baáy nhieâu hình

thöùc ngoân ngöõ khaùc bieät ñöôïc Ngaøi bieåu ñaït. Vaán ñeà ñaët ra ôû ñaây laø söï tìm hieåu veà caùc ñaëc

161

tröng ngoân ngöõ kinh ñieån cuûa Phaät giaùo, töø ñoù thaáy roõ quaù trình tieáp bieán ngoân ngöõ kinh

ñieån Phaät giaùo trong taùc phaåm vaên hoïc cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm. Ñaët vaán ñeà nhö theá, bôûi

leõ ngoân ngöõ kinh ñieån bao giôø cuõng mang theo hai giaù trò: giaù trò thoâng ñieäp vaø giaù trò

höôùng ñeán söï giaûi thoaùt. Giaù trò thoâng ñieäp chính laø giaù trò noäi dung cuûa kinh maø ñöùc Phaät

muoán truyeàn ñaït cho chuùng sinh. Giaù trò höôùng ñeán söï giaûi thoaùt laø muïc tieâu toái haäu ñöùc

Phaät muoán truyeàn ñaït. Noùi moät caùch cuï theå, taát caû caùc kinh ñieån cuûa Phaät giaùo ñeàu höôùng

chuùng sinh ñi ñeán giaûi thoaùt. Vì theá, khi tieáp caän kinh vaên, ngöôøi ñoïc duø ít hay nhieàu ñeàu

nhaän ñöôïc söï giaûi thoaùt tuyø theo khaû naêng naém baét giaù trò chaân lyù (noäi dung thoâng ñieäp)

[269, 17]. ÔÛ ñaây, ngoân ngöõ laø phöông tieän ñeå dieãn giaûi thoâng ñieäp. Do ñoù, söï saùng taïo veà

ngoân ngöõ caøng phong phuù thì khaû naêng nhaän dieän chaân lyù vaø möùc ñoä giaûi thoaùt caøng ñöôïc

theå hieän roõ. Tuy nhieân, söï saùng toû ngoân ngöõ ôû ñaây caàn ñöôïc hieåu nhö laø söï naém baét ñöôïc

nhöõng giaù trò noäi dung cuûa thoâng ñieäp, chöù khoâng phaûi laø söï hieåu bieát treân beà maët cuûa

ngoân töø. Tuyø theo moâi tröôøng con ngöôøi tieáp caän, trao ñoåi vôùi nhau maø ngoân ngöõ ñöôïc theå

hieän vaø seõ bieåu thò söï linh hoaït, dieäu duïng cuûa noù. Tröôøng hôïp Hueä Naêng laø thí duï ñieån

hình, voán laø ngöôøi muø chöõ nhöng chæ caàn nghe caâu kinh Kim Cöông “Öng voâ sôû truï nhi

sinh kyø taâm” (H 199) maø ngoä ñaïo [131, 5 - 23]. Trong khi ñoù, A Nan laø ngöôøi ñöôïc toân

vinh laø “ñeä nhaát ña vaên”, ñaïi chuùng vaãn yeâu caàu A Nan phaûi chöùng ngoä thì môùi coù khaû

naêng truøng tuyeân lôøi Phaät daïy [300, 247 - 249].

Nhö vaäy, noäi dung kinh ñieån mang caû hai giaù trò thoâng ñieäp vaø giaù trò höôùng ñeán giaûi

thoaùt ñeàu xaây döïng treân cô baûn cuûa taâm thöùc. Vaø moãi khi taâm thöùc saùng toû cuõng laø luùc

ngoân ngöõ hoaøn thaønh coâng vieäc truyeàn tin. Ngoân ngöõ laø hình thöùc cuûa tö duy, noù toàn taïi vaø

phaùt trieån thaønh nhöõng quy öôùc vaø ñöôïc coäng ñoàng chaáp nhaän. Khi ngoân ngöõ ñöôïc söû

duïng, vaän haønh nghóa laø noù ñöôïc noùi ra, hoaëc ghi cheùp thì noù baét ñaàu gôïi leân nhöõng khaùi

nieäm, hình aûnh, bieåu töôïng vaø nhöõng khaùi nieäm ñoù luoân thoáng nhaát vôùi quy luaät cuûa ngoân

ngöõ. Theo Phaät giaùo thì nhöõng gì ñöôïc xaây döïng treân cô sôû cuûa tö duy vaø yù thöùc ñeàu ñöôïc

xem laø voïng töôûng. Noù khoâng thaät coù, khoâng phaûi laø thöïc taïi, khoâng coù giaù trò beàn vöõng.

Chính leõ ñoù maø laäp tröôøng Trung Quaùn maø Boà taùt Long Thoï chuû tröông: “Chuùng nhaân

duyeân sinh phaùp, Ngaõ thuyeát töùc thò khoâng. Dieäc vi thò giaû danh, Dieäc danh trung ñaïo

nghóa.” (H 200) (Caùc phaùp do duyeân khôûi (pratìtya samutpaøda) neân ta noùi laø Khoâng

162

(Suønyataø), laø Giaû danh (Upaødaøya-prajnapti) vaø cuõng chính laø nghóa Trung ñaïo (Madhyamaø

pratipat). (Ñaïi taïng kinh/ Ñaïi Chính Taân tu, taäp 30).

Suy cho cuøng, ngoân ngöõ cuõng ñöôïc xaùc laäp töø duyeân khôûi tính, neân thöïc chaát laø giaû

danh, laø trung ñaïo trong moät quan heä ñoàng nhaát maø noù vaän haønh. Theo thieàn sö Nguyeät

Xöùng thì Suønyataø (Khoâng), Upaødaøya-prajnapti (Giaû danh) vaø Madhyamaø pratipat (Trung

ñaïo) laø nhöõng danh töï tuy khaùc nhau vôùi chöõ Pratìtya samutpaøda (Duyeân khôûi) [daãn laïi,

66, 275 - 276].

Nhö vaäy, nhöõng gì Phaät daïy ñeàu laø “nhaân duyeân thuyeát phaùp”, laø phöông tieän ñeå cho

ngöôøi ñôøi toû ngoä. Do ñoù, nhöõng gì Phaät noùi laø noùi cho chuùng sinh, cuõng coù nghóa laø noùi

baèng moät thöù ngoân ngöõ cuûa chuùng sinh. Vai troø cuûa noù – töùc ngoân ngöõ – laø ôû choã chæ daãn

ñi ñeán cöùu caùnh, chöù khoâng phaûi laø cöùu caùnh, cuõng nhö ngoùn tay chæ maët traêng, chöù khoâng

phaûi maët traêng. Ñieàu naøy ñöôïc Phaät xaùc ñònh trong kinh Phaùp Hoa nhö sau “Ba ñôøi möôøi

phöông chö Phaät, duy chæ coù Phaät thöøa, khoâng hai khoâng ba, tröø phi Phaät duøng phöông tieän

noùi.”. Caùi maø goïi laø Phaät, Nieát baøn, … cho ñeán caùc khaùi nieäm nhö Khoâng, Voâ thöôøng, Voâ

ngaõ cuõng chæ laø phöông tieän ñöôïc dieãn ñaït qua ngoân ngöõ. Vaø neáu noù thaät söï laø chaân lyù thì

Phaät khoâng caàn noùi ra. Huoáng chi, Phaät tuyeân boá “Trong 49 naêm thuyeát phaùp ñoä sinh, Ta

chaúng noùi ñieàu gì, chæ noùi khoå vaø con ñöôøng dieät khoå”. Do ñoù, nhöõng gì ñöôïc dieãn trình ôû

trong kinh ñieån chæ laø söï theå hieän vì “nhaân duyeân maø thuyeát phaùp”, töø ñoù coù “caùch trình baøy

khi thuyeát phaùp”, chuùng ñöôïc giaûi baøy qua “caùch ghi nhaän thuyeát phaùp”, cuoái cuøng coù ñöôïc

“noäi dung thuyeát phaùp” maø thoâi. Coát loõi laø haønh trì phaùp vaø thaêng tieán trí tueä, giaûi thoaùt

trong yù nghóa “Chính phaùp coøn boû ñi, huoáng laø phi phaùp.” maø kinh Kim Cöông noùi. Ñaây laø

ñieåm ñöôïc xem nhö laø ñaëc tröng cô baûn cuûa ngoân ngöõ kinh ñieån Phaät giaùo.

Chaúng haïn, khi Phaät thuyeát phaùp veà ñeà taøi Duïc voïng, Ngaøi cuõng tuyø nhaân duyeân, tuyø

theo taâm lyù, caên cô, trình ñoä cuûa ñoái töôïng nghe phaùp, cuõng nhö khoâng gian thôøi gian cuï

theå maø söû duïng ngoân ngöõ khaùc nhau cuï theå. Ñoái vôùi nhöõng noâng daân hieàn laønh quanh naêm

ñoàng aùng, soáng trong nhöõng maùi nhaø tranh vaùch laù, thì ngoân ngöõ Phaät dieãn ñaït cuõng mang

tính chaát bình daân deã hieåu qua hình aûnh gaàn guõi vôùi hoï. Kinh Phaùp Cuù, phaåm Song yeáu, keä

13 ghi: “Nhö maùi nhaø vuïng lôïp, Möa lieàn xaâm nhaäp. Cuõng vaäy, taâm khoâng tu, Tham duïc deã

xaâm nhaäp.” [xem 128].

163

Cuõng ñeà taøi aáy, ñoái vôùi caùc tu só, baäc trí thöùc ñöùc Phaät söû duïng ngoân ngöõ ñaày hình

aûnh sinh ñoäng mang tính tröøu töôïng, theå hieän trieát lyù tö töôûng quen neáp tö duy cuûa cuûa baäc

thöùc giaû. Kinh Töông Öng, phaåm Bieån [xem 121] ghi nhö sau: “Naøy caùc tyø kheo, maét cuûa

ngöôøi laø bieån caû. Löïc kích thích cuûa noù laøm baèng caùc saéc. Ai ñieàu phuïc ñöôïc xung löïc laøm

baèng caùc saéc aáy, naøy caùc tyø kheo, ngöôøi aáy ñöôïc goïi laø “ngöôøi ñaõ ñöôïc qua bieån caû cuûa

maét”, vôùi caùc soùng vaø nöôùc xoaùy, vôùi caùc loaïi caù maäp vaø daï xoa, ngöôøi Baø la moân aáy ñaõ ñeán

bôø beân kia vaø ñöùng treân ñaát lieàn. Töông töï tai cuûa ngöôi laø bieån caû… Muõi…, löôõi…, thaân,

yù….cuõng vaäy.”…

Hai ví duï neâu treân ñeàu bao haøm cuøng dieãn ñaït veà giaùo lyù trí tueä coù giaù trò bieåu ñaït

thoâng tin, ñoàng thôøi theå hieän giaù trò tu taäp taâm linh duø ñöôïc dieãn ñaït baèng caùc ngoân töø khaùc

nhau. Ñaây laø yù nghóa cuûa lôøi daïy “Ñöùc Phaät ñaõ daïy dieäu duïng phaùp baèng nhieàu caùch khaùc

nhau cho caùc hoäi chuùng khaùc nhau.”.

Trong moät tröôøng hôïp khaùc, nhö thaáy caùc ñeä töû cuûa mình ôû xöù Kaølamas bò chao ñaûo

bôûi caùc baûn kinh truyeàn thoáng cuûa ngoaïi ñaïo sö, nhaân hoï keùo ñeán xin Theá Toân chæ daïy,

Phaät baûo “Naøy, caùc Kaølamas, ñöøng ñeå bò daãn daét sai laïc bôûi caùc baùo caùo hay truyeàn thoáng,

hay nghe ngöôøi ta noùi, ñöøng bò daãn daét sai laïc bôûi söï truyeàn tuïng trong kinh taïng, cuõng

ñöøng ñeå bò daãn daét sai laïc bôûi thaáy hôïp lyù, cuõng ñöøng ñeå bò daãn daét sai laïc sau khi tö duy vaø

chaáp nhaän lyù thuyeát, cuõng ñöøng ñeå bò daãn daét sai laïc do vì hôïp ñònh kieán, cuõng ñöøng ñeå bò

daãn daét sai laïc do vì kính troïng vò sa moân. Nhöng naøy caùc Kaølamas, khi caùc ngöôøi töï bieát

raèng: caùc phaùp naøy laø baát thieän, caùc phaùp naøy daãn ñeán coù toäi, caùc phaùp naøy bò caùc ngöôøi trí

chæ trích, caùc phaùp naøy neáu thöïc thi, thöïc hieän thì seõ daãn ñeán thieät haïi vaø khoå ñau. Naøy caùc

Kaølamas, quaû thöïc caùc ngöôøi haõy töø boû chuùng”. Roõ raøng, ngoân ngöõ kinh ñieån chæ coù giaù trò

bieåu ñaït cuûa phöông tieän ngöõ nghóa truyeàn ñaït, vaán ñeà laø söï thöïc nghieäm töï thaân ñeå ñaït söï

chöùng ngoä. Chính tö duy vaø chính tinh taán khi ñi vaøo theá giôùi Thieàn ñònh baèng caùch thöïc

thi con ñöôøng haønh Töù nieäm xöù. Phaät khaúng ñònh “Naøy caùc tyø kheo, coù moät con ñöôøng ñoäc

nhaát laøm cho chuùng sinh thanh tònh vöôït qua moïi saàu naõo, ñoaïn tröø heát khoå ñau, buoàn baõ ñeå

thaønh töïu ñaïo, chöùng ñaéc Nieát baøn, ñoù laø Töù nieäm xöù”.

Theá neân, caùc hình thöùc ngoân ngöõ ñöôïc trình baøy trong kinh ñieån, khoâng coù ngoân ngöõ

naøo thoaùt ly tính chaát Thieàn hoïc. Nghóa laø ngoân ngöõ mang thuoäc tính naøy phaûi ñöôïc dieãn

ñaït theo moät hình thaùi tö duy theå caùch Thieàn hoïc “nhö lyù taùc yù” (haõy quan saùt vaø ñeå hieän

164

höõu hieån loä nhö laø chính noù). Maët khaùc, ngoân ngöõ mang tính chaát Thieàn hoïc ñöôïc ñònh

hình trong quaù trình “vaên – tö – tu” cuûa ngöôøi hoïc ñaïo, töùc huaân taäp con ñöôøng tö duy theo

chaân lyù. Do ñoù, caùc baûn kinh cuûa Phaät giaùo ñeàu chæ ra hai con ñöôøng: chính tö duy vaø taø tö

duy. Con ñöôøng chính tö duy caàn ñöôïc thöïc thi ñeå thaønh töïu giaûi thoaùt. Con ñöôøng taø tö duy

caàn phaûi ñoaïn tröø, vì noù daãn ñeán vieäc ñeà cao caùi toâi, caùi cuûa toâi, töï ngaõ cuûa toâi. Ngoân ngöõ

trong caùc taùc phaåm kinh ñieån ñeàu chæ roõ cho con ngöôøi khoâng chæ ñoaïn taän ñieàu aùc maø coøn

thöïc thi ñieàu thieän, thieát laäp haïnh phuùc. Theá neân, ngoân ngöõ Thieàn hoïc coù tính chaát xaû ly

caáu nhieãm, mang giaù trò thanh tònh giaûi thoaùt.

Haún nhieân, theá giôùi chöùng ngoä khoâng dieãn ñaït baèng tö duy qua ngoân ngöõ thöïc taïi maø

chæ thaáy ñöôïc tröïc tieáp khi coù trí tueä toaøn giaùc. Hay noùi caùch khaùc Phaät daïy coù 4 phaùp

khoâng theå baát khaû thuyeát “Naøy, caùc tyø kheo, Phaät xöù laø khoâng theå tö duy ñöôïc; theá giôùi taâm

khoâng theå tö duy ñöôïc; caûnh giôùi Thieàn cuûa caùc thieàn giaû khoâng theå tö duy ñöôïc; vaø quaû dò

thuïc cuûa nghieäp khoâng theå tö duy ñöôïc.”. Taïi ñaây, cho chuùng ta caùi nhìn ñaëc tröng ngoân

ngöõ Thieàn hoïc cuûa caùc taùc phaåm Thieàn phaùi Truùc Laâm trong quaù trình tieáp bieán ngoân ngöõ

kinh ñieån Phaät giaùo.

3.2.2.2. Ñaëc tröng ngoân ngöõ Thieàn hoïc trong taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi

Coù theå noùi, taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm ñeàu ñeå laïi daáu aán cuûa ngoân ngöõ

mang noäi dung Thieàn hoïc roõ neùt. Ñoù laø söï theå hieän quaù trình tö duy theo theo theå caùch

Thieàn hoïc maø taùc giaû haønh trì. Ngöôøi hoïc ñaïo khi tieáp caän noù, ñoøi hoûi moät söï suy nieäm, noã

löïc duïng taâm maø thuaät ngöõ Phaät hoïc goïi nhö lyù taùc yù. Neáu khoâng nhö theá, ngöôøi hoïc chaúng

thu thaäp ñöôïc giaù trò gì, ngoaøi nieàm tin toân giaùo. Neáu chöùc naêng “nhö lyù taùc yù” ôû ñaây coù

coâng duïng soi saùng caùc hieän töôïng thì ngöôøi tieáp nhaän seõ coù caùi nhìn ñuùng nhö thaät veà con

ngöôøi. Töø ñoù, ngöôøi hoïc ñaïo noã löïc haønh trì con ñöôøng “tö duy tu”, tieáp caän moät caûnh giôùi

Phaät quoác maø caùc taùc giaû Thieàn phaùi khaùt khao xaây döïng laø nhaèm muïc ñích hieän thöïc hoaù

cuoäc ñôøi khoâng coøn boùng daùng söï khoå ñau, “xaû ly” söï caáu ueá cuûa traàn tuïc hoaøn toaøn, thay

vaøo ñoù laø theá giôùi an bình noäi taïi trong taâm thöùc. Ñoïc baát cöù baøi vaên, baøi keä, baøi thô naøo

cuûa caùc taùc giaû Thieàn phaùi, ta cuõng ñeàu nhaän thaáy tinh thaàn treân. Nhö khi dieãn giaûi söï thaät

veà con ngöôøi ñaùng thöông vôùi bao nghieäp chöôùng ñoïa ñaøy, Traàn Thaùi Toâng ñaõ xoùt xa

caûnh tænh: “Ñoâ lö nhaát ñaïi cô bì xuù, AÙm ñoaïn nhaõn tröôøng baát duïng ñao.” [333, 97] (H 201)

165

(Thòt da boïc tanh noàng ñoù, Ngaàm caét loøng ngöôøi chaúng möôïn dao.) [333, 98). Thaân phaän

con ngöôøi laø theá, caàn thöïc thi neáp soáng höôùng thöôïng khôûi ñaàu baèng caùi nhìn tænh giaùc

höôùng noäi, nhìn nhaän söï thaät cuoäc ñôøi laø “Quang aâm lưu thủy, Phuù quyù phuø vaân. Phong hoaû

taùn thì, Laõo thieáu thaønh traàn.” [333, 295] (H 202) (Thaùng ngaøy nöôùc chaûy, Giaøu sang maây

troâi. Gioù löûa tan roài, Treû giaø thaønh buïi.) [333, 299]. Töø ñoù, moãi ngöôøi caàn phaûi coù thaùi ñoä

soáng theo con ñöôøng Giôùi ñònh tueä ñeå vöôït thoaùt khoå ñau. Ñaây cuõng laø con ñöôøng tu taäp

maø Phaùp Loa khuyeán caùo moïi ngöôøi trong Tam hoïc khuyeán chuùng phoå thuyeát [333, 665 -

667]. Chöùng toû, caùc taùc giaû Thieàn phaùi ñaõ raát thaønh coâng khi vaän duïng Thieàn ngöõ ñeå dieãn

giaûi theá giôùi taâm linh qua con ñöôøng tu chöùng.

Ñieàu ñaùng noùi, khi tieáp caän caùc taùc phaåm vaên hoïc cuûa Thieàn phaùi, chuùng ñaõ ñeå laïi

daáu aán trong loøng ngöôøi ñoïc khoâng chæ veà giaù trò taâm linh maø coøn veà caùc hình thöùc bieåu ñaït

ngoân ngöõ vôùi nhöõng ñaëc tröng cuûa noù. Maëc duø, caùc taùc phaåm ñöôïc taùc giaû vieát baèng nhieàu

theå loaïi, nhöng chuùng khoâng ñi ra ngoaøi ñaëc tröng ngheä thuaät tieâu bieåu cuûa töøng taùc phaåm

vaên hoïc Thieàn toâng ñôøi Traàn.

Toân chæ cuûa Phaät giaùo Thieàn toâng laø “Giaùo ngoaïi bieät truyeàn, baát laäp vaên töï, tröïc chæ

chaân taâm, kieán tính thaønh Phaät.”. Ñeå giuùp ngöôøi ñoïc tieáp nhaän thoâng ñieäp giaûi thoaùt, caùc

thieàn sö cuõng phaûi söû duïng ngoân ngöõ nhö laø phöông thöùc bieåu ñaït truyeàn trao yeáu chæ.

Trong khi ñoù, ñaëc tröng vaên hoïc trung ñaïi, xuaát phaùt töø quan ñieåm myõ hoïc phöông Ñoâng

laø “Chaân lyù thì voâ cuøng, söï dieãn ñaït bao giôø cuõng höõu haïn.”. Moät trong nhöõng ñaëc tröng

thaåm myõ cuûa vaên chöông phöông Ñoâng laø ngheä thuaät “bieåu ñaït caùi khoâng lôøi”. Ñoù cuõng laø

lyù do taïi sao caùc phaåm ngheä thuaät tuyeät taùc phöông Ñoâng laïi ñeà cao tính haøm suùc, tính gôïi

môû nhieàu hôn laø moâ taû.

Neáu Laõo Töû chuû tröông xaây döïng theá giôùi ngheä thuaät qua hình thöùc bieåu ñaït “ngoân

voâ ngoân” thì Trang Töû tuaân thuû nguyeân taéc “thính hoà voâ thanh”, coøn caùc Toå sö Thieàn luoân

ñeà cao “baát laäp vaên töï”. Taïi ñieåm naøy, caùc taùc phaåm vaên hoïc Phaät giaùo Lyù - Traàn, noåi baät

nhaát laø caùc taùc phaåm vaên hoïc Thieàn phaùi ñaõ trôû neân lung linh huyeàn aûo, nhöng cuõng ñaày

chaát hieän thöïc. Treân heát, chuùng taïo ra khaû naêng tieáp nhaän saùng taïo cuûa ngöôøi ñoïc, ngöôøi

haønh trì. Sôû dó nhö theá, Thieàn toâng khoâng muoán ngöôøi ñoïc ñi theo loái moøn tö duy lyù tính

166

ñònh öôùc ñaõ thieát laäp tröôùc ñoù, maø phaûi coù thaùi ñoä tieáp caän thoâng ñieäp taùc phaåm vôùi moät

tinh thaàn khaùm phaù, côûi môû, vöôït qua haøng raøo giôùi haïn cuûa ngoân ngöõ.

Tröôùc heát, Khoaù hö luïc laø taùc phaåm do Traàn Thaùi Toâng vieát baèng nhieàu theå loaïi vaên

hoïc Phaät giaùo khaùc nhau. Ñieàu ñoù coù nghóa, taùc phaåm ñaõ ñöôïc thöïc thi baèng nhieàu phöông

thöùc bieåu ñaït ngoân ngöõ khaùc bieät ñeå ngöôøi ñoïc tieáp caän caùc giaù trò ngheä thuaät. Do ñoùù, khi

tieáp caän baøi naøo, duø ñöôïc vieát baèng theå loaïi gì, chuùng ñeàu ñöôïc theå hieän tính haøm suùc, gôïi

nhieàu hôn taû. Ngay caû teân goïi cuûa Khoaù hö luïc cuõng ñuû gôïi cho ta suy nghó khaù nhieàu vaán

ñeà ñeå lyù giaûi ñuùng noäi dung yù nghóa giaù trò tö töôûng ngheä thuaät vaø giaù trò taâm linh maø thoâng

ñieäp taùc phaåm muoán chuyeån taûi.

Ñi saâu vaøo taùc phaåm, tính chaát yù ôû ngoaøi lôøi cuûa ngoân ngöõ Thieàn toâng laïi ñöôïc söû

duïng khaù roäng raõi nhaèm ñaùnh thöùc ngöôøi hoïc tænh giaùc. Laém khi, caùc baøi Phoå thuyeát veà

Thieàn hoïc, hay nhieàu baøi luaän khaùc trong Khoaù hö luïc laïi ñöôïc ñuùc keát laïi baèng moät baøi keä

thô ñöôïc giaûi trình baèng nhöõng hình aûnh ngoân ngöõ sieâu thöïc, ñaåy ñöa ngöôøi tieáp nhaän ñeán

choã buøng noå yù thöùc, theå nhaäp chaân lyù. Hình aûnh “Voâ vò chaân nhaân xích nhuïc ñoaøn” [333,

54] (H 203) laø hình aûnh khieán ngöôøi hoïc phaûi tham cöùu, cho ñeán khi vôõ ra, ñeå giaõ töø theá

giôùi saéc thaân, böôùc vaøo theá giôùi Phaùp thaân. Taïi ñaây, “baát laäp vaên töï” seõ trôû neân höõu hieäu

ñoái vôùi caùc haønh giaû trong vaán ñeà tieáp nhaän thoâng ñieäp giaûi thoaùt. Bôûi leõ, neáu ngöôøi hoïc

ñaïo caên cöù treân caùi ngöõ nghóa bình thöôøng, moät saûn phaåm cuûa tö duy höõu ngaõ “chaáp coù”ù

vaø “chaáp khoâng” thì seõ rôi vaøo lôùp söông muø bao boïc xung quanh ngoân ngöõ. Huoáng chi,

tinh thaàn Thieàn luoân môøi goïi caùc haønh giaû phaûi phaù chaáp nhöõng ñònh öôùc, khaùi nieäm voán

ñöôïc xaùc laäp töø söï giaû danh khoâng thaät. ÔÛ ñoù, haønh giaû phaûi khôûi taâm voâ tröôùc, voâ truù, voâ

nieäm tröôùc baát cöù vaán ñeà gì .

Khaûo saùt caùc cuoäc ñoái thoaïi giöõa caùc tham vaán Thieàn, ta thaáy caùc moân ñoà Thieàn

phaùi, neáu hoï khoâng theå hieän söï quyeát taâm naém baét yeáu chæ Thieàn lyù thì seõ rôi vaøo söï

khuûng hoaûng tö duy khi ñi tìm chaân lyù thoâng qua ngoân töø. ÔÛ nöôùc ta, Thieàn laø söï theå nhaäp

vaøo ñôøi soáng thöïc tieãn nhaèm giaûi quyeát vaán ñeà tö töôûng laø Phaät coù maët ôû ñôøi, chöù khoâng

phaûi laø ñöùc Phaät lòch söû, caøng khoâng phaûi laø ñöùc Phaät mang tính huyeàn söû. Xuaát phaùt töø

moät khôûi ñieåm nhö vaäy, Thieàn Vieät Nam trong quaù trình phaùt trieån taát yeáu phaûi chòu taùc

ñoäng cuûa yeâu caàu thöïc tieãn ñôøi soáng. Vì vaäy, caùc thieàn sö, thieàn gia luoân chuû ñònh moãi

167

ngöôøi phaûi töï laøm hieån loä ñöùc Phaät ôû ngay trong loøng ta, chöù khoâng phaûi beân ngoaøi ta. Hay

noùi caùch khaùc, chaân lyù naèm trong cuoäc soáng ñôøi thöôøng, chöù khoâng phaûi beân ngoaøi cuoäc

soáng voán coù. Cuoäc ñoái thoaïi veà Thieàn giöõa Tueä Trung vaø moân ñoà sau ñaây trong Thöôïng só

ngöõ luïc, phaàn Ñoái cô laø moät thí duï ñieån hình ñeå ta thaáy yù chæ cuûa Thieàn naèm ngoaøi caáu truùc

ngöõ nghóa ngoân ngöõ:

- Tieán vaân: Coå nhaân ñaïo:“Töùc taâm töùc Phaät”, vò thaäp ma Phaät baát hieän tieàn?”

- Sö vaân: “Bảo chaâu phaãu baïn tuy nan ñaéc, Maïc höôùng khoa ngö taùc bieät taàm.”

- Tieán vaân: “Baát khaû dó tri, baát khaû dó thöùc thöùc”, thôøi nhö haø?”

- Sö vaân: “Moäc nhaân nhaäp haûi voâ sinh xöôùng, Thaïch nöõ xuyeân vaân taát laät xuy.” [333,

314] (H 204)

- (Laïi hoûi: Ngöôøi xöa noùi “töùc taâm töùc Phaät”, maø sao khoâng hieän ra tröôùc maét?

- Sö ñaùp: Moå trai, daàu vaãn khoù tìm chaâu, Moå caù, ñöøng mong deã kieám ñaâu.

- Laïi hoûi: Khoâng theå duøng “tri” maø bieát, khoâng theå duøng “thöùc” maø bieát, maø hieåu, theá

thì laøm theá naøo?

- Sö ñaùp: Ngöôøi goã tìm xuoáng bieån, Ca haùt khuùc voâ sinh. Gaùi ñaù löôùt maây xanh, Thoåi

ñieäu buoàn taát laät (haït deû). [333, 321 - 322]

Cuoäc ñaïi tham veà Thieàn giöõa Nhaân Toâng vaø caùc thieàn sinh maø Phaùp Loa ghi laïi vaøo

ngaøy moàng chín thaùng gieâng naêm Bính Ngoï (1306), taïi chuøa Kyø Laân cuõng cho ta caùi nhìn

nhö theá. Sau phaàn nieäm höông, Truùc Laâm ñaõ noùi taát caû moïi ngöôøi neáu höôùng vaøo “ñeä nhaát

nghóa ñeá”, ñi vaøo suy nghó laø sai, môû mieäng laø noùi nhaàm, nhö vaäy tìm ñöôïc ñeá môùi laø gì?

“quaùn” môùi laø gì? (Ñaïi chuùng nhöôïc höôùng ñeä nhaát nghóa ñeá giaû, thuyeát ñoäng nieäm töùc sai,

khai khaåu töùc thaùc. Taùc ma sinh ñeá? Taùc ma sinh quan?) [333, 657] (H 205). Xem ra, vaán

ñeà khai taâm môû trí cho caùc thieàn sinh coù khi laïi vöôït ra ngoaøi söï dieãn ñaït cuûa ngoân töø.

Chính söï y cöù vaøo ngoân töø, ngöõ nghóa ñeå bieåu ñaït coù khi laøm cho caùc thieàn sinh khoâng tröïc

nhaän ñöôïc chaân lyù. Vì theá, thieàn sö môùi höôùng taâm cho thieàn sinh thoaùt ra khoûi söï bieåu ñaït

nghóa lyù thuø thaéng, caùi goïi laø “ñeä nhaát nghóa ñeá” ñaõ ñöôïc “laäp trình” saün, thaäm chí phaûi

döøng baët söï tö duy ngaõ tính thöôøng tình vaø im laëng ñeå theå nhaäp vaøo moät theá giôùi voâ bieân

baèng söï ñaùnh thöùc cuûa ngöôøi thaày, caùi goïi laø “ñeá” môùi, “quaùn” môùi. Cho neân, khi coù moät vò

taêng hoûi theá naøo laø Phaät, theá naøo laø Phaùp, theá naøo laø Taêng? Chæ neâu “theá naøo” nhö vaäy, söï

theå seõ nhö theá naøo? Thay vì coù caâu traû lôøi cuï theå, thì thieàn sö tieáp tuïc ñaåy ñöa vaán ñeà ñoù

168

ñeán choã thieàn sinh phaûi tröïc chæ chaân taâm qua caùi nhìn tri kieán lieãu ngoä cuûa chính mình,

ñöôïc dieãn taû baèng moät hình aûnh sinh ñoäng, giaøu caûm xuùc: “Moät huyeàn caàm thöôïng tri aâm

thieåu, Phuï töû ñaøn lai caùch ñieäu cao.” [333, 658] (H 206) (Ñaùnh ñaøn khoâng daây tri aâm vaéng,

Cha gaûy con nghe caùch ñieäu cöø.) [333, 661].

Söï tröïc caûm taâm linh giuùp ngöôøi ta coù theå tieáp nhaän thoâng ñieäp cuûa taùc phaåm moät

caùch deã daøng, duø noù ñöôïc dieãn ñaït baèng hình thöùc gì. Cöù moãi laàn ñoïc vaø tieáp caän caùc taùc

phaåm vaên hoïc Thieàn phaùi, ngöôøi hoïc seõ caûm nhaän, khaùm phaù theá giôùi ngheä thuaät ñöôïc

hieån baøy qua töøng lôùp nghóa cuûa ngoân töø. Söï “tröïc chæ chaân taâm” cuûa moät haønh giaû trong

nhaø Thieàn chính laø “söï tröïc caûm taâm linh” cuûa ngöôøi tieáp caän vaên chöông Phaät giaùo. Tính

haøm suùc, coâ ñoïng, gôïi môû cuûa taùc phaåm vaên hoïc Thieàn phaùi seõ dieãn baøy taát caû caùc taàng

saâu yù nghóa ñöôïc chaát chöùa qua heä thoáng ngoân ngöõ, chaát lieäu, thi lieäu laøm neân caùc taùc

phaåm. Taát caû ñaõ taïo neân giaù trò vaên hoïc mang baûn saéc rieâng bieät cuûa vaên hoïc Phaät giaùo

Vieät Nam maø caùc taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm laø moät minh chöùng.

3.3. CAÙC THUÛ PHAÙP NGHEÄ THUAÄT TRONG TAÙC PHAÅM CUÛA THIEÀN PHAÙI

TRUÙC LAÂM

3.3.1. Ñieån coá

Theo Ñoaøn AÙnh Loan, trong Ñieån coá vaø ngheä thuaät söû duïng ñieån coá thì töø “Ñieån coá”

xuaát hieän trong Haäu Haùn thö, thieân Ñoâng Bình Taân vöông Thöông truyeän. Ñoâng Bình Taân

vöông Löu Thöông nhaân luùc laøm leã thoï aân, vieát sôù taâu “Bệ haï chí ñöùc quaûng thi, töø aùi coát

nhuïc, moãi töù yeán kieán, chieáp höùng tòch caûi dung, trung cung thaân baùi söï quaù ñieån coá.” (Beä

haï ñöùc ñoä to lôùn yeâu thöông ngöôøi thaân ruoät thòt. Moãi khi ban yeán tieäc, thì ñoåi neùt maët vui veû,

hoaøng haäu ñích thaân vaùi chaøo, söï vieäc qua thaønh ñieån coá)… Haùn ngöõ ñaïi töø ñieån thì cho laø

“ñieån coá” chính laø “Thi vaên lyù daãn duïng ñích coå thö trung ñích coå söï hoaëc töø cuù” (Nhöõng

chuyeän xöa thôøi coå ñaïi hay töø cuù coù nguoàn goác xa xöa ñöôïc daãn duïng trong caùc taùc phaåm

vaên hoïc) [daãn laïi 152, 19 - 20]. Töø ñoù, taùc giaû saùch naøy ñi ñeán keát luaän “Ñieån coá laø nhöõng

töø ngöõ veà chuyeän xöa, tích cuõ, veà tö töôûng, hình töôïng trong saùch xöa ñöôïc taùc giaû duøng laøm

phöông tieän ñeå dieãn ñaït yù töôûng moät caùch ngaén goïn, haøm suùc. Ñieån coá bao goàm: 1. Töø hay

nhoùm töø ñöôïc laáy ra töø nhöõng caâu chuyeän trong kinh söû, truyeän, caùc saùch ngoaïi thö …veà

nhaân vaät lòch söû, söï kieän lòch söû, ñòa danh, nhöõng quan nieäm trong cuoäc soáng. 2. Töø hay

169

nhoùm töø möôïn yù, lôøi töø caâu thô hoaëc baøi thô cuûa ngöôøi tröôùc, hay ñöôïc trích daãn töø thaønh

ngöõ, tuïc ngöõ, ca dao coù tích chuyeän ñöôïc löu truyeàn hoaëc ñaõ noåi tieáng” [152, 20].

Caên cöù vaøo ñònh nghóa vaø tieâu chí phaân loaïi ñieån coá noùi treân vaø y cöù nguoàn goác xuaát

xöù caùc ñieån coá maø caùc taùc giaû Thieàn phaùi Truùc Laâm söû duïng, chuùng toâi phaân loaïi caùc ñieån

coá ñöôïc khaûo saùt nhö sau:

- Veà ñieån coá Phaät giaùo laø töø hay nhoùm töø, thuaät ngöõ Phaät hoïc, thaønh ngöõ Thieàn toâng…

noùi veà söï tích nhaø Phaät, giai thoaïi Thieàn, caùc nhaân vaät lòch söû, Boà taùt, thieàn sö; caùc thôøi

ñieåm khai thò giaùo phaùp; ñòa ñieåm toå chöùc caùc phaùp hoäi; nôi xuaát gia, thaønh ñaïo, nhaäp dieät;

hình töôïng tieâu bieåu trong caùc loaïi kinh saùch Phaät giaùo, ñöôïc caùc taùc giaû cuûa Thieàn phaùi

laáy ra ñeå laøm phöông tieän dieãn ñaït yù töôûng moät caùch ngaén goïn vaø haøm suùc. Nhöõng töø hay

nhoùm töø ñoù ñöôïc trích daãn töø nhöõng caâu chuyeän xaûy ra thôøi ñöùc Phaät coù trong Tam taïng

kinh ñieån, hoaëc laø caùc tích truyeän ñöôïc laáy ra töø phaùp thoaïi cuûa caùc Toå sö, thieàn sö ñöôïc

ghi trong caùc boä ngöõ luïc thuoäc Tuïc taïng.

- Töông töï, ñieån coá Nho gia laø nhöõng ñieån coù xuaát xöù tö lieäu kinh ñieån, thö tòch cuûa

hoïc thuyeát Nho giaùo. Chuùng bao goàm caùc töø ngöõ, thaønh ngöõ chuyeån taûi chuyeän xöa tích cuõ

ñöôïc laáy ra töø Kinh Thi, Kinh Leã, Luaän ngöõ, nhöõng lôøi daïy cuûa caùc trieát gia Nho giaùo nhö

Khoång Töû, Tuaân Töû… veà ñaïo lyù laøm ngöôøi, laøm Thaùnh… ñöôïc caùc nhaø saùng taùc thô vaên cuûa

Thieàn phaùi ñöa vaøo taùc phaåm cuûa mình.

- Ñieån coá Laõo Trang laø nhöõng ñieån coù xuaát xöù töø nguoàn thö tòch coå cuûa Laõo Töû,

Trang Töû, goàm caùc töø ngöõ, thaønh ngöõ, caâu vaên ñöôïc caùc nhaø saùng taùc Thieàn phaùi ruùt töø caùc

saùch Laõo töû, saùch Trang Töû. Thoâng qua caùc caâu chuyeän, caùc nhaân vaät ñöôïc toân kính nhö

Laõo Töû, Trang Töû, noäi dung trích daãn thöôøng dieãn ñaït caùc trieát lyù, quan nieäm soáng cuûa

ngöôøi xöa ñoái vôùi vuõ truï, thieân nhieân, con ngöôøi ñeå ñöa vaøo taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi vôùi

tính ngheä thuaät cao.

- Cuoái cuøng laø caùc ñieån coá coù xuaát xöù töø caùc nguoàn taøi lieäu khaùc nhau. Coù theå chuùng

laø caùc töø ngöõ, nhoùm töø, caâu thô, baøi thô, ñoaïn vaên, caâu vaên cuûa caùc taùc giaû vaên hoïc coå, söû

kyù, Baùch gia chö töû noåi tieáng cuûa Trung Hoa, coù tích truyeän vaø tính hình töôïng ngheä thuaät.

Nhöõng ñieån coá naøy coù tích truyeän khaù haáp daãn, ñaõ aên saâu trong tieàm thöùc moïi ngöôøi, ñöôïc

taùc giaû söû duïng nhö phöông thöùc dieãn ñaït höõu hieäu.

170

Do ñoù, ñieån coá laø moät trong nhöõng thuû phaùp ngheä thuaät ñaëc tröng ñöôïc söû duïng trong

vaên hoïc trung ñaïi noùi chung, thô vaên Thieàn phaùi noùi rieâng. Vieäc söû duïng ñieån coá khoâng chæ

laø moät bieän phaùp tu töø maø coøn goùp phaàn vaøo vieäc naâng cao khaû naêng bieåu hieän tính chaát

haøm suùc, coâ ñoïng cuûa ngoân ngöõ vaên hoïc cuõng nhö hình töôïng ngheä thuaät. Ñieån coá trôû

thaønh phöông thöùc saùng taùc vaên hoïc Thieàn toâng theo chieàu höôùng tö duy tröïc caûm taâm linh

vaø söï caûm thuï caùi ñeïp ñoái vôùi ngöôøi tieáp nhaän taùc phaåm. Caên cöù vaøo caùc taùc phaåm cuûa 6

taùc giaû Thieàn phaùi Truùc Laâm ñöôïc tuyeån taäp trong Thô vaên Lyù - Traàn ñeå khaûo saùt vaø thoáng

keâ thì caùc nhaø vaên thô Thieàn phaùi söû duïng ñieån coá coù xuaát xöù töø caùc nguoàn tö lieäu noùi treân.

Khaûo saùt 204 ñieån coá trong toång soá 197 ñôn vò taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi, chuùng toâi

thaáy coù 116 ñieån coá Phaät giaùo trong 45 taùc phaåm, chieám tyû leä 56,86%; 10 ñieån coá Nho gia

trong 8 taùc phaåm, chieám tyû leä 4,90% trong; 10 ñieån coá Laõo Trang, trong 11 taùc phaåm

chieám tyû leä 4,90% vaø 68 ñieån coá thuoäc caùc nguoàn tö lieäu khaùc nhau (vaên hoïc coå coù 39

ñieån, söû kyù coù 25 ñieån, Baùch gia chö töû coù 4 ñieån), trong 35 taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi,

chieám tyû leä 33,33%. Roõ raøng, vieäc söû duïng ñieån coá Phaät giaùo vaøo trong taùc phaåm vôùi tyû leä

treân 50% so vôùi caùc ñieån coá cuûa Nho gia, Laõo Trang, hay caùc nguoàn khaùc; chöùng toû taùc

phaåm cuûa Thieàn phaùi mang ñaäm maøu saéc Phaät giaùo Thieàn toâng, phaûn aùnh ñuùng theá giôùi

quan, nhaân sinh quan Phaät giaùo döôùi caùi nhìn chöùng ñaït Thieàn lyù. (Xin xem Phuï luïc 2).

Coù ñieàu lyù thuù, caùch söû duïng caùc ñieån coá Nho gia, Laõo Trang cuûa caùc taùc giaû Thieàn

phaùi vaøo taùc phaåm vôùi soá löôïng töông ñöông nhau, sau ñoù söû duïng caùc ñieån coá töø caùc

nguoàn saùch khaùc nhö ñaõ neâu treân. Ñieàu ñoù, kheá hôïp tinh thaàn vaø chuû tröông cuûa Phaät giaùo

Ñaïi Vieät nhö ñaõ noùi ôû chöông 2 laø “Phaät phaùp baát ly theá gian giaùc”, chuù troïng vieäc nghieân

cöùu noäi ñieån vaø ngoaïi ñieån trong vieäc hoaèng döông Phaät phaùp. Nhaát laø trong vieäc tieáp

nhaän caùc nguoàn vaên hoaù tö töôûng khaùc nhau ñeå laøm phöông tieän chuyeån taûi noäi dung maø

caùc taùc giaû Thieàn phaùi caàn phaûn aùnh trong caùc taùc phaåm. Vieäc vaän duïng caùc ñieån coá coù

xuaát xöù töø kinh vaên Phaät giaùo, Nho gia, Laõo Trang vaø vaên hoïc coå, söû kyù, Baùch gia chö töû

cuûa Trung Hoa coù choïn loïc moät caùch thieän xaûo, taøi tình, ñaày haáp daãn trong caùc taùc phaåm

vaên hoïc Thieàn toâng laø moät trong nhöõng thaønh töïu veà thuû phaùp ngheä thuaät. Ta haõy phaân

tích moät vaøi ñieån coá noùi treân ñeå thaáy roõ caùch söû duïng thuû phaùp ngheä thuaät naøy trong caùc

taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi.

171

Tröôùc heát laø ñieån coá Phaät giaùo. Traàn Thaùi Toâng, Traàn Thaùnh Toâng, Tueä Trung, Traàn

Nhaân Toâng, Phaùp Loa, Huyeàn Quang laø nhöõng ngöôøi ngöôøi söû duïng ñieån Phaät giaùo thuaàn

thuïc vaø chieám lónh khaù nhieàu trong toaøn boä taùc phaåm ñöôïc vieát baèng chöõ Haùn cuûa mình.

Chaúng haïn, Nieâm tuïng keä thöù 38, Traàn Thaùi Toâng vieát: “Giaù ngoân chaân thò anh linh haùn,

Thaâu taän caên cô tieáp höõu tình. Nhaát vaán Lö Laêng haø meã giaù, Toaøn nhieân toång baát thieäp ñoà

trình.” [333, 134] (H 207) (Nghe lôøi thaät roõ ngöôøi thoâng tueä, Thaâu toùm caên cô, hieåu ngoïn

ngaønh. Giaù gaïo Lö Laêng vöøa chôït hoûi, Chaúng ai caàn môû cuoäc haønh trình) [333, 148].

Trong phaàn tuïng cuûa Nieâm tuïng keä naøy, Traàn Thaùi Toâng söû duïng ñieån “Lö Laêng meã

giaù” ñöôïc ruùt ra töø moät Thieàn ngöõ noåi tieáng cuûa Trung Hoa. Ñoù laø caâu chuyeän giöõa moät

nhaø sö hoûi hoaø thöôïng Haønh Tö (hoïc troø Hueä Naêng) veà ñaïi yù Phaät phaùp, cuõng nhö yeáu chæ

Thieàn. Hoaø thöôïng traû lôøi giaù gaïo ôû Lö Laêng baây giôø ra sao? Nhaø sö khoâng bieát ñaønh thuù

nhaän khoâng theå löôøng tính ñöôïc. YÙ cuûa hoaø thöôïng Tö muoán noùi Phaät phaùp huyeàn dieäu,

khoâng theå hoûi, khoâng theå löôøng tính ñöôïc. Bôûi vì coát loõi cuûa Thieàn laø thöïc taïi nhöõng gì

ñang xaûy ra cuoäc soáng: “baây giôø” vaø “taïi ñaây”. Do ñoù, ngöôøi hoïc phaûi laáy caùi taâm thaønh

maø lónh hoäi chöù khoâng theå suy löôøng tính toaùn ñöôïc. Nhôø söû duïng ñieån coá naøy trong moät

vaên caûnh nhö theá maø hoaø thöôïng ñaõ khai ñaïo cho nhaø sö. Nhö vaäy, thoâng qua caâu chuyeän

cuûa ñieån coá, taùc giaû ñaõ chuyeån hoaù moät noäi dung chöùa ñöïng trieát lyù ñaïo Thieàn khoù naém

baét ñoái vôùi ngöôøi hoïc, thaønh moät hình aûnh heát söùc cuï theå, sinh ñoäng, deã hieåu dieãn ra haèng

ngaøy. Ñaây laø söï thieän xaûo cuûa ngöôøi caàm buùt.

Tueä Trung ñaõ söû duïng caùc ñieån coá töø caùc coâng aùn Thieàn ñöôïc trích ra trong caùc boä

ngöõ luïc Thieàn Trung Hoa. Caùc Thieàn ngöõ ñoù thöôøng mang tính hình töôïng, gaây aán töôïng

cho ngöôøi ñoïc vôùi moät loái noùi nghòch ngöõ, gioïng ñieäu phaù chaáp. Ñôn cöû nhö trong baøi Thò

hoïc, caâu thô “Ñoà töông linh ñích khoå töông ma” [333, 232] (H 208) (Gaïch ñem maøi gaïch,

nhoïc nhaèn thay) [333, 232] ñöôïc Thöôïng só ruùt ra töø coâng aùn Ma Chuyeân taùc kính ôû Caûnh

Ñöùc truyeàn ñaêng luïc, quyeån 5, maø giôùi hoïc Thieàn bieát khaù roõ: Khoaûng Ñöôøng Khai

Nguyeân (731 - 741), coù Ñaïo Nhaát truù trì ôû vieän truyeàn phaùp, haèng ngaøy chuyeân toaï Thieàn.

Thieàn sö Nam Nhaïc Hoaøi Nhöôïng bieát laø baäc phaùp khí, lieàn ñeán hoûi: “Ñaïi ñöùc toaï Thieàn

ñeå mong caàu caùi gì?”. Ñaïo Nhaát ñaùp “ñeå mong thaønh Phaät”. Sö Hoaøi Nhöôïng beøn laáy moät

cuïc gaïch ñem maøi treân phieán ñaù tröôùc am Maõ Toå Ñaïo Nhaát. Ñaïo Nhaát hoûi “Sö laøm gì

172

theá?” Sö ñaùp “Maøi gaïch ñeå laøm göông soi”. Ñaïo Nhaát hoûi tieáp “Maøi gaïch haù coù theå thaønh

göông sao?” Sö noùi “Maøi gaïch neáu ñaõ khoâng thaønh göông soi thì toaï Thieàn haù coù theå thaønh

Phaät sao?” Ñaïo Nhaát hoûi “Vaäy theá naøo môùi ñuùng”. Sö ñaùp “Nhö ngöôøi ñaùnh xe boø, khi xe

khoâng chaïy thì neân quaát xe hay quaát con boø?” Ñaïo Nhaát im laëng. Sö laïi noùi “Ngöôøi hoïc toaï

Thieàn hay hoïc toaï Phaät? Neáu hoïc toaï Thieàn thì Thieàn khoâng phaûi laø chuyeän naèm ngoài, neáu

hoïc toaï Phaät thì Phaät khoâng ñònh töôùng. Söï vaät bieán hoaù baát tònh, cho neân khoâng caàn thuû xaû

laøm chi”. Roõ raøng, hình töôïng “maøi gaïch thaønh göông” laø ñieån ñöôïc ñöa vaøo thô Tueä

Trung trong vieäc daïy hoïc troø, gôïi cho ngöôøi nghe hieåu toaøn boä yù töù baøi thô nhö laø söï khai

thò ñeå hieåu veà moät thoâng ñieäp Thieàn.

Traàn Nhaân Toâng, Huyeàn Quang laø hai taùc giaû ñaõ söû duïng caùc ñieån coá Phaät giaùo vaøo

trong taùc phaåm vieát baèng chöõ Noâm khaù ñieâu luyeän vaø saùng taïo. Cö traàn laïc ñaïo phuù laø moät

thaønh töïu veà vieäc söû duïng ñieån coá treân nhieàu phöông dieän nhö tính trong saùng, deã hieåu vaø

Vieät hoaù ñieån coá. Trong hoäi thöù tö, taùc giaû vieát “Tích nhaân nghì, tu ñaïo ñöùc, ai hay naøy

chaúng Thích Ca; Caàm giôùi haïnh, ñoaïn ghen tham, chæn thaät aáy laø Di Laëc.” [333, 506] (N

209). Ta thaáy coù hai ñieån coá Thích Ca vaø Di Laëc coù nguoàn goác töø caùc boä kinh ñieån lôùn

mang tính phoå thoâng, deã hieåu. Khi ñoïc leân ngöôøi hoïc nhaän thöùc ñöôïc coâng haïnh tu haønh

cuûa Phaät Thích Ca töø khi xuaát gia, thaønh ñaïo, hoaèng phaùp ñoä sinh, Nieát baøn ñöôïc ghi laïi

qua nhieàu kinh quen thuoäc Nikaya hay Ñaïi thöøa. Coøn Di Laëc laø vò Boà taùt ñöôïc Phaät Thích

Ca thoï kyù laøm Phaät vò lai (Nhaát sinh boå xöù) ñöôïc ñeà caäp ôû kinh Phaùp Hoa. Theo kinh Di

Laëc thöôïng sinh vaø kinh Di Laëc haï sinh vieát, ngaøi xuaát thaân töø Baø la moân giaùo, ñöôïc Phaät

hoaù ñoä, duøng thaân Boà taùt truï ôû coõi Ñaâu Suaát thuyeát phaùp. Ngaøi tu haïnh töø bi hyû xaû vaø phaùt

nguyeän khoâng aên thòt chuùng sinh neân coøn coù hieäu laø Töø Thò. Hai ñieån Phaät naøy ñöôïc dieãn

ñaït trong hai caâu phuù ñoái xöùng nhau töø keát caáu, töø ngöõ, yù nghóa hình töôïng giöõa hình töôïng

Phaät - Boà taùt vaø chuùng sinh nhö ñeå ngöôøi ñoïc töï ñoái chieáu, deã lónh hoäi maø höôùng taâm tu

taäp. Chöùng toû thuû phaùp söû duïng ñieån coá coù taùc duïng taïo tính thaåm myõ ngheä thuaät cao töø noäi

dung thoâng ñieäp cho ñeán hình thöùc bieåu ñaït trong baøi phuù theo caáu truùc ngoân ngöõ tieáng

Vieät.

Ta coøn thaáy söï Vieät hoaù trong caùch söû duïng ñieån trong baøi phuù Noâm Cö traàn laïc ñaïo

khaù roõ neùt qua caùc ñieån nhö : Traø Trieäu Laõo, baùnh Thieàu Döông, sö töû oâng Ñoan, traâu Thaày

173

Höïu, Vöông Laõo cheùm meøo,… Thí duï trong hoäi thöù 9 cuûa baøi phuù, Traàn Nhaân Toâng vieát:

“Traø Trieäu Laõo, baùnh Thieàu Döông, baày thieàn töû haõy coøn ñoùi khaùt.” [333, 509] (N 210).

Tích ñieån Traø Trieäu Laõo” ñöôïc Vieät hoaù töø caâu chuyeän giöõa Thieàn sö Trieäu Chaâu vaø caùc

vò sö ñeán tham Thieàn hoïc ñaïo ñöôïc ghi trong Caûnh Ñöùc truyeàn ñaêng luïc nhö sau: Sö Trieäu

Chaâu ñang tham Thieàn vôùi sö Phoå Nguyeän ôû chuøa Nam Tuyeàn. Moät ngaøy kia ngaõ laên ra

giöõa tuyeát maø keâu “Cöùu vôùi!”. Moät thaày khaùc ñeán ñöùng beân caïnh. Sö Trieäu Chaâu hoûi

“Ñeán laâu chöa?” Vò taêng traû lôøi “Daï laâu roài”. Sö baûo “Uoáng cheø ñi”. Moät vò taêng khaùc laïi

ñeán, sö cuõng hoûi “Ñeán laâu chöa”. Vò taêng lieàn ñaùp “Chöa laâu”. Sö laïi baûo “Uoáng traø ñi”.

Vò Tri söï thaáy laï lieàn hoûi “Ñeán laâu hay chöa laâu, sö ñeàu baûo uoáng traø”. Sö nghe vaø goïi Tri

söï. Vò Trò sö lieàn “Daï”. Sö daïy uoáng traø ñi. Nguyeân taéc cuûa Thieàn laø naém baét thöïc taïi, thöïc

taïi baây giôø laø uoáng traø. Do ñoù thöïc taïi thì khoâng coù tröôùc, khoâng coù sau; laâu hay chöa laâu.

Thaáu roõ nguyeân lyù naøy laø naém ñöôïc yeáu chæ Thieàn. Ñaây laø caùch khai taâm cuûa Thieàn sö

Trieäu Chaâu.

Baùnh Thieàu Döông laø moät ñieån coá ñöôïc trích daãn töø caâu chuyeän giöõa thieàn sö Vaên

Yeån vaø sö Thieàu Döông trong Caûnh Ñöùc truyeàn ñaêng luïc. Moät hoâm sö chæ thieàn sö Vaân

Yeån noùi: “Nhaø sö naøy thöôøng hoûi caùc ñeä töû raèng Minh Giaùo hoâm nay aên ñöôïc maáy caùi

baùnh?” Ñaùp “Naêm caùi”. Laïi hoûi “Loä truï hoâm nay aên ñöôïc maáy caùi baùnh?”. Thöa raèng

“Môøi hoaø thöôïng vaøo phoøng uoáng traø.”. Thaät laø thi vò, sö khai ñaïo baèng caùch môøi baùnh,

chaúng khaùc naøo môøi uoáng traø. Xem ra Thieàn laø cuoäc soáng hieän taïi vôùi nhöõng gì ñang xaûy

ra xung quanh ta theo tinh thaàn “Bình thöôøng taâm thò ñaïo” maø caùc nhaø sö hay chuû tröông

ñeå khai thò taâm thöùc cho ngöôøi môùi böôùc chaân vaøo cöûa Thieàn.

Ñeå khuyeán caùo cuoäc ñôøi laø voâ thöôøng, con ngöôøi caàn phaûi vöôït qua moïi chöôùng

duyeân ñeå thaønh töïu ñaïo quaû, Tueä Trung ñaõ söû duïng ñieån Trinh vó ngöõ Vuõ moân baát dò [333,

295] (H 211) (Caù ñuoâi ñoû Vuõ moân khoâng deã coù) cuûa Nho gia trong baøi Tröõ töø töï caûnh vaên.

Ñieån naøy ñöôïc ruùt ra töø Kinh Thi, thieân Chu Nam, baøi Nhöõ phaàn, coù caâu “Phöôøng ngö trinh

vó, vöông thaát nhö huyû.” (Caù meø ñoû ñuoâi, vieäc nhaø vua nhö löûa). Coøn Vuõ moân töùc laø Long

moân laø moät nôi hieåm trôû. Theo Tam Taàn kyù thì caùc loaøi caù, neáu con naøo vöôït qua ñöôïc nôi

ñaây seõ hoaù roàng. ÔÛ ñaây, taùc giaû muoán noùi xöû só (haïc) thì coù nhieàu nhöng vöôït qua ñöôïc

174

chöôùng duyeân trong luùc tu haønh thì ít, cuõng nhö loaøi caù khoù vöôït qua Vuõ moân vaäy. Nhôø

vaäy, baøi thô trôû neân aán töôïng vôùi ngöôøi hoïc ñaïo.

Traàn Nhaân Toâng khi taùn thaùn coâng ñöùc tu haønh cuûa Tueä Trung ñaõ ñöa ñieån Chieâm

chi taïi tieàn [333, 485] (H 212) (Nhìn laïi thaáy ôû phía tröôùc) vaøo trong baøi thô Taùn Tueä Trung

Thöôïng só. Ñieån naøy taùc giaû laáy yù töø trong saùch Luaän ngöõ, thieân Töû Haõn: “Ngöôõng chi di

cao, Toaøn chi di kieân. Chieâm chi taïi tieàn, Hoát yeân taïi haäu” (Nhìn leân caøng thaáy cao, Duøi vaøo

caøng thaáy caøng cöùng. Boãng nhieân vöøa ôû phía tröôùc, nhìn laïi ñaõ thaáy ôû phía sau). Roõ raøng,

Traàn Nhaân Toâng möôïn yù lôøi cuûa Khoång Töû ca ngôïi caùi “ñaïo” lyù vuõ truï cuoäc ñôøi ñeå khaùi

quaùt nhaân caùch, phaåm haïnh con ngöôøi chöùng ñaïo cuûa Tueä Trung. Khoâng caàn nhieàu lôøi,

ngöôøi ñoïc vaãn coù theå nhìn thaáy ñöôïc chaân dung baäc röôøng coät cuûa ñaïo Thieàn.

Ñieån Hoà ñieäp moäng (Giaác moäng hoà ñieäp) laø moät ñieån noåi tieáng cuûa Laõo Trang, coù

xuaát xöù töø saùch Trang Töû, thieân Teà vaät luaän ñöôïc Traàn Thaùi Toâng ñöa vaøo trong baøi Thöû

thôøi voâ thöôøng keä vôùi caâu keä “Hoà ñieäp moäng cöø cöø” [333, 211] (H 213) (Hoàn böôùm chìm

trong mô). Ñieån naøy coù tích chuyeän Trang Töû noùi mình naèm mô thaáy mình hoaù ra moät con

böôùm bay giôõn nhô giöõa trôøi ñaát. Khi tænh daäy, oâng thaáy trong loøng phaân vaân, khoâng hieåu

mình naèm mô hoaù ra böôùm hay con böôùm hoaù ra mình. Caâu chuyeän töø ñoù ñöôïc nguï yù noùi

cho söï hö aûo cuûa cuoäc ñôøi. Hình töôïng giaác mô böôùm cuûa Trang Töû ñöôïc taùc giaû Thieàn

phaùi ñöa vaøo taùc phaåm cuûa mình ñeå noùi cuoäc ñôøi nhö giaác chieâm bao. Söû duïng ñieån naøy

khoâng chæ ñem laïi cho ngöôøi ñoïc coù caûm xuùc maïnh meõ veà söï bieán chuyeån khoâng ngöøng

cuûa vaïn vaät maø coøn ñem ñeán moät söï luyeán tieác, ngaäm nguøi giöõa caùi ñöôïc vaø caùi maát cuûa

moät ñôøi ngöôøi.

Huyeàn Quang laø taùc giaû söû duïng nhieàu ñieån coá coù nguoàn goác töø söû kyù Trung Hoa khaù

thaønh coâng trong taùc phaåm cuûa mình nhö ñieån Töôûng Huû, Taây hoà xöû só trong chuøm thô Hoa

cuùc noùi veà noãi loøng taâm söï cuûa nhaø thô vôùi theá thaùi cuoäc ñôøi. Chaúng haïn, khoå thô ñaàu baøi

Cuùc Hoa, oâng vieát “Tuøng thanh Töôûng Huû tieân sinh kính, Mai caûnh Taây hoà xöû só gia. Nghóa

khí baát ñoàng nan caàu hôïp. Coá vieân tuyø xöù thoå hoaøng hoa.” [333, 700] (H 214) (Ñöôøng nhaø

Töôûng Huû thoâng reo gioù, Leàu aån Taây hoà mai goäi söông. Nghóa khí khaùc nhau ñaønh khaùc

caûnh, Vöôøn xöa tröôùc roä hoa vaøng.) [333, 702]. “Töôûng Huû” laø nhaân vaät ñôøi Haùn, ôû ñaát Ñoã

Laêng, giöõ chöùc Thöù söû Dueä Chaâu thôøi vua Ai Ñeá. Khi Vöông Maõng cöôùp ngoâi nhaø Haùn,

175

Töôûng Huû buoàn loøng, caùo quan veà ôû aån. Döôùi haøng truùc tröôùc nhaø, oâng môû ba loái ñi heïp

daønh rieâng cho ñoâi baïn tri kyû laø Caàu Troïng vaø Döông Troïng theo loái ñi ñoù ñeán chôi. Coøn

“Taây hoà xöû só” laø nhaân vaät Haøn Theá Trung, töï Löông Thaàn ñôøi Toáng, ngöôøi Dieân An, noåi

tieáng veà voõ coâng. Trong cuoäc khaùng chieán choáng nhaø Kim, thaáy Taàn Coái chuû hoaø, trieàu

ñình nhu nhöôïc, oâng töø quan, mang röôïu ñi ngao du Taây Hoà ñeå khuaây khoaû. Sau khi cheát,

oâng ñöôïc ban teân laø Trung Vuõ. Huyeàn Quang möôïn hai ñieån “Töôûng Huû” vaø “Taây hoà xöû

só” ñeå laøm ñeà daãn cho hai caâu taû vaø thöïc cuûa khoå thô ñaàu, noùi neân noãi loøng cuûa oâng tröôùc

thôøi khaéc bieán ñoäng, loøng ngöôøi thöôøng thay ñoåi.

Cuõng trong chuøm thô naøy, ôû khoå thô cuoái coù caâu keát “Haäu ñieâu nhan saéc thuoäc Ñoâng

ly” [333, 700] (H 215) (Thì nhan saéc phai nhaït sau cuøng laø boâng hoa ôû giaäu phía Ñoâng”

[333, 702]. Hình aûnh hoa cuùc ñöôïc khaéc hoaï trong yù thô nhö ñeå taùc giaû töï giaûi baøy noãi loøng

ña caûm, ña söï khi töï nhìn laïi chính mình trong moät khung caûnh an tònh, ñoái thoaïi moät mình

vôùi hoa laù, höông khoùi nghi nguùt. Ñeå coù caâu thô keát mang tính hình töôïng vaø bieåu caûm cao

nhö vaäy, Huyeàn Quang ñaõ söû duïng ñieån vaên hoïc coå Trung Hoa “Ñoâng ly” ñöôïc xuaát xöù töø

hai baøi thô cuûa hai taùc giaû. Ñaøo Tieàm ñôøi Taán vôùi caâu thô moâ taû caâu chuyeän tình ngöôøi ñaøn

oâng haùi hoa taëng ngöôøi yeâu thaät laõng maïn döôùi daäu phía Ñoâng “Thaùi cuùc Ñoâng ly haï” (Haùi

cuùc ôû döôùi daäu phía Ñoâng). Töø ñoù, hoa cuùc ñöôïc ngöôøi ñôøi goïi laø Ñoâng ly. Ñoã Muïc, nhaø

thô ñôøi Ñöôøng cuõng coù vaàn thô hay veà hoa cuùc. Noäi dung baøi thô ñöôïc xuaát phaùt töø caâu

chuyeän tình cuûa ngöôøi baïn teân laø Traân. Vôï cuûa Traân laø ngöôøi raát nghieâm nghò, ba naêm môùi

cöôøi moät laàn. Traân ñem chuyeän naøy taâm söï vôùi baïn. Caùc baïn oâng baøy cho moät keá. Nhaân

tieát Truøng döông ñi chôi nuùi, khi veà oâng haùi hoa cuùc daét ñaày ñaàu laøm cho vôï thaáy ngoä

nghónh phaûi baät cöôøi. Ñoã Muïc nhaân chuyeän ñoù laøm moät baøi thô tuyeät cuù, trong ñoù coù caâu

“Traàn theá nan phuøng khai khaåu tieáu, Cuùc hoa tu thaùp maõn ñaàu quy” (Treân ñôøi khoù gaëp ñöôïc

luùc môû mieäng cöôøi, Haõy caém hoa cuùc ñaày ñaàu maø trôû veà). Söï taøi hoa cuûa nhaø thô Huyeàn

Quang khi söû duïng ñieån ñeán theá laø cuøng, ngöôøi ñoïc coù khi chæ caàn ngaâm nga moät caâu keát

maø cuõng coù theå môû ra moät tröôøng lieân töôûng veà söï caûm nhaän cuoäc ñôøi laø gì.

Vaø coøn nhieàu ñieån coá haáp daãn, coù giaù trò ngheä thuaät cao khi ñöa vaøo taùc phaåm cuûa

Thieàn phaùi seõ coù taùc duïng höõu hieäu trong söï bieåu ñaït vaên chöông, taïo ra nhöõng caâu vaên,

lôøi thô theâm trang troïng, sinh ñoäng, haáp daãn, baûo ñaûm tính coâ ñoäng suùc tích caàn coù. Nhôø

176

ñoù, noäi dung cuûa taùc phaåm cuõng ñöôïc hieån loä moät caùch roõ raøng. Ngöôøi ñoïc seõ höùng khôûi

maø caûm thuï toaøn boä giaù trò ngheä thuaät vaên hoïc ñöôïc aån chöùa ñaèng sau lôùp voû ngoân töø

mang maøu saéc Thieàn hoïc. (Xem Baûng thoáng keâ Nguoàn goác ñieån coá ôû phaàn phuï luïc 2).

Chuùng ta tieáp tuïc khaûo saùt caùc thuû phaùp ngheä thuaät khaùc maø caùc taùc giaû Thieàn phaùi söû

duïng trong taùc phaåm cuûa hoï.

3.3.2. AÅn duï

AÅn duï laø “moät hieän töôïng ngoân ngöõ, ñoàng thôøi laø moät hieän töôïng tö duy. Trong nghóa

heïp, aån duï laø bieän phaùp tu töø (coù trong moïi ngoân ngöõ), chuyeån ñaëc tính cuûa ñoái töôïng naøy

cho ñoái töôïng khaùc, theo nguyeân taéc coù söï töông ñoàng hoaëc töông phaûn veà maët naøo ñoù giöõa

chuùng. Neáu ôû so saùnh coù maët caû hai thaønh phaàn ñöôïc so saùnh thì aån duï laø so saùnh ngaàm. AÅn

duï noåi baät ôû tính bieåu caûm, môû ra khaû naêng voâ taän cho vieäc nhìn ra neùt gaàn nhau cuûa nhöõng

söï vaät, hieän töôïng khaùc xa nhau. Veà thöïc chaát aån duï laø moät caùch nghó môùi veà ñoái töôïng; noù

coù theå phaùt hieän baûn chaát aån giaáu cuûa ñoái töôïng...Vôùi aån duï theo nghóa roäng, nhö laø kieåu

hình töôïng lieân töôûng do trí töôûng töôïng taïo ra ôû nhöõng tình huoáng nhaát ñònh vaø nhaát laø vôùi

muïc ñích bieåu caûm thaåm myõ.” [6, 12 - 13].

Theá neân, haàu heát caùc thôøi thuyeát giaùo cuûa Phaät ñeàu ñeå laïi raát nhieàâu aån duï giuùp ngöôøi

nghe phaùp deã hieåu, deã naém baét vaø suy nieäm thöïc haønh. Trong kho taøng vaên hoïc Phaät giaùo,

caùc baûn kinh Nikaya (Nguyeân thuyû) hay Agama (A haøm) cho ñeán caùc boä kinh Ñaïi thöøa ñeàu

mang theo caùc hình aûnh aån duï ñaëc saéc. Phaùp Cuù - baûn kinh ñöôïc Phaät söû duïng thuû phaùp aån

duï raát aán töôïng ñoái vôùi ngöôøi ñoïc. Nhö ñeå phaân bieät söï traàm luaân vaø giaûi thoaùt, Phaät duøng

aån duï bôø naøy vaø bôø beân kia: “Ít ngöôøi giöõa nhaân loaïi, Ñeán bôø beân kia. Coøn soá ngöôøi coøn laïi,

Xuoâi ngöôïc chaïy bôø naøy” (Keä 85).

Phaät coøn duøng aån duï “aùi” laø ngöôøi laøm nhaø, vôùi “ñoøn tay” laø thaân vaø “keøo coät” laø

phieàn naõo nghieäp chöôùng. Caùi nhaø chính laø thaân ngöôøi phieàn phöùc vaø roái laém vaät lieäu xaây

neân ngoâi nhaø mang thuoäc tính khoå ñau: “Lang thang bao kieáp soáng, Ta tìm nhöng chaúng

gaëp. Ngöôøi xaây döïng nhaø naøy, Khoå thay phaûi taùi sinh. OÂi ngöôøi laøm nhaø kia, Nay ta ñaõ thaáy

ngöôi. Ngöôi khoâng laøm nhaø nöõa, Ñoøn tay ngöôi bò gaõy, Keøo coät ngöôi bò tan.” (Keä 153 -

154). Phaät coøn duøng hình aûnh “doøng soâng yeâu thöông” hay 36 doøng aùi ñeå noùi leân söùc maïnh

beàn bæ cuûa loøng yeâu thöông aùi duïc: “Doøng aùi duïc chaûy khaép, Nhö daây leo moïc traøn.” (Keä

177

340) vaø “Ba möôi saùu doøng aùi, Troâi ngöôøi veà bieån aùi. Caùc tö töôûng tham aùi, Cuoán troâi keû

cuoàng si.” (Keä 339).

Chính tham aùi ñöa ñeán söï sinh töû trieàn mieân, ñoaï laïc trong “tam ñoà”. Taïi ñaây, taâm

thöùc cuûa con ngöôøi troâi chaûy nhö doøng soâng ñi töø ñoái töôïng naøy sang ñoái töôïng khaùc. Söï

troâi laên theo söï khaùt voïng ñöôïc yeâu thöông vaø mong muoán trôû thaønh nhö laø moät yeâu caàu

luoân coù maët, ñeå roài hieän khôûi maø ñöùc Phaät ñaõ chæ ra coù 36 doøng aùi “mong raèng toâi coù maët

nhö theá naøy, mong raèng toâi coù maët khaùc nhö theá naøy” v.v…. Noù trôû thaønh moät ñoäng löïc ñeå

thuùc ñaåy doøng aùi vaän haønh lieân tuïc. Ñaây chính laø nguoàn goác cuûa sinh töû luaân hoài. Vì theá, söï

vöôït qua doøng soâng aùi duïc chính laø söï thoaùt khoå, coøn goïi laø vöôït boäc löu – doøng thaùc sinh

töû. Phaät daïy “Tyø kheo taùt thuyeàn naøy, Thuyeàn khoâng, nheï ñi mau. Tröø tham, dieät saân haän,

Ñaït ñeán coõi Nieát baøn.” (Keä 368).

“Thuyeàn khoâng” laø hình aûnh aån duï cho taâm thöùc thanh tònh. Taát nhieân, nhöõng ai ñi

treân con thuyeàn aáy môùi vöôït ra khoûi doøng thaùc sinh töû. Nhö vaäy, aån duï laø moät trong nhöõng

phöông thöùc bieåu ñaït raát phoå quaùt trong kinh taïng Phaät giaùo. Haún nhieân, nhöõng thí duï treân

chæ laø moät soá tröôøng hôïp ñöôïc trình baøy trong kinh, quan troïng laø noù ñaõ ñi vaøo ñôøi soáng

vaên hoïc Phaät giaùo Thieàn toâng, cuï theå laø caùc phaåm Thieàn phaùi Truùc Laâm nhö theá naøo?

Phaät giaùo Thieàn toâng nhìn nhaän caû khoå ñau vaø haïnh phuùc ñöôïc thieát laäp treân cô sôû

vaän haønh cuûa taâm. Khoå ñau vaø haïnh phuùc laø hai tính chaát ñaëc thuø khaùc bieät, song caû hai laø

yeáu toá ñeàu coù khaû naêng thöôøng tröïc trong taâm thöùc. Ñieàu quan troïng, noù hieån thò söï khoå

ñau hay haïnh phuùc ñeàu tuyø thuoäc vaøo traïng thaùi cuûa taâm thöùc. Noùi caùch khaùc, ñoù chính laø

yù thöùc, yù chí khaùt voïng mong chôø cuûa töøøng caù theå maø caùc nhaø vaên thô Thieàn phaùi muoán

dieãn ñaït trong caùc taùc phaåm cuûa mình.

AÅn duï ñöôïc söû duïng trong taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi laø nhaèm baøy toû söï thaät khoå ñau

hay haïnh phuùc, voâ minh hay giaùc ngoä, hai maët cuûa moät vaán ñeà. Vieäc söû duïng aån duï ñeå

dieãn ñaït caùc phaïm truø taâm linh, nhaèm taùc ñoïâng ngöôøi ñoïc tu taäp maïnh hôn. Trong yù nghóa

ñoù, taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi ra ñôøi laø nhaèm giôùi thieäu theá giôùi taâm linh vaän haønh theo

chieàu höôùng giaûi thoaùt giaùc ngoä. Ñoïc taùc phaåm aáy, ta thaáy thuû phaùp aån duï ñöôïc theå hieän

ñaäm neùt ñeå dieãn ñaït theá giôùi taâm thöùc qua ngoân töø, hình aûnh, töø ngöõ cuï theå. Chaúng haïn, khi

noùi veà duïc voïng cuûa con ngöôøi nhaán chìm con ngöôøi trong sinh töû, Traàn Thaùi Toâng ñaõ

178

duøng hình aûnh aån duï “aùi haø” ñeå vieát, khieán ngöôøi ñoïc xuùc ñoäng, lieân töôûng ñeán söï chìm

ñaém trong beå sinh töû ñeå tænh thöùc: “AÙi haø xuaát moät kyû thôøi höu, Hoaû traïch öu tieân haø nhaät

lieãu.” [333, 62] (H 216) (Soùng yeâu chìm ñaém bieát bao thoâi, Nhaø löûa ñoát thieâu ngaøy naøo taét.)

[333, 64].

Hay khi trình baøy söï thaät khoå ñeá hai maët cuûa ñôøi soáng thì Traàn Thaùi Toâng moâ taû qua

hình aûnh boán nuùi. Töôùng boán nuùi laïi ñöôïc hieån baøy heát söùc sinh ñoäng baèng boán muøa vaän

haønh theo naêm thaùng tuaàn hoaøn “Nhaân chi sinh töôùng, tueá naõi xuaân thì. Traùng tam döông

chi hanh thaùi; taân vaïn vaät chi tuy vinh. Nhaát thieân minh mò, thoân thoân lieãu luïc ñaøo hoàng; vaïn

lyù phong quang, xöù xöù oanh ñeà ñieäp vuõ.” [333, 42] (H 217) (Töôùng sinh cuûa ngöôøi laø muøa

xuaân trong naêm. Khoeû khoaén thay söï thònh vöôïng cuûa döông xuaân, môùi meû thay veû toát töôi

cuûa muoân vaät. Moät trôøi saùng ñeïp, xoùm thoân lieãu bieác ñaøo hoàng; muoân daëm phong quang,

choán choán oanh ca böôùm muùa.) [333, 45].

Töôùng giaø cuûa con ngöôøi thì bieán ñoåi theo thôøi gian naêm thaùng, daãu maét saùng nhö

Ly Laâu, tai tinh nhö Sö Khoaùng, roài cuõng bò chi phoái theo ñònh luaät voâ thöôøng, chaúng khaùc

gì hình aûnh thaân caây lieãu tieàu tuî khi muøa thu ñeán, ñieâu linh nhö hoa gaëp xuaân taøn “Nhaân

chi laõo töôùng, tueá naõi haï thì. Vieâm thieân thöôùc thaïch, nhi vaïn vaät giai khoâ; oåi nhaät löu kim,

nhi baùch xuyeân töông haïc. Taøn hoa sô lieãu, vieân trung caâu baïn khôûi naêng löu; cuoàng ñieäp

löu oanh, dieäp haï chi ñaàu ñoà höôùng laõo.” [333, 43] (H 218) (Töôùng giaø cuûa ngöôøi laø muøa

haï trong naêm. Trôøi noàng chaûy ñaù neân vaïn vaät heùo khoâ; naéng boûng soâi vaøng neân traêm soâng

doác caïn. Hoa taøn lieãu raïc, coøn ñaâu ngoøi chaûy beân vöôøn; böôùm nhoän oanh bay, luoáng giaø coãi

ôû ñaàu caønh döôùi laù.) [333, 46].

Töôùng beänh cuûa con ngöôøi nhö coû xanh heùo taøn vaøo muøa thu. Sinh meänh con ngöôøi

nhö “ngoïn ñeøn tröôùc treo tröôùc gioù”, nhö “boït nöôùc treân soâng”. Thaân theå tieàu tuî meät moûi,

baïn beø ngöôøi thaân nhoïc coâng troâng nom. Theá neân, Traàn Thaùi Toâng vieát “Nhaân chi beänh

töôùng, tueá naõi thu thì. Thích nghieâm söông thuyû giaùng chi thaàn; giôùi chuùng thaûo caâu phì chi

haäu. Maät laâm maäu thuï, kim phong nhaát phieán kyû phuø sô; thanh chöôùng thuyù phong, ngoïc loä

sô thuyø taêng laõnh laïc.” [333, 43] (H 219) (Töôùng beänh cuûa ngöôøi laø muøa thu trong naêm.

Gaëp khi söông buoát môùi sa; vöøa luùc coû xanh ñeàu uùa. Caây xanh röøng raäm, gioù vaøng moät traän

ñaõ tieâu sô; nuùi bieác non xanh, moùc ngoïc vöøa rôi theâm laïnh leõo.) [333, 47].

179

Töôùng cheát cuûa con ngöôøi ñöôïc ví nhö muøa ñoâng laïnh giaù, maây saàu aûm ñaïm. Giaøu

coù thoâng minh, ngheøo heøn cuøng cöïc, moãi khi thaân beänh, voâ thöôøng keùo ñeán, bieät ly coù

chöøa ai. Theá neân, Traàn Thaùi Toâng cuõng xoùt xa, laïnh luøng haï buùt: “Nhaân chi töû töôùng, tueá

naõi ñoâng thì. Caøn khoân öùng thaùi tueá nhi chu; nhaät nguyeät höôùng huyeàn hieâu nhi hoäi. AÂm tinh

cöïc thònh, nhaát thieân vuõ tuyeát, caùnh phaân phi; döông khí tieàm tieâu, baùt thuyû ngöng ba taêng

laãm lieät.” [333, 44] (H 220) (Töôùng cheát cuûa con ngöôøi laø muøa ñoâng trong naêm. Caøn khoân

öùng thaùi tueá maø vaàn xoay; nhaät nguyeät öùng huyeàn hao maø tuï hoäi. AÂm tinh cöïc thònh, khaép

moät trôøi möa tuyeát bôøi bôøi; döông khí tan daàn, nöôùc taùm tính, ñoùng baêng caøng giaù laïnh.)

[333, 47].

Roõ raøng, khi vieát Phoå thuyeát Töù sôn, Traàn Thaùi Toâng ñaõ söû duïng hình aûnh aån duï ñeå

dieãn ñaït söï thaät veà Khoå ñeá, moät chaân lyù trong Töù ñeá. Baèng thuû phaùp naøy, taùc giaû ñaõ dieãn

ñaït saùng roõ nhöõng khaùi nieäm, phaïm truø trieát lyù Phaät giaùo heát söùc tröøu töôïng, khieán ngöôøi

ñoïc thaáu ñaït chaân lyù, daãn ñeán xuùc ñoäng, buøi nguøi khi tieáp nhaän vaên baûn. Hình aûnh, töø ngöõ

mang tính aån duï ñöôïc phoâ dieãn vôùi taàn soá cao. Coù nhieàu baøi ñaõ theå hieän thuû phaùp aån duï

ngheä thuaät töø ñaàu ñeán cuoái. Khi dieãn baøy theá giôùi taâm linh sieâu nghieäm, e raèng ngoân ngöõ

thöïc taïi khoù dieãn ñaït heát yù nghóa, thì ngoân ngöõ phi thöïc mang tính aån duï ñöôïc taùc giaû khai

thaùc trieät ñeå. Ñoïc baøi Phoå thuyeát Höôùng thöôïng nhaát loä seõ thaáy thuû phaùp ngheä thuaät naøy

ñöôïc söû duïng thaät taøi tình: “Laõm tröôøng haø vi nhaân thieân toâ laïc. Tî khoång lyù phaùp luaân

thöôøng chuyeån; mi mao haï baûo saùt hieän tieàn. Ba gian thaïch nöõ vuõ baø sa; xuy ñòch moäc nhaân

ca khoaûn ñaõi…” [333, 73] (H 221) (Keùo soâng daøi laøm söõa ngoït cho ngöôøi. Trong loã muõi

thöôøng chuyeån phaùp xa; döôùi loâng maøy hieän ra thaùp baùu. Coâ gaùi ñaù muùa thöôùt tha giöõa

soùng; chaøng trai goã thoåi khuùc tieâu ñoùn ñöa…) [333, 74 - 75]

Ñaây laø thuû phaùp thöôøng ñöôïc söû duïng khaù nhieàu trong nhaø Thieàn. Muïc ñích chính laø

laøm ngöôøi ñoïc böøng vôõ yù thöùc, tröïc ngoä chaân lyù. Do ñoù, Toå Laâm Teá duøng tieáng theùt, tieáng

quaùt, gaäy quaát ñeå vöôït thoaùt söï caâu thuùc cuûa ngoân ngöõ, söï phaân bieät, ñoái ñaõi nhö laø bieän

phaùp, phöông tieän taïm thôøi nhöng ñaày hieäu quaû. Cuõng vaäy, Traàn Thaùi Toâng baèng moät loaït

hình aûnh phi thöïc, hình aûnh aån duï, ñöôïc söû duïng phaàn lôùn laø con ngöôøi hoaït ñoäng, chuyeån

ñoäng caùc vaät: “Keùo soâng daøi laøm söõa ngoït”, “Trong loã muõi thöôøng chuyeån baùnh xe phaùp”,

“Döôùi loâng maøy hieän ra thaùp baùu”, “Gaùi ñaù muùa thöôùt tha giöõa soùng”, “Chaøng trai goã thoåi

180

khuùc tieâu ñoùn ñöa”… ñaõ ñöa ngöôøi ñoïc böôùc ra khoûi theá giôùi voïng nieäm, tröïc ngoä chaân taâm

thöôøng tònh.

Tueä Tung, Traàn Nhaân Toâng vaø caùc thieàn sö khaùc cuõng söû duïng caùc hình aûnh aån duï

töông töï nhö theá “Taùc vuõ thieát nöõ, ñaû coå moäc nhaân”, hoaëc “Moäc nhaân vuõ thaùc chi, thaïch nöõ

xuy taát laät”; hoaëc “Moäc nhaân xöôùng voâ sinh, thaïch nöõ xuy taát laät” (H 222) (Coâ gaùi saét nhaûy

muùa, chaøng ngöôøi goã ñaùnh troáng; hoaëc ngöôøi goã muùa ñieäu thaùc chi, coâ gaùi thoåi oáng taát laät,

hoaëc ngöôøi goã haùt khuùc voâ sinh, gaùi ñaù thoåi oáng taát laät) trong Thöôïng só ngöõ luïc [333, 314];

“Voâ khoång ñòch, voâ huyeàn caàm” (H 223) (saùo khoâng loã, ñaøn khoâng daây) trong Truùc Laâm ñaïi

toân giaû Thöôïng toaï thính sö thò chuùng [333, 658 - 662] ñeå ngöôøi hoïc ñaïo tieáp caän Thieàn lyù

baèng söï tröïc chæ chaân taâm maø khoâng heà coù söï can thieäp cuûa tö duy höõu ngaõ.

Cuõng theá, ñeå giaûi ñaùp nghi vaán cuûa hoïc troø veà vieäc gia phong cuûa Phaät quaù khöù, hieän

taïi, töông lai nhö theá naøo, thieàn sö khoâng traû lôøi tröïc tieáp maø söû duïng hình aûnh aån duï ñeå

ngöôøi tham vaán töï lieãu ñaït chaân lyù: “Vieân laâm tòch mòch voâ nhaân quaûn, Lyù baïch ñaøo hoàn töï

taïi hoa.”; “Baïch thuûy gia phong meâ hieåu yeán, Hoàng ñaøo tieân uyeån tuyù xuaân phong.”; “Haûi

phoá ñaõi trieàu thieân duïc nguyeät, Ngö thoân vaên ñòch khaùch tö gia.” [333, 494] (H 224) (Röøng

vöôøn vaéng veû khoâng ngöôøi quaûn, Maän traéng ñaøo hoàng rieâng töï hoa.); (Nöôùc traéng meânh

moâng chim eùn laïc, Vöôøn tieân ñaøo thaém gioù xuaân say.); (Ñôïi trieàu beân beå traêng gaàn moïc,

Nghe saùo thuyeàn caâu khaùch nhôù nhaø.) [333, 496]. Chöùng toû, aån duï ñöôïc vaän duïng thuaàn

thuïc, laøm cho taùc phaåm vaên hoïc Thieàn sinh ñoäng haún leân, khaéc saâu vaøo taâm trí ngöôøi ñoïc.

Hình aûnh aån duï coøn theå hieän döôùi hình thöùc theå loaïi keä thô. Tröôøng An laø hình aûnh aån

duï chæ cho con ñöôøng theå nhaäp chaân lyù. ÔÛ ñoù, con ngöôøi bình thöôøng ñöôïc chuyeån hoaù

thaønh Phaät maø caùc taùc giaû Thieàn phaùi khaéc hoaï qua hình aûnh sinh ñoäng “loâ khai hoaû lyù

lieân” (ñoaù sen nôû ra trong loø löûa) thaät aán töôïng: “Tu tri theá höõu nhaân trung Phaät, Höu quaùi

loâ khai hoaû lyù lieân.” [333, 259] (H 225) (Neân bieát trong ñôøi sinh coù Phaät, Laï chi giöõa löûa nôû

sen vaøng.) [333, 260].

Chaân lyù chính laø con ñöôøng trôû veà “baûn lai dieän muïc”, laø hình aûnh ngoâi nhaø “nhaät

vieãn gia höông vaïn lyù trình”, tìm laïi “minh chaâu” voán ñaõ laø gia saûn… ñöôïc taùc giaû vaän duïng

tinh xaûo, nhieàu laàn trong taùc phaåm: “Xöù xöù luïc döông kham heä maõ, Gia gia höõu loä ñaùo

Tröôøng An. Hoài trình nguyeät haï nhaân hy ñaùo, Nhaát ñaïo thieàm quang ñaïi ñòa haøn.” [333, 74]

181

(H 226) (Choán choán döông xanh neân buoäc ngöïa, Ngöôøi ngöôøi coù loái ñeán Tröôøng An. Ñöôøng

veà traêng saùng ngöôøi thöa vaéng, Moät aùnh traêng ñeâm laïnh khaép mieàn.) [333, 75].

Haún nhieân, ñôøi soáng con ngöôøi chöùng ngoä khaùc xa ñôøi soáng ñoïa laïc. Con ngöôøi ôû ñoù

soáng laøm vieäc, haønh trì nhö moïi ngöôøi, nhöng taâm thöùc khoâng coøn dao ñoäng bôûi taâm lyù

buoàn vui, lo aâu vaø sôï haõi. Vôùi moät buùt phaùp nhö theá, thô vaên cuûa Thieàn phaùi ñaõ dieãn taû theá

giôùi an laïc ñoù qua moät soá hình töôïng soáng ñoäng, theå hieän tính aån duï, coù yù nghóa bieåu töôïng

mang tính ngheä thuaät cao.

Tuy nhieân, xeùt veà maët keát caáu thì ngoaøi keát caáu thoâng thöôøng laø keát caáu lieân tieán

(mieâu taû), töï söï hay tröõ tình theo trình töï thôøi gian, caùc taùc giaû Thieàn phaùi coøn söû duïng caùc

aån duï nhö laø thí duï ñeå ñi ñeán keát luaän, toùm thaâu yù töù Thieàn lyù ôû cuoái baøi keä, thô cuûa baøi

vaên, hoaëc caùc caâu traû lôøi trong nieâm tuïng keä, ngöõ luïc, hay baøi keä, thô ñoäc laäp. Caâu keát cuûa

taùc phaåm ôû daïng keát caáu naøy thöôøng ñöôïc tieàm aån chöù khoâng ñöôïc minh giaûi cuï theå. Bôûi

vì thuoäc tính cuûa ngoân ngöõ Phaät giaùo hay ngoân ngöõ Thieàn toâng ngoaøi vieäc coù giaù trò

chuyeån taûi noäi dung vaên baûn coøn coù giaù trò chuyeån taûi thoâng ñieäp höôùng ñeán giaûi thoaùt. Do

ñoù, noù chæ “gôïi”, chöù khoâng “taû” ñeå khai môû taâm thöùc ngöôøi ñoïc tröïc ngoä taâm linh. Ñaõ tröïc

ngoä, thì coù luùc raát nhanh laø do keát luaän ngaàm naøy, laø heä quaû taát nhieân sau khi ñaõ ñöa ra caùc

thí duï cuï theå theo chieàu höôùng tö duy logíc. Nhöng cuõng coù tröôøng hôïp keát luaän ngaàm naøy

phaûi ñöôïc ngöôøi ñoïc khoâng chæ böôùc ra khoûi tö duy ngaõ tính vôùi caùc thoâng tin döõ lieäu coù

saün maø coøn phaûi thöïc thi “nhieät taâm, tinh caàn” quaùn chieáu nhö laø moät coâng aùn, cho ñeán khi

giaùc tænh, chöùng ngoä chaân lyù.

Chaúng haïn, baøi keä keát thuùc Phoå thuyeát Töù sôn söû duïng aån “lö nhi tam cöôùc” (löøa ba

chaân), vôùi caâu keát ngaàm “Mòch kyø ñaû thöôùng cao phong” [333, 42] (H 227) (Leân thaúng non

cao saán böôùc nhanh.” [333, 45]; baøi keä keát thuùc Phoå thuyeát Saéc thaân coù aån duï “voâ vò chaân

nhaân” (con ngöôøi thaät, chöùng ñaïo) vôùi caâu keát thuùc “Thuyø loä thieân bieân, nhaát daïng san.”

[333, 54] (H 228) (Nuùi hieän chaân trôøi, bieác moät maøu) [333, 56]; baøi keä thuùc cuûa “Phoå thuyeát

Höôùng thöôïng nhaát loä” coù aån duï “Tröôøng An” (con ñöôøng Tröôøng An) vôùi caâu keát “Nhaát

ñaïo thieàm quang ñaïi ñòa haøn.” [333, 74] (Moät aùnh traêng ñeâm laïnh khaép mieàn.) [333, 75] (H

229) cuûa Traàn Thaùi Toâng. Hay baøi Thuû neâ ngöu söû duïng aån “neâ ngöu” (traâu buøn) cuûa Tueä

Trung vôùi caâu keát: Mang mang thuyû caáp ñaû vieân caàu.” [333, 227] (H 230) (Meânh moâng

182

nöôùc cuoän, quaû caàu troâi.) [333, 227]. Hoaëc trong Nieâm tuïng keä, coâng aùn thöù 38, phaàn tuïng,

Traàn Thaùi Toâng ñaõ söû duïng aån “Lö Laêng meã giaù” vaø coù caâu keát ngaàm Toaøn nhieân toång baát

thieäp ñoà trình.” [333, 134] (H 231) (Chaúng ai caàn môû cuoäc haønh trình.) [333, 148] ñeå traû

lôøi nghi vaán khi coù ngöôøi hoûi veà ñaïi yù Phaät phaùp.

Giaù trò cuûa moãi taùc phaåm bao giôø cuõng phaûi baûo ñaûm tính noäi dung vaø ngheä thuaät

thaåm myõ. Caùc keát luaän ngaàm noùi treân ñaõ ñeå laïi khoaûng troáng khieán cho ngöôøi ñoïc phaûi

tham gia hoaït ñoäng vaên hoïc trong quaù trình tieáp nhaän taùc phaåm. Hôn nöõa, vôùi keát caáu môû,

giaù trò thaåm myõ cuûa taùc phaåm coù daïng keát naøy seõ taïo neân söùc haáp daãn, cuoán huùt ngöôøi ñoïc

tuyø theo söï lónh hoäi cuûa ngöôøi tieáp nhaän. Treân heát, noù taïo söï keát noái giöõa taùc phaåm, taùc giaû,

vaø ngöôøi ñoïc. Nhö vaäy, aån duï coù vai troø quyeát ñònh trong nhaän thöùc vaø trong ngheä thuaät.

Hieäu quaû cuûa vieäc söû duïng caùc aån duï trong caùc taùc phaåm nhaèm ñem laïi söï saéc beùn vaø laøm

saùng roõ yù töôûng. Haún nhieân, caùc aån duï maø thô vaên cuûa Thieàn phaùi söû duïng trong taùc phaåm

luoân theå hieän tính saùng taïo vaø caùi nhìn ñoäc ñaùo cuûa ngöôøi saùng taùc; chuùng coù vai troø laøm

môùi ñoái töôïng, taïo ra hình töôïng caûm tính cuï theå noåi baät, bieåu hieän ñöôïc nhöõng xuùc caûm

sinh ñoäng mang giaù trò tieàm aån, gaây aán töôïng maïnh cho ngöôøi ñoïc. Vieäc chuyeån ñoåi caùc

daáu hieäu töø ñoái töôïng naøy sang moät ñoái töôïng khaùc coøn mang moät giaù trò bieåu töôïng, öôùc

leä taïo ra söï hình dung môùi. Ñieàu naøy theå hieän tính chaát ña nghóa cuûa cuûa aån duï khi xem noù

nhö laø moät hình töôïng ngheä thuaät.

Ta coù theå daãn ra nhieàu aån duï noåi baät ñöôïc vaän duïng vaøo caùc baøi luaän thuyeát, baøi keä,

baøi thô ñoäc laäp, caùc caâu traû lôøi veà Thieàn lyù cho caùc hoïc troø ñöôïc dieãn ñaït baèng thô trong

Nieâm tuïng keä, Tuïng coå, Ñoái cô, Sö ñeä vaán ñaùp: “Nhaát ñoaù hoàng loâ hoaû lyù lieân” [333, 273]

(H 232) (Trong loø löûa ñoû moät boâng sen) (Phaät taâm ca) cuûa Tueä Trung; “Voâ huyeàn caàm

thöôïng taáu döông xuaân” [333, 123] (H 233) (Ñaøn khoâng daây gaûy khuùc döông xuaân) [333,

137], “Tranh töï nhaát chi voâ khoång ñònh” [333, 123] (H 234) (Thoâi laáy oáng tre thay saùo truùc)

[333, 137] (Nieâm tuïng keä) cuûa Traàn Thaùi Toâng; “Hoaøng anh thuï thöôïng, nhaát chi mai”

[333, 495] (H 235) (Oanh vaøng trong khoùm, moät caønh mai) [333, 497], (Sö ñeä vaán ñaùp) cuûa

Traàn Nhaân Toâng… Taát caû ñaõ taïo ra moät neùt ñaëc tröng cuûa thô vaên Thieàn phaùi Truùc Laâm

khi caùc taùc giaû söû duïng thuû phaùp ngheä thuaät aån duï vaøo trong taùc phaåm.

3.3.3. Thí duï

183

Thí duï laø moät thuû phaùp ngheä thuaät ngoân ngöõ ñöôïc duøng dieãn ñaït veà moät hình aûnh cuï

theå, moät tröôøng hôïp ñieån hình ñeå minh hoaï cho moät vaán ñeà naøo ñoù ñöôïc ñöa ra. Trong caùc

thôøi thuyeát giaûng cuûa ñöùc Phaät ñeàu coù nhöõng hình aûnh thí duï neâu ra ñeå minh hoaï cho giaùo

lyù, phaùp moân tu taäp cuûa Ngaøi. Maët khaùc, khi söû duïng thuû phaùp ngheä thuaät naøy, noäi dung

thuyeát giaûng seõ ñöôïc giaûi baøy cuï theå, baûo ñaûm tính trong saùng, suùc tích vaø ñem laïi hieäu

quaû cao cho ngöôøi nghe.

Baûn kinh Thí duï coù moät traêm thí duï minh hoaï cho moät traêm tröôøng hôïp thuyeát giaûng

neân coù teân goïi baûn kinh nhö theá. Kinh Phaùp Cuù, Ví duï taám vaûi, Ví duï caùi cöa, Ví duï loõi

caây… [xem 122] ñöôïc giôùi nghieân cöùu Phaät hoïc goïi baûn kinh coù daáu aán söû duïng thuû phaùp

ngheä thuaät “thí duï” trong ngoân ngöõ. Khaûo saùt caùc baûn kinh, ta thaáy coù nhieàu thí duï deã

hieåu, gaàn guõi vôùi söï vaät, hieän töôïng xaûy ra, lieân heä tröïc tieáp ñeán ñôøi soáng nhö ngöôøi chaên

boø, hoa laøi (vassika), vaàng traêng, muoãng canh, ruoäng vöôøn, coû caây, hoa laù, taám vaûi, loõi

caây, caùi cöa, khuùc xöông, trôøi ñaát, maët trôøi… Vieäc söû duïng caùc hình aûnh thí duï mang tính

ñaëc tröng laø nhaèm chuyeån hoaù taâm thöùc chuùng sinh ra khoûi vuøng taâm lyù tham saân si. Moãi

lôøi kinh, tieáng keä ñeàu ghi nhaän moät hình aûnh sinh ñoäng, cuï theå ñeå laïi daáu aán taâm linh cho

ngöôøi tieáp nhaän. Thoâng qua moãi hình aûnh thí duï tieâu bieåu, ñöùc Phaät ñeàu göûi gaém ñaïo lyù

thieát thöïc hieän taïi cho con ngöôøi.

Chaúng haïn, baûn kinh Phaùp Cuù [xem 128] ghi “Vôùi gaäy ngöôøi chaên boø, Luøa boø ra baõi

coû. Cuõng vaäy, giaø vaø cheát, Luøa ngöôøi ñeán meänh chung.” (Keä135); “Nhö hoa Vassikaø,

Quaêng boû caùnh uùa taøn. Cuõng vaäy tyø kheo, Haõy giaûi thoaùt tham saân.” (Keä 377); Kinh Trung

Boä, ñöùc Phaät coøn söû duïng nhieàu thí duï khaùc nhau ñeå minh hoaï vaán ñeà ñoaïn taän caùc duïc, tu

tập giải thoaùt. Khi noùi veà caùc duïc heä luî ñôøi soáng, ñöùc Phaät duøng caùc thí duï ñaày hình aûnh

aán töôïng, khieán ngöôøi ta sôï haõi ñeå ñoaïn tröø “Caùc duïc gioáng nhö khuùc xöông, nhö mieáng

thòt, nhö boù ñuoác coû khoâ, nhö hoá than röøng, nhö giaác chieâm bao, nhö vaät duïng, nhö traùi caây

chín, nhö loø thòt, nhö raén hai ñaàu, vui ít khoå nhieàu, naõo nhieàu, nguy hieåm caøng nhieàu hôn.”.

Ñeå chæ cho giaùo phaùp cuûa ñöùc Phaät laø phöông tieän, chöù khoâng phaûi cöùu caùnh thì Phaät duøng

hình aûnh chieác beø ñöa ngöôøi qua soâng, chöù khoâng phaûi thôø phöôïng, mang vaùc…

Traùi vôùi caùc hình aûnh thí duï trong kinh Nguyeân thuûy mang tính hieän thöïc, cuï theå, thì

caùc thí duï trong kinh Ñaïi thöøa chöùa ñöïng trieát lyù uyeân aùo nhaèm minh hoaï cho söï vaän haønh

184

taâm thöùc. Caùc thí duï ñöôïc daãn giaûi chính laø aûnh töôïng cuûa taâm thöùc nhaèm minh hoaï cho

theá giôùi thöïc taïi, duø ñoù laø thöïc taïi aûo aûnh, hay thöïc taïi toaøn chaân. Phaàn lôùn, caùc aûnh töôïng

thí duï khoâng phaûi laø aûnh töôïng cuï theå, hieän thöïc, maø ñoâi khi khoâng coù thöïc trong ñôøi

thöôøng. Do ñoù, thí duï cuõng ñöôïc xem nhö laø aån duï, chuùng dung nhieáp vaøo nhau, taùc thaønh

nhöõng bieåu hieän cuûa taâm thöùc, vôùi yù nghóa sieâu nghieäm. Ngöôøi ñoïc phaûi chuyeân chuù baèng

söï tröïc caûm taâm linh ñeå tieáp nhaän. Caâu chuyeän Muïc Lieân cöùu meï trong kinh Vu Lan boàn

laø thí duï ñieån hình. Toân giaû Muïc Lieân bieát meï ñoaï ñòa nguïc, chòu caûnh ñoùi khaùt. Ngaøi vaän

thaàn thoâng xuoáng ñòa nguïc daâng côm cho meï, côm chöa ñeán mieäng baø Thanh Ñeà thì cheùn

côm trong tay baø ñaõ hoaù thaønh than löûa. Böôùc qua caùc döõ lieäu lòch söû hieän thöïc thì caâu

chuyeän naøy laø thí duï vaø aån duï ñaëc saéc, phoâ baøy ngoïn löûa duïc voïng thieâu ñoát theá giôùi hieän

thöïc khaùch quan, hoaù thaønh hoaû nguïc. Taát nhieân, hoaû nguïc vaø than löûa chæ laø coù maët ñoái

vôùi ai ñang soáng vôùi taâm thöùc duïc voïng, khaùt aùi.

Kinh Phaùp Hoa coù ñeán 9 duï: duï Nhaø löûa (Phaåm Thí duï 3), duï chaøng Cuøng töû (Phaåm

Tín giaûi thöù 4), duï Coû thuoác (Phaåm Döôïc thaûo thöù 5), duï Hoaù thaønh (Phaåm Hoaù thaønh duï

thöù 7), duï Coät Chaâu cheùo aùo (Phaåm Nguõ Baù ñeä töû thoï kyù thöù 8), duï Cao Nguyeân ñaøo gieáng

(Phaåm Phaùp sö thöù 10), duï Vieân Minh Chaâu trong buùi toùc (Phaåm An laïc haïnh thöù 14), duï

Cha treû con giaø (Phaåm Tuøng Ñòa Doõng xuaát thöù 15), duï Vò löông y (Phaåm Nhö Lai thoï

löôïng thöù 16). [xem 133], Trong ñoù, phaåm Thí duï chöùa noäi dung tieâu bieåu, coù giaù trò veà thuû

phaùp ngheä thuaät naøy. Phaåm keå veà moät tröôûng giaû giaøu coù sôû höõu moät toaø nhaø lôùn nhöng

chæ coù moät loái ra. Con caùi oâng ñang vui chôi trong ñoù, nhöng phuùt choác ngoâi nhaø boác chaùy.

Caùc con oâng maõi vui chôi, khoâng heà hay bieát. OÂng phaûi duøng caùc xe deâ, xe höôu, xe traâu

ñeå duï caùc con oâng ra khoûi. Ngoâi nhaø löûa ôû ñaây laø ngoâi nhaø taâm thöùc maø chuùng sinh truù

nguï, noù ñang thieâu ñoát bôûi caùc ham muoán, nhu caàu cuûa voïng taâm ñieân ñaûo. Caùc ngöôøi con

cuûa oâng ñang vui chôi trong ngoâi nhaø löûa maø khoâng hay bieát, ngoâi nhaø ñang boác chaùy duï

cho chuùng sinh ñang bò sinh, giaø, beänh, cheát ñoát chaùy. Tröôûng giaû duøng ba xe ñeå duï cho

chuùng sinh ra khoûi nhaø löûa laø Phaät duøng ba thöøa Thanh vaên, Duyeân giaùc, Phaät thöøa ñeå daãn

daét chuùng sinh ra khoûi luaân hoài. Ñieåm ñaëc tröng cuûa thuû phaùp thí duï maø Phaät dieãn giaûi

trong kinh ñieån maø ta khaûo saùt treân ñöôïc Phaät keát caáu theo moái quan heä nhaân quaû khaùch

185

quan, trong trieát lyù nhaân sinh, cuõng nhö trong ñôøi soáng thöïc. Vieäc söû duïng thuû phaùp ngheä

thuaät thí duï ñeå dieãn ñaït chaân lyù thì chaân lyù caøng hieån loä maø con ngöôøi coù theå thaáu ñaït.

Tieáp bieán ñaëc tröng thuû phaùp ngheä thuaät naøy, caùc taùc giaû cuûa Thieàn phaùi cuõng ñaõ söû

duïng nhöõng thí duï tieâu bieåu cuûa kinh ñieån Phaät giaùo vaøo trong caùc taùc phaåm moät caùch linh

hoaït, sinh ñoäng ñeå dieãn ñaït nhöõng noäi dung Thieàn lyù, trieát lyù nhaân sinh. Trong Khoaù hö luïc

Traàn Thaùi Toâng ñaõ thí duï sinh, laõo, beänh, töû cuûa con ngöôøi vôùi boán nuùi. Nuùi thöù nhaát laø

töôùng sinh; nuùi thöù hai laø töôùng giaø; nuùi thöù ba laø töôùng beänh; nuùi thöù tö laø töôùng söï cheát vaø

con ngöôøi phaûi vöôït qua boán nuùi baèng söï chuyeån hoaù taâm thöùc. Ñoïc baøi Phoå thuyeát Töù sôn

môùi thaáy caùc thí duï ñöôïc dieãn ñaït baèng buùt phaùp taû thöïc, loâi cuoán ngöôøi ñoïc baèng caùc hình

aûnh sinh ñoäng. Hay trong baøi Thuï giôùi luaän, Traàn Thaùi Toâng khuyeán caùo moïi ngöôøi phaûi

thöïc neáp soáng höôùng thöôïng baèng caùch thöïc thi giôùi haïnh laø thöïc thi taâm ñöùc. Caùc thí duï

maø taùc giaû söû duïng heát söùc cuï theå, aán töôïng ñöôïc dieãn ñaït qua caùc hình aûnh thí duï sinh

ñoäng ñeå ngöôøi ñoïc thaáy roõ vai troø vieäc giöõ giôùi ñeå thaønh töïu coâng ñöùc giaûi thoaùt: “Giôùi nhö

bình ñòa, vaïn thieän toøng sinh. Giôùi nhö löông y, naêng lieäu chuùng beänh. Giôùi nhö minh chaâu,

naêng phaù hoân aùm. Giôùi nhö thuyeàn phieät, naêng ñoä khoå aûi. Giôùi nhö anh laïc, trang nghieâm

phaùp thaân.” [333, 81] (H 236) (Giôùi nhö maët ñaát baèng, moïi ñieàu thieän töø ñoù sinh ra. Giôùi

nhö thaày thuoác gioûi chöõa ñöôïc caùc beänh. Giôùi nhö haït minh chaâu, phaù vôõ moïi toái taêm. Giôùi

nhö thuyeàn beø vöôït qua beå khoå. Giôùi nhö chuoãi ngoïc laøm phaùp thaân trang nghieâm.) [333,

82].

Phöông thöùc giöõ giôùi theo Traàn Thaùi Toâng laø haønh saùm hoái ñeå taåy röûa thaân taâm,

höôùng taâm thanh tònh tröôùc buïi baëm cuoäc ñôøi, vì theá oâng ví von vieäc haønh trì saùm hoái nhö

vieäc taåy röûa chieác aùo nhô baån “Nhö baùch nieân caáu y, khaû ö nhaát nhaät caùn linh tieân tònh. Nhö

thò baùch thieân kieáp trung sôû taäp chö baát thieän nghieäp, dó Phaät löïc coá, thieän thuaän tö duy, khaû

ö nhaát nhaät thôøi taän naêng tieâu dieät daõ.” [333, 156] (H 237). (Nhö chieác aùo baån haøng traêm

naêm coù theå giaët saïch trong moät ngaøy. Cuõng theá, nhöõng nghieäp aùc tích tuï haøng traêm nghìn

kieáp, nhôø söùc Phaät vaø söï tö duy thuaän thieän maø coù theå tieâu tröø trong moät ngaøy, moät phuùt.)

[333, 157]. Traàn Thaùi Toâng, Tueä Trung coøn duøng thí duï “hoaû traïch” (nhaø löûa) thieâu ñoát

sinh maïng con ngöôøi; “aùi haø” (soâng aùi) ñeå nhaán chìm moïi caù theå chuùng sinh trong bieån caû

sinh töû “Tröôøng vi hoaû traïch phanh tieân; vónh bò aùi haø moät nòch.” (Khaûi baïch) [333, 165] (H

238). Con ngöôøi caàn tænh thöùc ñeå böôùc ra khoûi theá giôùi khoå ñau.

186

Ñeå dieãn ñaït thaân phaän con ngöôøi thaät mong manh tröôùc côn loác voâ thöôøng, caùc taùc

giaû cuûa Thieàn phaùi duøng nhieàu hình aûnh thí duï cuï theå ñeå ñaùnh ñoäng taâm thöùc böøng tænh.

Traàn Thaùi Toâng thì giaûi baøy “Thaân nhö baêng kieán hieän, Meänh töï chuùc ñöông phong.” (Sô

nhaät voâ thöôøng keä) [333, 172] (H 239) (Thaân nhö baêng gaëp naéng trôøi, Meänh töïa ngoïn ñeøn

tröôùc gioù.) [333, 173]; Tueä Trung thì khaéc hoaï hình aûnh “Thaân nhö huyeãn kính nghieäp nhö

aûnh, Taâm nhöôïc thanh phong tính nhöôïc boàng.” (Vaïn söï nhö quy) [333, 248] (H 240)

(Thaân nhö göông aûo, nghieäp nhö boùng, Taâm töïa gioù laønh, tính töïa boàng.) [333, 249]; Traàn

Thaùnh Toâng cho raèng “Sinh nhö tröôùc sam, Töû nhö thoaùt khoá.” (Sinh töû) [333, 415] (H

241) (Soáng nhö maëc aùo vaøo, Cheát nhö truùt boû quaàn ra.) [333, 416]; Traàn Nhaân Toâng nhìn

vaïn vaät huyeãn hoaù, voâ thöôøng voâ ngaõ, keå caû thaân maïng con ngöôøi, töïa nhö “boït beå” “Vaïn

söï giai khoâng, Töïa döôøng boït beå.” (Ñaéc thuù laâm tuyeàn thaønh ñaïo ca) [333, 534] (N 242) …

Coøn nhieàu thí duï khaùc ñöôïc dieãn ñaït trong töù thô cuûa caùc taùc giaû Thieàn phaùi. Huyeàn

Quang khi ngaém nhìn chuøa Dieân Höïu, chieâm nghieäm cuoäc ñôøi voán bieán chuyeån khoâng

ngöøng, vaïn phaùp laø duyeân sinh neân tröïc nhaän voâ thöôøng maø taàm nhìn môû roäng, chuyeån töø

caùi nhìn trong coõi traàn tuïc sang caùi nhìn Phaät hoaù. Caùc hình aûnh thí duï söû duïng trong thô

Huyeàn Quang thaät aán töôïng vôùi nhöõng gam maøu soáng ñoäng vöøa bieåu ñaït tính chuyeån

ñoäng lieân tuïc, nhöng cuõng cuõng theå hieän tính tónh laëng döûng döng “… Nguyeät saéc nhö ba

phong thuï ñan. Xi vaãn ñaûo mieân phöông kinh laõnh, Thaùp quang song tró ngoïc tieâm haøn. Vaïn

duyeân baát nhieãu thaønh giaø tuïc, Baùn ñieåm voâ öu nhaõn phoùng khoan. Tham khaáu thò phi bình

ñaúng töôùng, Ma cung Phaät quoác baûo sinh quan.” (Dieân Höïu töï) [333, 704] (H 243) (… AÙnh

traêng nhö soùng, caây phong laù ñoû. Boùng xi vaãn naèm nguû ngöôïc döôùi maët hoà nhö taám göông

vuoâng laïnh giaù, Hai ngoïn thaùp ñöùng song song nhö ngoùn tay ngoïc reùt buoát. Muoân vaøn nhaân

duyeân khoâng vöông vaán laø böùc thaønh che nieàm tuïc. Khoâng lo laéng chuùt gì neân taàm maét môû

roäng. Hieåu thaáu yù nghóa cuûa thuyeát phaûi traùi ñeàu nhö nhau, Thì xem cung ma coù khaùc gì

nöôùc Phaät.) [333, 704].

Tröôøng hôïp coù vò thieàn sinh ñaët caâu hoûi “baäc tu haønh coøn rôi vaøo nhaân quaû nöõa

khoâng?”. Baèng caùch neâu thí duï ñieån hình, Traàn Nhaân Toâng ñaõ traû lôøi: “Khaåu töï huyeát boàn

a Phaät Toå, Nha nhö kieám thuï chaûy Thieàn laâm. Nhaát trieâu töû nhaäp A - tyø nguïc, Tieåu saùt nam

voâ Quan Theá AÂm.” [333, 495] (H 244) (Mieäng nhö boàn huyeát cheâ bai Phaät, Raêng töïa caây

göôm boå cöûa Thieàn. Moät sôùm cheát roài sa ñòa nguïc, Nöïc cöôøi “Boà taùt” nieäm huyeân thuyeân.)

187

[333, 496]. Coøn Tueä Trung thì xem cuoäc ñôøi giaøu sang nhö maây boùng noåi; naêm thaùng nhö

boùng ngöïa löôùt ngang “Ñoát ñoát phuø vaân heà phuù quyù, Hu hu quaù khích heà nieân quang.”

(Phoùng cuoàng ngaâm) [333, 279] (H 245), hay “Ngaõ nhaân töï loä dieäc töï söông, Phaøm Thaùnh

nhö loâi dieäc nhö ñieän. Coâng danh phuù quyù ñaúng phuø vaân, Thaân theá quang aâm nhöôïc phi

tieãn.” (Phaøm Thaùnh baát dò) [333, 285] (H 246) (Ta vaø ngöôøi nhö moùc nhö söông, Phaøm vaø

Thaùnh nhö saám cuõng nhö chôùp. Coâng danh vaø giaøu sang nhö maây noåi, thaân theá vaø thaùng

naêm, töïa muõi teân bay.” [333, 285 - 286]. Töø caùi nhìn ñoù, Tueä Trung khaùi quaùt hoaù “Quang

aâm löu thuyû, Phuù quyù phuø vaân. Phong hoaû taùn thì, Laõo thieáu thaønh traàn.” (Tröõ töø töï caûnh

vaên) [333, 295] (H 247) (Ngaøy thaùng nhö nöôùc troâi, Giaøu sang nhö maây noåi. Khi gioù löûa tan

ñi, Thì treû, giaø thaønh buïi.” [333, 297]…

Nhìn chung, caùc thí duï kinh ñieån noùi treân ñöôïc caùc taùc giaû Thieàn phaùi tieáp bieán moät

caùch thieän xaûo ñeå khi ñöa vaøo taùc phaåm thô vaên trôû thaønh nhöõng caâu vaên, caâu thô sinh

ñoäng, hình aûnh ñaày saéc maøu lieân töôûng ñeán ñôøi soáng thieát thöïc. Nhôø vaäy, ngöôøi ñoïc coù theå

tröïc nhaän chaân lyù vôùi tính thaåm myõ cuûa noù. Taát caû ñaõ goùp phaàn neân thaønh töïu veà vieäc söû

duïng thuû phaùp thí duï trong taùc phaåm vaên hoïc Phaät giaùo Thieàn toâng, song haønh vôùi caùc thuû

phaùp ngheä thuaät khaùc nhö bieåu töôïng – öôùc leä, nghòch ngöõ, maø ta seõ khaûo saùt tieáp.

3.3.4. Bieåu töôïng - öôùc leä

Bieåu töôïng – öôùc leä laø nhöõng thuû phaùp ñöôïc ñöùc Phaät thöôøng söû duïng trong caùc thôøi

thuyeát giaùo vaø ghi trong caùc baûn kinh Ñaïi thöøa nhieàu hôn laø ôû caùc baûn kinh Nguyeân thuyû.

Bieåu töôïng thöôøng ñöôïc hieåu laø bieåu töôïng cho caùi gì khaùc noù, chöù khoâng phaûi laø chính noù.

Ví duï, trong caùc baûn kinh thöôøng noùi ñeán “Hoaû traïch” (Nhaø löûa) laø noùi ñeán söï baát an, khoå

naõo do duïc voïng ñoát chaùy taát caû. Nhö vaäy “Nhaø löûa” bieåu töôïng cho “Tam giôùi baát an, do

nhö hoaû traïch.” (H 248) (Ba coõi khoâng an, ví nhö nhaø löûa.) maø kinh Phaùp Hoa dieãn ñaït.

Hay trong kinh Baùt Nhaõ, baûn kinh coù noäi dung toång keát giaùo nghóa thöôïng thöøa maø Phaät töû

thöôøng tuïng khi keát thuùc moät buoåi haønh leã, coù moät caâu linh ngöõ “Gateù, Gateù, Paragateù,

Parasamgateù, Bodhi svaha!”(Yeát ñeá, yeát ñeá, Ba la yeát ñeá, Ba la taêng yeát ñeá, Boà ñeà taùt baø

ha!) (Ñi qua, ñi qua, ñi qua bôø beân kia, ñaõ ñi qua ñeán bôø beân kia!). ÔÛ ñaây, khaùi nieäm “Bôø

beân kia” bieåu töôïng cho ngöôøi thöïc taäp ñôøi soáng taâm linh ñaõ ñeán bôø beân kia sinh töû…

188

Coøn nhieàu bieåu töôïng quen thuoäc thöôøng ñöôïc tuïng ñoïc trong ñôøi soáng haøng ngaøy

qua caùc baûn kinh vaên. Hình aûnh “con thuyeàn” trong caùc baûn kinh khoâng coøn coù nghóa laø

chieác thuyeàn nöõa maø trôû thaønh bieåu töôïng cho “caùc phaùp phöông tieän”(nhö kinh ñieån, caùc

ñieàu kieän tu taäp caàn thieát). Trong kinh Xaø duï, Phaät daïy “Giaùo phaùp laø con thuyeàn ñeå ñöa

ngöôøi sang soâng”. Khi ñaõ sang soâng, con thuyeàn phaûi ñöôïc ñeå laïi. Theá gian laø con thuyeàn,

haõy ñi qua treân noù chöù khoâng phaûi tieác nuoái oâm laáy noù… Nhöng quen thuoäc nhaát vaãn laø

“hoa sen”, bieåu töôïng cho ñöùc Phaät, chaân lyù. Baûn kinh Taêng Chi boä ghi laïi caâu chuyeän nhö

sau “Moät ñoä, coù moät tu só AÁn Ñoä giaùo nhìn thaáy daáu chaân cuûa Phaät in döôùi caùt coù nhöõng daáu

hieäu laï thöôøng, neân oâng ñeán gaàn Phaät hoûi raèng “Phaûi chaêng Ngaøi laø Deva (chö Thieân)?

Phaûi chaêng Ngaøi laø Gandabha (Caøn - thaùc - baø)? Phaûi chaêng Ngaøi laø quyû Yaksa (Daï xoa)?

Phaûi chaêng Ngaøi laø ngöôøi?”. Vôùi nhöõng caâu hoûi treân Phaät traû lôøi laø khoâng? Tu só hoûi tieáp

“Vaäy Ngaøi laø ai?”. Phaät traû lôøi “Nhö hoa sen ñeïp ñeõ vaø deã thöông, Khoâng caáu nhieãm buøn

nhô, nöôùc ñuïc. Cuõng vaäy, ôû giöõa choán buïi traàn, Ta khoâng vöôùng chuùt buøn nhô. Nhö vaäy, Ta

laø Phaät.” [126, 37]. Theá neân, “Hoa sen laø Phaät, Phaät laø hoa sen.”. Coù leõ ñaây laø cô sôû maø

sau naøy hình thaønh boä kinh Dieäu Phaùp Lieân hoa, töùc laø vua caùc kinh trong heä thoáng kinh

taïng Ñaïi thöøa. Bieåu töôïng hoa sen töôïng tröng cho Phaät vaø Phaät tính cuûa chuùng sinh.

Ngoaøi ra caùc bieåu töôïng “ngoâi nhaø”, “queâ nhaø”, “maõ yù”, “taâm vieân”, “ñoàng töû”… xuaát hieän

khaù nhieàu trong caùc baûn kinh thoâng duïng.

Trong quaù trình saùng taùc, caùc taùc giaû cuûa Thieàn phaùi ñaõ tieáp bieán caùc thuû phaùp ngheä

thuaät bieåu töôïng kinh ñieån Phaät giaùo vaøo trong taùc phaåm cuûa mình. Söï vaän duïng caùc bieåu

töôïng Phaät giaùo ñöôïc xem nhö laø thuû phaùp ngheä thuaät khaù ñaëc saéc. Taàn soá xuaát hieän khaù

cao vaø vieäc söû duïng khaù nhieàu bieåu töôïng khaùc nhau, chöùng toû caùc taùc giaû ñaõ coù chuû yù roõ

raøng. Moãi bieåu töôïng ñöôïc söû duïng ít nhaát laø hai laàn, thaäm chí coù bieåu töôïng leân ñeán baûy

hoaëc taùm laàn trong toång soá caùc ñôn vò taùc phaåm saùng taùc cuûa caùc taùc giaû. Hieän töôïng naøy

cho thaáy khaû naêng tieáp bieán thuû phaùp caùc bieåu töôïng Phaät giaùo trôû thaønh caùch dieãn ñaït höõu

hieäu nhaát, taïo aán töôïng lôùn trong loøng ngöôøi ñoïc. Töø yù nghóa mang tính töôïng tröng khi ñi

vaøo taùc phaåm, caùc bieåu töôïng ngoân ngöõ kinh vaên trôû thaønh tính öôùc leä ñeå bieåu thò ñieàu gì

ñoù mang giaù trò giaûi thoaùt taâm linh. Ta coù theå baét gaëp “gia” (nhaø), “gia höông” (queâ nhaø),

“maõ yù, taâm vöông” (yù ngöïa, loøng vöôïn), “voâ khoång ñòch” (saùo khoâng loã), “voâ huyeàn caàm”

(ñaøn khoâng daây), “ñaû ngoaõ toaøn quy” (duøi ruøa ñaäp ngoùi), “taùc vuõ thieát nöõ” (coâ gaùi saét nhaûy

189

muùa), “ñaû coå moäc nhaân” (chaøng ngöôøi goã ñaùnh troáng), “thaïch nöõ xuy taát laät” (coâ gaùi ñaù

thoåi oáng taát laät),… trong taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi khi tieáp caän chuùng.

Vieäc söû duïng caùc bieåu töôïng naøy xeùt veà phöông dieän ngheä thuaät thì nhöõng hình aûnh

cuûa caùc ngoân töø naøy raát soáng ñoäng, taïo ra söï lieân töôûng, söï caûm xuùc. Noù vöôït ra khoûi tö

duy dieãn ñaït thoâng thöôøng, ñeå roài sau ñoù ngöôøi ñoïc phaûi thaâm nhaäp chuùng baèng söï tröïc

nghieäm taâm linh cuûa theá giôùi thöïc taïi vaø theá giôùi ngheä thuaät. Ñaây laø sôû tröôøng cuûa caùc taùc

giaû Thieàn phaùi, baûn thaân hoï laø nhöõng thieàn gia chöùng ñaïo kieâm nhaø thô, nhaø vaên khi saùng

taùc vôùi nguoàn caûm höùng chöùng ngoä vieân dung. Hôn nöõa muïc ñích cuûa vieäc söû duïng thuû

phaùp naøy laø nhaèm khai thò “tri kieán Phaät”, töùc laø caùi thaáy bieát chaân thöïc cuûa con ngöôøi

theo chieàu höôùng giaùc ngoä. Do khoâng theå trình baøy tröïc tieáp Phaät tri kieán, caùc taùc giaû

Thieàn phaùi ñaõ choïn phöông thöùc dieãn ñaït baèng ngoân ngöõ thoâng qua thuû phaùp ngheä thuaät

bieåu töôïng. Ñeå ngöôøi ñoïc deã daøng laøm suïp ñoå chöôùng ngaïi ñoù, thuû phaùp ngheä thuaät naøy

ñöôïc vaän duïng moät caùch thieän xaûo nhaèm ñaùnh thöùc giaùc tính ngöôøi ñoïc tieáp caän taùc phaåm

moät caùch deã daøng, thoâng qua yù nghóa bieåu tröng vaø mang tính öôùc leä cuûa noù. Ta haõy phaân

tích moät vaøi bieåu töôïng heát söùc quen thuoäc qua taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi noùi treân ñeå thaáy

heát yù nghóa giaù trò bieåu tröng vaø tính öôùc leä khi ñöa vaøo taùc phaåm.

Thí duï “Hoa sen nôû trong loø löûa” (Lieân hoa phaùt trung) (H 249) laø bieåu töôïng ñöôïc

caùc taùc giaû Thieàn phaùi söû duïng boán laàn trong caùc taùc phaåm cuûa hoï. “Nhaát ñoaù hoàng loâ hoaû

lyù lieân.” (H 250) (Trong loø löûa ñoû moät boâng sen) [333, 273] laø caâu thô ñöôïc dieãn ñaït baèng

thuû phaùp ngheä thuaät bieåu töôïng ñöôïc vaän duïng vaøo trong taùc phaåm Phaät Taâm ca cuûa Tueä

Trung. Hoa sen bieåu tröng cho Phaät, Phaät laø hoa sen. Hoa sen coøn bieåu tröng cho söï voâ

nhieãm, voâ uyù, thanh tònh giaûi thoaùt maø caùc kinh ñeà caäp. Trong thöïc teá, hoa sen sinh soáng

trong ñaàm laày, hoà ao gaàn buøn nhöng vaãn vöôn leân nôû hoa thôm ngaùt. Chính vì leõ ñoù, veà

maët toân giaùo vaø xaõ hoäi, hoa sen bieåu tröng cho con ñöôøng nhaäp theá sinh ñoäng cuûa Phaät

giaùo, tuy soáng trong cuoäc ñôøi phaøm tuïc nhöng khoâng heà bò nhieãm söï xaáu xa cuûa cuoäc ñôøi.

Hay noùi khaùc hôn, lìa ñôøi thì khoâng coù söï giaûi thoaùt, lìa buøn thì khoâng coù hoa sen. Loø löûa

hoàng töôïng tröng cho caûnh giôùi thoáng khoå, huyû dieät. Tueä Trung duøng bieåu töôïng “hoa sen

nôû trong loø löûa” haøm yù thanh tònh giaûi thoaùt trong ñoâi maét ngöôøi giaùc ngoä ôû nôi coõi traàn,

khoác lieät vaø noùng boûng.

190

Hay “Nöông sinh dieän” (H 251) (Göông maët ngöôøi meï) laø bieåu töôïng ñöôïc söû duïng

ba laàn trong taùc phaåm cuûa caùc taùc giaû Thieàn phaùi. Trong baøi An ñònh thôøi tieát, Tueä Trung

vieát “A thuyø hoäi ñaéc nöông sinh dieän, Thuyû tín nhaân thieân toång giaû danh.” [333, 246] (H

252) (Khuoân traêng ngöôøi meï ai hay bieát, Trôøi noï ngöôøi kia thaûy giaû danh.) [333, 246]. Boä

maët tröôùc khi ta hieän höõu ôû ñôøi, chính laø baûn lai dieän muïc, xöa nay ai cuõng coù ñaày ñuû. Coù

theå noùi “baûn lai dieän muïc” voán khoâng meâ, khoâng ngoä, maø hieän ra taâm tính, moïi ngöôøi voán

coù, khoâng dö khoâng thieáu. Saùch Phaùp Baûo ñaøn kinh ghi caâu traû lôøi Hueä Naêng veà vaán ñeà

naøy cho thöôïng toaï Hueä Minh “Khoâng nghó ñieàu thieän, khoâng nghó ñieàu aùc, chính ngay luùc

ñoù laø baûn lai dieän muïc cuûa thöôïng toaï Minh.” [131, 19]. Vaø nhö theá “Nöông sinh dieän” trôû

thaønh bieåu töôïng laø “Baûn lai dieän muïc - Khuoân maët xöa nay”, laø “Ngöôøi meï Ñaïo, laø thöïc

taïi chaân nhö, aùnh saùng trí tueä” ñöôïc dieãn giaûi trong kinh Phaät. Töông töï, trong baøi “Vua

Taâm”, Tueä Trung cuõng vieát “Duïc thöùc giaù ban chaân dieän muïc, Ha ha nhaät ngoï đả tam

canh.” [333, 237] (H 253) (Muoán bieát ñaâu laø khuoân maët thöïc, Giöõa tröa nguû tít ñeán canh

ba.) [333, 237]. Roõ raøng, göông maët thaät cuûa con ngöôøi chæ hieån loä khi döøng baët caùc voïng

nieäm, taâm thöùc an ñònh töï taïi giöõa baàu trôøi meânh moâng, qua côn nguû say noàng chaúng bieát

trôøi ñaát laø gì?

Phoùng taàm nhìn sang Traàn Thaùnh Toâng, ta thaáy cuõng coù hai baøi thô söû duïng thuû

phaùp ngheä thuaät bieåu töôïng naøy. Göông maët meï ñöôïc hieån loä qua baøi thô Ñoäc Ñaïi Tueä

ngöõ luïc höõu caûm. Dung nhan meï ñöôïc nhaän daïng “Ñaû ngoaõ toaøn quy tam thaäp nieân, Kyû hoài

haõn xuaát vò tham Thieàn. Nhaát trieâu thöùc phaù nöông sinh dieän, Tî khoång nguyeân lai moät baùn

bieân.” [333, 405] (H 254) (Ñaäp ngoùi duøi ruøa ba chuïc nieân, Moà hoâi öôùt ñaãm bôûi tham Thieàn.

Moät mai nhìn thaáu dung nhan meï, Môùi bieát khuoân traêng khuyeát moät beân) [333, 405]. Nhö

vaàng traêng troøn toaû chieáu khaép nôi, cuõng vaäy göông maët meï xöa nay (baûn theå) laø theá.

Hình aûnh “khuyeát moät beân” trong baøi thô chæ laø söï caùch ñieäu, öôùc leä cuûa caùi nhìn ngöôøi hoïc

ñaïo ngaøy hoâm qua, so vôùi ngaøy hoâm nay khi ñoái dieän vôùi göông maët ngöôøi meï giaûi thoaùt

vónh haèng. Nhìn thaät saâu vaøo göông maët meï, trong baøi Töï thuaät, oâng vieát “Nhaän ñaéc baûn

lai chaân dieän muïc, Ñaùo ñaàu haø xöù baát höu höu.” [333, 406] (H 255) (Nhaän ñöôïc khuoân

traêng nhö noù coù, Ñeán ñaâu maø chaúng thaáy hoàn nhieân) [333, 407]. ÔÛ ñoù, con ngöôøi soáng hoàn

nhieân, gaûy ñaøn khoâng ñieäu, nghe ñöôïc khuùc nhaïc loøng giaùc ngoä, beân gioù thoâng ngaøn vuùt

191

thoåi khi thaáy roõ göông maët xöa nay cuûa meï. Ñieàu naøy cho ta thaáy, coù moät söï ñoàng ñieäu

giöõa Traàn Thaùi Toâng vaø Tueä Trung, cuõng nhö caùc taùc giaû Thieàn phaùi khaùc, töø caùch nhìn

thaåm myõ veà baûn theå giaûi thoaùt, cho ñeán caùch söû duïng thuû phaùp ngheä thuaät bieåu töôïng

mang tính bieåu tröng vaø öôùc leä hoaù. Ta chaúng ngaïc nhieân gì veà hai caâu thô maø Traàn

Thaùnh Toâng vieát ñeå traû lôøi cho Tueä Trung khi nhaø vua laâm beänh “Vieâm vieâm thöû khí haõn

thoâng thaân, Vò taèng caùn ngaõ nöông sinh khoaù.” (Ñaùp Tueä Trung Thöôïng só) [333, 417] (H

256) (Khí noùng noàng nöïc laøm cho moà hoâi toaùt ñaàm mình, Nhöng chöa heà öôùt ñöôïc caùi khoá

cuûa ngöôøi meï sinh ra.) [333, 417]. Vaäy laø töø nöông sinh dieän ñeán nöông sinh khoaù, con

ñöôøng tieáp caän theá giôùi chaân nhö ñaõ ñònh hình neân thaåm myõ Thieàn toâng ñöôïc hieån baøy

döôùi ngoøi buùt cuûa caùc taùc giaû Thieàn phaùi Truùc Laâm.

Taïi ñaây, vieäc söû duïng thuû phaùp ngheä thuaät bieåu töôïng trong töøng taùc phaåm cuï theå,

nhaát laø caùc bieåu töôïng ñöôïc trình baøy nhieàu laàn, töï thaân bieåu töôïng khoâng chæ coù yù nghóa

bieåu tröng caùi gì ñoù nöõa, maø noù coøn mang tính öôùc leä hoaù cao. Veà maët nhaän thöùc luaän, öôùc

leä ñöôïc xem nhö laø moät daáu hieäu chung cuûa moïi phaûn aùnh ngheä thuaät, laøm noåi baät söï

khoâng ñoàng nhaát cuûa hình töôïng ngheä thuaät vaø khaùch theå cuûa noù. Veà maët thaåm myõ, öôùc leä

ñöôïc xem nhö laø thuû phaùp mieâu taû, theo ñoù coù söï coá yù laøm loä lieãu khaùc ñi söï gioáng thöïc.

Ñaây môùi chính laø haøm nghóa cuûa khaùi nieäm “öôùc leä” naûy sinh do chuyeån hoaù haøm nghóa

thöù nhaát ñeå ngöôøi ñoïc nhaän ra thuû phaùp ngheä thuaät ñöôïc khaùm phaù nhö laø phöông thöùc

thaåm myõ, nhaèm taïo ra söùc haáp daãn ñoái vôùi taùc phaåm. Caùc taùc giaû cuûa Thieàn phaùi ñaõ söû

duïng thuû phaùp ngheä thuaät naøy nhaèm dieãn ñaït theá giôùi chöùng ngoä qua tính öôùc leä cuûa caùc

bieåu töôïng töø theá giôùi thöïc taïi.

3.3.5. Nghòch ngöõ

Thuû phaùp ngheä thuaät nghòch ngöõ ñöôïc söû duïng qua caùc töø ngöõ, hình aûnh, gioïng ñieäu,

saéc thaùi ngoân ngöõ trong taùc phaåm thô vaên cuûa Thieàn phaùi ñöôïc xem nhö laø ñaëc tröng cuûa

ngoân ngöõ Phaät giaùo Thieàn toâng noùi chung, khoù maø laãn loän baát cöù loaïi hình ngoân ngöõ naøo

khaùc. ÔÛ chöông 2, muïc Phöông thöùc haønh Thieàn qua thoaïi ñaàu, coâng aùn, chuùng toâi trình

baøy töông ñoái khaù roõ veà caùch dieãn ñaït nghòch ngöõ - phi logíc cuûa caùc thieàn sö veà noäi dung

yeáu chæ haønh Thieàn cho caùc thieàn sinh tham vaán. Theo ñoù, muïc ñích cuûa vieäc haønh Thieàn

laø tröïc chæ chaân taâm, kieán tính thaønh Phaät. Ñeå ñaït yeáu chæ Thieàn, nguyeân taéc cô baûn ñaàu

192

tieân laø daùn chaët taâm treân ñoái töôïng, töø ñoù quaùn chieáu cho ñeán khi böøng vôõ vaø lónh hoäi. Hai

laø, yeáu tính cuûa Thieàn laø tröïc chæ, ñaõ tröïc chæ thì khoâng caàn giaûi baøy cuï theå, neáu coù giaûi baøy

thì khoâng theå dieãn ñaït heát chaân lyù töï mình chöùng ngoä cho ngöôøi khaùc naém baét.

Tö duy cuûa con ngöôøi coù khaû naêng dieãn ñaït qua ngoân ngöõ. Tuy nhieân, ngoân ngöõ

cuõng coù tính giôùi haïn cuûa noù. Nhöng ngoân ngöõ laïi laø phöông tieän truyeàn ñaït, trong tröôøng

hôïp cuï theå, caùc thieàn gia chæ tham gia gôïi yù, höôùng daãn, ñaùnh thöùc; phaàn coøn laïi laø daønh

cho ngöôøi hoïc Thieàn töï lónh hoäi chaân lyù theo tinh thaàn “dó taâm truyeàn taâm”. Coù theå noùi ñaây

laø toân chæ cuûa Thieàn maø noù quy ñònh caùch bieåu ñaït cuûa thô vaên Thieàn noùi chung vaø cuûa

Thieàn phaùi noùi rieâng. Söû duïng thuû phaùp nghòch ngöõ, phi logíc trôû neân höõu duïng trong caùch

dieãn ñaït yeáu chæ Thieàn ñeå ngöôøi tham vaán laáy ñoù laøm ñeà taøi ñeå “daùn chaët taâm treân ñoái

töôïng” roài quaùn chieáu söï thaät caùc phaùp. Taïi ñaây, ngöôøi hoïc ñaïo Thieàn töï böôùc ra khoûi theá

giôùi tö duy höõu ngaõ cuûa nhöõng traät töï quy ñònh theo loái tö duy logíc, lyù tính dieãn tieán trong

tinh thaàn phaù chaáp ñònh kieán, coâng öôùc coù saün maø chöùng ñaït chaân lyù. Chính nhöõng coâng

aùn, thoaïi ñaàu trong caùc theå loaïi vaên hoïc Thieàn ñöôïc dieãn ñaït baèng moät ngoân ngöõ, hình

aûnh, saéc thaùi, gioïng ñieäu, caáu truùc nghòch ngöõ, phi lyù, coù laém khi trôû neân bí hieåm maø caùc

thieàn gia ñöa ra laïi khieán ngöôøi hoïc Thieàn ñi ñeán söï tröïc caûm taâm linh, sau ñoù laø söï lónh

hoäi vôùi moät kieán giaûi minh baïch nhaát.

Cho neân, töø laâu thuû phaùp naøy ñaõ ñöôïc caùc thieàn sö Trung Hoa vaän duïng ñöa vaøo

trong caùc phaåm Thieàn hoïc nhö Ngöõ luïc, Nieâm tuïng keä, Tuïng coå qua caùc coâng aùn, thoaïi ñaàu.

Theo Chang Chen Chi trong cuoán Thieàn ñaïo tu taäp thì maõi ñeán gaàn cuoái ñôøi Toáng ôû Trung

Hoa vaøo theá kyû XI, loái tham Thieàn thoaïi ñaàu môùi ñöôïc phoå bieán roäng raõi laø nhôø coâng lao

cuûa thieàn sö Toâng Caûo (1089 - 1163) [26, 114 -115]. Noùi nhö vaäy, thuû phaùp nghòch ngöõ ñaõ

ñöôïc ñöa vaøo vieäc saùng taùc vaên hoïc Thieàn ñaõ coù tröôùc ñoù khaù laâu. Theo taøi lieäu söû thì giai

ñoaïn naøy, nhaø Lyù nöôùc ta ñaõ cöû nhieàu phaùi ñoaøn sang Trung Hoa – nhaø Toáng thænh Tam

Taïng kinh ñieån. Quaù trình tieáp bieán ngoân ngöõ vaên hoïc Thieàn cuûa Phaät giaùo Ñaïi Vieät cho ra

ñôøi taùc phaåm Tham ñoà hieån quyeát cuûa thieàn sö Vieân Chieáu ñôøi Lyù, söû duïng thuû phaùp ngheä

thuaät nghòch ngöõ naøy. Nhöng phaûi ñeán nhaø Traàn (1225 -1400) töùc gaàn 100 naêm sau thì thuû

phaùp ngheä thuaät naøy ñöôïc vaän duïng trong taùc phaåm vaên hoïc Thieàn nöôùc ta, cuï theå laø vaên

hoïc cuûa Thieàn phaùi moät caùch roäng raõi, taäp trung qua caùc taùc phaåm Ngöõ luïc vaán ñaùp moân

193

haï, Nieâm tuïng keä cuûa Traàn Thaùi Toâng; Ñoái cô, Tuïng coå trong Thöôïng só ngöõ luïc cuûa Tueä

Trung; Sö ñeä vaán ñaùp, Thöôïng só haønh traïng cuûa Traàn Nhaân Toâng; Truùc Laâm ñaïi Toân giaû

thöôïng toaø thính sö thò chuùng cuûa Phaùp Loa vaø moät soá baøi keä, thô khaùc cuûa caùc taùc giaû

Thieàn phaùi Truùc Laâm.

Khaûo saùt caùc taùc phaåm noùi treân, veà töø ngöõ mang saéc thaùi nghòch ngöõ, phi logíc, ta

thaáy xuaát hieän khaù nhieàu laàn trong caùc coâng aùn, thoaïi ñaàu, hay nhöõng caâu traû lôøi cho caùc

thieàn sinh, hoaëc nhöõng baøi thô ñoäc laäp cuûa caùc taùc giaû Thieàn phaùi nhö vieân ngoïc thieâu treân

nuùi; sen nôû trong loø; keû ñieác nghe ñaøn caàm; anh muø ngaém traêng raèm; ngheä só chôi ñaøn

khoâng daây; chaøng ngöôøi goã haùt khuùc voâ sinh; coâ gaùi saét vaøo maây thoåi oáng saùo taát laät; maøi ñaù

thaønh göông… thaät laø aán töôïng vôùi nhöõng hình aûnh vaø aâm thanh mang tính bieåu töôïng, aån

duï, sieâu nghieäm. Chuùng coù khaû naêng daãn daét ngöôøi ñoïc böôùc ra theá giôùi thöïc taïi voïng

ñoäng vaø lieân töôûng vaøo theá giôùi thöïc nghieäm taâm linh cuûa Thieàn. Veà saéc thaùi ngoân ngöõ,

caùc baøi thô, caâu thô, töù thô traû lôøi cho caùc thieàn sinh tham vaán trong caùc taùc phaåm treân

mang saéc thaùi noäi dung nghòch ngöõ khi so saùnh vôùi caâu hoûi cuûa ngöôøi tham vaán. Thoâng

thöôøng, ngöôøi hoûi thì ñaët vaán ñeà thaät nghieâm tuùc maø thuaät ngöõ Thieàn goïi laø “nghi tình”, thì

caâu thô, baøi thô, yù thô traû lôøi cuûa ngöôøi thaày ñaùp laïi nghe qua chaúng aên nhaäp gì caâu hoûi caû.

Caùc nghi tình trong quaù trình tu hoïc cuûa thieàn sinh coù noäi dung trieát lyù cao sieâu, uyeân aùo,

thieâng lieâng chöøng naøo thì caøng ñöôïc thieàn gia traû lôøi laïi baèng moät caùch dieãn ñaït vôùi gioïng

ñieäu heát söùc bình dò, dí doûm, haøi höôùc qua nhöõng töø ngöõ, hình aûnh mang saéc thaùi moäc maïc,

nöïc cöôøi, nghòch lyù trong caâu thô traû lôøi. Thí duï:

- Tieán vaân: “Nhö haø thò töï kyû Phaät?”

- Sö vaân:“Baát höôùng boà ñaøo töûu, Hy phuøng phaù öùng nhaân.” [333, 314] (H 257)

- Laïi hoûi: (Theá naøo laø Phaät chính mình?)

- Sö ñaùp: (Khoâng nhaáp röôïu boà ñaøo, Khoù tìm ngöôøi ñaäp huõ.) [333, 321]

Hoaëc trong Nieâm tuïng keä cuûa Traàn Thaùi Toâng, caâu traû lôøi cuûa caùc thieàn gia cuõng theo

loái dieãn ñaït cuõng tuaân thuû buùt phaùp nghòch ngöõ:

Cöû: - Taêng vaán Ñoäng Sôn: “Nhö haø thò Phaät?”

Sôn vaân: “Bích thöôïng ma tam caân.”

Nieâm: “Hoaùn taùc nhaát vaät hoaùn baát truùng.”

194

Tuïng: “Vaán Phaät nhö haø, thuyeát baùo can,

Ñoäng Sôn bích thöôïng soå ma caân.

Tuy nhieân voâ höõu phong traàn thieäp,

Daõ thò do töông caûnh thò nhaân.” [333, 130] (H 258)

Neâu: (Moät nhaø sö hoûi Ñoäng Sôn: Theá naøo laø Phaät?)

Sôn ñaùp: (Ba caân vöøng treân vaùch.)

Nieâm: (Goïi laø moät vaät vaãn coøn chöa ñuùng.)

Tuïng: (Ñöùc Phaät laø gì? Noùi ñöôïc chaêng?

Ñoäng Sôn chæ vaùch, maáy caân vöøng.

Duø sao, vôùi keû chöa töøng traûi,

Chæ caûnh baûo ngöôøi, ñôõ noùi naêng.) [333, 144]

Caùch dieãn ñaït coù nhöõng tröôøng hôïp ñöôïc caùc taùc giaû Thieàn phaùi phoùng buùt thaät

cöôøng ñieäu, heát söùc nghòch lyù; coù khi noùi ngöôïc, noùi ngoa ñöôïc ñaåy leân cao, töôûng chöøng

vöôït ra qui phaïm khieán ngöôøi hoïc caûm thaáy vöøa chôi vôi, vöøa coù caûm giaùc nhö sieâu thöïc.

Vaán ñeà laø caùch dieãn ñaït naøy daãn ngöôøi tham vaán böôùc ra khoûi theá giôùi ñöôïc giaûi trình theo

tö duy lyù tính duy ngaõ thoâng thöôøng. Cuï theå:

-“Voâ huyeàn caàm thöôïng taáu döông xuaân, (Ñaøn khoâng daây gaûy khuùc döông xuaân,

Thieân coå vaïn coå thanh baát tuyeät.” Vang maõi muoân ñôøi aâm chaúng döùt.)

[333, 123] (H 259) [333, 137]

“Tranh töï nhaát chi voâ khoång ñòch, (Thoâi laáy oáng tre thay saùo truùc,

Vò quaân xuy khôûi thaùi bình ca.” Vì ngöôøi daïo khuùc thaùi bình ca. )

[333, 123] (H 260) [333, 137]

Söû duïng thuû phaùp ngheä thuaät naøy, daãn ñeán caùc caâu thô trong Ñoái cô, Vaán ñaùp (ngöõ

luïc) vaø nhöõng caâu thô trong phaàn Nieâm cuûa caùc Nieâm tuïng keä hay Tuïng coå coù thieân höôùng

veà caùch dieãn ñaït nghòch lyù - phi logíc hoaøn toaøn, nhaèm ñaùnh thöùc taâm trí suy tö voïng ñoäng

cuûa caùc moân ñoà treân ñöôøng trôû veà chaân lyù. Trong khi ñoù, caùc baøi thô trong phaàn Tuïng cuûa

Nieâm tuïng keä hoaëc Tuïng coå cuõng coù ñöôïc trình baøy theo buùt phaùp nghòch ngöõ nhöng coù xu

höôùng aån duï, khieán ngöôøi tham vaán deã tieáp caän hôn. Ngöôøi hoïc tieáp tuïc quaùn chieáu nghi

tình nhôø söï trôï giuùp gôïi yù cuûa phaàn Nieâm vaø Tuïng cho ñeán khi buøng vôõ söï thaät. Noùi caùch

khaùc, vôùi thuû phaùp naøy, caùc thieàn gia ñaõ taïo ra nhöõng taùc phaåm khoâng chæ coù giaù trò vaên

195

hoïc maø coøn taïo daáu aán taâm linh cho ngöôøi hoïc ñaïo trong vaán ñeà khai môû taâm thöùc chöùng

ngoä giaûi thoaùt. Ñieàu naøy coù nghóa ngoân ngöõ dieãn ñaït yeáu chæ Thieàn goùp phaàn laøm thaêng

hoa giaù trò thaåm myõ ngheä thuaät maø con ngöôøi luoân khaùt voïng vöôn tôùi.

• TIEÅU KEÁT

Nhìn chung, taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm maø chuùng ta khaûo saùt laø nhöõng taùc

phaåm tieâu bieåu ñôøi Traàn, mang nhieàu noäi dung tö töôûng coù giaù trò veà maët Thieàn hoïc, trieát

hoïc vaø vaên hoïc, coù theå xem nhö nguoàn chuû löu trong doøng maïch vaên hoïc trung ñaïi Vieät

Nam. Haún nhieân, giaù trò ngheä thuaät cuõng theo ñoù maø ñoåi thay töø trong quan ñieåm cho ñeán

hình thöùc theå hieän. Ñieàu ñaùng noùi laø caùc taùc giaû cuûa Thieàn phaùi ñaõ tieáp bieán caùc theå taøi,

ñaëc tröng ngoân ngöõ Phaät giaùo treân cô sôû y cöù vaøo heä thoáng Tam taïng kinh ñieån, neân nhöõng

taùc phaåm ñoù chieám lónh nhieàu theå loaïi vaên hoïc maø tröôùc ñoù chöa coù nhö Luaän thuyeát toân

giaùo, Ngöõ luïc, Nieâm tuïng keä, Phuù, Ca,… Rieâng keä thô ñaõ mang tính tröõ tình, theá söï hôn so

vôùi vaên hoïc tröôùc ñoù. Ñieàu naøy nhö laø moät thaønh töïu noåi baät veà theå loaïi. Do caùc taùc giaû laø

nhöõng thieàn gia, thieàn sö chöùng ngoä neân taùc phaåm ñöôïc trình baøy mang ñaëc tröng ngoân

ngöõ Thieàn hoïc. Xuaát phaùt töø tröïc caûm taâm linh, laïi chòu aûnh höôûng cuûa toân chæ Thieàn laø

“baát laäp vaên töï, kieán tính thaønh Phaät” neân ngoân ngöõ dieãn baøy bao giôø cuõng theå hieän tính

“khai thò” cuûa nhaø Thieàn, gôïi nhieàu hôn môû, yù ôû ngoaøi lôøi ñeå ngöôøi hoïc ñaïo töï böôùc vaøo

theá giôùi chöùng ngoä. Beân caïnh chöõ Haùn ñöôïc söû duïng trong vieäc saùng taùc thì chöõ Noâm cuõng

laø moät vaên töï chính thöùc ñöôïc theå hieän vaøo caùc theå loaïi vaên hoïc nhö phuù, ca ôû ñôøi Traàn.

Chöùng toû khaû naêng tieáp bieán vaø laøm giaøu ngoân ngöõ tieáng Vieät cuûa nhaân daân laø raát lôùn.

Nhôø vaäy, nöôùc ta môùi coù moät neàn vaên hoïc saùnh cuøng baát cöù neàn vaên hoïc naøo treân theá giôùi.

Vôùi söï theå nhaäp kinh ñieån Phaät giaùo, caùc taùc giaû cuûa Thieàn phaùi ñaõ taïo ra daáu aán

ngoân ngöõ rieâng bieät qua caùc taùc phaåm cuûa mình. Ngoaøi ra, vieäc söû duïng ñieån coå töø caùc

nguoàn Phaät, Nho, Laõo, vaên, söû coå, Baùch gia chö töû cuûa Trung Hoa cuøng vôùi caùch bieåu ñaït

taùc phaåm qua thuû phaùp ngheä thuaät aån duï, thí duï, bieåu töôïng – öôùc leä, nghòch ngöõ vaøo trong

taùc phaåm nhö laø phöông thöùc truyeàn ñaït höõu hieäu. Chính caùc thuû phaùp naøy ñaõ goùp phaàn

môøi goïi caùc haønh giaû böôùc vaøo theá giôùi chöùng ngoä vôùi söï thuyeát phuïc vaø tính haáp daãn cao.

Taát caû ñaõ taïo neân giaù trò vaên hoïc ngheä thuaät mang baûn saéc rieâng bieät cuûa vaên hoïc Phaät

giaùo Vieät Nam maø taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm laø moät minh chöùng.

196

KEÁT LUAÄN

1. Keå töø khi Phaät giaùo du nhaäp nöôùc ta, ñeán ñôøi Traàn thì ñaïo Phaät ñaõ theå nhaäp vaø coù

moät vò theá ñaëc bieät vaø ñöùng vöõng trong loøng daân toäc. Trong moät boái caûnh ñaát nöôùc ñoäc laäp,

töï chuû treân moïi lónh vöïc vôùi haøo khí Ñoâng A, Thieàn phaùi Truùc Laâm ra ñôøi laø quy luaät taát

yeáu cuûa lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam noùi rieâng, trong doøng chaûy cuûa lòch söû daân toäc Vieät

Nam noùi chung. Noùi caùch khaùc, Thieàn phaùi naøy ñaõ keà vai saùt caùnh cuøng daân toäc ñi ñeán söï

thoáng nhaát ñaát nöôùc, nhaát laø goùp phaàn phuïc höng moïi giaù trò tinh thaàn vaên hoaù truyeàn

thoáng. Ñaây chính laø söùc maïnh noäi taïi ñeå Phaät giaùo Vieät Nam cuøng vôùi daân toäc Vieät Nam

phaùt trieån song haønh trong vieäc tieáp noái moïi giaù trò truyeàn thoáng, hieän thöïc hoaù trong hieän

taïi vaø ñònh höôùng cho töông lai trong söï nghieäp giöõ nöôùc vaø döïng nuôùc ôû moïi thôøi ñaïi.

Cuï theå, nhöõng nhaân vaät ñaët neàn moùng tö töôûng cho Thieàn phaùi ra ñôøi laø nhöõng vò

vua, vò töôùng anh huøng laõnh ñaïo toái cao cuûa ñaát nöôùc nhöng ñoàng thôøi cuõng laø nhöõng thieàn

gia chöùng ngoä nhö Traàn Thaùi Toâng, Tueä Trung, Traàn Thaùnh Toâng. Keá thöøa truyeàn thoáng

cuûa cha oâng, Traàn Nhaân Toâng ñaõ khai saùng laøm raïng danh Thieàn phaùi naøy roài truyeàn thöøa

cho Phaùp Loa, keá tuïc laø Huyeàn Quang. Töø ñaây Thieàn toâng nöôùc ta böôùc sang moät giai

ñoaïn môùi “Phaät giaùo Nhaát toâng”, treân cô sôû hôïp nhaát, keá thöøa vaø phaùt huy tinh hoa cuûa ba

Thieàn phaùi ñôøi Lyù: Tyø Ni Ña Löu Chi, Voâ Ngoân Thoâng, Thaûo Ñöôøng. Vôùi chuû tröông

Thieàn - Giaùo song haønh, tuyø duyeân vui vôùi ñaïo, keát hôïp vôùi caùc giaù trò vaên hoaù truyeàn

thoáng, Thieàn phaùi trôû thaønh doøng Thieàn ñaàu tieân trong lòch söû nöôùc nhaø coù noäi dung tö

töôûng Thieàn mang ñaäm tính daân toäc ñaëc saéc. Ñaây chính laø cô sôû sôû vaø ñieàu kieän ñeå Thieàn

phaùi khoâng chæ truyeàn thöøa voûn veïn qua Truùc Laâm Tam Toå maø coøn tieáp tuïc truyeàn thöøa vaø

ñi saâu vaøo ñôøi soáng taâm thöùc ngöôøi daân Vieät Nam cho ñeán ngaøy nay, goùp phaàn taïo ra söùc

maïnh Vieät Nam trong moïi thôøi kyø xaây döïng - phaùt trieån ñaát nöôùc.

2. Thieàn phaùi Truùc Laâm ra ñôøi vaøo trieàu ñaïi nhaø Traàn vaø tích cöïc hoaït ñoäng trong

ñôøi, ñaõ goùp phaàn thuùc ñaåy dieän maïo vaø ñaëc tröng ñôøi soáng vaên hoïc nöôùc ta thay ñoåi veà

chaát vaø löôïng vöôït baäc töø giaù trò noäi dung tö töôûng cho ñeán giaù trò ngheä thuaät maø tröôùc ñoù

ñôøi Lyù coøn nhieàu haïn cheá. Taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi thöïc söï trôû thaønh ñoái töôïng ñeå chuùng

ta tieáp caän neàn hoïc thuaät ñænh cao Phaät giaùo thôøi Lyù - Traàn noùi rieâng, söï tieáp noái hoaø nhaäp

vaøo doøng chuû löu yeâu nöôùc vaø nhaân vaên cuûa vaên hoïc trung ñaïi Vieät Nam noùi chung. Laàn

197

ñaàu tieân caùc giaù trò tö töôûng trieát lyù, vaên hoïc Phaät giaùo Ñaïi Vieät, cuï theå laø vaên hoïc Thieàn

phaùi Truùc Laâm ñöôïc hieån baøy qua töøng taùc phaåm cuï theå. Neáu taùc phaåm vaên hoïc Thieàn ñôøi

Lyù chæ xoay quanh ñeà taøi giaùo lyù, trieát hoïc, khaùi nieäm, qua caùc baøi keä, Thieàn ngöõ, khaù

thieân veà loaïi hình vaên hoïc duy lyù thì sang ñôøi Traàn, taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi ñaõ phaûn aùnh

noäi dung tö töôûng Thieàn gaàn vôùi ñôøi soáng hieän thöïc mang nhieàu maøu saéc, ña daïng.

Sôû dó nhö theá, laø vì caùc taùc giaû Thieàn phaùi ñaõ vaän duïng tö töôûng Thieàn mang tính

daân toäc vôùi moät quan ñieåm Phaät taïi taâm, bieän taâm baét nguoàn töø Traàn Thaùi Toâng, Traàn

Thaùnh Toâng, tieáp ñeán söï linh hoaït thöïc thi ñôøi soáng höôùng noäi theo quan ñieåm “Hoaø

quang ñoàng traàn” maø Tueä Trung ñeà xuaát ñeå moãi ngöôøi ñi vaøo ñôøi vaø laøm cho ñôøi theâm

saùng töôi. Treân heát laø chuû thuyeát “Cö traàn laïc ñaïo” hình thaønh vaø ñi vaøo thöïc tieãn ñaõ laøm

cho tinh thaàn tuøy duyeân ñöôïc thöïc thi moät caùch hieäu quaû, qua söï laõnh ñaïo saùng suoát cuûa

Tam Toå. Nhìn töø goùc ñoä quoác gia daân toäc thì ñaây laø laàn ñaàu tieân trong lòch söû, nhöõng giaù trò

tö töôûng Thieàn naøy ñöôïc keát hôïp tinh thaàn tuyø duyeân, voâ ngaõ vò tha ñaõ ñaøo taïo ra nhöõng

maãu ngöôøi giaùc ngoä ngay giöõa coõi ñôøi baèng caùch nieäm Phaät, saùm hoái, thöïc taäp Thieàn maø

tích cöïc ñoùng goùp cho ñaát nöôùc vaø ñaïo phaùp. Nhôø chuû tröông hoaït ñoäng nhö vaäy, Thieàn

phaùi ñaõ saùt caùnh cuøng daân toäc thöïc thi thaønh coâng ba nhieäm vuï quoác gia ñaïi söï trong cuøng

giai ñoaïn lòch söû vaøo theá kyû XIII laø giöõ nöôùc, döïng nöôùc, môû nöôùc. Noù khoâng chæ goùp phaàn

baûo veä bieân cöông laõnh thoå phía Nam maø môû ra böôùc ngoaët lôùn trong quaù trình Nam tieán

cuûa daân toäc ta töø ñoù vaø sau naøy, nhaèm taïo theá ñöùng vöõng chaéc cuûa Vieät Nam trong khu

vöïc vaø theá giôùi treân moïi lónh vöïc.

Haún nhieân, söï theå nhaäp tích cöïc cuûa Thieàn phaùi vaøo ñôøi soáng thöïc tieãn ñaõ taùc ñoäng

maïnh meõ vaøo ñôøi soáng vaên hoïc Phaät giaùo Thieàn toâng ñôøi Traàn, chuû yeáu laø vaên hoïc Thieàn

phaùi Truùc Laâm. Boä phaän vaên hoïc naøy khoâng chæ ñôn thuaàn vôùi khuynh höôùng phaûn aùnh

theá giôùi chöùng ngoä, hay trieát lyù giaùo nghóa Thieàn thaâm saâu maø coøn coù söï xuaát hieän khuynh

höôùng phaûn aùnh theá giôùi thöïc taïi thieân veà tröõ tình, caûm xuùc, baøy toû caû noãi nieàm veà theá söï,

nhaân sinh thaät gaàn guõi vôùi ñôøi soáng vaên hoïc ngheä thuaät cuûa daân toäc. So vôùi vaên hoïc Thieàn

toâng ñôøi Lyù, thì vaên hoïc Thieàn phaùi Truùc Laâm ñôøi Traàn khoâng coøn coù khoaûng caùch giöõa

boä phaän vaên hoïc phuïc vuï cho ñôøi soáng tinh thaàn cuûa taàng lôùp quyù toäc, taêng löõ moä ñaïo maø

tröïc tieáp ñi vaøo ñôøi soáng caûm thuï vaên hoïc ngheä thuaät cuûa toaøn boä daân toäc. Taát caû ñeàu noùi

198

leân tinh thaàn coáng hieán, noãi nieàm thao thöùc vì daân, vì ñaïo cuûa thieàn sö, thieàn gia, Phaät töû

thôøi naøy baèng khoái oùc tænh thöùc vaø con tim hoaø ñieäu vôùi cuoäc soáng ñang troâi chaûy. Lyù giaûi

cho ñieàu naøy laø vì caùc nhaø saùng taùc vaên hoïc cuûa Thieàn phaùi luoân ñaët söï toàn vong vaø lyù

töôûng giaûi thoaùt trong söï toàn vong vaø höng thònh cuûa daân toäc Ñaïi Vieät.

Ñaây chính nguoàn caûm höùng voâ taän ñeå caùc taùc giaû cuûa Thieàn phaùi laøm neân nhöõng taùc

phaåm coù giaù trò tö töôûng thaåm myõ vaên hoïc ngheä thuaät. Tö töôûng Thieàn hoïc maø Thieàn phaùi

chuû tröông seõ cung caáp cho con ngöôøi moät lyù töôûng, leõ soáng cao quyù ñuû ñeå taïo moät caûm

höùng saùng taïo, vöôn leân cho ñeán khi moãi ngöôøi ñeàu trôû thaønh moät vò Phaät. Taïi ñaây söï thaät

theá giôùi chöùng ngoä ñöôïc dieãn trình qua töøng taùc phaåm vaø chuùng ñeàu baét nguoàn töø caûm

höùng baûn theá giaûi thoaùt khi moãi ngöôøi ñeàu noã löïc tu trì vaø chöùng ngoä ôû ñôøi. Noù cuõng lyù giaûi

vì sao chuùng ta hieän höõu ôû coõi ñôøi naøy ñeå chuyeån hoaù theá giôùi thöïc taïi trôû thaønh coõi Phaät

traàn theá trong suoái nguoàn caûm höùng thieân nhieân Phaät qua töøng taùc phaåm vaên hoïc cuûa

Thieàn phaùi Truùc Laâm.

ÔÛ ñoù, loøng yeâu nöôùc thöông daân, yeâu queâ höông ñöôïc theå hieän baét nguoàn töø truyeàn

thoáng quyù baùu cuûa daân toäc vaø xuaát phaùt töø trieát lyù, nhöõng giaù trò tö töôûng Thieàn hoïc ñeå taïo

ra nhöõng kyø tích haøo huøng vôùi ba laàn chieán thaéng quaân Nguyeân Moâng, môû mang bôø coõi,

phuïc höng moïi giaù trò vaên hoaù lòch söû vaø taâm linh cuûa cha oâng ta. Treân heát laø ñaøo taïo ra

nhöõng con ngöôøi bieát keá thöøa vaø phaùt huy truyeàn thoáng thaân daân, vì daân, bieát chia seû

nhöõng noãi ñau, nieàm vui vôùi taám loøng cao caû, ñaày tình ngöôøi cao quyù baèng nguoàn caûm

höùng nhaân vaên, theá söï tröõ tình. Taát caû ñaõ taïo neân giaù trò ñaëc tröng töôûng vaên hoïc Thieàn

phaùi, goùp phaàn taùc ñoäng vaøo doøng chaûy vaên hoïc Trung ñaïi Vieät Nam noùi chung, vaên hoïc

Phaät giaùo nöôùc ta noùi rieâng.

3. Söï phong phuù ñeà taøi phaûn aùnh, vieäc theå hieän qua nhieàu nguoàn caûm höùng chính

khaùc nhau trong taùc phaåm vaên hoïc cuûa Thieàn phaùi vôùi nhöõng giaù trò noäi dung tö töôûng veà

Thieàn hoïc, trieát hoïc, vaên hoïc ñaõ daãn ñeán söï thay ñoåi veà chaát vaø löôïng cuûa hình thöùc theå

hieän tính ngheä thuaät vaên hoïc thôøi naøy. Ñieåm noåi baät laø caùc theå loaïi vaên hoïc Phaät giaùo ñôøi

Traàn phaùt trieån hoaøn thieän caùc theå loaïi ñaõ coù töø ñôøi Lyù vaø boå sung theâm nhieàu theå loaïi

khaùc maø tröôùc ñoù chöa coù nhö Luaän thuyeát toân giaùo, Ngöõ luïc, Nieâm tuïng keä, Tuïng coå, Phuù,

Ca, Ngaâm…. Rieâng keä vaø thô thì ñaõ mang tính tröõ tình, ngaäp traøn caûm xuùc, laém saéc maøu

199

traàn theá so vôùi ñôøi Lyù. Ngöõ luïc, Nieâm tuïng keä thì ñaõ coù söï keát noái giao thoa giöõa trieát lyù

Thieàn vaø hoàn thô ñaát Vieät. Ca, ngaâm laàn ñaàu tieân xuaát hieän treân vaên ñaøn ñaõ ñeå laïi daáu aán

trong vieäc thaønh töïu veà maët theå loaïi vaên hoïc Thieàn, khieán ngöôøi ñoïc caûm nhaän ñöôïc trieát

lyù sieâu nghieäm nhaø Phaät, söï thanh thoaùt cuûa Laõo Trang, söï uyeân aùo nghóa lyù cuûa Nho gia

ñaõ coù töø ñôøi Lyù, coäng theâm söï töôi maùt, noàng nhieät cuûa traàn theá sau naøy. Ñaùng keå nhaát laø

caùc baøi phuù ñöôïc vieát baèng ngoân ngöõ tieáng Vieät hoaøn chænh, trong saùng, deã hieåu nhö laø ñaëc

tröng cuûa theå loaïi naøy taïo ra söùc haáp daãn vôùi ngöôøi ñoïc. Taát caû nhö minh chöùng cho söï

thaønh töïu noåi baät veà theå loaïi vaên hoïc Thieàn, maø caùc taùc giaû Thieàn phaùi laø nhöõng taùc gia lôùn

ñi ñaàu trong boä phaän vaên hoïc naøy. Noù goùp phaàn ñònh höôùng cho söï phaùt trieån caùc giaù trò

ngheä thuaät thaåm myõ cho vaên hoïc trung ñaïi nöôùc ta töø ñoù trôû veà sau.

Do caùc taùc giaû Thieàn phaùi laø ngöôøi tu haønh, ñaõ coù quaù trình nghieân cöùu heä thoáng

Tam taïng kinh ñieån cuøng vôùi vieäc giao löu vaên hoaù trong khu vöïc seõ coù söï taùc ñoäng qua laïi

trong quaù trình tieáp bieán caùc theå taøi, loaïi hình ngoân ngöõ vaên hoïc Phaät giaùo, ñaõ coù töø thôøi

ñöùc Phaät ñeå vaän duïng vaøo caùc loaïi hình vaên hoïc Phaät giaùo Thieàn ôû nöôùc ta vaøo ñôøi Traàn.

Ngoân ngöõ ñöôïc trình baøy trong taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi mang ñaëc tröng ngoân ngöõ Thieàn

hoïc. Daïng ngoân ngöõ naøy xuaát phaùt töø söï tröïc caûm taâm linh, mang tính traûi nghieäm, sieâu

nghieäm vaø luoân theå hieän tính “khai thò” cuûa nhaø Thieàn, neân ngoân ngöõ dieãn baøy trong töøng

taùc phaåm cuï theå thöôøng laø gôïi nhieàu hôn taû, yù ôû ngoaøi lôøi. Muïc ñích laø ñeå ngöôøi hoïc ñaïo töï

caûm nhaän maø böôùc vaøo theá giôùi chöùng ngoä.

Vieäc caùc taùc giaû Thieàn phaùi söû duïng chöõ Haùn ñeå saùng taùc vaên hoïc Phaät giaùo cuûa

Thieàn phaùi, chöùng toû khaû naêng saùng taïo, tieáp nhaän, tieáp bieán chöõ Haùn theo caùch hieåu vaø

caáu truùc ngoân ngöõ cuûa ngöôøi Vieät laø voâ cuøng. Trong soá 197 ñôn vò taùc phaåm cuûa 6 taùc giaû

Thieàn phaùi thì ñaõ coù 194 taùc phaåm ñöôïc vieát baèng chöõ Haùn, chæ coù 3 taùc phaåm vieát baèng

chöõ Noâm theo theå loaïi phuù vaø ca. Khaû naêng vaän duïng caùc loaïi töø ngöõ, thuaät ngöõ Phaät hoïc,

Thieàn hoïc, caùch thöùc söû duïng töø ngöõ ñieån coá Nho, Laõo, Phaät, caùc ñieån coù xuaát xöù töø taøi lieäu

vaên hoïc, söû kyù coå cuûa Trung Hoa; chöùng toû caùc taùc giaû Thieàn phaùi khoâng chæ am töôøng

trieát lyù caùc heä thoáng tö töôûng maø coøn bieát dieãn ñaït chuùng baèng moät caûm quan, myõ caûm

Thieàn vôùi moät soá löôïng töø ngöõ Haùn heát söùc phong phuù. Beân caïnh thaønh töïu veà chöõ Haùn

trong vieäc saùng taùc, thì chöõ Noâm ñöôïc xem nhö laø vaên töï chính thöùc treân vaên ñaøn, noù ñaùnh

200

daáu moät coät moác lòch söû vaên hoïc ñöôïc vieát baèng tieáng Vieät baét ñaàu töø theá kyû XIII. Nhö

vaäy, vaên töï tieáng Vieät phaûi xuaát hieän töø laâu laém roài, ít nhaát laø noù ñöôïc söû duïng trong ngoân

ngöõ ñoái thoaïi ñôøi thöôøng. Ñaây laø quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån khaùch quan cuûa baát kyø

ngoân ngöõ naøo, chöù khoâng rieâng gì ngoân ngöõ tieáng Vieät. Roõ raøng, caùc taùc giaû thô vaên cuûa

Thieàn phaùi laø nhöõng ngöôøi tieân phong thöïc thi xaõ hoäi hoaù tieáng Vieät vaøo trong ñôøi soáng

vaên hoïc nhaèm theå hieän yù thöùc töï chuû trong söï phaùt trieån vôùi taàm nhìn vaên hoaù daân toäc.

Moät yeáu toá coù giaù trò veà hình thöùc theå hieän ngheä thuaät qua taùc phaåm vaên hoïc Thieàn

phaùi laø söû duïng thuû phaùp ngheä thuaät nhö laø moät phöông thöùc saùng taùc vaên hoïc Phaät giaùo ôû

ñôøi Traàn. Noù khoâng chæ coù taùc duïng nhö moät bieän phaùp tu töø maø coøn môû ra khaû naêng saùng

taïo theo chieàu höôùng tö duy tröïc caûm taâm linh vaø söï caûm thuï caùi ñeïp thaåm myõ ngheä thuaät.

Taïi ñaây, tính coâ ñoïng, haøm suùc, gôïi môû cuûa ngoân ngöõ Thieàn hoïc vaø hình töôïng ngheä thuaät

ñöôïc phaùt huy höõu hieäu trong taùc phaåm vaên hoïc Thieàn phaùi. Song haønh vôùi caùch söû duïng

caùc nguoàn ñieån coá khaùc nhau theo töøng noäi dung cuûa ñeà taøi, caùc taùc giaû Thieàn phaùi coøn

bieåu ñaït söï tieáp bieán ñaëc tröng ngoân ngöõ vaø thuû phaùp ngheä thuaät vaên hoïc Phaät giaùo nhö thí

duï, aån duï, bieåu töôïng, nghòch ngöõ vaøo trong taùc phaåm nhö laø yeáu toá cuûa söï bieåu hieän hình

thöùc ngheä thuaät, ñaõ taïo ra moät phong caùch raát rieâng cuûa caùc taùc giaû vaên hoïc Thieàn phaùi vaø

cuõng raát tieâu bieåu cho vaên hoïc Phaät giaùo ñôøi Traàn. Vaø nhö theá boä phaän vaên hoïc Thieàn phaùi

ñoùng moät vai troø raát quan troïng trong lòch söû phaùt trieån vaên hoïc, vaên hoaù cuûa nöôùc nhaø.

4. Töø caùc giaù trò noäi dung tö töôûng vaø ngheä thuaät ñöôïc ñuùc keát, ta thaáy vaên hoïc Thieàn

phaùi coù moät vò trí raát ñaëc bieät trong tieán trình hình thaønh vaø phaùt trieån neàn vaên hoïc Phaät

giaùo Vieät Nam noùi rieâng, vaên hoïc Vieät Nam noùi chung. Haún nhieân, ñaây laø nhöõng taùc

phaåm coù giaù trò vaên chöông hoïc thuaät cao, keá thöøa vaø phaùt huy caû neàn vaên hoïc ngheä thuaät

cuûa caû daân toäc ta tröôùc ñoù, cuõng nhö tieáp thu tinh hoa cuûa caùc neàn vaên hoïc khaùc trong khu

vöïc. Leâ Quyù Ñoân khi nhaän xeùt veà vaên hoïc thôøi Lyù – Traàn trong muïc Thieân chöông cuûa

Kieán vaên tieåu luïc 4, tôø 2a5-6 ñaõ vieát “Vaên thôøi Lyù loái bieàn ngaãu, saëc sôõ dieãm leä, töïa nhö loaïi

vaên thôøi Ñöôøng, ñeán thôøi Traàn thì löu loaùt noõn naø, ñaõ gioáng khaåu khí nhaø Toáng”. Phan Huy

Chuù cuõng nhaän ñònh töông töï trong Vaên tòch chí cuûa Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí 2 tôø

1a5-7 “Nöôùc Vieät ta, töø goïi laø nöôùc coù leã nghóa ñaõ nghìn naêm hôn, ñieån tòch ra ñôøi keå cuõng

laâu laém. Töø Ñinh, Leâ môû nöôùc, khaùng ñòch Trung Hoa meänh leänh töø chöông daàn daàn roõ reät.

201

Ñeán thôøi Lyù - Traàn noái trò, vaên vaät môû mang, saùng roõ. Tham ñònh thì coù saùch hieán chöông

luaät leä, veà ngöï cheá thì coù vaên thö, chieáu bieåu, thi ca. Ñeán thôøi thònh trò thanh bình thì vaên

nhaõ caøng theâm röïc rôõ”.

Nhaän ñònh nhö theá laø coù cô sôû, bôûi ñeán ñôøi Traàn thì vaên thô Thieàn phaùi ñaõ ñaït ñeán

ñænh cao, noù khoâng chæ tieâu bieåu cho vaên hoïc ñôøi naøy maø coøn tieâu bieåu cho vaên hoïc Vieät

Nam töø noäi dung tö töôûng ñeán hình thöùc bieåu hieän ngheä thuaät. Laàn ñaàu tieân Khoaù hö luïc

ñöôïc Traàn Thaùi Toâng vieát baèng buùt phaùp taû thöïc noùi veà dieän maïo vaø baûn chaát con ngöôøi

vôùi “yù vò ngaäm nguøi” [333, 19], böôùc ñaàu thoaùt khoûi tính öôùc leä, saùo moøn cuûa vaên chöông

Trung Hoa, laøm cô sôû veà sau cho caùc taùc giaû Thieàn phaùi keá thöøa, sau naøy coù OÂn Nhö Haàu

vôùi Cung oaùn ngaâm khuùc… ít nhieàu aûnh höôûng Khoaù hö luïc, Nguyeãn Gia Thieàu chæ khai

thaùc yeáu toá bi khi baøn veà kieáp ngöôøi. Tueä Tung, ñöôïc nhìn nhaän laø “moät göông maët laï

trong laøng thô Thieàn thôøi Lyù – Traàn” [34, 116] coù taùc ñoäng maïnh cho caû giai ñoaïn vaên thôøi

naøy vaø sau ñoù. Traàn Thaùnh Toâng laø nhaø thô “ñaõ xen nhòp ba cuûa thô daân toäc vôùi nhòp boán

quen thuoäc cuûa thô Ñöôøng, taïo neân neùt môùi veà nhòp ñieäu thô vaø veà thô mieâu taû thieân nhieân.

Ñaây laø thöû nghieäm ñaàu tieân, môû ñaàu cho nhöõng cuoäc caùch taân thô ca Vieät Nam.” [333, 399]

nhö chuùng ta töøng ñeà caäp. Coøn thô Traàn Nhaân Toâng thì “coù söï keát hôïp nhuaàn nhuyeãn giöõa

caûm quan trieát hoïc vaø caûm quan theá söï, coù tinh thaàn laïc quan, yeâu ñôøi, taám loøng vò tha cuûa

moät nhaân caùch côõ lôùn vaø söï rung ñoäng tinh teá, loøng yeâu töï do thích thaûng cuûa moät nhaø ngheä

só. ÔÛ ñaáy cuõng theå hieän söï hoaø hôïp khoù chia taùch giöõa moät ngoøi buùt vöøa cung ñình vöøa bình

dò, daân daõ, coù caû kieán thöùc saùch vôû uyeân baùc laãn vôùi söï töøng traûi lòch laõm.” [333, 452] khieán

ngöôøi ñoïc luoân coù söï caûm thuï môùi meû veà vaán ñeà muoân ñôøi cuûa con ngöôøi, cuoäc soáng. Phaùp

Loa laø moät caây buùt Thieàn “ngaén goïn, coâ ñuùc, nhöng laäp luaän chaët cheõ, coù söùc khaùi quaùt”

[333, 646] nhö trao truyeàn cho ngöôøi ñoïc moät thoâng ñieäp tieáp caän chaân lyù cuoäc ñôøi. Rieâng

Huyeàn Quang thì ñöôïc giôùi pheâ bình ñôøi tröôùc nhö Leâ Quyù Ñoân, Phan Huy Chuù khen laø

“yù tinh teá, cao sieâu”, “lôøi bay böôùm, phoùng khoaùng” [333, 680] ñeå con ngöôøi coù caûm höùng

saùng taïo caùc giaù trò yeâu thöông vaø leõ soáng. Chöùng toû, vaên thô Thieàn phaùi laø ñænh cao tieâu

bieåu cuûa moät boä phaän vaên hoïc giai ñoaïn thôøi Lyù – Traàn. Ñoàng thôøi noù cuõng laø ñoäng löïc

phaùt trieån cho giai ñoaïn vaên hoïc trung ñaïi noái tieáp vôùi nhöõng taùc phaåm vaên chöông coù giaù

trò tö töôûng ngheä thuaät daân toäc cuûa nhöõng taùc giaû lôùn nhö Nguyeãn Traõi, Leâ Thaùnh Toâng,

Nguyeãn Bænh Khieâm, Nguyeãn Gia Thieàu, Nguyeãn Du, Ngoâ Thì Nhaäm…, sau naøy laø Hoà

202

Chí Minh cuûa thôøi hieän ñaïi. Neáu khoâng ñaùnh giaù nhö theá thì taïi sao hôn 800 naêm qua, duø

traûi qua binh bieán taøn khoác, nhaát laø ngoïn löûa thieâu ñoát saùch vôû cuûa nöôùc ta, do nhaø Minh

chuû tröông gaàn 20 naêm chieám ñoùng, taùc phaåm thô vaên cuûa Thieàn phaùi vaãn ñöôïc nhaân daân

ta baûo löu vaø khai thaùc caùc giaù trò tö töôûng, ngheä thuaät cho ñeán ngaøy nay. Ñaây cuõng laø moät

vaán ñeà maø luaän aùn naøy kyø voïng môû ra höôùng nghieân cöùu cho caùc coâng trình sau tieáp tuïc

khai thaùc caùc yeáu toá noäi dung tö töôûng vaø hình thöùc bieåu ñaït ngheä thuaät vaên hoïc Phaät giaùo.

5. Ñaây laø moät ñeà taøi töông ñoái khoù vaø roäng, song nhöõng keát quaû khoa hoïc maø luaän aùn

thu nhaët ñöôïc böôùc ñaàu phaàn naøo ñaõ cung caáp moät caùi nhìn töông ñoái ñaày ñuû vaø toaøn dieän

veà giaù trò noäi dung tö töôûng cuøng giaù trò ngheä thuaät trong taùc phaåm Thieàn phaùi Truùc Laâm

cuûa giai ñoaïn cöïc thònh cuûa noù, töùc laø giai ñoaïn thònh Traàn. Ñeà taøi naøy khoâng chæ coù giaù trò

Phaät hoïc maø coøn coù giaù trò thöïc tieãn bôûi coù aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán vieäc nghieân cöùu giaûng

daïy vaø tieáp nhaän taùc phaåm vaên hoïc Phaät giaùo – Thieàn toâng ôû baäc Ñaïi hoïc ngaønh Ngöõ vaên

hieän nay, cuõng nhö vieäc daïy vaên hoïc Phaät giaùo Vieät Nam ôû caùc tröôøng Phaät hoïc caùc caáp.

Vieäc nghieân cöùu caùc giaù trò vaên hoïc trong taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm, treân

thöïc teá coù theå trieån khai theo nhieàu höôùng, ngoaøi vieäc chæ ra hai giaù trò nhö luaän aùn ñaõ neâu,

coøn coù theå so saùnh taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm vôùi taùc phaåm cuûa caùc Thieàn phaùi

tröôùc ñoù (nhö taùc phaåm cuûa doøng Thieàn Tyø Ni Ña Löu Chi, doøng Voâ Ngoân Thoâng, doøng

Thaûo Ñöôøng), cuõng coù theå so saùnh taùc phaåm vaên hoïc Phaät giaùo ñôøi Traàn vôùi taùc phaåm vaên

hoïc Phaät giaùo ôû caùc nöôùc ñoàng vaên trong khu vöïc (Vaên hoïc Phaät giaùo Trung Quoác, Vaên

hoïc Phaät giaùo Nhaät Baûn, Vaên hoïc Phaät giaùo Trieàu Tieân ôû moät giai ñoaïn lòch söû nhaát ñònh,

moät trieàu ñaïi nhaát ñònh naøo ñoù). Cuõng coù theå nghieân cöùu, so saùnh taùc phaåm cuûa Thieàn

Truùc Laâm vôùi caùc taùc phaåm vaên hoïc Phaät giaùo ôû giai ñoaïn sau thôøi Lyù - Traàn. Cuõng coù theå

tìm hieåu nguoàn goác ñieån coá trong vaên hoïc Lyù – Traàn noùi chung, trong vaên hoïc Phaät giaùo

Lyù – Traàn noùi rieâng; hoaëc bieân soaïn Töø ñieån ñieån coá vaên hoïc Phaät giaùo… Neáu laøm ñöôïc

vieäc naøy thì hy voïng, höùa heïn seõ coù nhöõng ñoùng goùp môùi, coù yù nghóa khoa hoïc vaø thuù vò,

goùp phaàn giaûi maõ boä phaän vaên hoïc uyeân aùo vaø saâu saéc nhö vaên hoïc Phaät giaùo cuûa nöôùc

nhaø.

203

DANH MUÏC COÂNG TRÌNH CUÛA TAÙC GIAÛ

ÑAÕ COÂNG BOÁ COÙ LIEÂN QUAN ÑEÁN LUAÄN AÙN

1. Thích Phöôùc Ñaït (Traàn Lyù Trai) (1996), “Ñaïo Phaät vôùi daân toäc Vieät Nam”, Taäp vaên

Phaät ñaûn, soá 35, BVHTÖ - GHPGVN.

2. Thích Phöôùc Ñaït (Traàn Lyù Trai) (1996), “Lyù Coâng Uaån – Vò vua “Hoä phaùp ñaàu tieân

cuûa trieàu ñaïi nhaø Lyù”, Taäp vaên Vu Lan, soá 36, BVHTÖ - GHPGVN.

3. Thích Phöôùc Ñaït (Traàn Lyù Trai) (2000), “Thieàn ñònh trong ñôøi soáng haøng ngaøy”,

Nguyeät san Giaùc ngoä, soá 57, TP. HCM.

4. Thích Phöôùc Ñaït (Traàn Lyù Trai) (2003), “Suy nieäm veà thaân phaän vaø tình yeâu con

ngöôøi”, Nguyeät san Giaùc Ngoä, soá 86, TP. HCM.

5. Thích Phöôùc Ñaït (Traàn Lyù Trai) (2004), “Tö töôûng Traàn Thaùi Toâng böôùc khôûi ñaàu

cho söï ra ñôøi Thieàn phaùi Truùc Laâm Yeân Töû”, Nguyeät san Giaùc Ngoä, soá 104, TP. HCM.

6. Traàn Lyù Trai (2005), Traàn Thaùi Toâng vaø Khoaù hö luïc, Luaän vaên Thaïc só, Tröôøng

ÑHKHXH & NV, TP. HCM.

7. Traàn Lyù Trai (2006), “Ñaëc tröng tinh thaàn Thieàn hoïc cuûa Traàn Thaùi Toâng”, Taäp san

Khoa hoïc Xaõ hoäi & Nhaân vaên, ÑHQG TP. HCM, soá 34.

8. Thích Phöôùc Ñaït (Traàn Lyù Trai) (2006), “Taûn maïn veà nuï cöôøi cuûa caùc thieàn sö”, Taïp

chí Vaên hoaù Phaät giaùo, soá 15, TP. HCM.

9. Thích Phöôùc Ñaït (Traàn Lyù Trai) (2006) “Vaøi suy nghó veà baøi Ñaïi Vieät quoác ñöông gia

ñeä töù Suøng Thieän Dieân Linh thaùp bi”, trong saùch Thoâng baùo Haùn Noâm hoïc naêm 2005,

Nxb KHXH, HN.

10. Thích Phöôùc Ñaït (Traàn Lyù Trai) (2006), “Tính naêng ñoäng cuûa Phaät giaùo trong quaù

trình hoäi nhaäp”, kyû yeáu tham luaän Hoäi nghò Quoác teá Phaät giaùo thôøi ñaïi môùi: Cô hoäi vaø

thaùch thöùc (Internation Conference on Buddhism in the new era: Chances and

challenges), Vieän Nghieân cöùu Phaät hoïc toå chöùc ngaøy 15 - 16 thaùng 7 naêm 2006.

11. Thích Phöôùc Ñaït (Traàn Lyù Trai) (2006), “Vaøi suy nghó veà Lòch söû truyeàn thöøa Thieàn

phaùi Truùc Laâm”, Taïp chí Nghieân cöùu Phaät hoïc, soá 5 (85), GHPGVN.

12. Thích Phöôùc Ñaït (Traàn Lyù Trai) (2006), “Muøa xuaân Phaät giaùo”, Ñaëc san Ban Xaây

döïng Chuøa Höông, Sôû Vaên hoaù Thoâng tin Haø Taây.

204

13. Traàn Lyù Trai (Thích Phöôùc Ñaït ) (2006), “Hình aûnh con ngöôøi trong Khoaù hö luïc cuûa

Traàn Thaùi Toâng” trong saùch Bình luaän Vaên hoïc – Nieân giaùm 2006, Hoäi Nghieân cöùu vaø

Giaûng daïy Vaên hoïc TP. HCM, Nxb Vaên hoaù Saøi Goøn.

14. Thích Phöôùc Ñaït (Traàn Lyù Trai) (2007), “Tìm hieåu Tham ñoà hieån quyeát cuûa thieàn sö

Vieân Chieáu”, Taïp chí Nghieân cöùu Vaên hoïc, soá 3, Haø Noäi.

15. Thích Phöôùc Ñaït (Traàn Lyù Trai) (2007), “Giaác mô xuaân”, Nguyeät san Giaùc Ngoä, soá

131, TP. HCM.

16. Traàn Lyù Trai (2007), “Tìm hieåu giaù trò Cö traàn laïc ñaïo phuù cuûa Traàn Nhaân Toâng”,

Taäp san Khoa hoïc Xaõ hoäi & Nhaân vaên, ÑHQG TP. HCM, soá 38.

17. Traàn Lyù Trai (Thích Phöôùc Ñaït) (2007), “Söï tieáp bieán ngoân ngöõ kinh ñieån Phaät giaùo

trong caùc taùc phaåm cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm”, Taäp tham luaän Hoäi nghò Khoa hoïc

Vaên hoïc Vieät Nam vaø Vaên hoïc Ñoâng Nam AÙ, Khoa Vaên hoïc vaø Ngoân Ngöõ, Tröôøng Ñaïi

hoïc Khoa hoïc Xaõ hoäi & Nhaân vaên, ÑHQG TP. HCM, toå chöùc thaùng 10 – 2007.

18. Traàn Lyù Trai (Thích Phöôùc Ñaït) (2008) “Giaù trò tö töôûng Thieàn hoïc trong baøi Phaät taâm

ca” cuûa Tueä Trung Thöôïng só, Taïp chí Haùn Noâm, soá 1 (86), Haø Noäi.

205

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

I - TAØI LIEÄU TIEÁNG VIEÄT

1. Thích Phöôùc An (1990), “Traàn Thaùi Toâng vaø cuoäc leân ñöôøng tìm kieám queâ höông

vónh cöûu”, Taäp vaên Thaønh ñaïo, soá 16, BVHTÖ - GHPGVN, tr. 60 - 63.

2. Thích Phöôùc An (1992), “Thieàn sö Huyeàn Quang vaø con ñöôøng traàm laëng muøa thu”,

Taïp chí Vaên hoïc, soá 4, HN, tr. 48-52.

3. Ñaøo Duy Anh (1979), “Chöõ Noâm thôøi Lyù - Traàn”, Taïp chí Vaên hoïc, soá 6, HN, tr. 44 -

48.

4. Laïi Nguyeân AÂn (1997), “Caùc theå taøi chöùc naêng trong vaên hoïc trung ñaïi Vieät Nam”,

Taïp chí Vaên hoïc, soá 1, HN, tr. 56 - 60.

5. Laïi Nguyeân AÂn (1997), “Caùc theå taøi tröôùc thuaät vaø saùng taïo ngheä thuaät ôû vaên hoïc

trung ñaïi Vieät Nam”, Taïp chí Vaên hoïc, soá 4, HN, tr. 31 - 36.

6. Laïi Nguyeân AÂn, (2004), 150 Thuaät ngöõ vaên hoïc, Nxb ÑHQG HN.

7. Andre Bareu, Caùc boä phaùi Phaät giaùo Tieåu thöøa, Phaùp Hieàn dòch (2003), Nxb Toân

giaùo, HN.

8. Bhadantacariya Buddhagosa, Thanh tònh ñaïo luaän, Thích Nöõ Trí Haûi chuyeån dòch

(2001), taäp 1, Nxb Toân giaùo, HN.

9. Bhadantacariya Buddhagosa, Thanh tònh ñaïo luaän, Thích Nöõ Trí Haûi chuyeån dòch

(2001), taäp 2, Nxb Toân giaùo, HN.

10. Buøi Huy Bích, Hoaøng Vieät thi vaên tuyeån, Baûn dòch cuûa nhoùm Leâ Quyù Ñoân (1957),

taäp 1, Nxb Vaên hoaù, HN.

11. Buøi Huy Bích, Hoaøng Vieät thi vaên tuyeån, Baûn dòch cuûa nhoùm Leâ Quyù Ñoân (1957),

taäp 2, Nxb Vaên hoaù, HN.

12. Buøi Huy Bích, Hoaøng Vieät thi vaên tuyeån, Baûn dòch cuûa nhoùm Leâ Quyù Ñoân (1957),

taäp 3, Nxb Vaên hoaù, HN.

13. Thích Minh Caûnh, chuû bieân (2003), Töø ñieån Phaät hoïc Hueä Quang, taäp I, Nxb Toång

hôïp TP. HCM.

14. Thích Minh Caûnh, chuû bieân (2003) Töø ñieån Phaät hoïc Hueä Quang, taäp II, Nxb Toång

hôïp TP. HCM.

206

15. Thích Minh Caûnh, chuû bieân (2004) Töø ñieån Phaät hoïc Hueä Quang, taäp III, Nxb Toång

hôïp TP. HCM.

16. Thích Minh Caûnh, chuû bieân (2004) Töø ñieån Phaät hoïc Hueä Quang, taäp IV, Nxb Toång

hôïp TP. HCM.

17. Thích Minh Caûnh, chuû bieân (2005) Töø ñieån Phaät hoïc Hueä Quang, taäp V, Nxb Toång

hôïp TP. HCM.

18. Thích Minh Caûnh, chuû bieân (2005) Töø ñieån Phaät hoïc Hueä Quang, taäp VI, Nxb Toång

hôïp TP. HCM.

19. Thích Minh Caûnh, chuû bieân (2005) Töø ñieån Phaät hoïc Hueä Quang, taäp VII, Nxb Toång

hôïp TP. HCM.

20. Nguyeãn Taøi Caån, Nguoàn goác vaø quaù trình hình thaønh caùch ñoïc Haùn Vieät (1979), Nxb

KHXH, HN.

21. Huyeàn Chaân (1989), “Phaät giaùo cuûa Traàn Thaùi Toâng hay laø thöû tìm nguyeân nhaân boå

sung cuûa cuoäc chieán thaéng ñoái vôùi quaân Nguyeân Moâng”, Taäp vaên Vu lan, soá 15,

BVHTÖ- GHPGVN, tr. 49 - 52.

22. Thích Minh Chaâu, So saùnh Kinh Trung A Haøm chöõ Haùn vaø kinh Trung Boä, Thích Nöõ

Trí Haûi dòch (1998), Nxb TP. HCM.

23. Thích Minh Chaâu (2002), Ñaïo ñöùc Phaät giaùo, Nxb Toân giaùo, HN.

24. Thích Minh Chaâu (2002), Haønh Thieàn, Nxb Toân giaùo, HN.

25. Thích Thieän Chaâu (1985), “Traàn Thaùi Toâng (1218 - 1277)”, Taäp vaên Baùo hieáu Baùo

aân, soá 3, BVHTÖ - GHPGVN, tr. 11- 12.

26. Chang Chen Chi, Thieàn ñaïo tu taäp, Nhö Haïnh dòch (1972), Nxb Kinh Thi, SG.

27. Minh Chi (1991), “Phaät giaùo vaø trieàu ñaïi Lyù Traàn”, Taäp vaên Phaät ñaûn, soá 2, BVHTÖ

- GHPGVN, tr. 43 - 47.

28. Minh Chi (1991), “Vaøi yù kieán goùp phaàn toång keát Phaät giaùo ñôøi Traàn”, Taäp vaên Vu

Lan, soá 21, BVHTÖ - GHPGVN, tr. 57 - 60.

29. Minh Chi (1998), “Phaät giaùo Vieät Nam hoâm nay hoïc taäp ñöôïc gì, tieáp thu ñöôïc gì,

Phaät giaùo ñôøi Traàn”, Taäp vaên Vu lan, soá 42, BVHTÖ - GHPGVN, tr. 30 - 33 vaø 48.

207

30. Minh Chi, (2001), Toân giaùo hoïc, phaàn 1, Lyù thuyeát Toân giaùo hoïc, Hoïc vieän Phaät giaùo

Vieät Nam (Löu haønh noäi boä).

31. Minh Chi (2002), “Phaät giaùo trong ñôøi soáng cuûa ngöôøi Vieät”, Taäp vaên Thaønh ñaïo, soá

52, BVHTÖ - GHPGVN, tr. 25 - 27 vaø 35.

32. Minh Chi (2002), “Quan heä giöõa Nho giaùo vaø Phaät giaùo ôû Vieät Nam”, Nguyeät san

Giaùc Ngoä, soá 72, TP. HCM, tr. 31 - 44.

33. Minh Chi (2003), Truyeàn thoáng vaên hoùa Phaät giaùo Vieät Nam, Nxb Toân giaùo, HN.

34. Nguyeãn Hueä Chi (1977), “Traàn Tung – Moät göông maët laï trong laøng thô Thieàn thôøi

Lyù - Traàn”, Taïp chí Vaên hoïc, soá 4, HN, tr. 116 – 135.

35. Nguyeãn Hueä Chi (1978), “Caùc yeáu toá Nho – Phaät – Ñaïo ñöôïc tieáp thu vaø chuyeån

hoùa nhö theá naøo trong ñôøi soáng tö töôûng vaø trong vaên hoïc thôøi ñaïi Lyù - Traàn”, Taïp chí

Vaên hoïc, soá 6, HN, tr. 67-72.

36. Nguyeãn Hueä Chi (1981), “Ñoäng” vaø “tónh” cuûa ñaát nöôùc qua thô ca caùc vò vua thi só

thôøi Traàn” trong saùch Vaên hoïc Vieät Nam treân nhöõng chaëng ñöôøng choáng Trung Quoác

xaâm löôïc, Nxb KHXH, HN, tr. 162 - 182.

37. Nguyeãn Hueä Chi (1987), “Maõn Giaùc vaø baøi thô noåi tieáng cuûa oâng”, Taïp chí Vaên hoïc,

soá 5, HN, tr. 67-72.

38. Nguyeãn Hueä Chi (1990), “Ñoåi môùi nhaän thöùc lòch söû trong nghieân cöùu khoa hoïc xaõ

hoäi noùi chung, nghieân cöùu vaên hoïc coå noùi rieâng”, Taïp chí Vaên hoïc, soá 6, HN, tr.1 - 9.

39. Nguyeãn Hueä Chi (1992), “Con ñöôøng giao tieáp cuûa vaên hoïc coå trung ñaïi Vieät Nam

nhìn trong moái quan heä khu vöïc”, Taïp chí Vaên hoïc, soá 1, HN, tr. 13 - 23.

40. Nguyeãn Hueä Chi (1992), “Hieän töôïng hoäi nhaäp vaên hoùa döôùi thôøi Lyù -Traàn”, Taïp chí

Vaên hoïc, soá 4, HN, tr. 13 - 21.

41. Nguyeãn Hueä Chi (2004), “Hieän töôïng hoäi nhaäp vaên hoùa döôùi thôøi Lyù - Traàn nhìn töø

moät trung taâm Phaät giaùo tieâu bieåu Quyønh Laâm”, Nguyeät san Giaùc Ngoä, soá 97, TP.

HCM, tr. 24 - 42.

42. Nguyeãn Phöông Chi (1982), “Huyeàn Quang, nhaø sö – thi só, Taïp chí Vaên hoïc, soá 3,

HN, tr. 75 - 78.

208

43. Vieät Nhaân Vuõ Huy Chieåu (1962, taêng boå 1965), Hoaøng Vieät thi tuyeån trích dòch,

ÑHSP, SG.

44. Nguyeãn Ñình Chuù (1994), Daïy saùch giaùo khoa thí ñieåm trung hoïc chuyeân ban lôùp 10

moân Vaên. Phaàn Vaên hoïc Vieät Nam töø theá kyû X ñeán thaùng 8 - 1945, Taøi lieäu Boài

döôõng giaùo vieân, Vuï Giaùo vieân, HN, tr. 22 - 45.

45. Nguyeãn Ñình Chuù (1994), “Veà baøi thô “Ngoân hoaøi” cuûa Khoâng Loä thieàn sö: chuyeän

raéc roái vaø caùch ñoái xöû”, Kieán thöùc ngaøy nay, soá 147 (thaùng 8), TP. HCM, tr. 11 - 13.

46. Nguyeãn Ñình Chuù (1995), “Söï aùp ñaûo cuûa phöông Taây ñoái vôùi phöông Ñoâng treân

phöông dieän vaên hoùa tinh thaàn truyeàn thoáng”, Taïp chí Nghieân cöùu Ñoâng Nam AÙ, soá 3,

tr. 82 - 87.

47. Nguyeãn Ñình Chuù (1999), “Vaán ñeà “Ngaõ” vaø “Phi Ngaõ trong vaên hoïc Vieät Nam

trung caän ñaïi, Taïp chí Vaên hoïc, soá 5, HN, tr. 38 - 43.

48. Nguyeãn Ñình Chuù (2002), “Hieän töôïng Vaên – Söû – Trieát baát phaân trong vaên hoïc thôøi

trung ñaïi, Taïp chí Vaên hoïc, soá 5, HN tr. 41 - 47.

49. Nguyeãn Ñình Chuù (2005), “Caàn khaån tröông khoâi phuïc vieäc daïy chöõ Haùn trong nhaø

tröôøng phoå thoâng Vieät Nam”, Taïp chí Haùn Noâm, soá 2, HN, tr. 3 - 10.

50. Phan Huy Chuù, Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí, Vieän Söû hoïc dòch, (1960), taäp 1, Nxb

Söû hoïc, HN.

51. Phan Huy Chuù, Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí, Vieän Söû hoïc dòch, (1960), taäp 2, Nxb

Söû hoïc, HN.

52. Phan Huy Chuù, Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí, Vieän Söû hoïc dòch, (1961), taäp 3, Nxb

Söû hoïc, HN.

53. Phan Huy Chuù, Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí, Vieän Söû hoïc dòch, (1961), taäp 4, Nxb

Söû hoïc, HN.

54. Tröông Vaên Chung (1998), Tö töôûng trieát hoïc cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm ñôøi Traàn,

Nxb Chính trò Quoác gia, HN.

55. Ñoaøn Trung Coøn (1968), Phaät hoïc töø ñieån, taäp 1, PHTT, SG.

56. Ñoaøn Trung Coøn (1968), Phaät hoïc töø ñieån, taäp 2, PHTT, SG.

57. Ñoaøn Trung Coøn (1968), Phaät hoïc töø ñieån, taäp 3, PHTT, SG.

209

58. Leâ Cung (2004), “Theâm moät suy nghó veà veà söï nghieäp cuûa Traàn Nhaân Toâng”,

Nguyeät san Giaùc Ngoä, soá 97, TP. HCM, tr. 55 - 61.

59. Quyønh Cö – Ñoã Ñöùc Huøng (1995), Caùc trieàu ñaïi Vieät Nam, Nxb Thanh Nieân, TP.

HCM.

60. Nguyeãn Töû Cöôøng (1997), “Nghó laïi lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam: Thieàn uyeån taäp anh

coù phaûi laø vaên baûn “truyeàn ñaêng khoâng” khoâng?, Taïp chí Vaên hoïc, soá 1, HN, tr. 77 -

82.

61. Nguyeãn Vaên Daân (1999), Nghieân cöùu Vaên hoïc, Lyù luaän vaø öùng duïng, Nxb Giaùo duïc,

HN.

62. Phaïm Vaên Dieâu (1960), Vaên hoïc Vieät Nam, Nxb Taân Vieät, SG.

63. Leâ Anh Duõng (1994), Con ñöôøng Tam giaùo Vieät Nam, Nxb TP. HCM.

64. Lyù Vieät Duõng (2003), Tueä Trung Thöôïng só ngöõ luïc dòch giaûi, Nxb Muõi Caø Mau,

2003.

65. Phaïm Ñöùc Döông (2002), “Noát nhaïc Thieàn hoøa hieáu trong quan heä Ñaïi Vieät vaø

Chaêm Pa thôøi Traàn Nhaân Toâng”, Taäp vaên Thaønh ñaïo, soá 52, BVHTÖ - GHPGVN, tr.

41-44.

66. Hoàng Döông – Nguyeãn Vaên Hai (2001), Tìm hieåu Trung luaän – Nhaän thöùc vaø Khoâng

taùnh, Nxb Toân giaùo, HN.

67. Traàn Thanh Ñaïm (1994), “Hai Thieàn sö – Thi só môû ñaàu lòch söû vaên chöông Coå ñieån

Vieät Nam”, Taäp vaên Vu lan, soá 29, BVHTÖ - GHPGVN, tr. 40 - 44.

68. Nguyeãn Theá Ñaêng (2001), “Soáng trong boån nguyeän cuûa Phaät A Di Ñaø”, Nguyeät san

Giaùc Ngoä, soá 66, TP. HCM, tr. 31 - 38.

69. Nguyeãn Theá Ñaêng (1989), “Ñaïo Phaät theå hieän trong cuoäc ñôøi nhaø vua thieàn sö Traàn

Nhaân Toâng, Taäp vaên Vu lan, soá 15, BVHTÖ - GHPGVN, tr. 58 - 59.

70. Traàn Baïch Ñaèng (1986), AÛnh höôûng Phaät giaùo ñoái vôùi lòch söû tö töôûng Vieät Nam”,

Taäp vaên Phaät Thaønh ñaïo, soá 4, BVHTÖ - GHPGVN, tr. 23 - 24.

71. Cao Höõu Ñính (1971), Vaên hoïc söû Phaät giaùo, Nxb Minh Ñöùc, SG.

210

72. Nguyeân Ñònh (2002 - 2003), “Söï gaén boù giöõa Phaät giaùo vaø daân toäc Vieät Nam nhìn ôû

goùc ñoä vaên hoïc”, Taäp vaên Vu lan, soá 54 vaø Taäp vaên Thaønh ñaïo, soá 55, BVHTÖ -

GHPGVN, tr. 76 - 84 vaø 61 - 69.

73. Trònh Baù Ñónh (1989), “Söï tieán trieån cuûa nhöõng phöông thöùc bieåu hieän trong vaên hoïc

giai ñoïan töø theá kyû X ñeán theá kyû XV”, Taäp vaên Thaønh ñaïo, soá 13, BVHTÖ -

GHPGVN, tr. 59 - 61 vaø 94.

74. Nguyeãn Hieàn Ñöùc, (1992), “Haønh traïng Thöôïng só Tueä Trung”, Taäp vaên Vu lan, soá

24, BVHTÖ – GHPGVN, tr. 33-38.

75. Thaïch Trung Giaû (1973), Vaên hoïc phaân tích toaøn thö, Nxb Laù Boái, SG.

76. Thích Maõn Giaùc (2003),Vaïn Haïnh, keû ñi qua caàu lòch söû, Nxb Toân giaùo, HN.

77. Leâ Giang (2001), YÙ thöùc vaên hoïc trung ñaïi Vieät Nam, Luaän aùn Tieán só Ngöõ vaên,

ÑHQG, Tröôøng ÑHKHXH & NV, TP. HCM.

78. Traàn Vaên Giaøu (1963), Söï phaùt trieån tö töôûng ôû Vieät Nam, taäp 1, Nxb KHXH, HN.

79. Traàn Vaên Giaøu (1980), Giaù trò tinh thaàn truyeàn thoáng cuûa daân toäc Vieät Nam, Nxb

KHXH, HN.

80. Traàn Vaên Giaøu (1985), “Moät soá vaán ñeà Phaät giaùo” , Taäp vaên Phaät ñaûn, soá 2, BVHTÖ

– GHPGVN, tr. 21 - 23.

81. Traàn Vaên Giaøu (1986), “Cuoäc ñaáu tranh giöõa thaàn bí vaø duy lyù trong Phaät giaùo Giao

Chaâu theá kyû thöù V”, Taäp vaên Vu lan, soá 6, BVHTÖ – GHPGVN, tr. 25 - 30.

82. Nguyeãn Vaên Hai (2000), “Ngoân ngöõ vaø bieän chöùng”, Taäp vaên Thaønh ñaïo, soá 46,

BVHTÖ – GHPGVN, tr. 25 - 32 vaø 42.

83. Döông Quaûng Haøm (1968 taùi baûn), Vieät Nam thi vaên trích giaûng, TTHL, SG.

84. Nguyeãn Vaên Haïnh – Huyønh Nhö Phöông (1999), Lyù luaän vaø Vaên hoïc: Vaán ñeà vaø suy

nghó, Nxb Giaùo duïc, HN.

85. Nhaát Haïnh (1971), Neûo vaøo Thieàn hoïc, Nxb Laù Boái, SG.

86. Hoaøng Xuaân Haõn (1949) Lyù Thöôøng Kieät – Lòch söû ngoïai giao vaø toân giaùo trieàu Lyù,

taäp 1, Nxb Soâng Nhò, HN.

87. Hoaøng Xuaân Haõn (1950) Lyù Thöôøng Kieät – Lòch söû ngoïai giao vaø toân giaùo trieàu Lyù,

taäp 2, Nxb Soâng Nhò, HN.

211

88. Hoaøng Xuaân Haõn (1997-1998) “Saùch Thieàn toâng baûn haïnh”, Taäp vaên Phaät ñaûn, soá

38 tr 25-30, Taäp vaên Vu lan, soá 39, tr. 22 - 35, Taäp vaên Thaønh ñaïo, soá 40, tr 20 - 30,

Taäp vaên Phaät ñaûn, soá 41, tr. 24 - 33, Taäp vaên Vu lan, soá 42, BVHTÖ – GHPGVN, tr.

24 - 33 vaø 48.

89. Nguyeãn Huøng Haäu (1997), Löôïc khaûo tö töôûng Thieàn Truùc Laâm Vieät Nam, Nxb

KHXH, HN.

90. Thích Nguyeân Hieàn (2002), “Phaùp moân Tònh ñoä taïi Vieät Nam nhìn töø boái caûnh hieän

ñaïi”, Nguyeät san Giaùc Ngoä, soá 79, TP. HCM, tr. 50 - 61.

91. Ñoã Ñöùc Hieåu – Nguyeãn Hueä Chi – Phuøng Vaên Töûu – Traàn Höõu Taù ñoàng chuû bieân

(2004), Töø ñieån Vaên hoïc, Nxb Theá giôùi, HN.

92. Nguyeãn Duy Hinh (1977), “Yeân Töû – Vua Traàn – Truùc Laâm”, Taïp chí Nghieân cöùu

Lòch söû, soá 2, HN, tr. 10 - 21.

93. Nguyeãn Duy Hinh (1992), Phaät giaùo vôùi Vaên hoïc Vieät Nam, Taïp chí Vaên hoïc, soá 4,

HN, tr. 4 - 6.

94. Nguyeãn Duy Hinh (1999), Tö töôûng Phaät giaùo Vieät Nam, Nxb KHXH, HN.

95. Löu Hieäp, Vaên taâm ñieâu long, Phan Ngoïc dòch (1997), Nxb Vaên hoïc, HN.

96. Thaùi Hoøa (1994) “Caûm höùng saùng taïo trong thô Thieàn”, Taäp vaên Phaät ñaûn, soá 29,

BVHTÖ – GHPGVN, tr. 79 - 81.

97. Kieàu Thu Hoaïch (1965), “Tìm hieåu thô vaên caùc nhaø sö Lyù - Traàn”, Taïp chí Vaên hoïc,

soá 6, HN.

98. Kieàu Thu Hoaïch, Noâng Quoác Chaán - Nguyeãn Ñaêng Na - Traàn Thò Baêng Thanh –

Nguyeãn Thaïch Giang – Hoaøng Höõu Yeân – Nguyeãn Ñaêng Maïnh – Traàn Ñình Söû chuû

bieân, söu taàm vaø bieân soaïn (2004), Tinh tuyeån vaên hoïc Vieät Nam, Nxb KHXH, HN.

99. Nguyeãn Vaên Hoaøn (1975), “Thô vaên Lyù - Traàn vaø haøo khí cuûa moät thôøi ñaïi anh

huøng”, Taïp chí Vaên hoïc, soá 1, HN, tr. 42 - 53.

100. Nguyeãn Vaên Hoaøn (1981), Cuoäc khaùng chieán choáng Toáng – Nguyeân oanh lieät vaø

chuû ñeà yeâu nöôùc trong vaên hoïc töø theá kyû X ñeán XV, Nxb KHXH, HN.

101. Nguyeãn Phaïm Huøng (1992), “Thô Thieàn vaø vieäc lónh hoäi thô Thieàn”, Taïp chí Vaên

hoïc, soá 4, HN, tr. 39 - 43.

212

102. Nguyeãn Phaïm Huøng (1995), Vaän duïng quan ñieåm theå loaïi vaøo vieäc nghieân cöùu vaên

hoïc Vieät Nam thôøi Lyù – Traàn; Luaän aùn Phoù Tieán só Khoa hoïc Ngöõ vaên – Vieän Vaên

hoïc.

103. Nguyeãn Phaïm Huøng (1997), “Doøng thô Thieàn theá söï trong Vaên hoïc Vieät Nam coå”,

Taïp chí Nghieân cöùu Phaät hoïc, soá 4, HN, tr. 29 - 31.

104. Nguyeãn Phaïm Huøng (2001), Treân haønh trình vaên hoïc trung ñaïi, Nxb ÑHQG HN.

105. Traàn Ñình Höôïu (1995), Nho giaùo vaø vaên hoïc Vieät Nam trung caän ñaïi, Nxb VHTT,

106. Ñoã Vaên Hyû (1975), “Caâu chuyeän Huyeàn Quang vaø caùch ñoïc thô Thieàn”, Taïp chí

Vaên hoïc, soá 1, HN, tr. 62 - 70.

107. Ñinh Gia Khaùnh (1960), Vaên hoïc coå Vieät Nam, Nxb Giaùo duïc, HN.

108. Ñinh Gia Khaùnh, Buøi Vaên Nguyeân, Nguyeãn Ngoïc San (1976), Hôïp tuyeån thô vaên

Vieät Nam, taäp 2, theá kyû X – ñaàu XVII, Nxb Vaên hoaù, HN.

109. Ñinh Gia Khaùnh – Buøi Duy Taân – Mai Cao Chöông (1992), Vaên hoïc Vieät Nam theá

kyû X ñeán nöûa ñaàu theá kyû XVIII, taäp 1, Nxb ÑH & THCN, HN, taùi baûn.

110. Ñinh Gia Khaùnh chuû bieân, Ñieån coá vaên hoïc (2001), Nxb Vaên hoïc, taùi baûn.

111. Vuõ Theá Khoâi (2006), “Veà thôøi ñieåm baét ñaàu, nhaân toá thuùc ñaåy truyeàn baù chöõ Haùn

vaø giao löu vaên hoaù Trung Vieät”, Taïp chí Haùn Noâm, soá 3, HN, tr. 58 - 64.

112. Nguyeãn Khueâ (2002), “Moái quan heä giöõa Phaät giaùo, Nho giaùo vaø Laõo giaùo qua

moät soá Phaät thoïai Trung Quoác”, Nguyeät san Giaùc Ngoä, soá 72, TP. HCM, tr. 70 - 77.

113. Thích Thanh Kieåm (1989), Löôïc söû Phaät giaùo AÁn Ñoä, THPG TP. HCM, taùi baûn.

114. Thích Thanh Kieåm (1991), Löôïc söû Phaät giaùo Trung Quoác, THPG TP. HCM, taùi

baûn.

115. Thích Thanh Kieåm, (1991) “Ñoâi neùt chuøa Vónh Nghieâm taïi TP. Hoà Chí Minh”

(1991), Taäp vaên Phaät ñaûn, soá 20, BVHTÖ – GHPGVN, tr. 74.

116. Traàn Troïng Kim (1971), Vieät Nam söû löôïc, quyeån thöôïng, TTHL, SG, taùi baûn.

117. Traàn Troïng Kim (1971), Vieät Nam söû löôïc, quyeån haï, TTHL, SG, taùi baûn.

118. Traàn Troïng Kim (1971), Nho giaùo, quyeån thöôïng, TTHL, SG, taùi baûn.

119. Traàn Troïng Kim (1971), Nho giaùo, quyeån haï, TTHL, SG, taùi baûn.

213

120. Nghóa Kyø (1990), “Traàn Thaùi Toâng vaø ñaïo Phaät”, Taäp vaên Phaät ñaûn, soá 17,

BVHTÖ – GHPGVN, tr. 52 - 57.

121. Kinh Töông Öng, Thích Minh Chaâu dòch (1984), taäp IV, Tröôøng CCPHVN.

122. Kinh Trung Boä, Thích Minh Chaâu dòch (1986), taäp I, Tröôøng CCPHVN.

123. Kinh Trung Boä, Thích Minh Chaâu dòch (1986), taäp II, Tröôøng CCPHVN.

124. Kinh Trung Boä, Thích Minh Chaâu dòch (1987), taäp III, Tröôøng CCPHVN.

125. Kinh Boä Taêng Chi, Thích Minh Chaâu dòch (1988), taäp I, Tröôøng CCPHVN

126. Kinh Boä Taêng Chi, Thích Minh Chaâu dòch (1988), taäp II, Tröôøng CCPHVN.

127. Kinh Boä Taêng Chi, Thích Minh Chaâu dòch (1988), taäp III, Tröôøng CCPHVN.

128. Kinh Phaùp Cuù, Thích Minh Chaâu dòch (1996), Nxb.TP. HCM.

129. Kinh Muôøi Thieän Nghieäp, Thích Trí Quang dòch (1996), Nxb. TP. HCM.

130. Kinh Thuûy Saùm, Thích Trí Quang dòch (2000), Nxb. TP. HCM.

131. Kinh Phaùp Baûo Ñaøn, Hueä Naêng Luïc Toå giaûng, Phaùp Haûi soaïn thuaät, Trí Haûi dòch

(1998), THPG TP. HCM.

132. Kinh Hoa Nghieâm, Thích Trí Tònh dòch (1995), THPG TP. HCM.

133. Kinh Dieäu Phaùp Lieân Hoa, Thích Trí Tònh dòch (1997), Nxb TP. HCM.

134. Kinh Ñaïi Baùt Nieát Baøn, Thích Trí Tònh dòch (1999), taäp 1, Nxb TP. HCM.

135. Kinh Ñaïi Baùt Nieát Baøn, Thích Trí Tònh dòch (1999), taäp 2, Nxb TP. HCM.

136. Kinh Ma Ha Baùt Nhaõ Ba La Maät, Thích Trí Tònh dòch (1999), taäp 1, Nxb TP. HCM.

137. Kinh Ma Ha Baùt Nhaõ Ba La Maät, Thích Trí Tònh dòch (1999), taäp 2, Nxb TP. HCM.

138. Kinh Ma Ha Baùt Nhaõ Ba La Maät, Thích Trí Tònh dòch (1999), taäp 3, Nxb TP. HCM.

139. Maïn Ñaø La (1987), Vaøi neùt tìm hieåu veà Traàn Nhaân Toâng, vò Toå saùng laäp doøng Thieàn

Truùc Laâm, (baûn in Roneùo).

140. Phuøng Höõu Lan, Ñaïi cöông trieát hoïc Trung Quoác, Nguyeãn Vaên Döông dòch,

(1966), ÑHSP Hueá xuaát baûn.

141. Thaùi Kim Lan (2002), Coâng aùn Traàn Nhaân Toâng, Taäp vaên Thaønh ñaïo, soá 52,

BVHTÖ – GHPGVN, tr. 45 - 52.

142. Thaùi Kim Lan (2004), “Taâm thöùc xuaân môùi cuûa Thieàn hoïc Vieät Nam, Nguyeät san

Giaùc Ngoä, TP. HCM, soá 100, tr. 42 - 51 vaø soá 101, tr 40 - 48.

214

143. Phaïm Ngoïc Lan (1986), “Chaát tröõ tình thô Thieàn ñôøi Lyù”, Taïp chí Vaên hoïc, soá 4,

HN, tr 92 - 97.

144. Phaïm Ngoïc Lan (1992), “Traàn Nhaân Toâng vaø caûm höùng Thieàn trong thô”, Taïp chí

Vaên hoïc, soá 4, HN, tr. 44 - 47.

145. Nguyeãn Lang (1974), Vieät Nam Phaät giaùo söû luaän, taäp 1,Nxb Laù Boái, SG.

146. Nguyeãn Lang (1978), Vieät Nam Phaät giaùo söû luaän, taäp 2, Nxb Laù Boái, Paris.

147. Laêng Giaø Ñaïi thöøa kinh (1998), baûn dòch Anh ngöõ cuûa Suzuki, baûn Vieät dòch cuûa

Thích Chôn Thieän vaø Traàn Tuaán Maãn, Nxb TP. HCM.

148. Ñaëng Thanh Leâ (1995), “Tieáp caän moät soá vaán ñeà tieáp nhaän ngoân ngöõ vaø tö töôûng

trieát hoïc Trung Quoác thôøi kyø trung ñaïi, Taïp chí Vaên hoïc, soá 2, HN, tr. 9 - 11.

149. Ngoâ Só Lieân Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, Vieän Söû hoïc dòch (1998), taäp 1, Nxb KHXH,

HN.

150. Ngoâ Só Lieân Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, Vieän Söû hoïc dòch (1998), taäp 2, Nxb KHXH,

HN.

151. Taï Ngoïc Lieãn (1977), “Vaøi nhaän xeùt veà Thieàn toâng vaø phaùi Truùc Laâm Yeân Töû ñôøi

Traàn”, Nghieân cöùu Lòch söû, soá 4, HN, tr. 51 - 62.

152. Ñoaøn AÙnh Loan (2003), Ñieån coá vaø ngheä thuaät söû duïng ñieån coá, Nxb ÑHQG TP.

HCM.

153. B. Vieät Long, (2000), “Ngöõ luïc”, Taäp vaên Phaät ñaûn, soá 47, BVHTÖ – GHPGVN,

tr. 61-63.

154. Phöông Löïu – Traàn Ñình Söû – Nguyeãn Xuaân Nam – Leâ Ngoïc Traø – La Khaéc Hoøa

– Thaønh Theá Thaùi Bình (1997), Lyù luaän Vaên hoïc, Nxb Giaùo duïc, HN.

155. Phöông Löïu, (1985) Veà quan nieäm vaên chöông coå Vieät Nam, Nxb Giaùo duïc, HN.

156. Phöông Löïu (2002), Goùp phaàn xaùc laäp heä thoáng quan nieäm Vaên hoïc Trung ñaïi Vieät

Nam, Nxb KHXH, HN, taùi baûn.

157. Phöông Löïu (2002), Töø Vaên hoïc so saùnh ñeán Thi phaùp hoïc so saùnh, Nxb Vaên hoïc,

HN.

158. Nguyeãn Coâng Lyù (1996 - 1997), “Thieàn hoïc Lyù - Traàn vôùi baûn saéc daân toäc”, Taïp

chí Nghieân cöùu Phaät hoïc, HN, soá 6/1996, tr. 48 - 50 vaø soá 1/1997, tr. 20 - 23.

215

159. Nguyeãn Coâng Lyù (1997), Baûn saéc daân toäc trong vaên hoïc Thieàn thôøi Lyù - Traàn, Nxb

VHTT, HN.

160. Nguyeãn Coâng Lyù (1997), “Veà baøi töïa saùch “Thieàn toâng chæ nam” cuûa Traàn Thaùi

Toâng”, Taïp chí Haùn Noâm, soá 2, HN, tr. 39 - 45.

161. Nguyeãn Coâng Lyù (2000), “Veà traïng thaùi tö duy ngheä thuaät kieåu tröïc caûm taâm linh

trong vaên chöông”, Taïp chí Nghieân cöùu Phaät hoïc, soá 1, tr. 14 -16 vaø soá 2, HN, tr. 21 -

23.

162. Nguyeãn Coâng Lyù (2001), “Maáy ñaëc ñieåm Vaên hoïc Lyù – Traàn”, Taïp chí Haùn Noâm,

soá 2, HN, tr. 8 - 15.

163. Nguyeãn Coâng Lyù (2002), “Tinh thaàn dung hôïp Phaät - Laõo - Nho trong Vaên hoïc

Phaät giaùo”, Taïp chí Haùn Noâm, soá 2, HN, tr. 3 - 11.

164. Nguyeãn Coâng Lyù (2002), “Maáy yù kieán veà vaán ñeà baûn theå luaän trong vaên hoïc Phaät

giaùo thôøi Lyù - Traàn”, Taïp chí Nghieân cöùu Phaät hoïc, soá 5, HN, tr. 32 - 36.

165. Nguyeãn Coâng Lyù (2002), Vaên hoïc Phaät giaùo thôøi Lyù – Traàn: dieän maïo vaø ñaëc ñieåm,

Nxb ÑHQG TP. HCM.

166. Nguyeãn Coâng Lyù (2004), “Maáy neùt ñaëc saéc veà ngheä thuaät Vaên hoïc Phaät giaùo”, Taïp

chí Haùn Noâm, soá 2, Haø Noäi, tr. 11 – 22.

167. Ñaëng Thai Mai (1984), Tuyeån taäp Ñaëng Thai Mai, taäp 1, Nxb Vaên hoaù, HN.

168. Nguyeãn Ñaêng Maïnh (1993), Daãn luaän nghieân cöùu taùc giaû Vaên hoïc, Tröôøng ÑHSP

HN, aán haønh.

169. Traàn Tuaán Maãn, (1992), “Vaán ñeà thöïc taïi vaø lôøi daïy veà thöïc taïi cuûa Tueä Trung

Thöôïng só”, Taäp vaên Vu lan, soá 24, BVHTÖ – GHPGVN, tr 39 - 42.

170. Traàn Tuaán Maãn (2000) “Duy taâm vaø voâ ngaõ trong kinh Laêng Giaø” , Taäp vaên Phaät

ñaûn, soá 47, BVHTÖ – GHPGVN, tr. 44 - 47.

171. Nguyeãn Ñaêng Na (1995), “Veà baøi Vöông lang quy töø – Khaûo saùt vaø giaûi maõ vaên

baûn”, Taïp chí Vaên hoïc, soá 1, HN, tr. 9 - 14.

172. Nguyeãn Ñaêng Na (1995), “Tö lieäu veà vaên hoïc Vieät Nam trong thö tòch coå Trung

Hoa” , Taïp chí Vaên hoïc, soá 5, HN, tr. 37 - 38.

216

173. Nguyeãn Ñaêng Na (1996), “Veà phöông phaùp vieát vaên söû cuûa GS. Nguyeãn Ñoång

Chi”, Taïp chí Vaên hoïc, soá 3, HN, tr. 39 - 43.

174. Naøgaørjuna (Long Thoï), Luaän Ñaïi Trí Ñoä (Mahaøprajnaøramitaøsastra), Thích Thieän

Sieâu dòch (1997), taäp I (cuoán 1 - 20), VNCPHVN.

175. Naøgaørjuna (Long Thoï), Luaän Ñaïi Trí Ñoä (Mahaøprajnaøramitaøsastra), Thích Thieän

Sieâu dòch (1998), taäp II (cuoán 21 - 40), Nxb TP. HCM.

176. Naøgaørjuna (Long Thoï), Luaän Ñaïi Trí Ñoä (Mahaøprajnaøramitaøsastra), Thích Thieän

Sieâu dòch (1999), taäp III (cuoán 41 - 60), Nxb TP. HCM.

177. Naøgaørjuna (Long Thoï), Luaän Ñaïi Trí Ñoä (Mahaøprajnaøramitaøsastra), Thích Thieän

Sieâu dòch (2001), taäp IV (cuoán 61 - 80), Nxb TP. HCM.

178. Naøgaørjuna (Long Thoï), Luaän Ñaïi Trí Ñoä (Mahaøprajnaøramitaøsastra), Thích Thieän

Sieâu dòch (2001), taäp V (cuoán 81 - 100), Nxb TP. HCM.

179. Traàn Nghóa (1974), “Quan nieäm vaên hoïc thôøi Lyù - Traàn”, Taïp chí Vaên hoïc, soá 6,

HN, tr. 29 - 32.

180. Traàn Nghóa (2000), Söu taàm vaø khaûo luaän taùc phaåm chöõ Haùn cuûa Vieät Nam tröôùc

theá kyû X, Nxb Theá giôùi, HN.

181. Traàn Nghóa (2005), “Theå loïai töø cuûa Trung Quoác du nhaäp vaøo Vieät Nam vaø aûnh

höôûng cuûa noù ñoái vôùi vaên hoïc baûn ñòa”, Taïp chí Haùn Noâm, soá 5 (52), HN, tr. 12 - 6.

182. Hoaøng Thò Ngoï (2005), “Vai troø chöõ Haùn trong vieäc thuùc ñaåy söï hình thaønh vaø phaùt

trieån cuûa chöõ Noâm Vieät Nam”, Taïp chí Haùn Noâm, soá 6 (79), HN, tr. 21 - 25.

183. Nguyeãn Quang Ngoïc (chuû bieân), (2002), Tieán trình lòch söû Vieät Nam, Nxb Giaùo

duïc, HN.

184. Buøi Vaên Nguyeân – Nguyeãn Só Caån – Hoaøng Ngoïc Trì (1989) Vaên hoïc Vieät Nam töø

theá kyû X ñeán giöõa theá kyû XVIII, Nxb Giaùo duïc, HN.

185. Sa moân Ñaïo Nguyeân (ñôøi Toáng), Caûnh Ñöùc truyeàn ñaêng luïc, haäu hoïc Lyù Vieät

Duõng dòch (2006), taäp 1, Nxb Toân giaùo, HN.

186. Phuøng Quyù Nhaâm (1998) “Tinh thaàn phaân tích taâm linh, moät ñaëc tröng cuûa chuû

nghóa hieän thöïc”, Taïp chí Vaên hoïc, soá 4, HN, tr. 37 - 40.

217

187. Ngoâ Thì Nhaäm, Thô vaên Ngoâ Thì Nhaäm, baûn dòch, quyeån 1, (1978), Nxb KHXH,

HN.

188. Ngoâ Thì Nhaäm, Thô vaên Ngoâ Thì Nhaäm, baûn dòch, quyeån 2, (1978), Nxb KHXH,

HN.

189. Ngoâ Thì Nhaäm, Ngoâ Thì Nhaäm taùc phaåm, Cao Xuaân Huy, Nguyeãn Vaên Tuù, Ngoâ

Laäp Chi, Mai Quoác Lieân, Traàn Leâ Saùng dòch, taäp III, (Kim maõ haønh dö, Truùc Laâm

toâng chæ nguyeân thanh), (2002), Nxb Vaên hoïc vaø Trung taâm Nghieân cöùu Quoác hoïc,

HN.

190. Nhieàu taùc giaû (1998), Nhöõng vaán ñeà thi phaùp Ñoâxtoâiepxki, Traàn Ñình Söû, Laïi

Nguyeân AÂn, Vöông Trí Nhaøn dòch, Nxb Giaùo duïc, HN.

191. Nhieàu taùc giaû (1999), Thieàn nguyeân thuûy vaø Thieàn phaùt trieån, VNCPHVN.

192. Nhieàu taùc giaû (1995), Thieàn hoïc ñôøi Traàn, VNCPHVN.

193. Nhieàu taùc giaû (1981), Tìm hieåu xaõ hoäi Vieät Nam thôøi Lyù - Traàn, Nxb KHXH, HN.

194. Nhieàu taùc giaû (1993), Tueä Trung Thöôïng só vôùi Thieàn toâng Vieät Nam, Trung taâm

Nghieân cöùu Haùn Noâm – Vieän KHXH TP. HCM.

195. Nhieàu taùc giaû (1997), Veà con ngöôøi caù nhaân trong vaên hoïc coå Vieät Nam, Nxb Giaùo

duïc, HN.

196. Nhieàu taùc giaû (1999), Tuyeån taäp 40 naêm Taïp chí Vaên hoïc (1960-1999), taäp 2, Vaên

hoïc coå caän ñaïi Vieät Nam, Vieän Vaên hoïc, HN.

197. Nhieàu taùc giaû (2002), Vaên hoïc, Ngoân ngöõ nhöõng vaán ñeà nghieân cöùu vaø giaûng daïy,

Ñaïi hoïc Hueá, tröôøng ÑHSP Hueá, Nxb Thuaän Hoùa.

198. Nhieàu taùc giaû (1973), Caùc toâng phaùi ñaïo Phaät, Tueä Syõ dòch, TTVH, SG.

199. Nhieàu taùc giaû (2004), Traàn Nhaân Toâng vò vua Vieät Nam, Nxb Toång hôïp TP. HCM.

200. Niculin (N.I) (1976), “Ba baøi vaên bia vaø söï phaùt trieån cuûa vaên hoïc Vieät Nam ñaàu

theá kyû XII”, Taïp chí Vaên hoïc, soá 2, HN, tr. 29 - 43.

201. Nguyeãn Vaên Phong (2005), “Kho “Moäc thö” chuøa Vónh Nghieâm vôùi giaù trò vaên

hoùa”, Taïp chí Haùn Noâm, soá 5(52), HN, tr. 50 - 54.

202. Traàn Trung Phöôïng (2003), “Töø vaên hoùa ñoái khaùng ñeán vaên hoùa hoøa giaûi: Con

ñöôøng cuûa Phaät giaùo, Nguyeät san Giaùc Ngoä, soá 92, TP.HCM, tr. 33 - 44.

218

203. Nhaät Quang (2004), Nöûa ngaøy cuûa Thaùi Thöôïng hoaøng (Veà baøi Cö traàn laïc ñaïo

phuù), Nxb Toång hôïp TP. HCM.

204. Nguyeãn Thò Queá (2002), “Traàn Nhaân Toâng – Ñöùc Phaùp vöông cuûa Vieät Nam theá

kyû XIII, Nghieân cöùu Toân giaùo, soá 3, HN, tr. 28 - 38.

205. Thích Thanh Quyeát (1993) “Ngheä thuaät thô Thieàn ñôøi Lyù”, Taäp vaên Vu lan, soá 27,

BVHTÖ – GHPGVN, tr. 36 - 40.

206. Phaïm Quyùnh, Baùch gia chö töû giaûn thuaät, Nguyeãn Quang Thaùi dòch (2000), Nxb

VHTT, HN.

207. Sa di giôùi vaø Sa di ni giôùi, Trí Quang dòch (1994), taäp 1, Nxb TP. HCM.

208. Traàn Leâ Saùng (1974) “Tìm hieåu vaên phuù thôøi kyø Traàn – Hoà, Taïp chí Vaên hoïc, soá 6,

HN, tr. 93 - 101.

209. Thích Thieän Sieâu (1999), Nguõ uaån, voâ ngaõ, Nxb Toân giaùo, HN.

210. Thích Thieän Sieâu (2001), Trung luaän “dòch vaø toùm taét”, Nxb TP. HCM.

211. Thích Thieän Sieâu (2003), Löôïc giaûng Kinh Phaùp Hoa, Nxb Toân giaùo, HN.

212. Thích Thieän Sieâu (2004), Giôùi thieäu Kinh Thuû Laêng Nghieâm, Nxb Toân giaùo, HN.

213. Leâ Vaên Sieâu (1957), Vieät Nam vaên hoùa söû cöông, Höôùng Döông, SG.

214. Leâ Vaên Sieâu (1957), Vaên hoïc Vieät Nam thôøi Lyù, Höôùng Döông, SG.

215. Nguyeãn Höõu Sôn (1993), “Vaán ñeà con ngöôøi caù nhaân trong vaên hoïc coå nhìn töø goùc

ñoä lyù thuyeát”, Taïp chí Vaên hoïc, soá 3, HN, tr. 7 - 11.

216. Nguyeãn Höõu Sôn (1996), “Ñaëc ñieåm moái quan heä giöõa phaàn truyeän – tieåu söû vaø

vieäc taøng tröõ giaù trò thi ca trong Thieàn uyeån taäp anh”, Taïp chí Taùc phaåm môùi, soá 8, tr.

68 - 74.

217. Nguyeãn Höõu Sôn (1996), “Nhìn laïi nöûa theá kyû nghieân cöùu vaên hoùa vaên hoïc Phaät

giaùo Vieät Nam”, Taïp chí Vaên hoïc, soá 4, HN, tr. 36 - 40.

218. Nguyeãn Höõu Sôn (1998), “Quan nieäm veà baûn theå ôû boä phaän “Taøng tröõ giaù trò thi ca”

trong Thieàn uyeån taäp anh” , NCPH, soá 2, HN.

219. Nguyeãn Höõu Sôn (2002), Loïai hình taùc phaåm Thieàn uyeån taäp anh, Nxb KHXH,

HN.

219

220. Nguyeãn Höõu Sôn (2005), Vaên hoïc trung ñaïi Vieät Nam – Quan nieäm con ngöôøi vaø

tieán trình phaùt trieån, Nxb KHXH, HN.

221. Thích Phöôùc Sôn (1990), “Nguyeân nhaân naøo laøm cho caùc trieàu vua ñaàu ñôøi Traàn

höng thònh”, Taäp vaên Thaønh ñaïo, soá 16, tr. 55 - 59 vaø Taäp vaên Phaät ñaûn, soá 17,

BVHTÖ – GHPGVN, tr. 47 - 51.

222. Thích Phöôùc Sôn (1992), “Nhìn khaùi quaùt Phaät giaùo ñôøi Traàn”, Taïp chí Vaên hoïc, soá

4, HN, tr. 22 - 26.

223. Thích Phöôùc Sôn – Lyù Vieät Duõng (2002), “Tìm hieåu buoåi Ñaïi tham giöõa thaày troø

Sô Toå Truùc Laâm”, Nguyeät san Giaùc Ngoä, TP. HCM, soá 76 tr. 59 - 69 vaø soá 77, tr. 68

- 73.

224. Daisettz Teitaro Suzuki, Thieàn luaän, Truùc Thieân dòch (1992), quyeån thöôïng, Nxb

TP. HCM, taùi baûn.

225. Daisettz Teitaro Suzuki, Thieàn luaän, Tueä Syõ dòch (1992), quyeån trung, Nxb TP.

HCM, taùi baûn.

226. Daisettz Teitaro Suzuki, Thieàn luaän, Tueä Syõ dòch (1992), quyeån haï, Nxb TP. HCM,

taùi baûn.

227. Daisettz Teitaro Suzuki, Nghieân cöùu Kinh Laêng Giaø, Thích Chôn Thieän – Traàn

Tuaán Maãn dòch (1999), Nxb Thuaän Hoaù, Hueá, taùi baûn.

228. D. T. Suzuki, Thieàn, Thuaàn Baïch soaïn dòch (2000), Nxb TP. HCM.

229. Traàn Ñình Söû (1993), Thi phaùp hoïc, Tröôøng ÑHSP TP. HCM.

230. Traàn Ñình Söû (1995), “Thôøi trung ñaïi – caùi toâi trong caùc hoïc thuyeát, trong ñôøi soáng

vaø trong vaên hoïc”, Taïp chí Vaên hoïc, soá 7, HN, tr. 1 - 7.

231. Kimura Taiken, Tieåu thöøa Phaät giaùo tö töôûng luaän, Thích Quaûng Ñoä dòch (1969),

Laù Boái, SG.

232. Tam Toå thöïc luïc, Thích Phöôùc Sôn dòch (1995), VNCPHVN.

233. Tam Toå haønh traïng, AÙ Nam Traàn Tuaán Khaûi dòch (1971) PQVK - ÑTVH, SG.

234. Thích Thieàn Taâm (1991), Nieäm Phaät thaäp yeáu, THPG TP.HCM aán haønh.

235. Traàn Quoác Taûng, Thöôïng só ngöõ luïc, Truùc Thieân dòch (1969), Ñaïi hoïc Vaïn Haïnh,

SG.

220

236. Buøi Duy Taân (1976), “Vaán ñeà theå loaïi trong vaên Vieät Nam thôøi coå”, Taïp chí Vaên

hoïc, soá 3, HN, tr. 70 - 80.

237. Buøi Duy Taân (1992), “Moái quan heä veà theå loaïi giöõa vaên hoïc Trung Quoác vaø vaên

hoïc Vieät Nam thôøi trung ñaïi”, Taïp chí Vaên hoïc, soá 1, HN, tr. 9 - 12.

238. Buøi Duy Taân (1995), “Vaên hoïc chöõ Haùn trong moái töông quan vôùi vaên hoïc Noâm ôû

Vieät Nam ”, Taïp chí Vaên hoïc, soá 2, HN, tr. 12 - 15.

239. Buøi Duy Taân (2001), Khaûo vaø luaän moät soá theå loaïi taùc gia – taùc phaåm Vaên hoïc

Trung ñaïi Vieät Nam, taäp 2, Nxb ÑHQG HN.

240. Buøi Duy Taân (2005), “Nam quoác sôn haø vaø Quoác toä – Hai kieät taùc vaên chöông chöõ

Haùn ngang qua trieàu ñaïi Leâ Hoaøn”, Taïp chí Haùn Noâm, soá 5 (52), HN, tr. 3 - 11.

241. Vaên Taân (1962), “YÙ thöùc daân toäc Vieät Nam trong giai ñoaïn Lyù – Traàn”, Nghieân

cöùu Lòch söû, soá 42, HN.

242. Vaên Taân (1975), “Vaøi neùt veà Phaät giaùo trong lòch söû Vieät Nam”, Nghieân cöùu Lòch

söû, soá thaùng 5 vaø 6, HN.

243. Vaên Taân (1978), “Nhöõng yeáu toá ñöa ñeán chieán thaéng quaân Nguyeân hoài theá kyû

XIII”, Nghieân cöùu Lòch söû, soá 3, HN.

244. Haø Vaên Taán (1992), “Vaán ñeà vaên baûn hoïc caùc taùc phaåm Vaên hoïc Phaät giaùo Vieät

Nam”, Taïp chí Vaên hoïc, soá 4, HN, tr. 7 - 12.

245. Nguyeãn Minh Taán (chuû bieân 1988), Töø trong di saûn, Nxb Taùc phaåm môùi, HN.

246. Laâm Teá, Laâm Teá ngöõ luïc, Traàn Tuaán Maãn dòch vaø chuù (2004) taùi baûn, Nxb TP.

HCM.

247. Traàn Thò Baêng Thanh (1972), “Moät vaøi tìm toøi böôùc ñaàu veà vaên baûn thô vaên Lyù –

Traàn, Taïp chí Vaên hoïc, soá 5, HN, tr. 57 - 69.

248. Traàn Thò Baêng Thanh (1973), “Maáy nhaø thô phuï nöõ thôøi ñaïi Lyù - Traàn , Taïp chí

Vaên hoïc, soá 2, HN, tr. 9-16.

249. Traàn Thò Baêng Thanh (1992), “Thöû phaân tích hai maïch caûm höùng trong doøng vaên

hoïc mang daáu aán Phaät giaùo thôøi Trung ñaïi”, Taïp chí Vaên hoïc, soá 4, HN, tr 30 - 35.

250. Traàn Thò Baêng Thanh (1994), “Huyeàn Quang vaø nhöõng trang ñôøi nhieàu huyeàn

thoaïi, nhöõng vaàn thô nhieàu haøm nghóa”, Taïp chí Vaên hoïc, soá 4, HN, tr. 26 - 30.

221

251. Traàn Thò Baêng Thanh (1999), Nhöõng suy nghó töø vaên hoïc trung ñaïi, Nxb KHXH,

HN.

252. Nguyeân Thaønh (2003), “Baøn veà nuï cöôøi trong vaên hoïc Thieàn moân”, Taäp vaên

Thaønh ñaïo, soá 55, BVHTÖ – GHPGVN, tr. 40-42.

253. Leâ Maïnh Thaùt (1982), Chaân Nguyeân toaøn taäp, TTVH, SG.

254. Leâ Maïnh Thaùt (1982), Nghieân cöùu veà Maâu Töû, taäp 1, TTVH, SG.

255. Leâ Maïnh Thaùt (1982), Nghieân cöùu veà Maâu Töû, taäp 2, TTVH, SG.

256. Leâ Maïnh Thaùt (1999), Nghieân cöùu veà Thieàn uyeån taäp anh, Nxb TP. HCM.

257. Leâ Maïnh Thaùt (1999), Lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam, taäp 1, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá.

258. Leâ Maïnh Thaùt (2001), Lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam, taäp 2, Nxb TP. HCM.

259. Leâ Maïnh Thaùt (2002), Lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam, taäp 3, Nxb TP. HCM.

260. Leâ Maïnh Thaùt (2002), Tuyeån taäp Vaên hoïc Phaät giaùo Vieät Nam, taäp 2, Nxb TP.

HCM.

261. Maät Theå (1960), Phaät giaùo khaùi luaän, Minh Ñöùc, SG, taùi baûn.

262. Maät Theå (1960), Vieät Nam Phaät giaùo söû löôïc, Minh Ñöùc, SG, taùi baûn.

263. Thích Chôn Thieän (1989), “Söï ñoùng goùp vaøo söï nghieäp daân toäc cuûa tö töôûng Phaät

hoïc ñôøi Lyù - Traàn”, Taäp vaên Thaønh ñaïo, soá 13, BVHTÖ – GHPGVN, tr. 22 - 27.

264. Thích Chôn Thieän (1997), Phaät hoïc khaùi luaän, VNCPHVN.

265. Thích Chôn Thieän (1999), Lyù thuyeát Nhaân tính qua Kinh taïng Pali, Nxb TP. HCM.

266. Thích Chôn Thieän (2003), “Traàn Nhaân Toâng: Sôû ñaéc giaûi thoaùt vaø tö töôûng Phaät

hoïc”, Nguyeät san Giaùc Ngoä, soá 92, TP. HCM, tr. 24 - 32.

267. Thích Taâm Thieän (1998), Tìm hieåu Taâm lyù hoïc Phaät giaùo, Nxb TP. HCM.

268. Thích Taâm Thieän (1996), Lyù thuyeát khoa giaùo veà con ngöôøi qua tö töôûng

Gandavyuøha (Hoa Nghieâm), Luaän vaên toát nghieäp Khoaù Boài döôõng Giaûng sö Ban

Hoaèng phaùp Trung Öông – GHPGVN.

269. Thích Taâm Thieän (2000), Tìm hieåu ngoân ngöõ kinh ñieån Phaät giaùo, Nxb TP. HCM.

270. Thieàn uyeån taäp anh, Ngoâ Ñöùc Thoï vaø Nguyeãn Thuùy Nga dòch (1990), Phaân vieän

Nghieân cöùu Phaät hoïc Vieät Nam, Nxb Vaên Hoïc, HN.

222

271. Nguyeãn Khaéc Thuaàn (2000), Theá thöù caùc trieàu vua Vieät Nam, Nxb Giaùo duïc, HN,

taùi baûn.

272. Nguyeãn Khaéc Thuaàn (2000), Ñaïi cöông Lòch söû vaên hoùa Vieät Nam, ba taäp, Nxb

Giaùo duïc, HN.

273. Nguyeãn Khaéc Thuaàn (2002), Nöôùc Ñaïi Vieät thôøi Lyù – Traàn, Nxb Thanh Nieân, TP.

HCM.

274. Nguyeãn Khaéc Thuaàn (2002), Lòch söû coå trung ñaïi Vieät Nam, Nxb Vaên hoùa Thoâng

tin, HN.

275. Nguyeãn Ñaêng Thuïc (1964), Tö töôûng Vieät Nam – Tö töôûng trieát hoïc bình daân, Nxb

Khai Trí, SG.

276. Nguyeãn Ñaêng Thuïc (1967), Thieàn hoïc Vieät Nam, Nxb Laù Boái, SG.

277. Nguyeãn Ñaêng Thuïc (1967), Lòch söû tö töôûng Vieät Nam, taäp 1, Boä Vaên hoùa, SG.

278. Nguyeãn Ñaêng Thuïc (1972), “Thieàn hoïc Toå Truùc Laâm An Töû”, Tö töôûng, soá 4 vaø 6,

SG.

279. Nguyeãn Ñaêng Thuïc (1972), “Tö töôûng Thieàn daân toäc cuûa Vaïn Haïnh”, Tö töôûng, soá

6, 7, 8, SG.

280. Nguyeãn Ñaêng Thuïc (1972), “Nuùi An Töû vôùi Thieàn hoïc Truùc Laâm”, Tö töôûng, soá 2

vaø 4, SG.

281. Nguyeãn Ñaêng Thuïc (1974), Phaät giaùo Vieät Nam, Nxb Maët Ñaát, SG.

282. Nguyeãn Ñaêng Thuïc (1991), Lòch söû Trieát hoïc phöông Ñoâng, taäp 1, Nxb TP.HCM,

taùi baûn.

283. Nguyeãn Ñaêng Thuïc (1991), Lòch söû Trieát hoïc phöông Ñoâng, taäp 2, Nxb TP.HCM,

taùi baûn.

284. Nguyeãn Ñaêng Thuïc (1991), Lòch söû Trieát hoïc phöông Ñoâng, taäp 3, Nxb TP.HCM,

taùi baûn.

285. Nguyeãn Ñaêng Thuïc (1991), Lòch söû Trieát hoïc phöông Ñoâng, taäp 4, Nxb TP.HCM,

taùi baûn.

286. Nguyeãn Ñaêng Thuïc (1991), Lòch söû Trieát hoïc phöông Ñoâng, taäp 5, Nxb TP.HCM,

taùi baûn.

223

287. Nguyeãn Ñaêng Thuïc (1996), Thieàn hoïc Traàn Thaùi Toâng, Nxb VHTT, HN, taùi baûn.

288. Nguyeãn Troïng Thuaät (1933), “Bình luaän veà saùch Khoùa hö”, Nam phong taïp chí,

taäp XXXIII, soá 189, thaùng 10 -1933, tr. 313 - 324.

289. Nguyeãn Taøi Thö chuû bieân (1988), Lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam, Vieän Trieát hoïc, HN.

290. Nguyeãn Taøi Thö, “Tam giaùo ñoàng nguyeân – hieän töôïng tö töôûng chung cuûa caùc

nöôùc Ñoâng AÙ”, Taïp chí Haùn Noâm, soá 3 (40), Haø Noäi, tr. 11 - 17.

291. Ngoâ Taát Toá (1942), Vaên hoïc Vieät Nam: Vaên hoïc ñôøi Lyù, Mai Lónh, HN.

292. Ngoâ Taát Toá (1942), Vaên hoïc Vieät Nam: Vaên hoïc ñôøi Traàn, Mai Lónh, HN.

293. Toá Am Nguyeãn Toaïi (1993) “Truùc Laâm toâng chæ nguyeân thanh”, Taäp vaên Phaät

ñaûn, soá 26, tr. 55 - 60 vaø Taäp vaên Vu lan, soá 27, BVHTÖ – GHPGVN, tr. 30 - 35.

294. Traàn Nhaân Toâng, Traàn Nhaân Toâng toaøn taäp, Leâ Maïnh Thaùt dòch vaø giôùi thieäu

(2000), Nxb TP. HCM.

295. Traàn Thaùi Toâng, Traàn Thaùi Toâng Hoaøng ñeá ngöï cheá Khoùa hö kinh, Thieàu Chöûu dòch

vaø dieãn nghóa (1961), Nxb Höng Long, SG, taùi baûn.

296. Traàn Thaùi Toâng, Khoùa hö luïc, Ñaøo Duy Anh dòch vaø giôùi thieäu (1974), Nxb

KHXH, HN.

297. Traàn Thaùi Toâng, Traàn Thaùi Toâng toaøn taäp, Leâ Maïnh Thaùt dòch vaø giôùi thieäu (2004),

Nxb, Toång hôïp TP. HCM.

298. Voõ Gia Trò, (2001), Vaên chöông vaø ngheä só, Nxb Vaên hoïc.

299. Chu Quang Tröù (1990), “Chuøa Vónh Nghieâm” (Haø Baéc), Taäp vaên Vu lan, soá 18,

BVHTÖ – GHPGVN, tr. 65-67.

300. Thích Minh Tueä (1990) Phaät vaø Thaùnh chuùng, THPG TP. HCM xuaát baûn.

301. Thích Thanh Töø (1987), “Naåy maàm phaùi Truùc Laâm Yeân Töû”, Taäp vaên Phaät ñaûn, soá

8, BVHTÖ – GHPGVN, tr. 31 - 35.

302. Thích Thanh Töø (1987), “Thöû baøn tinh thaàn Thieàn hoïc Traàn Thaùi Toâng”, Taäp vaên

Vu lan, soá 9, BVHTÖ – GHPGVN, tr. 69 - 74 vaø 79.

303. Thích Thanh Töø (1988), “Tueä Trung Thöôïng só”, Taäp vaên Thaønh ñaïo, soá 10,

BVHTÖ – GHPGVN, tr. 48 - 50.

224

304. Thích Thanh Töø (1988), “Tinh thaàn sieâu phoùng cuûa Tueä Trung Thöôïng só”, Taäp

vaên Phaät ñaûn, soá 11, tr 22 - 23 vaø Taäp vaên Vu lan, soá 12, BVHTÖ – GHPGVN, tr. 51

- 52.

305. Thích Thanh Töø (1989), “Thöôïng só tuy tinh thaàn sieâu phoùng, song vaãn ñuû tình

ngöôøi”, Taäp vaên Thaønh ñaïo, soá 13, BVHTÖ – GHPGVN, tr. 14 - 16 vaø 44.

306. Thích Thanh Töø (1989), “Sô Toå Truùc Laâm Traàn Nhaân Toâng”, Taäp vaên Phaät ñaûn,

soá 14, Ban VHTÖ – GHPGVN, tr. 33 - 34.

307. Thích Thanh Töø (1989), “Thieàn Truùc Laâm qua vaán ñaùp”, Taäp vaên Vu lan, soá 15,

BVHTÖ – GHPGVN, tr. 47 - 48.

308. Thích Thanh Töø (1990), “Thieàn Truùc Laâm qua vaên thô chöõ Haùn”, Taäp vaên Thaønh

ñaïo, soá 16, BVHTÖ – GHPGVN, tr. 38 - 40.

309. Thích Thanh Töø (1990), “Thieàn Truùc Laâm qua thô Noâm vaø keát luaän”, Taäp vaên Vu

lan, soá 18, BVHTÖ – GHPGVN, tr. 68 - 70.

310. Thích Thanh Töø (1991), “Vaøi neùt ñaëc thuø cuûa thieàn sö Phaùp Loa”, Taäp vaên Phaät

ñaûn, soá 20, BVHTÖ – GHPGVN, tr. 28 - 29.

311. Thích Thanh Töø (1991), “Nhöõng nghi vaán veà thieàn sö Huyeàn Quang”, Taäp vaên Vu

lan, soá 21, BVHTÖ – GHPGVN, tr. 45 - 47.

312. Thích Thanh Töø (1993), Kinh Kim cöông giaûng luaän, THPG TP. HCM xuaát baûn.

313. Thích Thanh Töø (1996), Khoùa hö luïc dieãn giaûi, TVTC, aán haønh.

314. Thích Thanh Töø (1997), Tham ñoà hieån quyeát vaø thi tuïng caùc thieàn sö ñôøi Lyù, TVTC,

aán haønh.

315. Thích Thanh Töø (1997), Tueä Trung Thöôïng só ngöõ luïc giaûng giaûi, TVTC, aán haønh.

316. Thích Thanh Töø (1997), Tam Toå Truùc Laâm giaûng giaûi, TVTC, aán haønh.

317. Thích Thanh Töø (1998), Thieàn toâng baûn haïnh giaûng giaûi, Nxb TP. HCM.

318. Thích Thanh Töø (1999), Thieàn sö Vieät Nam, THPG TP. HCM xuaát baûn.

319. Thích Thanh Töø (1999), Thaùnh ñaêng luïc giaûng giaûi, Nxb TP. HCM.

320. Hoaø thöôïng Kim Cöông Töû, chuû bieân (1994), Töø ñieån Phaät hoïc Haùn Vieät, taäp 1,

PVNCPHVN – Nxb KHXH, HN.

225

321. Hoaø thöôïng Kim Cöông Töû, chuû bieân (1994), Töø ñieån Phaät hoïc Haùn Vieät, taäp 2,

PVNCPHVN – Nxb KHXH, HN.

322. Ñoaøn Thò Thu Vaân (1992), “Moät vaøi nhaän xeùt veà ngoân ngöõ thô Thieàn Lyù - Traàn”,

Taïp chí Vaên hoïc, soá 2, HN, tr. 13 - 21.

323. Ñoaøn Thò Thu Vaân (1993), “Quan nieäm veà con ngöôøi trong thô Thieàn Lyù - Traàn”,

Taïp chí Vaên hoïc, soá 3, HN, tr. 12 - 15.

324. Ñoaøn Thò Thu Vaân (1995), Khaûo saùt moät soá ñaëc tröng ngheä thuaät cuûa thô Thieàn Vieät

Nam, theá kyû XI – theá kyû XIV, Luaän aùn Tieán só Ngöõ vaên, ÑHSP TP. HCM.

325. Leâ Trí Vieãn (1987), Ñaëc ñieåm lòch söû Vaên hoïc Vieät Nam, Nxb ÑH & THCN, HN.

326. Leâ Trí Vieãn (1995), Toång quan vaên chöông Vieät Nam, ÑHSP Hueá xuaát baûn.

327. Leâ Trí Vieãn (1996), Ñaëc tröng vaên hoïc trung ñaïi Vieät Nam, Nxb KHXH, HN.

328. Leâ Trí Vieãn (1999), Quy luaät phaùt trieån lòch söû vaên hoïc Vieät Nam, Nxb Giaùo duïc,

HN, taùi baûn.

329. Vieän Nghieân cöùu Haùn Noâm, Vieän Vieãn ñoâng Baùc coå vaø Vieän Cao hoïc thöïc haønh

Phaùp (2005), Toång taäp thaùc baûn vaên khaéc Haùn Noâm, taäp 1, Nxb VHTT, Haø Noäi.

330. Vieän Nghieân cöùu Haùn Noâm, Vieän Vieãn ñoâng Baùc coå vaø Vieän cao hoïc thöïc haønh

Phaùp (2005), Toång taäp thaùc baûn vaên khaéc Haùn Noâm, taäp 2, Nxb VHTT, Haø Noäi.

331. Vieän Söû hoïc (1971), Lòch söû Vieät Nam, taäp 1, Nxb KHXH, HN.

332. Vieän Vaên hoïc (1977), Thô vaên Lyù - Traàn, taäp 1, Nxb KHXH, HN.

333. Vieän Vaên hoïc (1989), Thô vaên Lyù - Traàn, taäp 2, quyeån thöôïng, Nxb KHXH, HN.

334. Vieän Trieát hoïc (1993), Lòch söû tö töôûng Vieät Nam, Nxb KHXH. HN.

335. Vieät söû löôïc, Traàn Quoác Vöôïng dòch (2005), Nxb Thuaän Hoùa vaø Trung taâm Vaên

hoùa Ngoân ngöõ Ñoâng Taây, HN.

336. Voâ Moân Hueä Khai, Voâ Moân Quan, Traàn Tuaán Maãn dòch (2000), VNCPHVN, taùi

baûn

337. Taàm Vu (1972), “Tìm hieåu ñaëc ñieåm cuûa tö töôûng Phaät giaùo Vieät Nam trong thôøi

ñaïi Lyù - Traàn qua caùc taùc phaåm vaên hoïc”, Taïp chí Vaên hoïc, soá 2, HN, tr. 47 - 60.

338. Taàm Vu (1981), “Maáy ñaëc ñieåm trong noäi dung tö töôûng thô vaên ñôøi Lyù”, Nghieân

cöùu Lòch söû, soá 5, HN.

226

339. Phaïm Tuaán Vuõ (2005), “Tìm hieåu hình thöùc phuù chöõ Haùn ñôøi Traàn”, Taïp chí

Nghieân cöùu Vaên hoïc, soá 9, HN, tr. 81 - 86.

340. Traàn Quoác Vöôïng (1966), “Vaên minh Vieät Nam theá kyû X – XV”, Nghieân cöùu Lòch

söû, soá 3, HN.

341. Traàn Quoác Vöôïng (1996), “Xöù Baéc – Huyeàn Quang – Thònh vaõn Traàn”, Taïp chí

Vaên hoïc, soá 8, HN, tr. 23 - 26.

342. Traàn Quoác Vöôïng (1987), “Nghó ñoâi ñieàu veà Phaät giaùo Vieät Nam”, Taäp vaên Thaønh

ñaïo, soá 7, BVHTÖ – GHPGVN, tr. 31 - 33 vaø 62.

II - TAØI LIEÄU CHÖÕ HAÙN VAØ TIEÁNG HOA

343. 裴輝壁, 皇越詩選, 存諳家藏, 熙文堂. Khoâng ñeà naêm khaéc in.

344. 裴輝壁, 皇越文選, 存諳家藏, 熙文堂. Khoâng ñeà naêm khaéc in.

345. 六度集經, 大藏經, 15.2.2, 40B5-19.

346. 王力 (主編), (1964), 中國古代文體概論, 北京大學社.

347. 宋, 道原 (編集), (1143), 景德傳燈錄, (大正新修大藏經).

348. 慧忠上士, 陳朝慧忠上士語錄 (1763), 童子比丘慧源重刊, 景

興二十四年, 歲次癸未冬節穀日重刊.

349. 越南佛典樷刊, (1943), 河內北圻佛教發行.

III - TAØI LIEÄU TIEÁNG ANH

350. Dutt. N. (1978), Buddhist Sects in India, Indological Book House, Delhi, India.

351. Suzuki. D.T. – Erich Fromm – R.D. – Martion (1960), Psycholanalysis and Zen

Buddhism, London, Great Britain.

352. Suzuki. D.T. (1975), Studies in The Lankavatara Sutra, London and Boston.

353. Takakusu. J. (1975), The Essential of Buddhist Philosophy, Oriental Books Reprint

Corporation, New Delhi, India.

354. Thomas. E.J. (1959), The History of Buddhist Thought, Routledge LTD, London.

355. Warder. A.K. (1997), Indian Buddhism, Motilal Banarsidass Publishers, Delhi,

India.

ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC KHOA HOÏC XAÕ HOÄI VAØ NHAÂN VAÊN

-------------------------

TRAÀN LYÙ TRAI

GIAÙ TRÒ VAÊN HOÏC TRONG TAÙC PHAÅM

CUÛA THIEÀN PHAÙI TRUÙC LAÂM

(PHUÏ LUÏC)

LUAÄN AÙN TIEÁN SÓ NGÖÕ VAÊN

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH – 2008

ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC KHOA HOÏC XAÕ HOÄI VAØ NHAÂN VAÊN

--------------------

TRAÀN LYÙ TRAI

GIAÙ TRÒ VAÊN HOÏC TRONG TAÙC PHAÅM

CUÛA THIEÀN PHAÙI TRUÙC LAÂM

(PHUÏ LUÏC)

Chuyeân ngaønh : VAÊN HOÏC VIEÄT NAM Maõ soá : 62.22.34.01 LUAÄN AÙN TIEÁN SÓ NGÖÕ VAÊN

NGÖÔØI HÖÔÙNG DAÃN KHOA HOÏC

PGS. MAI CAO CHÖÔNG

PGS.TS. NGUYEÃN COÂNG LYÙ

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH – 2008

PHUÏ LUÏC 1

CAÙC BAÛN ÑOÀ LIEÂN QUAN THIEÀN PHAÙI TRUÙC LAÂM

BAÛNG LÖÔÏC DAÃN THIEÀN PHAÙI ÑOÀ

VOÂ NGOÂN THOÂNG

LAÂM TEÁ

THÖÔØNG CHIEÁU (N1203)

THAÀN NGHI (N1216)

THOÂNG THIEÀN (N1228)

1. HIEÄN QUANG (N1221)

TÖÙC LÖÏ

AÁN KHOÂNG

2. ÑAÏO VIEÂN

THIEÂN PHONG

ÖNG THUAÄN

3. ÑAÏI ÑAÊNG

4. TIEÂU DIEÂU

NHAÁT TOÂNG

GIÔÙI MINH

5. HUEÄ TUEÄ

6. TRUÙC LAÂM

THAÙI TOÂNG THAÙNH TOÂNG TUEÄ TRUNG TOÂNG CAÛNH

BAÛO PHAÙC

7.PHAÙP LOA

8. HUYEÀN QUANG

Nguoàn : Tueä Trung Thöôïng Syõ, Lyù Vieät Duõng, dòch giaûi (2003), Nxb Muõi Caø Mau,

tr. 80.

BAÛN ÑOÀ: 23 VÒ TOÅ SÖ ÑAÀU CUÛA THIEÀN PHAÙI YEÂN TÖÛ

VOÂ NGOÂN THOÂNG

LAÂM TEÁ

THÖÔØNG CHIEÁU (m.1203)

THAÀN NGHI (m.1216)

THOÂNG THIEÀN (m.1228)

1. HIEÄN QUANG (m.1221)

TÖÙC LÖÏ

AÁN KHOÂNG

2. ÑAÏO VIEÂN

THIEÂN PHONG

ÖNG THUAÄN

3. ÑAÏI ÑAÊNG

THAÙI TOÂNG

THAÙNH TOÂNG

4. TIEÂU DIEÂU

NHAÁT TOÂNG

GIÔÙI MINH

5. HUEÄ TUEÄ

TUEÄ TRUNG

TOÂNG CAÛNH

6. TRUÙC LAÂM

BAÛO PHAÙC

7.PHAÙP LOA

8. HUYEÀN QUANG

9. AN TAÂM

10. TÓNH LÖÏ PHUØ VAÂN

11. VOÂ TRÖÔÙC

12. QUOÁC NHAÁT

13. VIEÂN MINH

14. ÑAÏO HUEÄ

15. VIEÂN NGOÄ

16. TOÅNG TRÌ

17. KHUEÂ THAÙM

18. SÔN ÑAÈNG

19. HÖÔNG SÔN

20. TRÍ DUÕNG

21. TUEÄ QUANG

22. CHAÂN TRUÙ

23. VOÂ PHIEÀN

Nguoàn : Nguyeãn Lang, Vieät Nam Phaät giaùo söû luaän (1974), Laù Boái, tr. 219.

CAÙC VUA ÑÔØI TRAÀN (1225 – 1400)

Soá

Caùc ñôøi vua

Nieân hieäu

Naêm

TT

1 Traàn Thaùi Toâng

Kieân Trung

1225 – 1231

(1225 – 1258)

Thieân ÖÙng

1232 – 1250

Chính Bình

Nguyeân Phong

1251 - 1258

2 Traàn Thaùnh Toâng

Thieäu Long

1258 – 1272

(Hoaûng) (1258 – 1278)

Baûo Phuø

1273 - 1278

3 Traàn Nhaân Toâng (Khaâm)

Thieäu Baûo

1279 – 1284

(1279 – 1293)

Truøng Höng

1285 - 1293

4 Traàn Anh Toâng (Thuyeân)

Höng Long

1293 - 1314

(1293 – 1314)

5 Traàn Minh Toâng (Maïnh)

Ñaïi Khaùnh

1314 – 1323

(1314 – 1329)

Khai Thaùi

1324 - 1329

6 Traàn Hieán Toâng (Vöôïng)

Khai Höïu

1329 - 1341

(1329 – 1341)

7 Traàn Duï Toâng (Haïo)

Trieäu Phong

1341 – 1357

1341 - 1369

Ñaïi Trò

1358 - 1369

8 Traàn Ngheä Toâng (Phuû)

Thieäu Khaùnh

1370 - 1372

(1370 – 1372)

9 Traàn Dueä Toâng (Kính)

Long Khaùnh

1373 - 1377

(1373 – 1377)

10 Traàn Pheá Ñeä (Hieän)

Xöông Phuø

1377 - 1388

(1377 – 1388)

11 Traàn Thuaän Toâng (Ngung)

Quang Thaùi

1388 - 1398

(1388 – 1398)

12 Traàn Thieäu Deá (AÙn)

Kieán Taân

1398 – 1400

NHAØ HAÄU TRAÀN

(1407 – 1409)

13 Traàn Caûnh Ñònh Ñeá (Ngoãi)

Höng Khaùnh

1407 - 1409

(1407 – 1409)

14 Traàn Truøng Quang

Truøng Quang

1409 - 1413

(Traàn Quyù Khoaùng)

(1409 – 1413)

Nguoàn: Vua chuùa Vieät Nam (1995), Nxb Vaên hoaù Thoâng tin, HN

PHAÛ HEÄ CAÙC DOØNG THIEÀN TRUNG QUOÁC LIEÂN QUAN

ÑEÁN HEÄ THOÁNG ÑIEÅN TÍCH PHAÄT HOÏC LYÙ – TRAÀN

BAÛNG I

THEÁ HEÄ I

Toå thöù nhaát :

BOÀ ÑEÀ ÑAÏT MA

528 菩提達摩

Toå thöù hai

:

TUEÄ KHAÛ

603 慧可

Toå thöù ba

:

TAÊNG XAÙN

606 僧璨

Toå thöù tö

:

ÑAÏO TÍN

651 道信

Toå thöù naêm

:

HOAÈNG NHAÃN

675 弘忍

BAÉC TOÂNG

ÑÖÙNG NGOAØI

NAM TOÂNG

TUEÄ NAÊNG 713

THAÀN TUÙ 706

TUEÄ AN 705

慧能

神秀

慧安

(Xem BAÛNG II)

TÖØ LAÕNG

PHAÙ TAÙO ÑOAÏ

1. PHOÅ TÒCH

慈朗

破墮墮

普寂

2. DUY CHÍNH

惟政

3. CHÍ CHAÂN

至真

4. CHIEÁU 照

BAÛNG II

THEÁ HEÄ II

NAM TOÂNG

TUEÄ NAÊNG 713

慧能

THANH NGUYEÂN : 741:HAØNH TÖ

TAØO KHEÂ : HOAØI NHÖÔÕNG 744

行思

懷嚷

(Xem BAÛNG III)

1. MAÕ TOÅ (MAÕ ÑAÏO NHAÁT) 765

馬組

2. LINH SUYEÀN TEÀ AN

PHAÙP THÖÔØNG

PHOÅ NGUYEÄN

BAØNG UAÅN

HOAØI HAÛI

靈湍齊安

法常

普願

龐蘊

懷海

3. BÍ MA ÑAÏO THÖÔØNG

THIEÂN LONG

TOØNG THAÅM

LÔÏI TUNG

HY VAÄN

LINH HÖÏU

祕魔

道常

天龍

從諗

利蹤

希運

靈祐

4. NGHÓA HUYEÀN

TUEÄ TÒCH

CAÂU CHI

俱胝

義玄

慧寂

LAÂM TEÁ

QUY NGÖÔÕNG

5. TOÀN TÖÔÛNG

CHIEÅU

VAÊN HYÛ

存獎

沼

文喜

6. BAÛO ÖÙNG

TÖ MINH

寶應

思明

7. DIEÂN CHIEÅU

QUY TÓNH

延沼

歸靜

8. TÆNH NIEÄM

省念

9. THIEÄN CHIEÂU

善昭

10. TUEÄ GIAÙC

SÔÛ VIEÂN

慧覺

11. KHAÛ CHAÂN

PHÖÔNG HOÄI

TUEÄ NAM

可真

方會

慧南

HOAØNG LONG

DÖÔNG KYØ 陽岐

12. TOÅ TAÂM

祖心

13. DUY THANH

惟清

14. 15.

ÑÖÙC PHUØNG 德逢

BAÛNG III

THANH NGUYEÂN

1. HAØNH TÖ 741

行思

2. ÑAÏO NGOÄ 769

THIEÂN NHIEÂN 824

DUY NGHIEÂM 828

道悟

天然

惟嚴

3. SUØNG TÍN

VOÂ HOÏC

ÑÖÙC THAØNH

VOÂ TRÍ

ÑAØM THAÏNH

崇信

無學

德成

無智

曇盛

4. TUYEÂN GIAÙM

LEÄNH TUAÂN

THIEÄN HOÄI

KHAÙNH CHÖ

LÖÔNG GIÔÙI

宣鋻

令遵

善會

慶諸

良价

5. NGHÓA TOÀN

NGUYEÄT LUAÂN

BAÛN TÒCH

義存

月輪

本寂

6. VAÊN YEÅN 949

SÖ BÒ 908

TAØO ÑOÄNG

文偃

師備

7. VAÂN MOÂN

QUEÁ THAM 928

桂

8. VAÊN ÍCH 959

HOÀNG TIEÁN

文益

洪進

PHAÙP NHAÕN

法眼

9. ÑÖÙC THIEÀU 972

德韶

10. DIEÂN THOÏ 975

延壽

11. TÖÛ MOÂNG

子蒙

PHUÏ LUÏC 2

CAÙC BAÛNG THOÁNG KEÂ CAÙC LOAÏI ÑIEÅN COÁ

BAÛNG THOÁNG KEÂ ÑIEÅN COÁ PHAÄT GIAÙO

TAÙC

SOÁ

TEÂN ÑIEÅN

SOÁ

NGUOÀN GOÁC

LAÀN

PHAÅM

GIAÛ

COÁ

Kim

1 Phaät Toå thoáng kyû vaø Bieän Chinh kyù thì Phaät ñaûn

Traàn

1 Chu trieàu,

cöông

sinh naêm thöù 26 ñôøi Chu Chieâu Vöông (1127).

Thaùi

Haùn ñieän

tam

Ñeán naêm Vónh Bính thöù baûy (64), Haùn Minh Ñeá

Toâng

(Trieàu

muoäi

mô thaáy ngöôøi vaøng, treân ñaàu toaû haøo quang toaû

Chu, Ñieän

kinh töï

saùng, bay tôùi ñieän ñình, ñoù laø Phaät. YÙ noùi Phaät

Haùn)

ñaûn sinh vaøo ñôøi Chu vaø du nhaäp vaøo Trung

Hoa ñôøi Haùn.

Kim

1 Kinh Tröôøng A Haøm coù noùi Long cung cuûa Ta

2 Long cung

Traàn

cöông

Kieät La (Saøgara) ôû ñaùy bieån caû; Long cung cuûa

(Cung

Thaùi

tam

Nan Ñaø

(Nanda) vaø cuûa Baït Nan Ña

ñieän

loaøi

Toâng

muoäi

(Upananda) ôû giöõa nuùi Tu Di vaø nuùi Khö Ñaø La.

roàng)

kinh töï

YÙ noùi ngöôøi hoïc phaûi tìm nghóa lyù saâu kín cuûa

kinh.

Kim

3 Thöùu Lónh

1 Theo kinh A Haøm, nuùi naøy gaàn thaønh Vöông Xaù,

Traàn

cöông

(Nuùi Thöùu

AÁn Ñoä, nôi Phaät thuyeát phaùp cho caùc ñeä töû cuûa

Thaùi

tam

Phong)

Phaät. Nôi ñaây cuõng laø nôi Phaät thuyeát caùc boä

Toâng

muoäi

kinh chöùa ñöïng caùc giaùo nghóa caên baûn cuûa

kinh töï

Phaät giaùo vaø aán chöùng cho caùc ñeä töû trôû thaønh

Thaùnh ñeä töû trong vieäc hoaèng phaùp ñoä sinh.

4 Lö

nhi 1 Ñieån naøy xuaát phaùt töø caâu chuyeän “Coù vò taêng Phoå Traàn

thuyeát

hoûi thieàn sö Döông Kyø ‘Theá naøo laø Phaät? Thieàn

Thaùi

tam cöôùc

Töù sôn

sö ñaùp ‘Con löøa ba caúng buùng lung’ (Tam cöôùc

Toâng

(Löøa

lö nhi ñoàng haønh). Vaäy con löøa ba caúng laø caùch

chaân)

hoaùn duï cho chaân tính, Phaät tính hay baûn lai

dieän muïc. Theo baûn Khoaù hö luïc, AB, 376,

chuøa Lieân Phaùi khaéc in naêm Taân Daäu, Töï Ñöùc

(1861), coù lôøi dòch ra chöõ Noâm, coù phaàn chuù

thích vaø lôøi töïa khi khaéc laïi cuûa hoaø thöôïng

Phuùc Ñieàn chuù “Duï nhaân töù töôùng vi töù sôn daõ,

Sinh kyù voâ, laõo beänh töû phi höõu, dó haø nhi sinh?”

Coá vieát: tam cöôùc taïi. Nghóa laø: vì boán töôùng

cuûa con ngöôøi laø boán nuùi. Nhöng sinh ra ñaõ laø

khoâng thì laõo, beänh, töû cuõng chaúng phaûi coù, do

ñaâu maø sinh? Cho neân, noùi chæ coøn ba chaân. Coù

leõ, theo Phuùc Ñieàn ba chaân löøa coøn laïi laø laõo,

beänh, töû. Thöïc chaát cuõng laø khoâng; hieåu thaáu

ñöôïc ñieàu ñoù laø ñaït tôùi choã giaùc ngoä, ví nhö leân

nuùi cao vaø baèng con löøa ba chaân.

Phoå

5 OÁc Tieâu

1 Kinh Hoa Nghieâm 59 (baûn cöïu dòch), Kinh Kim

Traàn

khuyeán

Cöông Tam muoäi Baûn tính thanh tònh baát hoaït

sôn

(Nuùi

Thaùi

phaùt

baát dieät (Ñaïi, 698. trung) noùi döôùi ñaùy bieån coù

OÁc Tieâu)

Toâng

Boà ñeà

moät hoøn nuùi raát lôùn chuyeân huùt nöôùc goïi laø OÁc

taâm

tieâu. Döôùi hoøn nuùi naøy coù ñaïi nguïc A Tyø, löûa

vaên

thöôøng nung ñoát, nuùi thöôøng noùng chaûy. Bò

giam döôùi nuùi OÁc tieâu laø laø bò giam trong nguïc

A Tyø.

Phoå

6 Thích Ca

Söû lieäu Phaät giaùo ñeàu ghi Ngaøi laø ngöôøi Phaät

Traàn

khuyeán

(Ñöùc Phaät

hieän taïi, thæ Toå ñaïo Phaät (563 tröôùc CN, luùc nhoû

Thaùi

phaùt

Thích Ca)

laø Thaùi töû Taát Ñaït ña, con vua Tònh Phaïn vaø

Toâng

Hoaøng haäu Ma Gia, lôùn leân laáy Coâng chuùa Da

Boà ñeà ,

taâm

vaên,

Du Ñaø La, sinh con laø La Haàu La, xuaát gia luùc

Phaùp

Toaï

19 tuoåi, 6 naêm tu khoå haïnh, sau ñoù töø boû, ngoài

Loa,

Thieàn

döôùi goác caây Boà ñeà tö duy Thieàn ñònh, thaønh

Traàn

luaän,

ñaïo vaø thuyeát phaùp ñoä sinh trong 49 naêm vaø

Nhaân

Luïc

nhaäp Nieát baøn.

Toâng

thôøi

Noùi chung, Phaät Thích Ca ñöôïc nhìn nhaän laø

saùm

baäc toái thöôïng ôû ñôøi. Ngoaøi vieäc ghi nhaän Ngaøi

hoái

theo tính lòch söû, kinh ñieån coøn ghi nhaän Ngaøi laø

khoa

nhaân vaät kyø vó mang tính huyeàn söû. Phaåm

nghi

Giaùng Thaân kinh Tu haønh baûn khôûi, quyeån

töï,

thöôïng ghi “Khi ñöùc Thích Ca ñaûn sinh, Ngaøi ñi

Khuyeán

7 böôùc, moät tay chæ trôøi, moät tay chæ ñaát noùi

xuaát

“Trong caû coõi trôøi, coõi ngöôøi, chæ Ta laø toân quyù;

gia taán

ba coõi ñeàu khoå, ta seõ laøm cho an laïc.”.

ñaïo

Sau khi röôùc veà cung, Thaùi töû ñöôïc ñaët teân laø

ngoân,

Taát Ñaït Ña, sau ñoù tu haønh vaø chöùng quaû vò

Cö

Phaät.

traàn

Nhöõng kinh ñieån do Phaät Thích Ca noùi ra, töùc laø

laïc

giaùo phaùp ñöôïc xem nhö laø moät phöông tieän

ñaïo

höõu hieäu, tuyø theo caên cô cuûa chuùng sinh maø

phuù

laäp nhö kinh Phaùp Hoa, Nieát baøn, Hoa Nghieâm,

Baùt Nhaõ Taâm kinh.

Phoå

1 Bieân nieân Thoâng luaän, quyeån 10, Dieäu Thieän laø

7 Dieäu

Traàn

khuyeán

moät Coâng chuùa, tieàn thaân cuûa Phaät Quan AÂm.

Thieän

Thaùi

phaùt

Nam Sôn tuyeân luaät sö thöôøng hoûi Thieân thaàn

(Coâng

Toâng

Boà ñeà

cuûa Ñöùc Quan AÂm. Thieân thaàn thöa: Veà kieáp

chuùa Dieäu

taâm

quaù khöù xöa kia coù vua Trang Vöông, phu nhaân

Thieän, töùc

vaên

teân laø Baûo ÖÙng sinh ñöôïc 3 gaùi. Con lôùn laø

Phaät Quan

Dieäu Duïc, con thöù laø Dieäu AÂm, con uùt laø Dieäu

aâm

thò

Thieän. Dieäu Thieän chuyeân lo tu haønh, khoâng

hieän)

laäp phoø maõ. Coøn Kinh Baø chuùa Ba thì noùi Dieäu

Thieän laø con thöù ba cuûa vua Trang vöông, hai

chò Dieäu AÂm vaø Dieäu Duyeân. Khi ba con ñaõ lôùn

vua muoán gaû choàng, hai chò nghe theo, coøn

Dieäu Thieän troán sang nuùi Höông Tích - Vieät

Nam tu thaønh ñaïo, töùc Phaät Quan AÂm.

Thieàn

8 Luïc

Toå

2 Kinh Phaùp Baûo ñaøn noùi Tueä Naêng, Toå thöù saùu

Traàn

Toâng

(Toå Tueä

cuûa Thieàn toâng ñôøi Ñöôøng, cuõng goïi laø Ñaïi

Thaùi

chæ

Naêng)

Giaùm Tueä Ñaêng. Ngaøi hoï Lö, moà coâi cha töø luùc

Toâng

nam

3 tuoåi, nhaø ngheøo, phaûi ñi kieám cuûi nuoâi meï.

töï,

Moät ngaøy mang cuûi vaøo chôï baùn, nghe ngöôøi

Phoå

ñoïc kinh Kim cöông, lieàn naûy yù chí xuaát traàn

khuyeán

nhaäp ñaïo. Veà sau trôû thaønh baäc xuaát chuùng vaø

phaùt

ñaéc ñaïo trôû thaønh Luïc Toå. Chính phaùp Thieàn

Boà ñeà

toâng raïng danh vaø lan toaû nhôø coâng ñöùc cuûa

taâm

Ngaøi.

vaên

Phoå

1 Theo Thieàn sö Phuùc Ñieàn thì Hoa Laâm laø teân

9 Hoa Laâm

Traàn

khuyeán

chuøa. Vò sö tu ôû nay, tröôùc truù trì ôû Linh Sôn.

caûm

nhò

Thaùi

phaùt

Khi ñaéc phaùp thöôøng coù 2 con hoå ra vaøo nghe

hoå

tuyø

Toâng

Boà ñeà

kinh. YÙ noùi coâng haïnh cuûa vò sö ñaõ caûm hoaù,

thaân (Hoa

taâm

nhieáp phuïc hoå chuyeån taâm theo Phaät phaùp.

Laâm

vaên

khieán hai

con

hoå

caûm theo)

Phoå

1 Theo söû lieäu Thaäp Ñaïi ñeä töû ñöùc Phaät vaø hoaø

10 Tu Boà ñeà

Traàn

khuyeán

thöôïng Phuùc Ñieàn thì Tu Boà ñeà laø moät trong

ñaû toaï (Tu

Thaùi

phaùt

möôøi vò ñaïi ñeä töû cuûa Phaät, ñöôïc toân vinh “giaûi

Boà

ñeà

Toâng

Boà ñeà

khoâng ñeä nhaát”. Moät hoâm toân giaû ngoài Thieàn

ngoài thieàn

taâm

ñònh, chö Thieân möa hoa taùn thaùn. Toân giaû noùi

nhaäp

vaên

“ngöôøi côù chi taùn thaùn?” Ñaùp “Toâi troïng Toân

ñònh)

giaû kheùo noùi kinh Baùt Nhaõ”. Hoûi “Ta chöa töøng

noùi moät chöõ trong kinh Baùt Nhaõ, taïi sao ngöôøi

taùn thaùn?” Ñeá Thích thöa “Toân giaû khoâng noùi,

toâi cuõng khoâng nghe. Khoâng noùi khoâng nghe laø

chaân Baùt Nhaõ”.

Phoå

4 Töùc Boà ñeà Ñaït Ma, toå thöù 28 Thieàn toâng AÁn

11 Ñaït Ma

Traàn

khuyeán

Ñoä, ñeä nhaát Toå ôû Trung Hoa. Ngaøi sang Trung

chích

lyù

Thaùi

phaùt

Hoa thôøi ñaïi Nam Baéc trieàu, ôû chuøa Thieáu Laâm.

Taây quy

Toâng

Boà ñeà

OÂng maát naêm 528, thi haøi choân ôû nuùi Huøng Nhó.

(Ñaït Ma

vaø

taâm

Khi Toáng Vaân phuïng meänh vua Nguî ñi söù Taây

xaùch deùp

Traàn

vaên,

Nhaân

Vöïc veà, thaáy Ñaït Ma xaùch moät chieác deùp ñi veà

veà Taây)

Phoå

Toâng

phía Taây, vaân hoûi “Ñi ñaâu, thì ñaùp ñi veà phöông

thuyeát

Taây”.

höôùng

Vaân laáy laøm laï veà taâu vôùi vua, vua sai môû quan

thöôïng

taøi ra xem, quaû nhieân trong quan taøi chæ coøn moät

nhaát

chieác deùp. Vua Löông Vuõ Ñeá toân xöng Ngaøi

loä,

Thaùnh Truï Ñaïi sö, Vua Ñöôøng Ñaïi Toâng ban

Nieäm

thuî hieäu laø Vieân Giaùc Ñaïi sö, teân thaùp laø

tuïng

Khoâng Quaùn. Veà ñeä töû cuûa Ngaøi laø Hueä Khaû,

keä, Cö

coøn coù nhöõng vò khaùc noåi tieáng nhö Ñaïo Duïc,

traàn

Taêng Phoù, Ñaøm Laâm…

laïc

ñaïo

phuù

Phoå

12 Phổ Hoaù

2 Nguõ ñaêng hoäi nguyeân, quyeån 4, Phoå Hoaù laø

Traàn

khuyeán

(Thieàn sö

ngöôøi Ñöôøng, ñeä töû cuûa Baøn Sôn Baûo Tích

Thaùi

phaùt

Phoå Hoaù)

thieàn sö, thöôøng giuùp Laâm Teá Nghóa Huyeàn

Toâng

Boà ñeà

thieàn sö hoaèng hoaù. Noåi tieáng laø thieàn sö ngoâng

, Tueä

taâm

Trung

cuoàng vaø coå quaùi nhaát phaùi Thieàn toâng Trung

vaên,

Hoa, töông truyeàn coù nhieàu phaùp laï. Haøng

Phoùng

ngaøy, sö ra chôï ñaùnh moõ vaø rao “Saùng ngaøy

cuoàng

ñaùnh moõ, ñaàu hoâm ñaùnh moõ”. Toå Laâm Teá goïi sö

ngaâm

laø con löøa, sö hyù leân nhö con löøa vaø goïi Laâm Teá

laø “nhoû nhoi chæ ñuû cho moät con maét”. Moät hoâm

sö ñaùnh moõ rao saép cheát. Laâm Teá ñem cho moät

aùo quan. Sö ñaùnh moõ môøi baø con saùng hoâm sau

ra cöûa Ñoâng ngoaøi chôï xem sö cheát. Nhöng

hoâm sau sö khoâng cheát, heïn tieáp hoâm sau ôû cöûa

Taây, roài cöù theá heïn ñeán cöûa Nam, cöûa Baéc.

Ñuùng ngaøy thöù tö ôû cöûa Baéc, sö ñaùnh moõ, chui

vaøo cöûa quan, ñaäy naép laïi. Thieân haï ñoå tôùi môû

naép aùo quan thì khoâng coøn thaáy sö nöõa, chæ

nghe tieáng moõ caøng luùc caøng xa.

Phoå

1 Theo Phuùc Ñieàn, La Haùn ñaây laø teân chuøa,

13 La Haùn lai

Traàn

khuyeán

nhöng theo ñaïo Phaät La Haùn cuõng laø baäc Thaùnh

tham

Thaùi

phaùt

giaùc ngoä. Ngöôõng Sôn töùc Tueä Tòch (807 – 833)

Ngöôõng

Toâng

Boà ñeà

xuaát gia tu hoïc naêm 14 tuoåi. OÂng tu taïi nuùi Ñaïi

Sôn

hoaø

taâm

Ngöôõng Sôn, neân coù teân Ngöôõng Sôn. Luùc ñaàu

thöôïng

vaên

hoïc vôùi Ñam Nguyeân, sau ñöôïc Quy Sôn giaùc

(La Haùn

ngoä trôû thaønh Toå phaùi Ngöôõng Sôn trong Thieàn

hoïc

ñaïo

toâng trôû thaønh Toå thuoäc phaùi Ngöôõng Sôn.

vôùi

Ngöôõng

Sôn

hoaø

thöôïng).

Phoå

1 Theo Phuùc Ñieàn thì Nhaïc ñeá chæ chung caùc quyû

14 Nhaïc ñeá

Traàn

khuyeán

thaàn. Tö Ñaïi laø Tueä Tö ñaïi sö, hieäu Tö Ñaïi hoaø

thuï giôùi ö

Thaùi

phaùt

thöôïng. Tö thieàn sö coøn goïi laø Nam Nhaïc Tö

Tö

Ñaïi

Toâng

Boà ñeà

Ñaïi thieàn sö. Coâng haïnh cuûa thieàn sö laø raát lôùn,

thieàn

sö

taâm

ngaøi coù khaû giaùo hoaù daân chuùng khaép nôi vaø

(Nhaïc ñeá

vaên

ñem nhieàu lôïi laïc cho chuùng sinh. Chính vì leõ

thuï

giôùi

naøy, Nhaïc ñeá vaø quyû thaàn ñeàu xin ngaøi ñöôïc

vôùi

thieàn

sö

Tö

thuï giôùi vaø hoä trì Tam baûo.

Ñaïi).

Traàn

Phoå

1 Theo saùch Nguõ Ñaêng hoäi, Trong ñoù, coù coâng aùn

15 Daõ

hoà

Thaùi

khuyeán

Baùch Tröôïng daõ hoà ghi “Moãi khi Baùch Tröôïng

thöôïng

Toâng,

phaùt

thöôïng ñöôøng thöôøng coù moät laõo taêng ñeán nghe

thính

Tueä

Boà ñeà

phaùp, roài theo chuùng giaûi taùn. Moät hoâm khoâng

Baùch

Trung

taâm

ñi, Baùch Tröôïng hoûi ‘Ñöùng ñoù laø ai?’ Laõo taêng

Tröôïng

vaên,

thöa ‘Toâi töø Phaät Ca Dieáp ñôøi quaù khöù, thöôøng

(Caùo ñoàng

Nieâm

truù ôû nuùi naøy, coù moät hoïc nhaân hoûi: ‘Ngöôøi ñaïi

nghe phaùp

tuïng

tu haønh laïi thöôøng rôi vaøo nhaân quaû chaêng?’ Toâi

Baùch

keä

ñaùp ‘Chaúng rôi vaøo nhaân quaû’. Do ñoù toâi bò ñoaï

Tröôïng)

laøm thaân caùo ñaõ 500 kieáp. Nay xin hoaø thöôïng

thay cho moät chuyeån ngöõ’”. Baùch Tröôïng noùi

“Chaúng môø nhaân quaû”. Laõo taêng nghe xong ñaïi

ngoä”. Hoaø thöôïng Phuùc Ñieàn cuõng lyù giaûi töông

töï.

Phoå

1 Theo truyeàn thuyeát Phaät giaùo, kinh Kim cöông

Traàn

16 Loa sö do

khuyeán

bò rôi xuoáng nöôùc caû baày oác xuùm laïi ñôõ boä kinh

Thaùi

hoä Kim

phaùt

leân caïn. YÙ noùi Phaät phaùp laø söï maàu nhieäm voâ

Toâng

Cöông

Boà ñeà

bieân, vì noù ñem laïi nguoàn soáng cho con ngöôøi

(OÁc

vaën

taâm

vaø moïi loaøi. Kinh Kim cöông laø baûn kinh coù noäi

coøn

hoä

vaên

dung bieåu thò cho göôm trí tueä chaët ñöùt phieàn

kinh Kim

naõo. Vì vaäy, baûn kinh naøy ñöôïc baûo trì vaø gìn

Cöông)

giöõ. YÙ noùi ngöôøi naøo tu haønh theo Phaät phaùp

cuõng ñöôïc hoä trì.

1 Theo caùc kinh ñieån Phaät giaùo nhö kinh Phaùp

17 Thaäp

Hoa, Hoa Nghieâm, Baùt Nhaõ, Vieân Giaùc… noùi heã

thieân ngö

nhöõng ai thöôøng hoä trì, tuïng ñoïc kinh keä thì coù

(Möôøi

coâng ñöùc chuyeån nghieäp. Cuõng theá ñieån naøy noùi

nghìn caù)

möôøi nghìn con caù do nghe kinh maø kieáp sau

thaùc sinh laøm vua vaø ñaõ coù ñoùng goùp lôùn cho

daân chuùng vaø ñaát nöôùc trong vieäc giaùo duïc con

ngöôøi.

Phoå

1 Taây vöïc kyù cheùp ôû bôø bieån Nam Haûi coù moät caây

18 Nguõ baùch

Traàn

khuyeán

khoâ, trong hoác caây coù 500 con dôi. Moät hoâm

bieån

Thaùi

phaùt

trôøi reùt coù moät boïn laùi buoân nghæ döôùi goác caây

(Naêm

Toâng

Boà ñeà

ñoát löûa söôûi, löûa boác caây chaùy. Trong boïn ñoù,

traêm dôi)

taâm

coù ngöôøi ñoïc kinh A tyø ñaït ma, dôi bò löûa ñoát

vaên

noùng nhöng maûi nghe kinh neân bò cheát caû. Do

vaäy, chuùng ñöôïc hoaù kieáp thaønh ngöôøi, veà sau

ñeàu boû nhaø ñi tu vaø hoaù thaønh Boà taùt.

Phoå

1 Theo Phuùc Ñieàn, Löông Vuõ Ñeá naèm moäng coù vò

19 Maõng vaên

Traàn

khuyeán

sö maùch “Chuùng sinh trong ñôøi chòu nhieàu khoå

saùm

dó

Thaùi

phaùt

naõo, neân laøm coã chay treân ñöôøng, döôùi soâng

(Traên

Toâng

Boà ñeà

cuùng maø cöùu”. Coù ngöôøi khuyeân vua neân ñoïc

nghe kinh

taâm

kinh. Vua lieàn ñoïc kinh ba naêm. Vôï Vuõ Ñeá khi

saùm maø

vaên

coøn soáng, ñoái vôùi caùc phi taàn raát ñoäc aùc. Cheát

ñöôïc

leân

ñi, baø bò hoaù laøm kieáp traên, soáng döôùi ñaàm,

trôøi)

thöôøng bò caùc coân truøng caén, ræa. Vuõ Ñeá laïi naèm

moäng thaáy baø veà baûo “Thieáp tröôùc ñaây laøm

nhieàu ñieàu aùc, nay phaûi chòu khoå, xin beä haï laøm

chay saùm hoái toäi loãi cho thieáp”. Vua laáy laøm laï,

môøi sö laäp ñaøn saùm hoái trong cung. Sau ñoù vua

moäng thaáy vôï veà baùo tin ñaõ ñöôïc sinh ôû thieân

giôùi. Traên ñaây chính laø thaân kieáp sau cuûa vôï Vuõ

Ñeá.

Phoå

20 Si nhi (Gaõ

1 Xuất xứ töø kinh Phaùp Hoa noùi raèng gaõ cuøng töû

Traàn

thuyeát

si)

(si nhi) coù vieân ngoïc quyù trong tuùi aùo maø khoâng

Thaùi

höôùng

bieát söû duïng trôû thaønh keû baàn cuøng khoå cöïc,

Toâng

thöôïng

lang thang khaép moïi nôi. Veà sau, caùc thieàn sö

nhaát

söû duïng hình aûnh naøy ñeå chæ cho nhöõng keû ngu

loä

doát ñi tìm yeáu chæ Thieàn beân ngoaøi maø queân töï

tính giaùc ngoä coù saün trong taâm.

Phoå

3 Phaát laø moät duïng cuï ñuoåi ruoài muoãi. Xöa ñöùc

21 Maõ

Toå

Traàn

thuyeát

Phaät cheá cho haøng ñeä töû duøng, coù caùn laøm baèng

quaûi phaát

Thaùi

höôùng

tre hay goã. Sau naøy, caùc thieàn sö duøng phaát ñeå

(Maõ

Toå

Toâng

thöôïng

moãi khi thöôïng ñöôøng thuyeát phaùp. Ñieån naøy

treo phaát)

,Tueä

nhaát

Trung

chæ cho Maõ Toå Ñaïo Nhaát ñôøi Ñöôøng, phaùp töï

loä,

Nam Nhaïc Hoaøi Nhöôïng moãi khi coù thieàn sinh

Nieâm

tham vaán, ngaøi döïng phaát ñeå bieåu thò Thieàn cô.

tuïng

Ñaây noùi treo phaát töùc gaùc caùi phaát laïi. Coù yù

keä,

nghóa laø khoâng can tôùi.

Ñoái cô

Phoå

2 Moät coâng aùn cuûa thieàn sö Thuû Sôn. Beà töùc laø

22 Thuù Sôn

Traàn

thuyeát

truùc beà. Caùc thieàn sö duøng ñeå tieáp daãn hoïc ñoà.

taøng

beà

Thaùi

höôùng

Truùc beà daøi khoaûng ba taác, laøm baèng tre, hình

(Thuù Sôn

Toâng

thöôïng

khom caùnh cung, sôn son. Thuù Sôn töùc Thuù Sôn

giaáu beà)

nhaát

Tænh Nieäm thieàn sö ñôøi Ñöôøng doøng Laâm Teá.

loä,

Khi thöôïng ñöôøng döïng caây truùc beà (caây thöôùc)

Nieâm

thò chuùng raèng “Naøy taát caû moïi ngöôøi. Neáu goïi

tuïng

laø caây thöôùc thôøi phaûi khaúng ñònh, neáu chaúng

keä

goïi caây thöôùc thôøi traùi phuû ñònh. Vaäy taát caû moïi

ngöôøi goïi laø caùi gì?” Giaáu beà coù nghóa laø khoâng

caàn tôùi truùc beà.

Phoå

5 Trieäu Chaâu laø thieàn sö Trung Hoa, soáng vaøo ñôøi

Traàn

23 Trieäu

thuyeát

Ñöôøng, ngöôøi ôû laøng Haùch, Taøo Chaâu, phaùp

Thaùi

Chaâu

lieät

höôùng

hieäu Tuøng Thaåm. Sö xuaát gia taïi vieän Hoä

Toâng

phaù

boá

thöôïng

Thoâng ôû Taøo Chaâu. Tröôùc khi thuï giôùi sö ñeán

,Tueä

sam

nhaát

Trung

Trì Döông tham yeát ngaøi Nam Tuyeàn Phoå

(Trieäu

loä,

Nguyeän, ngaøi Nam Tuyeàn cho sö laø baäc phaùp

Chaâu xeù

Nieâm

khí. Sö ñeán ñaøn Löu Ly ôû Tung Sôn thuï giôùi, laïi

raùch thieân

tuïng

trôû veà Nam Tuyeàn Phoå Nguyeän, y chæ 20 naêm.

sam)

keä,

Veà sau, sö hoïc ñaïo vôùi Hoaøng Baù, Baûo Thoï. Sö

Thöôùng

toân kính Tín Taâm Minh cuûa Toå Taêng Xaùn, sö coù

Phuùc

nhieàu coâng aùn noåi tieáng nhö Chí ñaïo voâ nan,

Ñöôøng

Con choù coù Phaät tính hay khoâng?....

Tieâu

Theo moät coâng aùn Thieàn thì coù moät vò taêng hoûi

Dao

Trieäu Chaâu Toøng Thaåm thieàn sö ñôøi Ñöôøng,

thieàn

doøng phaùi Nam Nhaïc nhö sau:

sö,

“Muoân phaùp veà moät, moät veà choán naøo”. Sö ñaùp

Tröøu

“Ta ôû Thanh Chaâu laøm moät aùo vaûi naëng 7 caân”.

traàn

Boá sam töùc laø aùo thieân sam baèng vaûi. Thieân

ngaâm,

sam laø moät thöù aùo loùt coäc tay, treo treân vai traùi

Tuïng

xuoáng, boïc che hai beân naùch. Xeû raùch aùo thieân

coå

sam nghóa laø khoâng caàn ñeán aùo thieân sam.

Phoå

1 Theo moät coâng aùn Thieàn laø, coù vò taêng hoûi Vaân

Traàn

24 Vaân Moân

thuyeát

Moân “Theá naøo laø lôøi baøn sieâu Phaät vieät Toå?”

Thaùi

quyeân

höôùng

Ngaøi ñaùp “Hoà bính” (bính laø thöù baùnh baèng boät

Toâng

khöôùc hoà

thöôïng

vaø vöøng). YÙ noùi Thieàn laø thöïc taïi “ñang laø”,

bính (Vaân

nhaát

chaúng coù gì laø sieâu vieät caû, caùi baùnh laø chæ cho

Moân vöùt

loä

thöïc taïi ñang troâi chaûy maø ai cuõng coù theå naém

boû

hoà

baét vaø theå nhaäp.

bính)

Phoå

1 Caûnh Ñöùc truyeàn ñaêng luïc. Thieàn ngöõ naøy chæ

Traàn

25 Ñöùc Sôn

thuyeát

cho Ñöùc Sôn Tuyeân Giaùm thieàn sö duøng gaäy ñeå

Thaùi

khí boång

höôùng

chæ baûo höôùng daãn hoïc troø veà yù chæ Thieàn. Theo

Toâng

(Ñöùc Sôn

thöôïng

Bích Nham luïc ghi: “Ñöùc Sôn gaäy ñaùnh nhö

buoâng

nhaát

möa, Laâm Teá heùt vang to nhö saám”.

gaäy)

loä

Phoå

26 Laâm Teá

4 Laø thieàn sö Trung Hoa, khai toå cuûa toâng Laâm

Traàn

thuyeát

(Thieàn sö

Teá, soáng vaøo ñôøi Ñöôøng, hoï Hình, ngöôøi Nam

Thaùi

höôùng

Laâm Teá)

Hoa, Taøo Chaâu (Haø Nam). Sau khi xuaát gia, thuï

Toâng

thöôïng

giôùi, sö ñi du phöông tham vaán, laøm moân haï cho

,Tueä

nhaát

Trung

ngaøi Hoaøng Baù, roài ñeán yeát kieán ngaøi Ñaïi Ngu.

loä,

Taïi ñaây sö ñaïi ngoä, roài trôû veà choã ngaøi Hoaøng

Nieâm

Baù vaø ñöôïc aán khaû. Khi daãn daét hoïc, sö thöôøng

tung

duøng tieáng heùt ñeå hieån baøy giaùo nghóa Thieàn.

keä,

Ngöôøi ñôøi goïi laø “caây gaäy Ñöùc Sôn, tieáng heùt

Chí

Laâm Teá.

taâm

Laâm Teá ngöõ luïc vaø Caûnh Ñöùc truyeàn ñaêng luïc.

phaùt

Ngaøi Laâm Teá töùc thieàn sö Nghóa Huyeàn (? -

nguyeän,

866) tu ôû beân soâng Hoâ Ñaø, Traán Chaâu, laø Toå

Tuïng

Thieàn phaùi Laâm Teá, doøng Laâm Teá naøy xuaát

coå

phaùt töø Hoaøi Nhöôïng, phöông phaùp truyeàn giaùo

laø quaùt. Laâm Teá ñeà ra thuyeát tam huyeàn, tam

yeáu. Ngaøi cuõng laø moät vò Toå noåi tieáng, coù aûnh

höôûng saâu roäng trong Thieàn toâng.

Traàn

Phoå

27 Linh Sôn

2 Kinh Dieäu phaùp Lieân Hoa; coù ñeà caäp khi Phaät

Thaùi

thuyeát

(Nuùi Linh

thaønh ñaïo ñeán nuùi Linh Sôn giaûng kinh naøy.

Toâng,

höôùng

Sôn)

Theo Töø ñieån Phaät hoïc Hueä Quang nuùi Linh Sôn

Huyeàn

thöôïng

laø nôi dieãn ra phaùp hoäi. Coù hai thuyeát:

Quang

nhaát

1. Phaùp hoäi luùc Phaät dieãn thuyeát kinh Phaùp

loä,

Hoa. Phaùp Hoa khoa chuù (vaïn tuïc 48, 355 haï)

Vònh

ghi “Kinh Dieäu phaùp Lieân hoa ñöôïc thuyeát trong

Vaân

hoäi Linh Sôn vaøo thuôû laâu xa Theá Toân töøng

Yeân töï

giaûng noùi”.

phuù

2. Theo kinh Ñaïi Phaïm Thieân vöông vaán Phaät

quyeát nghi thuôû xöa, trong hoäi Linh Sôn, ñöùc

Phaät Thích Ca caàm moät hoa sen ñöa leân tröôùc

hoäi chuùng, Ca Dieáp mæm cöôøi, Phaät lieàn phoù

chuùc cho ngaøi Chính phaùp nhaõn taïng.

Phoå

28 Thieáu thaát

5 Laø ngoïn nuùi naèm ôû phía Taây baéc huyeän Ñaêng

Traàn

thuyeát

(Moät ngoïn

Phong, tænh Haø Nam Trung Hoa. Nuùi cao 2752

Thaùi

höôùng

phía

taây

meùt, phía döôùi chaân nuùi coù thaïch thaát, ñoàng thôøi

Toâng

thöôïng

nuùi Trung

coù 36 ngoïn nhö Trieäu Nhaïc, Voïng Laïc, Thaùi

,Tueä

Trung

nhaát

Nhaïc, Haø

Döông, Thieáu Döông….Vua Hieáu Vaên Ñeá ñôøi

,Traàn

loä,

Nam)

Nguî coù xaây chuøa ôû phía Baéc chaân nuùi Thieáu

Nhaân

Tuïng

Thaát ñeå cuùng döôøng thieàn sö Phaät Ñaø ngöôøi

Toâng

Thaùnh

Thieân Truùc. Ñoù laø chuøa Thieáu Laâm. Veà sau

Toâng

ngaøi Boà Ñeà Ñaït Ma, Hueä Khaû ñeàu coù truï trì ôû

ñaïo

ñaây. Thieàn phaùp raát höng thònh. Theo Thieàn söû

hoïc,

Trung Hoa, taïi ngoâi chuøa Thieáu Laâm naøy, Ñaït

Tröøu

Ma ngoài quay maët vaøo vaùch trong 9 naêm ñeå

traàn

truyeàn phaùp cho Hueä Khaû. Ngöôøi ñôøi thöôøng

ngaâm,

goïi Ngaøi laø Bích quaùn Baø la moân. Caùc taùc phaåm

Hoaï

noùi veà Phaùp moân tu haønh cuûa ngaøi laø: Thieáu

Höng

thaát luïc moân taäp, Ñaït Ma hoaø thöôïng tuyeät

Trí

quaùn luaän, Thieàn moân nhieáp yeáu, Thieáu thaát Daät

thöôïng

thö, Thích Boà Ñeà Ñaït Ma Voâ Taâm luaän, …. Söû

haàu,

duïng töø ñieån naøy laø thöôøng ñöôïc duøng ñeå chæ

Cö

coäi nguoàn cuûa toâng phaùi Thieàn.

traàn

laïc

ñaïo

phuù

Phoå

29 Di

Laëc

2 Kinh Dieäu phaùp Lieân Hoa coù ñeà caäp Di Laëc ñeán

Traàn

thuyeát

(Boà taùt Di

nghe Phaät giaûng kinh Phaùp Hoa. Di Laëc laø vò

Thaùi

höôùng

Laëc)

Boà taùt Nhaát sinh boå xöù ñöôïc ñöùc Phaät thuï kyù

Toâng

thöôïng

thaønh Phaät ôû töông lai. Theo kinh Di Laëc thöôïng

,Traàn

nhaát

sinh vaø kinh Di Laëc haï sinh, thì ngaøi xuaát thaân

Nhaân

loä, Cö

töø gia ñình Baø La Moân, sau laøm ñeä töû Phaät,

Toâng

traàn

duøng thaân Boà taùt truï ôû coõi trôøi Ñaâu Suaát thuyeát

laïc

phaùp giaùo hoaù coõi trôøi naøy. Vì loøng thöông

ñaïo

töôûng chuùng sinh, neân khoâng aên thòt chuùng sinh

phuù

töø luùc môùi phaùt taâm, do nhaân duyeân aáy ngaøi coøn

coù teân laø Töø Thò.

Phoå

2 Kinh Ñòa Taïng, Thuyû Saùm coù noùi veà caûnh giôùi

Traàn

30 Haéc Sôn

thuyeát

ñòa nguïc. Nôi thuï khoå cuûa chuùng sinh taïo caùc aùc

Thaùi

(Ñòa nguïc

höôùng

nghieäp. Tuyø theo aùc nghieäp cuûa chuùng sinh maø

Toâng

coù teân laø

thöôïng

coù teân goïi khaùc nhau nhö Baùt ñaïi ñòa nguïc, Neâ

Haéc Sôn)

nhaát

leâ, Haéc sôn… Theo luaän Caâu xaù 11, ôû phía Baéc

loä,

cuûa Nam Thieäm Boä Chaâu, coù 3 lôùp Haéc Sôn.

Toaï

Nôi aáy toái taêm, laø choã cuûa aùc quyû. Thieàn toâng

Thieàn

möôïn ñieån töø naøy duï cho söï chaáp tröôùc vaø chæ

luaän

cho söï ñoaï laïc cuûa chuùng sinh neân sa vaøo hang

toái cuûa Haéc sôn khoâng coøn caùch naøo ra ñöôïc.

Phoå

Traàn

31 Phoå Hieàn

1 Laø vò Boà taùt cöôõi voi traéng haàu beân phaûi ñöùc

thuyeát

Thaùi

(Boà

taùt

Phaät Thích Ca, moät trong 4 ñaïi Boà taùt cuûa Phaät.

höôùng

Toâng

Phoå Hieàn)

Giaùo Ñaïi thöøa. Boà taùt Phoå Hieàn bieåu thò cho Lyù,

thöôïng

Ñònh, Haïnh, cuøng noùi leân söï vieân maõn veà lyù trí,

nhaát

ñònh, hueä, haïnh chöùng cuûa Nhö lai. Ngaøi Vaên

loä

Thuø vaø Phoå Hieàn laø 2 vò thöôïng thuû giuùp Phaät

thuyeát phaùp ñoä sinh. Vì thaân töôùng vaø coâng ñöùc

cuûa Boà taùt Phoå Hieàn bao truøm taát caû, thuaàn nhaát

ñieàu thieän, neân goïi laø Phoå Hieàn.

Danh töø Phoå Hieàn xuaát hieän ñaàu tieân trong kinh

Tam maïn ñoà la Boà taùt, sau thaáy nhieàu trong caùc

kinh maø hình thaønh moät tín ngöôõng phoå bieán.

Theo phaåm Phoå Hieàn khuyeán phaùt, kinh Phaùp

Hoa, Boà taùt Phoå Hieàn cöôõi voi traéng 6 ngaø, baûo

veä haønh giaû tu Phaùp Hoa vaø coù ñeà caäp Ngaøi

Phoå Hieàn, hieän thaân tuyeân döông Phaät phaùp.

Phoå

32 Neâ ngöu

4 Theo Truyeàn ñaêng luïc ghi, moät hoâm Ñoäng Sôn

Traàn

thuyeát

( traâu ñaát)

hoûi hoaø thöôïng Long Sôn, ngaøi thaáy ñaïo lyù gì

Thaùi

höôùng

maø truù trì ôû nuùi naøy. Long Sôn ñaùp, ta chæ thaáy 2

Toâng

thöôïng

con traâu ñaùnh nhau roài chaïy xuoáng beå. Töø baáy

,Tueä

Trung

nhaát

giôø ñeán nay khoâng thaáy tin töùc gì.

loä,

Trong Thieàn moân hay söû duïng ñieån naøy ñeå nguï

Nieâm

yù con ngöôøi cuõng nhö moïi chuùng sinh hieän höõu

tuïng

ôû coõi ñôøi ñeàu coù chaân taâm, baûn tính voán thanh

keä,

tònh. Nhöng khi con ngöôøi tieáp xuùc vôùi ñôøi, 6

Thuû neâ

caên tieáp xuùc 6 traàn, taâm ñaém nhieãm, maõi meâ,

ngöu,

queân haún ñöôøng veà vaø ñaùnh maát maø khoâng tìm

Nhaäp

laïi ñöôïc.

traàn

Nieäm

Traàn

1 Theo Chöùng ñaïo ca, Vónh Gia taäp; thieàn sö Vónh

33 Vónh Gia

Phaät

Thaùi

Gia, ngöôøi OÂn Chaâu, Trung Hoa, chuyeân nghieân

thieàn

sö

luaän

Toâng

cöùu Tam taïng, tinh thoâng veà chæ quaùn cuûa Thieân

(Thieàn sö

Thai. OÂng hoï Ñaøi töøng tham vaán Luïc Toå, nghe

Vónh Gia)

Toå noùi ñaõ giaùc ngoä, chæ nguï laïi moät ñeâm roài ra

ñi, thôøi ñoù goïi oâng laø Nhaát Tuùc Giaùc. Sau ñoù,

oâng trôû veà OÂn Giang, ngöôøi theo hoïc raát ñoâng,

coù hieäu laø Chaân Giaùc Ñaïi sö.

Toaï

1 Theo kinh Phaùp Baûo Ñaøn, Hoaøi Nhöôïng laø hoïc

Traàn

34 Nhöôïng

thieàn

troø gioûi cuûa Hueä Naêng, tu ôû nuùi Nam Nhaïc, coøn

Thaùi

thieàn

sö

luaän

coù teân laø Nam Nhaïc. Laø Toå cuûa doøng Taøo Kheâ.

Toâng

(Thieàn sö

Ngaøi coù coâng trong vieäc phaùt trieån ñaïo Thieàn.

Hoaøi

Nhöôïng)

Giôùi

2 Theo hoaø thöôïng Phuùc Ñieàn, Phaät thoaïi coù keå

35 Khöùu

trì

Traàn

thaâu

moät tyø kheo ñi qua ao sen, hoa ñang nôû roä,

lieân

ñòa

Thaùi

ñaïo,

höông thôm toaû ngaùt. Tröôùc muøi thôm haáp daãn

thaàn

Toâng

Saùm

cuûa hoa, vò Tyø kheo döøng laïi ngöûi hoa bò vò

thöôïng ha

hoái

tò

Thaàn maéng laø ñoà Tyø kheo xaáu xa, khoâng veà

(Ngöûi sen

caên toäi

chuøa ngöûi höông laïi ngöûi troäm muøi hoa cuûa

thaàn

ngöôøi khaùc.

ñaát raøy la)

36 Thaát

boä 1 Theo Huyeàn söû Phaät thì cho raèng Theá Toân luùc Nieâm Traàn

tuïng

ñaûn sinh, Ngaøi lieàn böôùc baûy böôùc, moät tay chæ

Thaùi

chu haønh

keä

leân trôøi, moät tay chæ döôùi ñaát, noùi “Thieân thöôïng

Toâng

chæ

thieân

ñòa haï, duy ngaõ ñoäc toân.” (Treân trôøi döôùi ñaát,

haï

(Baûy

mình ta laø ñoäc toân).

böôùc daïo

quanh chæ

trôøi ñaát)

Nieâm

1 Ca Dieáp laø hoïc troø thöôïng thuû cuûa Phaät, ñöôïc

37 Theá Toân

Traàn

tuïng

Phaät truyeàn y baùt, laø vò Toå thöù nhaát trong 28 ñôøi

nieâm hoa,

Thaùi

keä

Toå ôû Thieân Truùc. Theo truyeàn thuyeát, trong moät

Ca Dieáp

Toâng

laàn thuyeát phaùp, Theá Toân giô caønh hoa sen leân,

phaù nhan

caùc hoïc troø ngô ngaùc thì Ca Dieáp mæm cöôøi.

tieáu

Phaät bieát Ca Dieáp giaùc ngoä. Theo Vaân Sôn phaùp

(Theá Toân

hoäi luïc thì cho raèng chuyeän Ca Dieáp nhìn Theá

caàm hoa

Toân naâng hoa maø mæm cöôøi lónh hoäi Thieàn chæ.

sen

ñöa

Veà sau thaønh ngöõ naøy chæ phöông thöùc truyeàn

leân,

thuï ñaëc bieät cuûa Thieàn toâng “Tuy nguõ toâng tieáp

Dieáp neùt

nhaân cô duïng baát ñoàng, voâ phi phaùt minh Theá

maët

raïng

Toân nieâm hoa nhaát tröôùc töû, tröïc chæ nhaân taâm,

rôõ mæm

kieán tính thaønh Phaät.” (Tuy naêm toâng cô duïng

cöôøi)

khaùc nhau trong vieäc tieáp daãn hoïc nhaân, nhöng

khoâng ngoaøi vieäc laøm saùng toû theâm cöû chæ naâng

hoa Theá Toân, giuùp tröïc chæ nhaân taâm, kieán tính

thaønh Phaät.).

Nieâm

1 Theo Phaät thoaïi, noùi veà Vaên Thuø, töùc laø ngaøi

Traàn

38 Vaên Thuø

tuïng

Vaên thuø sö lî, Maïn thuø thaát lî, phieân aâm tieáng

Thaùi

Boà taùt (Boà

keä

Phaïn Maânjuri, coù nghóa laø ñöùc toát laønh, ñieàu toát

Toâng

taùt

tieâu

laønh, laø vò Boà taùt ñöùng ñaàu caùc vò Boà taùt, coù ñeán

bieåu cho

108 teân vaø tieâu bieåu cho trí tueä neân coøn goïi laø

trí tueä –

Ñaïi Giaùc. Ngaøi thöôøng ngoài treân sö töû tuyø

ñaïi trí)

duyeân öùng hieän ñoä chuùng sinh.

39 Voõng

1 Kinh Kim cöông Giôùi maïn traø la cuûa Maät toâng Nieâm Traàn

tuïng

Thaùi

Minh (Boà

ñeà caäp Ngaøi Voõng Minh laø moät trong naêm vò

keä

Toâng

taùt Voõng

Toân giaû. Ngaøi cuõng laø moät vò Phaät, khi nghe

Minh)

Phaät Thích Ca giaûng kinh A Di Ñaø, ngaøi ñaõ toû

lôøi khen vaø khuyeân chuùng sinh neân tin theo kinh

ñoù.

Nieâm

4 Theo Trung Hoa Thieàn toâng, thieàn sö Quy Sôn

40 Ñaïi Quy

Traàn

tuïng

ñôøi Ñöôøng, queâ Phuùc Chaâu, hoï Trieäu teân laø

(Thieàn sö

Thaùi

keä,

Linh Höïu (771 – 853), hoïc troø Hoaøi Haûi. OÂng

Quy Sôn

Toâng

Phoùng

ñôøi

truù trì ôû nuùi Quy Sôn thuoäc Ñaøm Chaâu, Hoà Nam

, Tueä

cuoàng

Trung

Ñöôøng)

baûy naêm neân coù teân laø Quy Sôn. OÂng thuoäc theá

ngaâm,

heä thöù ba doøng Taøo Kheâ, cuøng hoïc troø laø Tueä

Ñoái

Tòch (töùc Ngöôõng Sôn) laäp ra toâng phaùi Quy

cô,

Ngöôõng, toâng naøy raát noåi tieáng trong röøng

Tuïng

Thieàn Trung Hoa.

coå

Nieâm

2 Laâm Teá ngöõ luïc coù noùi veà Ngaøi Nam Tuyeàn queâ

Traàn

41 Nam

tuïng

ôû Trònh Chaâu, ngöôøi töøng khai môû söï giaùc ngoä

Thaùi

Tuyeàn

keä,

cho Laâm Teá. Theo Nguõ ñaêng hoäi nguyeân, moät

Toâng

(Thieàn sö

Ñoái cô

hoâm oâng leân giaûng ñöôøng noùi vôùi chuùng sinh

,Tueä

Phoå

Trung

“Laõo taêng baùn mình ñaây, coù ai mua thì mua”.

Nguyeän)

Moät moân taêng noùi “Toâi mua”. OÂng baûo ‘Giaù

baùn khoâng ñaét, khoâng reû, sao mua ñöôïc?”. Moân

taêng im laëng.

Nieâm

1 Theo Nguõ ñaêng hoäi nguyeân, Hieän Töû laø moät hoaø

Traàn

42 Hieän Töû

tuïng

thöôïng ôû phuû Kinh trieäu, khoâng roõ queâ quaùn,

Thaùi

hoaø

keä

khoâng ôû nôi naøo nhaát ñònh. Khoâng keå muøa ñoâng

Toâng

thöôïng

hay muøa heø, oâng chæ maëc moät chieác aùo caø sa,

(Hoaø

thöôøng men theo bôø soâng baét trai heán aên neân

thöôïng

quanh vuøng goïi laø hoaø thöôïng Hieän Töû.

Hieän Töû ôû

Kinh

Trieäu)

Nieâm

Traàn

43 Voâ

1 Laø danh taêng vaø thieàn sö noåi tieáng trong giôùi

tuïng

Thaùi

Nghieäp

Thieàn Trung Hoa. Theo Voâ Nghieäp Quoác sö

keä

Toâng

quaûng luïc, ngaøi coù phaùp töï Maõ Toå Ñaïo Nhaát vaø

Quoác

sö

chæ noùi “Maïc voïng töôûng”, chôù coù voïng töôûng

(Thieàn sö

Voâ Nghieäp

vaø heä luî caùc duïc ôû ñôøi. Thieàn ngöõ naøy gaén lieàn

vôùi

thieàn

vôùi teân tuoåi cuûa Thieàn sö. Khi noùi ñeán Thieàn sö

ngöõ “Maïc

laø noùi ñeán Thieàn ngöõ naøy. Ñieån naøy noùi nhöõng

voïng

ai khoâng coøn taïo nghieäp nöõa thì seõ ñöôïc giaûi

töôûng”)

thoaùt, an laïc

Traàn

Nieâm

3 Töùc laø Thaïch Ñaàu Hy Thieân (700 – 790), ngöôøi

44 Thaïch

Thaùi

tuïng

Ñoan Chaâu, Trung Hoa, laø hoïc troø cuûa thieàn sö

Ñaàu (Hoaø

Toâng,

keä,

Haønh Tö thuoäc doøng Thanh Nguyeân. Treân nuùi

thöôïng Hy

Tueä

Phoùng

Haønh Sôn thuoäc tænh Haø Nam coù khoái ñaù hình

Thieân)

Trung

cuoàng

daùng nhö moät toaø ñaøi, oâng keát am ôû treân ñoù truù

,Traàn

ngaâm,

trì, vì vaäy goïi oâng laø Thaïch Ñaàu. OÂng coù taùc

Nhaân

Cö

phaåm Tham ñoàng khoá raát noåi tieáng, coù aûnh

Toâng

traàn

höôûng lôùn trong giôùi Thieàn Trung Hoa.

laïc

ñaïo

Nieâm

2 Thieàn ngöõ ñöôïc ruùt ra töø ñieån coá maø moät nhaø sö

Traàn

45 Lö Laêng

tuïng

hoûi hoaø thöôïng Tö veà ñaïi yù Phaät phaùp. Tö ñaùp

Thaùi

meã

giaù

keä,

“Giaù gaïo ôû Lö Laêng ra sao? Nhaø sö khoâng bieát,

Toâng

(Giaù gaïo

Cö

ñaønh thuù nhaän “Khoâng theå löôøng tính ñöôïc”. YÙ

,Traàn

Lö Laêng)

traàn

hoaø thöôïng Tö muoán noùi Phaät phaùp huyeàn dieäu

Nhaân

laïc

khoù löôøng nhö giaù gaïo ôû chôï Lö Laêng, khoâng

Toâng

ñaïo

theå noùi moät caùch chaén chaén ñöôïc. Do ñoù, ngöôøi

phuù

hoïc phaûi laáy caùi taâm thaønh maø lónh hoäi chöù

khoâng theå suy löôøng tính toaùn ñöôïc. Hoaø thöôïng

Tö chính laø thieàn sö Haønh Tö, hieäu Thanh

Nguyeân, hoïc troø Tueä Naêng, ngöôøi môû ñaàu phaùi

Thanh Nguyeân.

Ñieån naøy cuõng coù moät xuaát xöù nöõa, ñoù laø thieàn

sö Nguyeät Luaân, hieäu Hoaøng Sôn (ñôøi thöù 5,

phaùi Thanh Nguyeân), moät hoâm yeát kieán thieàn

sö Thieän Hoäi. Thieän Hoäi hoûi “Thaày ngöôøi xöù

naøo?” Ñaùp “Ngöôøi xöù Maân Trung”. Hoûi “Coù

bieát laõo taêng khoâng”. Ñaùp “Hoaø thöôïng coù bieát

ñeä töû khoâng?” Thieän Hoäi baûo “Neáu khoâng bieát

thì tieàn thaày giaøy coû cho laõo taêng, roài laõo taêng

seõ traû giaù gaïo Lö Laêng cho thaày”. Ñaùp “Theá thì

chaúng bieát. Hoaø thöôïng cuõng khoâng hieåu giaù

gaïo Lö laêng laø bao nhieâu?” Thieän Hoäi khen

“Thöïc laø con sö söû, gioûi bieát keâu roáng”. Roài vaøo

nhaø truyeàn phaùp aán cho oâng.

Saùm

Traàn

46 Maõ

nhó

1 Theo hoaø thöôïng Phuùc Ñieàn, ngaøy xöa coù moät

hoái nhó

Thaùi

(Tai ngöïa)

ngöôøi chaên ngöïa naèm nguû treân hieân chuøa. Luùc

caên toäi

Toâng

aáy coù moät thieàn sö ñang tuïng kinh Kim cöông

ñeán caâu “Nhaát thieát höõu vi phaùp nhö moäng

huyeãn baøo aûnh (Taát caû caùc phaùp höõu vi treân theá

theá gian ñeàu nhö boùng boït nöôùc, mô huyeãn).

Ngöôøi chaên ngöïa chôït doõng tai nghe, nhöng anh

chæ coù nghe moät tai, coøn moät tai kia anh maûi

laéng nghe tieáng ngöa hí. Sau anh chaên ngöïa

thaùc sinh laøm Thaùi töû, chòu nghieäp baùo coøn laïi

moät tai ngöïa. Theo ñieån coá naøy thì taùc giaû noùi

ñeán nghieäp baùo cuûa ngöôøi nghe kinh maø loøng

coøn vöôùng ñeán chuyeän theá gian. Nhöng Thaùi

Toâng chæ muoán noùi ngöôøi ñôøi löôøi nhaùc, ngu toái,

nghe kinh chaúng hieåu gì, hoï laø tai traâu tai ngöïa.

Chí

47 Khaùnh Hæ

2 Theo Thaäp ñaïi ñeä töû Phaät, Khaùnh Hæ laø Toân giaû

Traàn

taâm

(Toân giaû

Khaùnh Hæ, teân tieáng Phaïn laø Ananda, phieân aâm

Thaùi

phaùt

nguyeän,

Toâng

A Nan)

A Nan Ñaø. Laø em con chuù Phaät Thích Ca,

Phaøm

,Tueä

nhöng khi Phaät Thích Ca ñaõ 35 tuoåi, Khaùnh Hæ

Thaùnh

Trung

môùi ra ñôøi. Khi sinh ra caû nöôùc vui möøng. Sau

baát nhò

oâng theo Phaät laøm ñeä töû treân 20 naêm, coù maët

beân Phaät Thích Ca khi ngaøi nhaäp Nieát baøn. A

nan ñaø cuõng tham döï vaøo vieäc bieân soaïn nhöõng

lôøi thuyeát phaùp cuûa Phaät thaønh kinh. Ngaøi coù

coâng raát lôùn neân môùi coù caâu “Khaùnh Hæ tyø kheo

coâng ñöùc Thaùnh”. Khi Ca Dieáp qua ñôøi, oâng keá

vò, trôû thaønh Toå ñôøi thöù 2.

Sô daï

Traàn

1 Töùc laø ngöu ñaàu chieân ñaøn, teân moät loaøi caây

48 Ngöu Ñaàu

chuùc

Thaùi

höông lieäu ôû Taây vöïc; coù hai thuyeát. Theo Quan

laâm (Röøng

höông

Toâng

AÂm tam muoäi haûi kinh thì caây ngöu ñaàu chieân

Ngöu

ñaøn moïc trong khoùm y lan, duøng laøm höông vaø

Ñaàu)

ñoù laø loaøi höông raát noåi tieáng. Chính phaùp nieäm

kinh thì noùi coù moät ngoïn nuùi gioáng hình ñaàu con

traâu, treân ñænh moïc nhieàu caây chieân ñaøn, vì theá

goïi laø ngöu ñaàu chieân ñaøn.

Khaûi

3 Kinh A Di Ñaø vaø A Di Ñaø sôù sao. Noùi veà vò Phaät

Traàn

49 Di Ñaø (Phaät A Di Ñaø)

baïch,

giaùo chuû coõi Taây phöông. A Di Ñaø laø phieân aâm

Thaùi

Thò

tieáng Phaïn Amitabha, dòch nghóa laø Voâ Löôïng

Toâng

,Tueä

Thoï Phaät, hay Voâ Löôïng Quang Minh Phaät, moät

Trung

Taây

trong möôøi saùu ngöôøi con cuûa Phaät ñaïi thoâng trí

,Traàn

phöông

thaéng (Mahaøbhijaødjnanabhibhu) vaø laø anh em

boái,

Nhaân

Phaät Thích Ca. Ñaây laø vò Phaät coù haøo quang

Cö

Toâng

saùng suoát chieáu khaép moïi phöông (voâ löôïng

traàn

quang minh) vaø coù tuoåi thoï daøi laâu (voâ löôïng

laïc

thoï). Hoa sen laø bieåu töôïng cho coâng ñöùc vò

ñaïo

Phaät naøy.

phuù

50 Ñaèng

thöû 1 Theo Danh nghóa taäp, quyeån 5, ngaøy xöa coù Töï taïi Tueä

Trung

(Hai

con

moät ngöôøi traùnh hai con voi say (chæ söï soáng

chuoät caén

cheát), beøn baùm giaây (chæ meänh caên) tuït xuoáng

daây ñaèng)

gieáng (chæ söï voâ thöôøng), thì thaáy hai con chuoät,

moät traéng, moät ñen (chæ ngaøy thaùng) ñöông gaëm

giaây gaàn ñöùt. Beân caïnh ñoù coù 4 con raén (chæ ñaát,

nöôùc, gioù, löûa), döôùi coù 3 con roàng (chæ cho

tham, saân, si). Ngöôøi ñoù ngaång leân nhìn laïi hai

con voi thì chuùng ñaõ ñeán mieäng gieáng. Anh ta

ñang lo sôï thì boãng coù moät con ong bay qua,

nhoû moät gioït maät (nguõ duïc) vaøo moàm, theá laø

anh ta phaûi nuoát maät queân caû sôï haõi. Daãn ñieån

naøy, taùc giaû chæ muoán noùi ngaøy thaùng naêm laøm

cho ñôøi ngöôøi choùng giaø.

Giang

Tueä

51 Taï Tam

2 Töùc Taï Tam Lang, phaùp hieäu cuûa thieàn sö

Trung

hoà

töï

(Thieàn sö

Huyeàn Sa Sö Bò thuoäc phaùp moân Thanh Nguyeân

thích,

Taï Tam)

ñôøi Ñöôøng. Sö hoï Taï. Sö hoï Taï, truï theá 835 –

Phoùng

908. Nhaân sö laø con trai thöù ba nhaø hoï Taï neân

cuoàng

ñöôïc moïi ngöôøi trong laøng goïi laø Taï Tam Lang

ngaâm

vaø veà sau thaønh phaùp hieäu luoân. Thuôû nhoû sö

chuyeân ngheà ñaùnh caù, moät mình dong chieác

thuyeàn caâu leânh ñeânh soùng nöôùc giang hoà. Maõi

ñeán naêm 30 tuoåi, sö ñem thuyeàn caâu boû treân

baõi caùt vaø xuaát gia, thöôøng cuøng sö Tuyeát

Phong Nghóa Toàn baøn luaän Thieàn phaùp, sau ñoù

trôû thaønh phaùp töï cuûa Nghóa Toàn. Ban ñaàu sö

truï trì Phoå ÖÙng vieän taïi Mai Kheâ Tröôøng (nay

laø huyeän Maân Thanh, tænh Phöôùc Kieán), sau dôøi

ñeán truï taïi Huyeàn Sa sôn, neân laáy Huyeàn Sa

laøm phaùp hieäu. Phaùp tòch cuûa sö thaät long thònh,

ñoà chuùng raát ñoâng. Laïi nhaân sö trì giôùi nghieâm

tònh neân ñôøi coøn goïi sö laø Bò Ñaàu Ñaø, töùc thieàn

sö Sö Bò tu haïnh ñaàu ñaø. Taéc thöù 32 Bích Nham

luïc vieát “Ñieáu ngö thuyeàn thöôïng Taï Tam Lang.

Chæ giaù daõ hoà tinh do giaûo ta töû, taêng thaân, thaát

meänh giaû baát tri.”.

Tueä

Nhaäp

1 Ñieån naøy noùi chuùng sinh ñi ñaàu thai thaønh ngöïa

52 Maõ phuùc

Trung

traàn

thaønh löøa ñöôïc cheùp ôû quyeån 4, saùch Minh cao

lö

thai

taêng truyeän nhö sau “Töùc vaõng tieåu tham cöû,

(Buïng

Taêng vaán Tröôøng Sa: “Nam Truyeàn thieân hoaù

ngöïa

thai

höôùng thaäm ma xöù khöù? Sa vieát: Ñoâng thoân taùc

löøa)

lö, taây thoân taùc maõ”. Taêng vieát: YÙ chæ nhö haø?

Sa vieát: Yeáu kî tieän kî, yeáu haï tieän haï. Nhöôïc thò

Kinh Sôn töùc baát nhieân. Nhöôïc höõu taêng vaán:

Vieân Ngoä tieân sö thieân hoaù höôùng thaäm ma xöù

khöù? Höôùng tha ñaïo: Ñoaï ñaïi A tyø ñòa nguïc!”

(Trong buoåi tieåu tham toái, thieàn sö Thoâng Caûo

cöû coâng aùn “Taêng hoûi Thieàn sö Tröôøng Sa:

Thieàn sö Nam Tuyeàn qua ñôøi roài ñi veà ñaâu? Sa

ñaùp: Xoùm Ñoâng ñaàu thai thaønh ngöïa, xoùm Taây

ñaàu thai laøm löøa. Taêng hoæ: YÙ chæ vieäc ñoù nhö

theà naøo? Sa ñaùp: Muoán côûi thì côûi, muoán xuoáng

thì xuoáng. Neáu gaëp Kinh Sôn Toâng Caûo ta ñaây

thì khoâng phaûi vaäy. Neáu coù taêng nhaân hoûi tieân sö

Vieân Ngoä maát roài ñi veà ñaâu, ta seõ traû lôøi oâng ta:

“Ñoaï xuoáng ñaïi A tyø. Theo Voâ Nghieäp Quoác sö

neáu coøn moät yù nghó veà phaøm vôùi Thaùnh thì vaãn

chöa thoaùt khoûi chui vaøo buïng ngöïa laøm kieáp

ngöïa, chui vaøo buïng löøa laøm kieáp löøa.

Tueä

Hoaï

53 Hoaøng

Hoaøng Mai laø ñaïo traøng cuûa Nguõ Toå Hoaèng

Trung

Höng

Mai baùn

Nhaãn. Nôi ñaây do tình hình caáp baùch maø Nguõ

Trí

daï giaû ñôn

Toå truyeàn trao y baùt cho Tueä Naêng vaøo luùc nöûa

thöôïng

ñeâm. Ñieån naøy xuaát xöù töø Phaùp Baûo ñaøn kinh,

truyeàn

haàu

phaåm thöù nhaát ghi “Thöôïng toaï Thaàn Tuù vieát keä

(Hoaøng

Voâ töôùng treân vaùch töôøng haønh lang. Ñaïi sö baûo

Mai nöûa

moïi ngöôøi ñoïc, y theo keä maø tu haønh thì khoûi ñoaï

giaác phaûi

aùc ñaïo, y keä naøy maø ñöôïc lôïi ích lôùn”. Tueä

rieâng trao)

Naêng noùi vôùi Ñoàng Töû “Thöa vôùi Thöôïng nhaân,

toâi giaõ gaïo ôû ñaây hôn taùm thaùng, chöa töøng ñi

ñeán nhaø tröôùc, mong Thöôïng nhaân daãn toâi leân

nhaø treân ñeå leã baùi baøi keä”. Ñoàng Töû lieàn daãn sö

ñeán baøi keä. Leã baùi xong sö noùi “Tueä Naêng

khoâng bieát chöõ xin Thöôïng nhaân ñoïc giuøm”. Luùc

aáy coù quan Bieät Giaù Giang Chaâu laø Tröông

Nhaät Duïng lieàn lôùn tieáng ñoïc. Sö nghe xong

lieàn noùi “Toâi cuõng coù moät baøi keä xin Bieät Giaù

vieát giuøm”. Bieät Giaù noùi OÂng cuõng laøm keä aø!

Vieäc naøy hieám thaáy quaù!” Tueä Naêng noùi Bieät

Giaù raèng “Muoán hoïc Voâ thöôïng Boà ñeà, chaúng

neân khinh bæ keû môùi hoïc, vì keû thaät thaáp heøn

cuõng coù trí tueä thaät cao xa nay, coøn keû thaät cao

xa chæ coù trí tueä boû ñi thoâi”. Bieät Giaù noùi “OÂng

haõy ñoïc keä ñi, ta vieát hoä cho. Neáu sau naøy oâng

ñaéc phaùp phaûi ñoä ta tröôùc, chôù queân lôøi nheù!”

Tueä Naêng lieàn ñoïc “Boà ñeà voán chaúng caây,

Göông saùng cuõng chaúng ñaøi. Xöa nay khoâng moät

vaät, Nôi ñaâu dính buïi traàn.”. Keä vieát xong, ñoà

chuùng ngaïc nhieân taùn thaùn “Laï thay, chaúng neân

theo töôùng maïo maø ñaùnh giaù ngöôøi. Thaät khoâng

ngôø töø tröôùc ñeán giôø coù Boà taùt thaân phaøm maø

chaúng bieát”. Toå thaáy ñaïi chuùng kinh ngaïc, sôï coù

ngöôøi laøm haïi sö neân laáy giaøy boâi baøi keä vaø noùi

trôù raèng “cuõng chöa thaáy tính”. Moïi ngöôøi cho

laø phaûi. Hoâm sau Toå ñeán nhaø giaõ gaïo, thaáy Tueä

Naêng ñang coøng löng ñaïp coái môùi noùi “Ngöôøi

caàu ñaïo caàn phaûi nhö theá!” Noùi ñoaïn roài Toå hoûi

“Gaïo giaõ traéng chöa?” Tueä Naêng thöa “Traéng

ñaõ laâu coøn chöa giaàn saøng”. Toå laáy gaäy goõ treân

thaønh coái ba caùi roài boû ñi. Tueä Naêng hieåu yù Toå

neân canh ba ñeâm ñoù vaøo thaát cuûa Toå. Toå duøng

caø sa che ngöôøi sö laïi khoâng cho keû khaùc thaáy

roài thuyeát kinh Kim Cöông ñeán caâu “Öng voâ sôû

truï nhi sinh kyø taâm” thì Tueä Naêng ñaïi ngoä, taát

caû vaïn phaùp chaúng lìa töï tính, beøn baïch Toå

raèng: “Ñaâu ngôø töï tính voán thanh tònh, Ñaâu ngôø

töï tính voán chaúng sinh dieät. Ñaâu ngôø töï tính voán

chaúng lay ñoäng, Ñaâu ngôø töï tính voán hay sinh

vaïn phaùp.”. Toå bieát sö ñaõ ngoä baûn tính neân noùi

raèng “Chaúng nhöõng ñöôïc baûn taâm hoïc phaùp thaáy

ñöôïc baûn tính, töùc goïi tröôïng phu thieân nhaân

Phaät”. Nöûa ñeâm thoï phaùp chaúng ai bieát. Toå

truyeàn phaùp ñoán giaùo vaø y baùt noùi raèng “Ngöôøi

laø Toå thöù saùu, kheùo töï hoä nieäm, ñoä khaép höõu

tình, phoå bieán löu truyeàn cho ñôøi sau, ñöøng ñeå

phaùp ta ñoaïn dieät.”.

Tueä

Tuïng

1 Kho chöùa kinh cuûa Long cung, chæ cho kinh ñieån

54 Long taïng

Trung

Thaùnh

Ñaïi thöøa Phaät giaùo chöùa döôùi thuyû cung cuûa

(Kinh taïng

Toâng

Long Vöông Kieät La. Do treân nhaân theá traûi qua

ôû

Long

ñaïo

nhieàu binh ñao chieán tranh neân moät phaàn kinh

cung)

hoïc

ñieån Ñaïi thöøa nhaø Phaät ñaõ bò thieâu huyû khoâng

coøn ñuû soá. Traùi laïi nhôø Long Vöông ñaõ thænh

heát kinh Phaät ñem veà chöùa döôùi thuyû cung neân

coøn ñaày ñuû. Theo truyeàn thuyeát thì Boà taùt Long

Thoï coù laàn ñöôïc Long Vöông môû kho chöùa kinh

cho xem, Boà taùt thaáy kinh soá coøn ñaày ñuû, neân

xin thænh caùc boä kinh Hoa Nghieâm, Nieát Baøn

ñem veà nhaân gian dòch ra cho haäu theá tu hoïc. ÔÛ

ñaây chæ cho phaàn cô baûn nhaát trong yeáu chæ

thieàn hoïc.

Tueä

Tuïng

1 Thuaät ngöõ Thieàn naøy xuaát phaùt töø ñieån Baø Xaù

55 Khai

Trung

Thaùnh

Tö Ña naêm sinh chöa roõ, vieân tòch vaøo naêm 325,

quyeàn baûo

Toâng

Ngaøi nöôùc Keá Taân, xuaát thaân Baø la moân giaùo

(Môû

tay

ñaïo

vaø laø toå thöù 25 Thieàn toâng AÁn Ñoä. Baø meï ngaøi

buoâng

hoïc

naèm moäng thaáy ñöôïc caây kieám thaàn maø coù thai

vieân ngoïc

ngaøi. Khi sinh ra vaø lôùn leân ñeán naêm 20 tuoåi,

baùu ra)

baøn tay traùi cuûa ngaøi Tö Ña luoân naém laïi maø

khoâng bieát caàm vaät gì trong ñoù. Ngaøy kia, Toân

giaû Sö Töû ñi hoaèng hoaù ñeán nöôùc Keá Taân. Cha

ngaøi laø Tö Ña laø tröôûng giaû, daãn con ñeán gaëp

Toân giaû Sö Töû noùi “Con toâi teân laø Tö Ña naêm

nay 20 tuoåi. Töø khi sinh ra ñeán giôø, baøn tay traùi

noù cöù naém chaët nhö chöa töøng môû ra. Xin Toân

giaû töø bi noùi roõ nhaân duyeân tuùc traùi cuûa noù cho

toâi roõ”. Toå nhìn thaúng Tö Ña baûo “Haõy traû laïi

vieân ngoïc cho ta”. Tö Ña lieàn xoeø baøn tay ra

daâng haït chaâu cho Toå Sö Töû. Toå giaûi thích “Ñôøi

tröôùc ta laø moät tyø kheo thöôøng döôïc Long Vöông

môøi xuoáng thuyû cung tuïng kinh. Moät hoâm, sau

khi tuïng kinh xong, Long Vöông hieán ta moät haït

chaâu. Ta nhaän haït chaâu roài trao laïi cho thò giaû

Baø Xaù caàm trong tay. Baø Xaù chính laø thaân tieàn

theá cuûa Tö Ña ngaøy nay vaäy. Ta tòch vaø sinh ra

nôi ñaây. Bôûi duyeân thaày troø chöa döùt neân gaëp laïi

nhau trong hoaøn caûnh naøy”. Tröôûng giaû nghe

xong chuyeän tuùc nhaân, hoan hyû cho con xuaát gia

theo haàu Toå Sö Töû. Toå laáy teân Tö Ña ngaøy nay

gheùp vôùi teân Baø Xaù kieáp tröôùc maø ñaët teân cho

Tö Ña laø Baø Xaù Tö Ña, roài thôøi gian sau maät

truyeàn taâm aán. Veà sau Baø Xaù Tö Ña raát ñöôïc

Vöông Ca Thaéng leã ngoä. Khi Toân giaû Sö Töû bò

saùt haïi, Baø Xaù Tö Ña phaûi aån troán trong sôn

coác, nhaän söï cuùng döôøng cuûa Quoác vöông

ñöông thôøi laø Thieân Ñöùc. Sau ngaøi truyeàn phaùp

cho Thaùi töû Baát Nhö Ña La. Naêm ngaøi vieân tòch

ngang vôùi thôøi Thaùi Ninh thöù ba ñôøi Minh Ñeá

nhaø Ñoâng Taán.

Tuïng

1 Ñaây laø coâng aùn Thieàn toâng coù teân laø “Dó chaâm

56 Thaáu thuyû

Tueä

Trung

Thaùnh

ñaàu baùt”, nghóa laø “Laáy caây kim boû vaøo bình

chaâm

Toâng

baùt”. Ngaøi Ca Na Ñeà Baø laø Toå thöù 15 Thieàn

(Caây kim

ñaïo

toâng AÁn Ñoä. Khi Toå Long Thoï ñeán Nam AÁn,

taän

ñaùy

hoïc

ngaøi ñeán yeát kieán. Muoán thöû caên cô ngaøi, Toå

nöôùc)

lieàn baûo ñeä töû muùc nay moät bình baùt ñeå ngay loái

vaøo. Ngaøi ñi qua laáy moät caây kim boû vaøo bình

baùt nöôùc roài ñi thaúng ñeán yeát kieán Toå. Toå raát

hoan hyû vaø nhaän ngaøi laøm ñeä töû.

Veà coâng aùn naøy caùc saùch Ñaïi Ñöôøng Taây Vöïc

kyù, Caûnh Ñöùc truyeàn ñaêng luïc, Truyeàn phaùp

Chính toâng kyù, Toâng moân thoáng yeáu tuïc taäp ñeàu

lyù giaûi nhö sau “Ñoå nöôùc ñaày caùi baùt laø yù ngaøi

Long Thoï muoán noùi trí tueä bao truøm khaép nôi.

Boû caây kim vaøo nöôùc chìm taän ñaùy, yù ngaøi Ñeà Baø

noùi mình muoán hieåu thaáu tôùi choã cöùu caùnh cuûa

trí tueäâ aáy.” (Kyø maõn baùt chi thuyû naõi tæ nghó

Long Thoï chi trí tueä chu bieán. Ñaàu chaâm taéc heä

bieåu Ñeà Baø duïc cöùu kyø ñeå chi yù).

57 Uy AÂm 1

Töùc laø Uy AÂm Vöông Phaät (Bhismagarjita – Tuïng Tueä

Trung

Thaùnh

(Phaät Uy

raõja), coøn goïi laø Tòch Thuù AÂm Vöông Phaät, laø

Toâng

AÂm)

teân Phaät thôøi Trang Nghieâm kieáp toái sô. Kinh

ñaïo

Phaùp Hoa, quyeån 6, phaåm Thöôøng Baát Khinh Boà

hoïc

taùt (Ñaïi 9 – 50 trung) ghi “Vaøo thôøi xa xöa, traûi

voâ löôïng, voâ bieân baát khaû tö nghò a taêng kyø kieáp,

höõu Phaät danh Uy AÂm Vöông Nhö Lai…). Vaøo

thôøi vò Phaät naøy, caên cô chuùng sinh coøn raát

thanh tònh, khoâng bò oâ nhieãm bôûi caùc voïng nieäm

neân raát nhaïy beùn coù theå töï tu hoïc maø khoâng caàn

thaày daïy.

Lieân quan ñeán vôùi töø Uy AÂm Vöông laø duïng

ngöõ Thieàn toâng “Uy AÂm Vöông dó tieàn” hay “Uy

AÂm Vöông Phaät xuaát theá dó tieàn”, duøng chæ baûn

lai dieän muïc cuûa chuùng sinh, yù ñoàng vôùi “phuï

maãu vò sinh dó tieàn”, “Thieân ñòa vò khai dó tieàn”.

Vì Uy AÂm Vöông Phaät laø vò Phaät ôû thôøi toái sô

quaù khöù trang nghieâm kieáp, cho neân thöôøng

ñöôïc duøng ñeå aùm chæ thôøi ñaïi thaät xa xöa.

Thöôïng

Tueä

58 Coå

chuyø

1 Caây duøi coå qua thôøi gian toâi luyeän trôû neân raén

Trung

Phuùc

(Caây duøi

chaéc, xuyeân thuûng baát cöù vaät gì ngaên caûn. Chöõ

Ñöôøng

xöa cuõ)

Chuøy noùi ñuû laø Chaâm chuøy, töùc laø caây kim vaø

Tieâu

caây duøi hay laø ñaâm duøi. Chaâm chuøy laø thuaät ngöõ

Dao

Thieàn toâng aùm chæ phöông phaùp trình ñoä hieåu

thieàn

phaùp cuûa hoïc troø mình hay ñoái phöông töùc nhö

sö

laáy chuøy nhoïn ñaâm vaøo traùn xem ñoái phöông coù

caûm ngoä hay khoâng. Tuy nhieân, neáu trình ñoä

cuûa ñoái phöông quaù cao sieâu khoâng theå khaùm

nghieäm noãi thì tröôùc taùc Thieàn laâm thöôøng hay

noùi “Chaáp traùp baát nhaäp” (Kim ñaâm khoâng

thaáu) hay “Thaïch thöôïng taøi hoa” (Treân ñaù caáy

hoa), treân ñaù troàng hoa thì caáy laøm sao saâu nhö

ôû ñaát ñöôïc. Xin daãn moät ñoaïn ngöõ luïc sau ñaây

ñeå roõ ñieån naøy “Thaïch Ñaàu höõu thôøi thuyø ngöõ

vieát: “Ngoân ngöõ ñoäng duïng vaät giao thieäp”. Sö

vieát; “Baát ngoân ngöõ ñoäng duïng dieäc vaät giao

thieäp”. Thaïch Ñaàu vieát: “Giaù lyù chaâm traùm baát

nhaäp”. Sö vieát: “Giaù lyù vi thaïch thöôïng taøi hoa”.

Thaïch Ñaàu nhieân chi.”(Thaïch Ñaàu coù luùc lyù giaûi

cho ñeä töû cuûa mình laø Duy Nghieãm: “Lôøi leõ vaø

haønh ñoäng ñoái vôùi Thieàn chaúng aên nhaèm gì”.

Duy Nghieãám ñaùp “Chaúng noùi naêng haønh ñoäng,

ñoái vôùi Thieàn chæ cuõng chaúng aên nhaèm gì”.

Thaïch Ñaàu noùi: “Nôi ñaây caây kim ñaâm khoâng

thaáu”. Duy Nghieãm ñoái laïi: “Nôi ñaây nhö treân

ñaù caáy hoa (caáy sao luùt ñöôïc)”. Thaïch Ñaàu ñoàng

yù.)

Nhö vaäy, Thöôïng só laáy caây duøi xöa ñeå noùi

thieàn sö Tieâu Dao – thaày mình laø baäc cao taêng

ñaït ñaïo, baát cöù Thieàn cô toái maät, huyeàn nghóa

naøo ñeàu thaáu ñaït nghóa lyù.

Thöôïng

2 Hoa sen nôû trong loø löûa chæ vieäc hy höõu ôû ñôøi,

59 Hoaû

lyù

Tueä

Phuùc

Trung

bieåu thò söï dieäu duïng cuûa Boà taùt. Tuy thuï nguõ

lieân (Hoa

Ñöôøng

duïc, nhöng Boà taùt vaãn haønh Thieàn. Trong caùc

nôû

sen

Tieâu

nghòch haïnh, Boà taùt vaãn vaøo ra töï taïi, bieán aûo

loø

trong

Dao

khoâng löôøng ñöôïc, chaúng khaùc naøo chuyeän laï

löûa)

thieàn

hoa sen sinh trong loø löûa. Phaåm Phaät Ñaïo, kinh

sö,

Duy Ma (Ñaïi 14 – 550 trung) ghi “Bieåu thò nguõ

Phaät

duïc maø vaãn theå hieän haønh Thieàn, khieán taâm ma

taâm

hoaûng loaïn, khoâng coøn ñöôïc töï tieän haïi ñöôïc

nöõa. Trong löûa sinh hoa sen ñaùng goïi hieám thaáy.

Taïi nguõ duïc maø vaãn haønh Thieàn, chuyeän hieám

thaáy cuõng nhö theá.”.

Thöôïng

Tueä

1 “Bæ tuyû kyù” laø lôøi kyù bieät, ñaùnh giaù trình ñoä tu

60 Tueä Khaû

Trung

Phuùc

chöùng cuûa hoïc troø mình cuûa Toå sö Ñaït Ma.

thaân

taøm

Ñöôøng

Theo Caûnh Ñöùc truyeàn ñaêng luïc, quyeån 3, ghi

bì tuyû kí

Tieâu

“…Sö muoán trôû veà Taây Truùc lieàn noùi caùc moân

(Lôøi

ghi

Dao

nhaân “Ta saép ñi ñaây. Caùc ngöôi moãi ngöôøi haõy

ñöôïc

daï

thieàn

töï mình neâu sôû ñaéc ta xem”. Moân nhaân Ñaïo Phoù

ñöôïc tuyû)

sö

baïch: “Theo choã thaáy cuûa con, chaúng chaáp vaên

töï, chaúng lìa vaên töï, chæ neân theo phaàn duïng cuûa

ñaïo”. Toå baûo: “Ngöôi ñöôïc phaàn da cuûa ta”. Ni

Toång Trì baïch “Choã hieåu cuûa con hoâm nay

gioáng ngaøi A Nan (Khaùnh Hyû) nhìn thaáy nöôùc

Phaät A Suùc. Chæ thaáy moät laàn thoâi, khoâng thaáy

laïi nöõa”. Toå baûo “Ngöôøi ñöôïc phaàn thòt cuûa ta”.

Moân nhaân Ñaïo Duïc baïch “Boán ñaïi voán khoâng,

naêm uaån chaúng coù”. Choã thaáy cuûa con laø khoâng

moät phaùp naøo coù theå ñaéc”. Toå baûo “Ngöôi ñöôïc

phaàn xöông cuûa ta”. Sau cuøng ñeán phieân Tueä

Khaû, ngaøi chæ leã baùi Toå roài quay löng ñöùng yeân

veà choã cuõ. Toå baûo “Ngöôøi ñöôïc phaàn tuyû cuûa

ta.”.

Taëng

1 Caâu naøy möôïn yù cuûa Phaùp sö Ñaïi Nhó Tam

Tueä

61 Thieân Taân

Trung

Thuaàn

Taïng traû lôøi Quoác sö Tueä Trung trong Caûnh

haø xöù khôûi

Nhaát

Ñöùc Truyeàn ñaêng luïc. Xuaát phaùt töø coâng aùn

hoà

toân

phaùp

noåi tieáng Thieàn toâng: Quoác sö Tueä Trung ôû

(Ñaâu coøn

sö

chuøa Quang Traïch Taây Kinh, ngöôøi Chu Kî

noåi leân troø

Vieät Chaâu, hoï Nhieãm. Sau khi ñaéc phaùp vôùi

con

khæ

Luïc Toå, sö truï Coác Ñaûng Töû treân nuùi Baïch Nhai

treân

caàu

ôû Nam Döông, boán möôi naêm chöa töøng rôøi sôn

Thieân

moân, danh tieáng vang doäi taän kinh ñoâ. Naêm thöù

Taân)

hai ñôøi Ñöôøng Tuùc Toân, vua sai Trung Söù Toân

Trieàu Tieán mang saéc thænh sö ñeán kinh ñoâ, ñaõi

theo leã baäc thaày. Luùc ñaàu thænh sö ôû Taây Thieàn

vieän chuøa Thieân Phöôùc, ñeán ñôøi Ñaïi Toâng thænh

sö truù trì chuøa Quang Traïch, trong möôøi saùu

naêm tuyø cô giaûng hoùa. Luùc baáy giôø, coù thieàn sö

Ñaïi Nhó Tam Taïng ôû beân AÁn Ñoä ñeán kinh ñoâ

noùi mình ñaït ñöôïc tha taâm thoâng vaø hueä nhaõn.

Vua ban saéc chæ cuøng vôùi phaùp sö chöùng

nghieäm. Ñaïi Nhó Tam Taïng vöøa thaáy Quoác sö

thì vaùi laïy roài ñöùng sang beân phaûi. Sö hoûi

“Ngöôi coù ñöôïc tha taâm thoâng chaêng?” Ñaùp

“Daï khoâng daùm”. Sö noùi “Ngöôi haõy noùi cho ta

bieát, hieän laõo taêng ñang ôû nôi ñaâu?” Ñaùp “Hoaø

thöôïng laø Quoác sö moät nöôùc sao laïi tôùi treân caàu

Thieân Taân xem khæ nhoû ñuøa giôõn? Lôøi hoûi laàn

thöù ba cuûa sö cuõng gioáng nhö hai laàn tröôùc. Tam

Taïng laëng thinh hoài laâu khoâng bieát Quoác sö ñi

ñaâu, Sö quaùt “Ñoà daõ hoà tinh kia, tha taâm thoâng

cuûa ngöôøi ôû choã naøo?” Tam Taïng tòt ngoøi (Veà

sau coù oâng taêng hoûi thieàn sö Ngöôõng Sôn “Laàn

thöù ba taïi sao Ñaïi Nhó Tam Taïng khoâng thaáy

Quoác sö?”. Ngöôõng Sôn ñaùp “Hai laàn tröôùc laø

thieäp caûnh taâm (Taâm giao tieáp vôùi caûnh), coøn

laàn sau nhaäp töï thuï duïng tam muoäi neân Tam

taïng khoâng thaáy”. Laïi coù vò taêng khaùc ñem lôøi

naøy hoûi thieàn sö Huyeàn Sa Bò, Sa ñaùp “Boä ngöôøi

noùi hai laàn tröôùc laø coù thaät aø?” Thieàn sö Huyeàn

Giaùc cuõng noùi “Neáu hai laàn tröôùc maø thaáy thì

laàn thöù ba taïi sao khoâng thaáy? Haõy noùi coi söï

lôïi haïi ôû choã naøo?” Taêng hoûi Trieäu Chaâu “Laàn

thöù ba Ñaïi Nhó Tam taïng khoâng thaáy Quoác sö,

vaäy xin hoûi thaáy Quoác sö ôû choã naøo?” Trieäu

Chaâu ñaùp “Quoác sö ôû taïi loã muõi Tam Taïng”

Taêng hoûi Huyeàn Sa “Neáu ôû treân muõi thì taïi sao

laïi khoâng thaáy”. Huyeàn Sa noùi “Chæ vì gaàn

qua.ù”ù Toaøn yù coâng aùn naøy muoán noùi neáu taâm

vieãn ly hoân traàm traïo cöû, chuyeân truï nhaát caûnh

thì voïng ñoäng khoâng theå naøo khôûi yù. Vaäy yù

Thöôïng só muoán noùi neáu Phaùp sö Thuaàn Nhaát

ñöôïc baäc thieàn sö kieät xuaát chæ baøy cho dieäu

duïng thì taâm voïng ñoäng coøn coù choã naøo maø day

leân ñöôïc.”.

Thò

1 Linh ñích laø gaïch ngoùi, nghóa töông ñöông nhö

62 Ñoà

töông

Tueä

Trung

hoïc

chuyeân ngoõa. Mong ñem gaïch ngoùi khoå coâng

linh ñích

maøi ñeå thaønh göông laø vieäc laøm voâ ích. YÙ naøy

khoå töông

Thöôïng só ruùt trong coâng aùn Ma Chuyeân taùc kính

(Maøi

ôû Caûnh Ñöùc truyeàn ñaêng luïc, quyeån 5: “Khai

gaïch

Nguyeân trung höõu sa di Ñaïo Nhaát truï truyeàn

thaønh

phaùp vieän, thöôøng nhaät toaï Thieàn. Sö tri thò phaùp

göông coù

khí, vaõng vaán vieát “Ñaïi ñöùc toaï Thieàn ñoà thaäp

ñöôïc naøo)

ma?” Nhaát vieát “Ñoà taùc Phaät”. Sö naõi thuû nhaát

chuyeân vu bæ am tieàn thaïch thöôïng ma. Nhaát vieát

“Sö taùc thaäp ma?” Sö vieát “ma taùc kính”. Nhaát

vieát “Ma chuyeân khôûi ñaéc thaønh kính da?” Sö

vieát “Ma chuyeân kyù baát ñaéc thaønh kính, toaï thieàn

khôû ñaéc thaønh Phaät da?” Nhaát vieát “Nhö haø töùc

thò?” Sö vieát “Nhö nhaân giaù, xa baát haønh, ñaû xa

töùc thò? Ñaû ngöu töùc thò?” Nhaát voâ ñoái”. Sö höïu

vieát “Nhöõ hoïc toaï Thieàn, vi hoïc toaï Phaät? Nhöôïc

hoïc toaï Thieàn, Thieàn phi toaï ngoaï. Nhöôïc hoïc

toaï Phaät, Phaät phi ñònh töôùng. Vu ngoân truï

phaùp, baát öng thuû xaû. Nhöõ nhöôïc toaï Phaät, töùc

thò saùt Phaät. Nhöõ nhöôïc toaï Phaät, töùc thò saùt

Phaät. Nhöôïc chaáp toaï töôùng, phi ñaït kyø lyù.”

(Khoaûng Ñöôøng Khai Nguyeân (731-741), coù

taêng nhaân teân laø Ñaïo Nhaát Truï ôû vieän truyeàn

phaùp, haèng ngaøy chuyeân toaï Thieàn. Sö Nam

Nhaïc Hoaøi Nhöôïng bieát laø baäc phaùp khí, beøn

ñeán hoûi: “Ñaïi ñöùc toaï Thieàn ñeå mong caàu caùi

gì?” Ñaïo Nhaát ñaùp “ñeå mong thaønh Phaät!” Sö

Hoaøi Nhöôïng beøn laáy moät cuïc gaïch ñem maøi

treân phieán ñaù tröôùc am Ñaïo Nhaát. Ñaïo Nhaát hoûi

“Sö laøm gì theá?” Sö ñaùp “Maøi gaïch ñeå laøm

göông soi”. Ñaïo Nhaát hoûi tieáp “Maøi gaïch haù coù

theå thaønh göông soi sao?” Sö noùi “Maøi gaïch

neáu ñaõ khoâng thaønh göông soi thì toaï Thieàn haù

coù theå thaønh Phaät sao?” Ñaïo Nhaát hoûi “Vaäy theá

naøo môùi ñuùng.” Sö ñaùp “Nhö ngöôøi ñaùnh xe boø,

khi xe khoâng chaïy thì neân quaát xe hay quaát con

boø?” Ñaïo Nhaát im laëng. Sö laïi noùi “Ngöôøi hoïc

toaï Thieàn hay hoïc toaï Phaät? Neáu hoïc toaï Thieàn

thì Thieàn khoâng phaûi chuyeän naèm ngoài, neáu hoïc

toaï Phaät, thì Phaät khoâng ñònh töôùng. Söï vaät bieán

hoaù baát tònh, cho neân khoâng caàn thuû xaû maø chi.

Neáu ngöôøi toaï Phaät thì gieát cheát Phaät. Neáu chaáp

nôi toaï töôùng thì khoâng theå ñaït tôùi chaân lyù vaäy”.

Tueä

Thò

1 YÛ tha moân hoä (Nöông töïa cöûa ngöôøi) laø moät

63 Baùo quaân

Trung

hoïc

duïng ngöõ Thieàn, yù noùi chæ bieát troâng caäy vaøo

höu yû tha

ngoân ngöõ, kieán giaûi cuûa ngöôøi khaùc hoaëc troâng

nhaân moân

caäy vaøo kinh ñieån maø khoâng bieát coi troïng “töï

hoä (Nhaén

kyû” Phaät, khoâng bieát laøm chuû laáy mình. YÙ naøy

anh ñöøng

cuõng ñöôïc caùc nhaø tröôùc taùc Thieàn laâm duøng

nöông töïa

moät duïng ngöõ khaùc ñeå dieãn taû, ñoù laø “Tuøng moân

cuûa ngöôøi)

nhaäp giaû baát thò gia traân” (Caùi gì khoâng phaûi töï

trong nhaø mình coù maø nhaän ra töø ngoaøi coång

vaøo thì khoâng phaûi laø cuûa gia baûo). Saùch Nguõ

Ñaêng hoäi nguyeân, quyeån 7 ghi: “…Ñaàu haùt vieát:

“Næ baát vaên ñaïo “Tuøng moân nhaäp giaû baát thò gia

traân”. Sö vieát “Tha nhaät nhö haø baát thò gia

traân”. Sö vieát “Tha nhaät nhö haø töùc thò? Ñaàu

vieát “Tha haäu nhöôïc duïc baù döông ñaïi giaùo,

nhaát nhaát tuøng töï kyû hung khaâm löu xuaát, töông

lai döõ ngaõ caùi thieân, caùi ñòa khöù.” (Ngöôøi chaúng

töøng nghe noùi “Caùi gì töø ngoaøi coång vaøo chaúng

phaûi cuûa baùu nhaø mình”. Tuyeát Phong hoûi “Vaäy

töø raøy veà sau phaûi laøm theá naøo môùi ñuùng?”

Thaïch Ñaàu noùi: “Töø naøy veà sau neáu muoán baù

döông ñaïi giaùo thì moïi thöù ñeàu phaûi laáy töø trong

ngöïc aùo cuûa mình ra, ngaøy sau seõ cuøng “töï ngaõ”

giaùo hoaù thieân haï”).

Thò

Tueä

1 Theo Kinh Hoa Nghieâm, Ñoàng Töû noùi ñaây laø

64 Ñoàng

töû

Trung

chuùng

Thieän Taøi Ñoàng Töû, ñöôïc Boà taùt Vaên Thuø chæ

dieän

tieàn

ñieåm ñi veà phöông Nam tham vaán hoûi 53 thieän

nhaân

tri thöùc. Vaäy ngöôøi ñöùng tröôùc maët Ñoàng Töû laø

(Ngöôøi

chö Phaät hay Boà taùt, töùc baäc ñaõ giaùc ngoä vaäy.

ñöùng

Hieåu roäng theâm, Thieän Taøi Ñoàng Töû, keû ñi hoûi

tröôùc maët

aùm chæ chính baûn thaân ngöôøi hoïc chuùng ta coøn

ñoàng töû)

ñöùng tröôùc maët Ñoàng Töû, chính laø tính giaùc cuûa

mình, laø “Voâ vò chaân nhaân” nhö caùch noùi cuûa

Toå Laâm Teá, hay ñoù laø “Chính nieäm tænh giaùc

tröôùc maét” theo caùch daïy cuûa Phaät. Noùi chung

“Ñoàng Töû dieän tieàn nhaân” chính laø tính giaùc coù

saün cuûa mình vaäy.

65 Phuøng

1 “Phuøng tröôøng” ñaây laø laáy ôû caâu “Phuøng Khuyeán Tueä

Trung

theá

tröôøng taùc hyù”, laø caâu noùi cuûa Ñaëng AÅn Phong

tröôøng

tieán

trong Caûnh Ñöùc Truyeàn ñaêng luïc “can moäc tuyø

dieäc

baát

ñaïo

thaân, phuøng tröôøng taùc hyù” (gaäy goäc mang theo

moâ lai tò

ngöôøi, gaëp choã thì chôi ñuøa, veà sau trôû thaønh

(Buoâng

thaønh ngöõ, chæ ngöôøi soáng buoâng thaû, gaëp ñaâu

troâi

trong

vui ñoù. “Baát moâ lai tî”; nguyeân laáy töø thaønh

thuù

vui

ngöõ “Baát baû lai töï, baát ñaàu tî”. Chöõ baû coù nghóa

maø khoâng

laø naém chaët. Chöõ “tî” ôû thaønh ngöõ naøy chæ loã

tìm

muõi con traâu nôi duøng xoû daây giaøm. Con traâu

goác)

raát maïnh, nhöng bò ngöôøì naém chaët loã muõi nôi

xoû daây giaøm thì noù bò khuaát phuïc. Töø choã coù

nghóa naém chaët daây giaøm choã loã muõi con traâu,

thaønh ngöõ “Moâ lai ty” chuyeån nghóa roäng thaønh

Baû aùc, Baû trì laø “naém chaéc moät söï vieäc gì

khoâng ñeå vuoät khoûi, khoâng ñeå maát cô hoäi. Vaäy

toaøn caâu “Phuøng tröôøng dieäc baát moâ lai tî”, coù

nghóa laø gaëp dòp toát maø khoâng chòu naém baét, giöõ

gìn cho chaët.

Truï

Tueä

Theo Caûnh Ñöùc truyeàn ñaêng luïc, quyeån 27, thì

66 Tam xích

Trung

tröôïng

Song Laâm laø laøng Song Laâm, thuoäc hieän Nghóa

Song Laâm

töû

OÂ, vuï Chaâu, laø nôi ra ñôøi cuûa Thieän Hueä Ñaïi só

(Ba thöôùc

Phoù OÂng. Naêm 16, Phoù OÂng cöôùi con gaùi nhaø

Song

hoï Löu laø Dieäu Quang sinh ñöôïc hai con trai laø

Laâm)

Phoå Kieán vaø Phoå Thaønh. Naêm 24 tuoåi Phoù OÂng

theo ngöôøi laøng ñi ñaùnh caù, baét ñöôïc bao nhieâu

oâng boû vaøo gioû hôû mieäng ngaâm xuoáng nöôùc saâu

roài khaán “Con naøo chaïy ra laø keå nhö thaû, con

naøo ôû laïi thì baét” neân coù ngöôøi cho laø ngu. Luùc

baáy giôø coù nhaø sö Thieân Truùc laø Ñaït Ma, maø

ngöôøi thôøi aáy goïi laø Tung Ñaàu Ñaø noùi vôùi sö

“Ta laø ngöôøi cuøng phaùt theä thôøi ñöùc Phaät Tyø Baø

Thi. Nay treân cung Ñaâu Suaát y baùt coøn ñoù, chaúng

bieát ngaøy naøo môùi quay trôû laïi?” Nhaân ñoù, baûo

ngaøi haõy ñeán choã nöôùc nhìn xuoáng thaáy hình

moät vò ñaïi só ñaàu toaû haøo quang coù loïng baùu

che. Tung chæ ñænh nuùi Tuøng Sôn noùi “Nôi ñoù coù

theå nöông thaân ñaáy”. Ñaïi só beøn caøy caáy taïi ñaây

vaø laøm baøi keä nhö sau: “Khoâng thuû baù söø ñaàu,

Boä haønh kî thuyû ngöu. Nhôn tuøng kieàu thöôïng

quaù, Kieàu löu thuyû baát löu.” (Troáng khoâng naém

caùn löøa, Ñi boä côõi long traâu. Ngöôøi treân caàu qua

laïi, Caàu troâi nöôùc chaúng troâi.). Ñaïi só caát am

döôùi döôùi hai caây tuøng tu haønh goïi laø Song Laâm

am, veà sau phaùt trieån thaønh chuøa Song Laâm.

Cuoäc ñôøi tu haønh cuûa ngaøi coù nhieàu huyeàn bí

hoaëc coù theå do moân nhaân vaø ngöôøi ñôøi sau theâu

deät, rieâng baûn thaân ngaøi thì khoâng chaáp nhaän.

Nhö naêm thöù hai ñôøi Ñaïi Thoâng coù phaùp sö Hueä

Taäp nghe ngaøi giaûng ñaéc phaùp tuyeân boá “Thaày

ta laø öùng thaân cuûa Phaät Di laëc” thì bò Ñaïi só naït

ñuøa, vì ngaøi sôï lôøi ñoù meâ hoaëc ñoà chuùng. Ñaïi só

töøng vaøo trieàu tröïc tieáp giaûng kinh cho Löông

Vuõ Ñeá nghe.

Naêm thöù hai ñôøi Thieàn gia nhaø Traàn beân Trung

Hoa coù Hueä Hoaø phaùp sö khoâng bònh maø hoaù,

Tung ñaàu ñaø cuõng nhaäp dieät treân nuùi Kha Sôn.

Ñaïi só bieát tröôùc vieäc seõ ñeán, beøn noùi “Tung

coâng ñang ñôïi ta ôû cung Ñaâu Suaát, neân ta quyeát

khoâng naùn laïi nôi ñaây laâu hôn nöõa”. Ngaøy 14

thaùng 2 naêm Kyû Söûu nieân hieäu Thaùi Nguyeân

nguyeân nieân, Ñaïi só daën doø moân ñoà xong roài

kieát giaø maø tòch, thoï 73 tuoåi. Sinh thôøi ñi ñaâu

Ñaïi só cuõng caàm caây gaäy Song Laâm daøi 3 thöôùc

taøu (töông ñöông moät thöôùc ngoaøi ngaøy nay)

neân taäp ngöõ “Tam xích Song laâm” cuõng haøm yù

chæ caây gaäy thoâi. Tuy nhieân tröôùc ñaây, coù yù kieán

cho raèng Tam xích Song Laâm töùc laø Sa la long

thuï; Sa la phieân aâm tieáng Phaïn, coù nghóa laø

kieân coá. Sa la song thuï laø caëp caây sa la cao ba

thöôùc moïc trong moät caùnh röøng nhoû beân con

soâng Airanyavati, gaàn thaønh Kuxinagara. Theo

truyeàn thuyeát, A Nan ñaõ maéc voõng giöõa caëp caây

aáy cho Phaät Thích Ca naèm nghæ tröôùc khi vaøo

Nieát baøn. Ñieån coá naøy veà sau duøng ñeå chæ nôi

Phaät nhaäp dieät, chæ coõi Phaät.

Truï

1 Saùu voøng Ñòa taïng töùc laø saùu caùi khoen troøn

67 Luïc hoaøn

Tueä

Trung

tröôïng

moùc treân caây gaäy cuûa Ñaïi Taïng vöông Boà taùt

Ñòa

taïng

töû

maø ta thaáy treân caây gaäy cuûa Ñòa Taïng vöông

(saùu voøng

thôø töï trong chuøa. Sau thôøi kyø Phaät Thích Ca

Ñòa taïng)

nhaäp dieät vaø tröôùc thôøi kyø ñöùc Di Laëc giaùng theá

thì chuùng sinh nhôø Ñòa Taïng cöùu khoå, ñoä meâ.

Boà taùt nguyeän ñoä taän chuùng sinh trong luïc ñaïo

môùi thaønh Phaät “Ñòa nguïc vi khoâng, theä baát

thaønh Phaät, chuùng sinh ñoä taän phöông chöùng Boà

ñeà.” (Ñòa nguïc chöa troáng khoâng, ta nguyeän

chöa thaønh Phaät. Chöøng naøo ñoä taän chuùng sinh

môùi chöùng quaû Boà ñeà.).

Ñòa Taïng Vöông Boà taùt hieän thaân ôû coõi Trôøi-

Ngöôøi vaø ñòa nguïc ñeå bieát khoå naïn cuûa quaàn

sinh. Töôùng maïo cuûa ngaøi qua Thaùnh töôïng traùn

troøn, tay caàm baûo chaâu vaø tích tröôïng. Coù ngöôøi

goïi ñoù laø hoaù thaân cuûa Dieâm La Vöông. Vaäy

luïc hoaøn Ñòa taïng cuõng haøm yù chæ caây gaäy maø

thoâi.

Theo Töø ñieån Phaät hoïc Hueä Quang, Luïc Ñòa

Taïng chính laø saùu vò Boà taùt Ñòa Taïng daãn daét

chuùng sinh trong luïc ñaïo. Veà danh hieäu cuûa saùu

vò Ñòa Taïng trong caùc kinh ghi khaùc nhau,

nhöng noùi chung thì ñeàu coù nguoàn goác töø saùu vò

Thöôïng thuû trong chín toân vò cuûa vieän Ñòa Taïng

thuoäc Thai Taïng giôùi noùi trong Ñaïi Nhaät kinh sôù

5: Ñòa Taïng, baûo Xöû, Baûo Chöôûng, Trì Ñòa, Baûo

AÁn Thuû vaø Kieân Coá YÙ.

68 Huøng Nhó

1 Nuùi Huøng Nhó (Tai Gaáu) toaï laïc taïi Nam Haø,

Töï Ñeà Tueä

Trung

(Nuùi Huøng

giaùp giôùi viôùi Vónh Ninh (nay laø huyeän Laïc

Nhó)

Ninh). Nuùi coù hai ngoïn ñaâu vaøo nhau nhö hai tai

con gaáu, neân môùi goïi laø nuùi Tai Gaáu. Nuùi Huøng

Nhó laø nôi ñaët moä thaùp cuûa sô Toå Thieàn toâng

Trung Hoa. Saùch Caûnh Ñöùc truyeàn ñaêng luïc,

quyeån 3, chöông “Boà ñeà Ñaït Ma” (Ñaïi 51 -220

thöôïng) ghi “Vì ñaõ hoaù duyeân xong, laïi truyeàn

phaùp ñuùng ngöôøi roài, neân sö lieàn ngoài trang

nghieâm maø qua ñôøi nhaèm ngaøy moàng 5 thaùng 10

naêm Bính Thìn, naêm thöù 19 nieân hieäu Thaùi Hoaø

ñôøi Hieáu Minh Ñeá ñôøi Haäu Nguî… Ngaøy 28

thaùng chaïp cuøng naêm choân ôû nuùi Huøng Nhó,

döïng moä thaùp taïi chuøa Ñònh Laâm).

Töï Ñeà Tueä

1 Ñaêng lung laø caây ñeøn loàng ñaët trong caùc töï vieän

69 Ñaêng lung, loä truï (Ñeøn

Trung

ñeå chieáu saùng cho chö Taêng ñi laïi ban ñeâm.

loàng,

caây

Ñeøn coù theå laøm baèng goã, tre vaø duøng kieáng

truï)

hoaëc giaáy trong boïc ñeå gioù thoåi khoûi taét vaø theå

hieän loøng töø bi cuûa nhaø Phaät khoâng cho coân

truøng sa vaøo cheát oan. Ñeøn loàng thöôøng ñöôïc

ñaët treân caùi truï baèng goã hay gaïch. “Kim cöông

quyeån” laø caùi nieät baèng chaát kim loaïi raát raén,

raát khoù ñaäp beå, ñoù laø kim cöông. Hình aûnh phoå

bieán nhaát cuûa caùi nieät kim cöông laø caùi voøng

kim coâ maø Quaùn Theá AÂm Boà taùt ñaõ nieät ñaàu

Toân Ngoä Khoâng trong truyeän Taây Du kyù. “Loä

truï” laø caây coät boán maët trôn tru ñöôïc troàng

ngoaøi trôøi, tröôùc maët phaùp ñöôøng hoaëc ñieän

Phaät ñeå ñònh höôùng cho chö Taêng ñeán ñi ñeàu

bieát roõ. Khi sö truù trì ra khoûi chuøa thì caên cöù

vaøo maët loä truï maø chæ cho moân ñoà bieát thaày ñi

veà höôùng naøo. Laät cöùc boàng laø loaïi coû cöùng coù

gai nhoïn maø loaøi thuù aên coû khoâng theå nuoát noåi.

Veà yù nghóa Thieàn, ñaêng lung vaø loä truï laø nhöõng

vaät khoâng coù sinh meänh ñöôïc tröôùc taùc Thieàn

laâm duøng chuùng ñeå bieåu thò cho voâ tình hoaëc

phi tình. Rieâng töø ñaêng loä truï duøng chung, haøm

yù chæ cho baûn lai dieän muïc cuûa caùc phaùp, coøn

Kim cöông quyeån duï cho cô ngöõ cuûa nhaø Thieàn.

Ñaây laø thuaät ngöõ maø thieàn taêng ñôøi Toáng thích

duøng nhö laø moät coâng aùn thoaïi ñaàu. Theo Nguõ

Ñaêng hoäi nguyeân, quyeån 12, “Duïc Vöông Ñöùc

Quang thieàn sö thöôïng ñöôøng ‘Vaên thanh ngoä

ñaïo, laïc nhò laïc tam, kieán saéc minh taâm, thaùc

that thaùc baùt, sinh cô nhaát loä, do taïi baùn ñoà. Thaû

ñaïo thaáu kim cöông quyeån, thoân laät cöùc boàng ñeà,

thò thaäm ma ma nhaân.”(Thieàn sö Duïc Vöông

Ñöùc Quang thöôïng ñöôøng noùi ‘Nghe tieáng ngoä

ñaïo, chaúng phaûi Thieàn phaùp, thaáy saéc minh taâm,

sai tôùi traät lui. Moät con ñöôøng soáng, coøn ôû ôû nöõa

chöøng. Haõy noùi xem ‘Thaáu suoát cô ngöõ nhaø

Thieàn, hieåu troïn coâng aùn ngöôøi xöa laø ai vaäy?)

Laät cöùc boång cuõng duï cho cô ngöõ nhaân duyeân

nhaø Thieàn, coâng aùn ngöôøi xöa. Ñaây laø thuaät ngöõ

thieàn taêng ñôøi Toáng thöôøng duøng. Theo Maät am

ngöõ luïc ghi “Chính haûo nhaäp ñaïi loâ caâu trung

ñoaøn luyeän, tröïc giaùo thaùnh phaøm tình löôïng

trieät ñeå tònh taän, thaáu ñaéc kim cöông quyeån, thoân

ñaéc laät cöùc boång, ñaäu ñaùo ñaïi höu ñaïi hieát chi

tröôøng, thaân taâm nhöôïc khoâ moäc haøm khoâi, ñaïi

boång ñaû baát hoài ñaàu, thieân nhaân vaïn nhaân la

lung baát truï.” (Chính ngay luùc vaøo loø reøn luyeän

cho tôùi luùc tình phaøm löôïng thaùnh döùt saïch saønh

sanh, thaáu roõ ñöôïc cô ngöõ nhaø Thieàn vaø coâng aùn

ngaøy xöa, ñeán ñöôïc choã hoaøn toaøn thoâi nghæ,

thaân taâm nhö caây khoâ tro laïnh, duø bò ñaùnh ñaäp

cuõng chaúng quay ñaàu, nghìn muoân ngöôøi caàm

nhoát cuõng chaúng chòu ôû).

Vaäy yù hai caâu “Ñaêng lung chaøng phaù kim cöông

quyeån, Loä truï hoàn thoân laät cöùc boàng.”, yù chæ cho

söï chöùng ñaït chaân lyù seõ daäp taét caùc voïng nieäm,

tröôùc caùc cô ngöõ Thieàn vaø coâng aùn ngöôøi xöa.

Phoùng

1 Theo Truyeàn ñaêng luïc, vaøo thôøi Nguõ ñaïi coù moät

70 Boá Ñaïi

Tueä

Trung

cuoàng

nhaø sö kyø laï haøng ngaøy mang tuùi vaûi ñi xin aên

(Hoaø

ngaâm

vaø chia heát moïi thöù xin aên cho treû con. Do ñoù,

thöôïng Boá

treû con theo oâng chaät caû ñöôøng phoá. Ngöôøi ta

Ñaïi,

tieàn

goïi oâng laø Boá Ñaïi. Thaät ra, oâng teân laø Kheá Thöû,

thaân Phaät

hieäu Tröôøng Ñinh Töû, ngöôøi Phuïng Hoaù Chieát

Di Laëc)

Giang. Töông truyeàn, oâng hay baùo tröôùc chuyeän

hoïa phöôùc cho nhieàu ngöôøi thaäp phaàn linh

nghieäm. Ngaøy nay daân gian suøng moä Phaät Di

Laëc vôùi daùng veû töôi vui vôùi nuï cöôøi toeùt

mieäng, caùi buïng pheä phanh traàn, thaät ra ñoù laø

hình daùng ñaëc bieät cuûa hoaø thöôïng Boá Ñaïi ñöôïc

löu truyeàn trong ñôøi. Theo Nguõ ñaêng hoäi

nguyeân, quyeån 2 ghi “Löông Trinh Minh tam

nieân, Bính Tyù tam nguyeät, sö töông thò dieät, vu

Nhaïc Laâm töï ñoâng lang haï, ñoan toaï baøn thaïch

nhi thuyeát keä vieát “Di Laëc chaân Di laëc, Phaân

thaân thieân baùch öùc. Thôøi thôøi thò thôøi nhaân, Keä

taát, an nhieân nhi hoaù.” (Thaùng ba naêm Bính Tyù,

töùc naêm thöù ba ñôøi Trinh Minh nhaø Haäu Löông,

hoaø thöôïng Boá Ñaïi saép thò tòch, oâng ngoài nghieâm

trang treân taûng ñaù ôû beân haønh lang phía Ñoâng

chuøa Nhaïc Laâm ñoïc baøi keä “Di Laëc ñuùng Di

Laëc, Phaân hoaù thaønh thieân baùch öùc thaân hình.

Nhöng tieác thay ngöôøi ñôøi khoâng hay bieát, Ñoïc

xong, hoaø thöôïng an nhieân qua ñôøi.).

Phoùng

1 Theo kinh Phaùp Baûo ñaøn, Lö thò ñaây chính laø Lö

71 Phoûng

Tueä

Trung

cuoàng

Taøo Kheâ

haønh giaû, töùc laø Luïc Toå Tueä Naêng. Coøn Taøo

ngaâm

heà aáp Lö

Kheâ laø nôi Luïc Toå thieát laäp ñaïo traøng vaø cuõng

thò (Thaêm

laø nôi phaùt xuaát cuûa Nam toâng hoaèng döông

Taøo Kheâ

Chính phaùp, laøm raïng toû ngoïn ñeøn Thieàn toâng

vaùi chaøo

Trung Hoa.

Lö thò)

Phaøm

Tueä

72 Phi

taâm

1 Theo Voâ moân quan, coù moät hoâm Maõ Toå “Theá

Trung

Thaùnh

(Chaúng coù

naøo laø Phaät?” Maõ Toå traû lôøi “Chaúng phaûi taâm,

baát dò

taâm naøo)

chaúng phaûi Phaät” (Phi taâm phi Phaät). Caâu traû

lôøi cuûa Maõ Toå nhaèm ñaû phaù söï chaáp tröôùc. Neáu

coøn chaáp tröôùc taâm hay Phaät thì khoâng ñaït söï

giaùc ngoä vieân maõn. Cuõng yù naøy maø kinh Kim

cöông dieãn ñaït “Öng voâ sôû truï nhi sinh kyø taâm”.

Luïc Toå Tueä Naêng khi chöa xuaát gia laøm ngheà

baùn cuûi ngoaøi chôï, tình cô ñi ngang qua nhaø kia

nghe ñoïc caâu kinh treân, loøng lieàn khai ngoä.

Tröøu

Ñaây laø duïng ngöõ cuûa Thieàn toâng chæ söï voâ tung

73 Thaïch

Tueä

Trung

traàn

tích, moät ñi khoâng trôû laïi, haøm yù chæ Thieàn cô

ngöu nhaäp

ngaâm

moät khi qua ñi laø ñaõ tôùi Taân La (Haûi Ñoâng) hay

Haûi Ñoâng

Taây Thieân khoâng coøn tung tích ñeå ñuoåi baét

(Traâu ñaù

ñöôïc. Töø Thaïch Ngöu duøng ñeå chæ taùc duïng cuûa

nöûa ñeâm

tö löï, phaân bieät cho neân duøng thuaät ngöõ “Thaïch

chaïy xuoán

ngöu nhaäp haûi” ñeå chæ söï pha troän hoãn taïp cuûa

Haûi Ñoâng)

caùc yù nieäm ñoái nghòch “Chính giöõa vaø ngoaøi

rìa”, “Baèng nhau vaø cheânh leäch”. Thaïch ngöu

nhaäp ñoâng cuõng coøn goïi laø Neâ ngöu nhaäp haûi

nhö saùch Caûnh Ñöùc truyeàn ñaêng luïc, chöông

Long Sôn hoaø thöôïng”, quyeån 8 (Ñaïi 51 - 263

thöôïng) ghi “Ngaõ kieán löôõng caù neâ ngöu ñaáu

nhaäp haûi, tröïc chí nhö kim voâ tieâu töùc” (Ñoäng

Sôn hoûi hoaø thöôïng “Thaáy ñaïo lyù gì maø truï ôû nuùi

naøy? Hoaø thöôïng Ñoäng Sôn ñaùp “Thaáy hai con

traâu ñaát huùc ñaáu vôùi nhau nhaøo xuoáng bieån cho

tôùi nay khoâng coù tung tích gì”). YÙ Long Sôn

muoán noùi ñaïo lyù maø mình thaáy ñöôïc khi truï ôû

ñaây laø söï khu bieät, ñoái ñaõi hai phía ñaõ dung hôïp

khoâng coøn chia caùch nöõa.

Tröõ

1 Laø troø muùa roái do ngöôøi giaät daây. Phaùp Dieãn

74 Khieân

Tueä

Trung

töø

tröøu oåi loãi

thieàn sö ngöõ luïc vieát “Sö thöôïng ñöôøng vaân “Sôn

töï

taêng taïc nhaät nhaäp thaønh, kieán nhaát baèng oåi loãi

(Troø muùa

caûnh

baát mieãn caän tieàn khaùn. Hoaëc kieán ñoan nghieâm

roái

vaên

kyø ñaëc, hoaëc kieán aùc laäu baát kham, chuyeån ñoäng

ngöôi giaät

haønh toaï, thanh hoøng xích baïch, nhaát nhaát kieán

daây)

lieãu. Töû teá khaùn thôøi, nguyeân lai thanh boá maïn lyù

höõu nhaân. Sôn taêng nhaãn tuaán baát caám, naõi vaán

“Tröôûng laïi cao tính?” Tha ñaïo “Laõo hoaø

thöôïng khaùn tieän höu, vaán thaäm ma tính” (Thieàn

sö Kyø Nguõ Toå Phaùp Dieãn thöôïng ñöôøng noùi

“Hoâm qua laõo taêng ta vaøo thaønh thaáy moät raïp

tuoàng muùa roái neân ñeán gaàn xem. Hoaëc thaáy

nghieâm trang kyø ñaëc, hoaëc thaáy xaáu xa gheâ quaù,

chuyeån ñoäng ñi ñöùng ngoài naèm, xanh vaøng ñoû

traéng, taát caû ñeàu xem heát. Nhìn kyõ laïi thì sau

taám maøn vaûi che maøu xanh coù ngöôøi. Sôn taêng ta

khoâng nhòn ñöôïc cöôøi hoûi “Xin hoûi quyù tính, cao

danh ngaøi”. Ngöôøi ñoù noùi “Laõo hoaø thöôïng cöù

xem laø ñöôïc, hoûi teân hoï laøm gì?”)

Tueä

Ñoái

2 Coøn goïi laø thieàn sö Linh Höïu. Theo Thieàn laâm

75 Quy Sôn

Trung

cô,

(Thieàn sö

baûo giaùm thì moät hoâm oâng leân giaûng ñöôøng noùi

Traàn

Tuïng

“Traêm naêm sau nöõa, laõo taêng naøy laøm moät con

Quy Sôn)

Nhaân

coå,

traâu ñen ôû nhaø ngöôøi ñaøn vieät döôùi chaân nuùi.

Toâng

Cö

Hoâng beân höõu vieát naêm chöõ “Laõo sö Quy Sôn

traàn

noï”. Ñöông nhieân, luùc baáy giôø ai muoán goïi thaày

laïc

taêng nuùi Quy Sôn laø con traâu ñen, hay goïi con

ñaïo

traâu ñen laø thaày taêng nuùi Quy Sôn ñeàu ñöôïc caû.

phuù

Ñoái cô Tueä

1 Theo kinh Laêng Nghieâm, ñeå chæ tính thaày cho

76 Nieát muïc

Trung

oâng A Nan (Ananda), Phaät ñaõ duøng caùch co

höïu thieân

naêm ngoùn tay laïi, roài laïi co laïi, vaø hoûi raèng

sai

(AÁn

“OÂng thaáy gì?” A Nan ñaùp “Toâi thaáy baøn tay

vaøo maét

“baùch baûo luaân” cuûa Nhö Lai luùc môû ra luùc

ñaõ

hoaù

naém”. Phaät baûo “OÂng thaáy tay toâi khi môû khi

ngay

naém, ñoù laø tay toâi khi môû, khi naém hay laø caùi

nghìn

thaáy cuûa oâng coù môû coù naém”. Tueä Trung daãn

hình)

ñieån tích naøy ñeå nhaéc nhôû hoïc troø khoâng neân

ñoàng nhaát giöõa caùi thaáy vaø caùc hieän töôïng dieãn

ra beân ngoaøi: caùc hieän töôïng beân ngoaøi ñaäp vaøo

maét ta laø voïng ñoäng, laø giaû cuõng nhö ta aán tay

vaøo maét thì thaáy nhieàu ñoám hoa trong khoâng

trung. Vaø nhö vaäy, vieäc Thaùi töû Taát Ñaït Ña vaøo

mieáu Thaàn, töôïng Thaàn suïp laïy cuõng laø hieän

töôïng giaû, laø huyeãn, laø huyeàn thoaïi maø thoâi.

Ñoái

2 Ñieån naøy laáy tích Sö Thuyû Laïo ñeán tham yeát

77 Nhaát ñaïp

Tueä

Trung

cô,

Maõ Toå hoûi “Theá naøo laø Toå sö Taây lai yù?” Toå noùi

thaùp ñaûo

Tuïng

“Haõy leã baùi caùi ñaõ”. Sö cuùi laïy. Maõ Toå nhaém

(moät ñaïp

coå

ngay ngöïc ñeå moät ñaïp teù nhaøo. Sö lieàn ñaïi ngoä,

ngaõ nhaøo)

nhoåm daäy xoa tay cöôøi ha haû noùi “Thaät kyø laï,

thaät laï kyø traêm ngaøn tam muoäi, bieát bao dieäu chæ

cuûa Thieàn toâng chæ nhôø nôi ñaàu maûy loâng nhoû

xíu maø nhaän ñöôïc boån lai nguyeân.”.

Ñoái cô Tueä

78 Maõ

Toå

1 Thieàn sö Maõ Toå Ñaïo Nhaát (709 –788). OÂng hoï

Trung

(Maõ

Toå

Maõ, neân ngöôøi ñôøi goïi oâng laø Maõ Toå, ngöôøi

Ñaïo Nhaát)

huyeän Thaäp phöông (nay thuoäc tænh Töù Xuyeân).

Sau khi ñaéc phaùp vôùi thieàn sö Nam Nhaïc Hoaøi

Nhöôïng, oâng ñeán Giang Taây töïu ñoà thuyeát

phaùp, kieán laäp Thieàn laâm, phaùp tòch thaät long

thònh, phaùp töï coù hôn moät traêm ngöôøi, trong ñoù

coù Baùch Tröôïng Hoaøi Haûi vaø Taây Ñöôøng Trí

Taïng laø nhöõng ngöôøi saùng choùi. Caùc phaùp töï,

töùc caùc ñeä töû ñöôïc truyeàn thöøa, veà sau moãi

ngöôøi laøm chuû moät toâng phaùi rieâng, taûn maùc

khaép nôi khai saùng ñaïo. Sau thôøi Luïc Toå Tueä

Naêng, phaùp tòch cuûa Maõ Toå laø phoàn vinh hôn

caû. Thieàn toâng vaøo thôøi kyø naøy cuõng ñaït ñöôïc

söï thònh vöôïng. Thôøi Ñöôøng Hieán Toâng truy gia

thuî laø Ñaïi Tòch. Haäu nhaân taäp thuaät “Maõ Toå

Ñaïo Nhaát thieàn sö ngöõ luïc” vaø “Maõ Toå Ñaïo

Nhaát thieàn sö quaûng luïc” truyeàn theá.

Nieâm

Traàn

3 Nguyeân caâu laø “Nhö haø thò Toå sö Taây lai yù”.

79 Taây lai yù

tuïng

Thaùi

Trong Thieàn ngöõ laïi coù nghóa roäng hôn “Theá

(YÙ chæ cuûa

keä,

Toâng

Toå

Ñaït

naøo laø dieäu chæ cuûa Thieàn toâng?” Ñaây laø caâu hoûi

Ñoái

Tueä

Ma töø Taây

raát thöôøng gaëp trong Thieàn söû Trung Hoa, Vieät

cô,

Trung

Truùc qua

Nam vaø cuõng laø caâu hoûi khoù duøng ngoân ngöõ ñeå

Cö

Traàn

Ñoâng Ñoä)

lyù giaûi. Moãi thieàn sö tuyø theo sôû chöùng dieäu chæ

traàn

Nhaân

Thieàn toâng vaø tuyø theo caên cô cuûa ngöôøi hoûi maø

laïc

Toâng

traû lôøi thích öùng. Coù 41 caâu traû lôøi cho caâu hoûi

ñaïo

naøy ñöôïc ghi laïi trong söû saùch Thieàn toâng:

phuù

1. Taêng hoûi “Theá naøo laø yù chæ Toå sö Taây lai yù?”

Thai Thieàn sö ñaùp “Ñeâm qua trong chuoàng maát

moät con traâu”. 2. Taêng hoûi “Theá naøo laø yù chæ Toå

sö Taây lai yù?” Hoaø thöôïng Trieäu Chaâu ñaùp

“Caây baù tröôùc saân”. 3. Taêng hoûi “Theá naøo laø yù

chæ Toå sö Taây lai yù?” Thieàn sö Khaùnh Chö ñaùp

“Moät phieán ñaù treân khoaûng khoâng”. Taêng nhaân

laïy kính, sö hoûi “Lónh hoäi chöa?” Taêng nhaân

ñaùp “Chöa lónh hoäi ñöôïc”. Sö noùi “May cho

ngöôøi laø chöa lónh hoäi. Neáu lónh hoäi ta seõ ñaäp vôõ

ñaàu ngöôi”. 4. Lònh Toân ñeán tìm phaùp ñöôøng

cuûa thieàn sö Thuyù Vi hoûi “Theá naøo laø yù chæ Toå

sö Taây lai yù?” Thuyù Vi hoài ñaùp “Ñôïi luùc khoâng

coù ngöôøi seõ noùi cho ngöôøi nghe”. Moät luùc sau

Lònh Toân laïi noùi “Khoâng coù ai roài, xin thieàn sö

noùi ñi”. Thuyù Vi böôùc xuoáng Thieàn saøng daãn

Lònh Toân xem vöôøn hoa, Lònh Toân laïi noùi

“Khoâng coù ai caû, xin hoaø thöôïng noùi ñi thoâi”.

Thuyù Vi chæ luøm truùc noùi “Caây truùc naøy sao laïi

daøi theá, caây truùc kia sao laïi ngaén theá”. Lònh Toân

qua ñoù lónh hoäi”. 5. Ngaøy kia, thieàn sö Trí Nhaøn

hoûi chuùng taêng raèng “Coù moät ngöôøi taïi choán nuùi

treo nghìn thöôùc, mieäng chæ caén ñöôïc nhaùnh caây,

chaân khoâng coù gì ñeå daãm ñaïp, tay khoâng coù gì

ñeå baáu thì coù ngöôøi boãng hoûi chæ yù cuûa Toå sö

Taây lai laø gì. Neáu môû mieäng traû lôøi thì taùn thaân

maát maïng, maø khoâng traû lôøi thì phuï yù ngöôøi hoûi.

Luùc ñoù caùc ngöôøi tính sao?” Khi aáy coù vò Chieâu

thuû toaø böôùc ra noùi “Luùc leo caây thì khoâng hoûi

laøm chi, coøn luùc chöa leo thì chæ yù Toå sö Taây lai

laø gì?” Thieàn sö cöôøi tröø boû qua. 6. Taêng hoûi

“Theá naøo laø yù chæ Toå sö Taây lai yù?” Thieàn sö

Ñoäng Sôn ñaùp “Chôø khi nöôùc khe trong ñoäng

chaûy ngöôïc leân doác seõ noùi vôùi ngöôi nghe”. 7.

Taêng hoûi “Theá naøo laø yù chæ Toå sö Taây lai yù?”

Thieàn sö Cöu Tuaàn ñaùp “Chôø khi naøo con ruøa

ñaù bieát noùi, ta seõ noùi cho ngöôøi nghe”. Taêng noùi

“Ruøa ñaù bieát noùi roài ñoù!” Thieàn sö hoûi vaën “Noù

noùi ngöôi chuyeän gì vaäy?” 8. Taêng hoûi “Theá naøo

laø yù chæ Toå sö Taây lai yù?” Thieàn sö Thuaän Chi

ñöa caây xô quaát leân. Taêng laïi hoûi “Chæ yù laø vaät

ñoù aø?” Thieàn sö haï caây sô quaát xuoáng ñaát. 9.

“Theá naøo laø yù chæ Toå sö Taây lai yù? Thieàn sö

Dieãn Giaùo ñaùp “Hoâm nay, ngaøy mai”. 10. Taêng

hoûi “Theá naøo laø yù chæ Toå sö Taây lai yù?” Thieàn sö

Laâm Teá Nghóa Huyeàn ñaùp “Bình baùt lôùn nay

côm, bình baùt nhoû nay thöùc aên”. Taêng noùi “Hoïc

nhaân chöa hieåu”. Thieàn sö noùi “Ñoùi aên, no

nghó”. 11. Taêng hoûi “Theá naøo laø yù chæ Toå sö Taây

lai yù?” Thieàn sö Kim Sa ñaùp “Haõy nghe ñaây!”

Taêng noùi “Ñaïi chuùng xin laéng tai chôø nghe”.

Thieàn sö noùi “Rôøi khoûi Taây lai yù 108 nghìn daëm

roài”. 12. Taêng hoûi “Theá naøo laø yù nghóa ñích xaùc

cuûa Toå sö Taây lai yù?” Thieàn sö Quy Boån choàm

leân chuïp oâng taêng. Taêng maët maøy bieán saéc.

Thieàn sö noùi “Ta nôi ñaây khoâng coù thöù ñoù”. 13.

Taêng hoûi “Theá naøo laø yù chæ Toå sö Taây lai yù?”

Thieàn sö Quang Tueä ñaùp “Khoâng leã baùi ngay,

coøn ñôïi chöøng naøo”. 14. Taêng noùi “Theá naøo laø yù

chæ Toå sö Taây lai yù?” Thieàn sö Tuøng Chi ñaùp

“Beân caïnh vaùch töôøng coù loã tai chuoät”. 15. Taêng

hoûi “Theá naøo laø yù chæ Toå sö Taây lai yù?” Thieàn sö

Thieàn Tònh ñaùp “Treân vaùch veõ caây toøng khoâ,

loaøi ong bay ñeán khoâng thaáy nhuî hoa”. 16.

Taêng hoûi “Theá naøo laø yù chæ Toå sö Taây lai yù?”

Thieàn sö Baûo ÖÙng ñaùp “5 nam, 2 nöõ”. 17. Taêng

hoûi “Theá naøo laø yù chæ Toå sö Taây lai yù?” Thieàn sö

Ñaïo Hy hoûi laõng “Ngöôøi tö ñaâu ñeán vaäy?” 18.

Taêng hoûi “Theá naøo laø yù chæ Toå sö Taây lai yù?”

Thieàn sö Ñaïo Uoâng ñaùp “Con muoãi ñaäu treân

long traâu saét?” 19. Taêng hoûi “Theá naøo laø yù chæ

Toå sö Taây lai yù?” Thieàn sö Höõu Phuïc ñaùp

“Ngöôøi noùi xem, ñaát nöôùc naøy coù hay khoâng?”

20. Taêng hoûi “Theá naøo laø yù chæ Toå sö Taây lai yù?”

Caàu thieàn sö ñaùp “Moät taác loâng ruaø naëng 7

caân”. 21. Taêng hoûi “Theá naøo laø yù chæ Toå sö Taây

lai yù?” Thieàn sö Quang Toä ñaùp “Maét khoâng theå

nhìn thaáy muõi ñöôïc”. 22. Taêng hoûi “Theá naøo laø

yù chæ Toå sö Taây lai yù?” Thieàn sö Sö Giôùi ñaùp

“Gaùnh khoâng noåi”. Taêng laïi hoûi “Vì sao gaùnh

khoâng noåi. Sö ñaùp “Toå sö Taây lai yù”. 23. Taêng

hoûi “Theá naøo laø yù chæ Toå sö Taây lai yù?” Thieàn sö

Tueä Minh ñaùp “Thaät söï laën loäi 18 nghìn daëm maø

töø Taây vöïc vaãn chöa qua Ñoâng ñoä”. 24. Taêng

hoûi “Theá naøo laø yù chæ Toå sö Taây lai yù?” Thieàn sö

Vaên Ích ñaùp “Khoâng Ñoâng maø cuõng khoâng

Taây”. 25. Taêng hoûi “Theá naøo laø yù chæ Toå sö Taây

lai yù?” Thieàn sö Tueä Vieân ñaùp “Ñaát nöôùc

Trung thoå naøy cuõng chaúng thieáu chi!” 26. Taêng

hoûi “Theá naøo laø yù chæ Toå sö Taây lai yù?” Thieàn sö

Töï Nguyeän ñaùp “Mua baùn tieàn maët ñaây, khoâng

töøng thieáu chòu ñaâu!” 27. Taêng hoûi “Theá naøo laø

yù chæ Toå sö Taây lai yù?” Thieàn sö Tueä Chaån ñaùp

“Neám daám bieát vò chua, neám muoái bieát vò maën”.

28. Taêng hoûi “Theá naøo laø yù chæ Toå sö Taây lai yù?”

Thieàn sö Huyeàn Toá ñaùp “Tuy khoâng lónh hoäi,

nhöng cuõng khoâng nghi hoaëc”. Roài sö laïi noùi

tieáp “Khoâng muoán lónh hoäi thì chaúng hoaøi nghi.

Khoâng chòu hoaøi nghi thì khoâng lónh hoäi”. 29.

Hai thieàn sö Thaûn Nhieân vaø Hoaøi Nhöôïng hoûi

“Theá naøo laø Toå sö Taây lai yù?” Thieàn sö Tueä An

ñaùp “Sao khoâng töï hoûi chæ yù cuûa chính mình”.

30. Taêng hoûi “Theá naøo laø yù chæ Toå sö Taây lai yù?”

Ñieàu ngöï Giaùc hoaøng Traàn Nhaân Toâng ñaùp

“Baùnh veõ”. 31. Taêng hoûi “Theá naøo laø yù chæ Toå sö

Taây lai yù?” Thieàn sö Hy Thieân ñaùp “Haõy hoûi

caây loä truï tröôùc chuøa” Taêng noùi “Hoïc nhaân ñaây

khoâng hieåu”. Sö noùi “Ta cuõng khoâng hieåu”. 32.

Chaán Laêng hoûi thieàn sö Thaïch Ñaàu “Theá naøo laø

yù chæ Toå sö Taây lai yù?” Thieàn sö Thaïch Ñaàu ñaùp

“Haõy hoûi caây loä truï tröôùc chuøa”. Chaán Laêng noùi

“Hoïc nhaân ñaây khoâng hieåu”. Sö noùi “Ta cuõng

khoâng hieåu ñaâu”. 33. Taêng hoûi “Theá naøo laø yù chæ

Toå sö Taây lai yù?” Thieàn sö Ñaïi Mai ñaùp “Taây

lai khoâng coù yù chæ? Thieàn sö Dieâm Quan nghe

chuyeän ñoù cheâ “Moïi thaây lieäm vaøo quan taøi moät

thöù nhö nhau”. 34. Thieàn sö Phaùp Hoäi hoûi Maõ

Toå Ñaïo Nhaát “Theá naøo laø yù chæ Toå sö Taây lai

yù?” Toå ñaùp “Hoûi nhoû moät chuùt, haõy böôùc laïi gaàn

ñaây ta noùi cho nghe”. Sö lieàn böôùc laïi gaàn, bò

Toå vaû moät baït tay noùi “Nôi ñaây ñoâng ngöôøi

khoâng theå noùi ñöôïc, ngöôi haõy taïm lui, mai trôû

laïi ñaây”. Qua ngaøy hoâm sau sö moät mình vaøo

phaùp ñöôøng noùi “Xin hoaø thöôïng giaûng giuøm”.

Toå noùi “Haõy taïm lui ñôïi ta thöôïng ñöôøng thuyeát

phaùp roài ñeán hoûi, ta seõ chöùng minh cho”. Sö

boãng tænh ngoä noùi “Caùm ôn ñaïi sö ñaõ chöùng

minh”. 35. Taêng noùi “Theá naøo laø yù chæ Toå sö Taây

lai yù?” Hoaø thöôïng Lôïi Sôn ñaùp “Khoâng thaáy

nhö theá naøo?” Taêng laïi hoûi “Taïi sao laïi nhö

theá”. Sö ñaùp “Chæ vì theá ñoù”. 36. Thieàn sö Nhuû

Nguyeân thöôïng ñöôøng noùi “YÙ nghóa ñích thöïc

cuûa Toå sö Taây lai yù thaät söï khoâng khoù noùi. Trong

ñaùm hoïc troø haù khoâng ai noùi ñöôïc sao. Haõy böôùc

noùi thöû coi”. Luùc baáy giôø coù moät hoïc taêng böôùc

ra leã baùi ñònh noùi, sö lieàn ñaùnh maéng “Laø luùc

naøo ñaây maø laïi loù ñaàu ra”. Noùi xong sö quay veà

phöông tröôïng. 37. Sö Thuyû Laïo ñeán tham yeát

Maõ Toå hoûi “Theá naøo laø yù chæ Toå sö Taây lai yù?”

Toå noùi “Haõy leã baùi ñaõ”. Sö vöøa cuùi laïy. Maõ Toå

nhaém ngay ngöïc, duøng chaân ñaïp sö teù nhaøo. Sö

lieàn ñaïi ngoä, nhoåm daäy xoa tay cöôøi haû haû noùi

“Thaät laï kyø, thaät laø kyø traêm nghìn tam muoäi, bieát

bao dieäu chæ cuûa Thieàn toâng chæ nhôø nôi ñaàu maûy

loâng nhoû xuùi maø nhaän thöùc ñöôïc boån lai

nguyeân”. 38. Ngöôõng Sôn hoûi ““Theá naøo laø yù

chæ Toå sö Taây lai yù?” Linh Höïu chæ chieác loàng

ñeøn baûo “Laø chieác ñeøn loàng”. Ngöôõng Sôn noùi

“Coù phaûi caùi loàng ñeøn naøy laø noù khoâng?” Linh

Höïu hoûi “Caùi naøy laø gì?” Ngöôõng Sôn noùi

“Chính laø moät caùi ñeøn loàng”. Thieàn sö Linh Höïu

noùi “Quaû nhieân laø khoâng thaáy roài”. 39. Taêng hoûi

“Neáu noùi töï taâm töùc Phaät” thì Toå sö Taây lai laáy

gì truyeàn thuï?” Thieàn sö Hy Vaïân ñaùp “Toå sö

Taây lai duy truyeàn taâm Phaät, tröïc chæ taâm caùc

ngöôi boån lai voán laø Phaät. Vì thaáy ñöôïc taâm,

Phaät vaø chuùng sinh khoâng khu bieät neân goïi laø

Toå. Nhö tröïc trieät, lieãu ngoä ñöôïc taâm aáy thì töùc

khaéc vöôït khoûi taát caû moïi phaåm vò cuûa tam thöøa

giaùo phaùp, boån lai laø Phaät, khoâng caàn phaûi traûi

qua caùc giai ñoaïn tu haønh môùi ñaït ñöôïc”. 40.

Taêng hoûi “Theá naøo laø yù chæ Toå sö Taây lai yù?”

Thieàn sö Hoaøng Baù Hy Vaän lieàn quô gaäy ñaùnh.

Kieåu khai thò nhö theá naøy, sö ñeàu daønh tieáp daãn

cho hoïc nhaân coù caên cô thöôïng ñaúng. Coøn haïng

trung vaø haï ñaúng thì khoâng coù caùch naøo nhìn

thaáu roõ coát caùch noù ñöôïc. 41. Taêng hoûi “Theá

naøo laø yù chæ Toå sö Taây lai yù?” Thieàn sö Tònh

Khoâng ñaùp “Chöøng naøo coù ngöôøi teù xuoáng gieáng

saâu nghìn thöôùc maø khoâng caàn taác daây naøo cuõng

ñem y leân ñöôïc, luùc ñoù ta seõ traû lôøi cho ngöôøi

nghe veà Taây lai yù”.

1 Caâu naøy ñöôïc Tueä Trung trích nguyeân vaên töø

Ñoái cô Tueä

80 Long

Trung

Kinh Duy Ma, phaåm Baát tö nghì “Caùi ñaïp cuûa

töôïng xuùc

roàng voi, söùc löøa naøo chòu noåi”. Long töôïng chæ

ñaïp, phi lö

cho con voi ñaëc bieät nhaát trong loaøi voi, haøm yù

sôû kham

duï naêng löïc uy maõnh cuûa Boà taùt. Theo chuù giaûi

(Caùi ñaïp

cuûa Taêng Trieäu “Con voi thöôïng haïng laø long

cuûa

roàng

töôïng (Töôïng chi thöôïng giaû danh long töôïng).

voi,

söùc

Caùt Taïng chi Duy Ma kinh nghóa sôù chuù, quyeån

löøa

naøo

4 ghi “Caùt Taïng chi Duy Ma kinh nghóa sôù quyeån

chòu noåi)

töù vò, xöng vi long töôïng, phi höõu nhò vaät, nhö

haûo maõ danh long maõ, coá haûo töôïng danh long

töôïng.” (Goïi long töôïng nhöng khoâng phaûi chæ

hai con voi (töùc roàng vaø voi), maø nhö ngöïa toát

thì goïi laø long maõ, neân voi toát goïi laø long töôïng).

Kinh Nieát baøn, quyeån 2, ñôøi Baéc Toáng vieát “Vò

Boà taùt ñaõ ñoaïn tröø moïi kieát laäu goïi laø “Ñaïi long

töôïng Boà taùt ma ha taùt”. Kinh Hoa Nghieâm,

quyeån 7, laáy “Long töôïng” ñeå thí duï uy nghi

cuûa Boà taùt haûo dieäu voâ tyû.

Trong nhaø Thieàn, “long töôïng” chæ cho caùc

thieàn sö kieät xuaát. Moãi laàn sö truï trí thöôïng

ñöôøng thuyeát phaùp, vò Duy na ñaùnh kieång noùi

“Truù trì thaêng toaø, duy na baïch chuyø vieát ‘Phaùp

dieân long töôïng chuùng, ñöông quan ñeä nhaát

(Phaùp ñöôøng ñoâng ñaûo, thieàn sö kieät xuaát nhö

long töôïng, neân quaùn saùt toái thöôïng dieäu nghóa).

Ngoaøi ra, lieân quan ñeán cuïm töø “Phi lö sôû

kham”, phaûi keå ñeán caâu noùi cuûa thieàn sö Tueä

Trung ñôøi Ñöôøng traûi qua caùc trieàu Huyeàn

Toâng, Tuùc Toâng vaø Ñaïi Toâng. Theo Nguõ Ñaêng

Hoäi nguyeân, quyeån 2 ghi “Quoác sö Tueä Trung

thöôïng ñöôøng noùi “Phuø, vò nhaân sö tröù thieáp

danh lôïi, laùnh khai dò ñoan, taéc töï tha haø ích?

Nhö theá ñaïi tôï, can phuû baát thöông kyø thuû.

Höông töôïng sôû phuï, phi lö naêng kham.” (Phaøm

laøm thaày daïy doã ngöôøi, neáu dính ñeán danh lôïi

keøm theo dò ñoan thì ñoái vôùi chính mình vaø ñoái

vôùi keû khaùc coù ích gì ñaâu? Neân theo ngöôøi thôï

gioûi trong ñôøi laøm ñöôïc vieäc maø duïng cuï nhö

buùa rìu khoâng laøm toån thöông tay mình. Ñoà ñaïc

daønh cho con höông töôïng chôû, con löøa coù kham

noåi ñaâu.).

Ñoái

81 Linh Vaân

1 Theo Nguõ ñaêng hoäi nguyeân, Linh Vaân laø thieàn

Tueä

Trung

cô,

(Thieàn sö

sö Chí Caån ñôøi Ñöôøng hoï Höùa, ngöôøi Tröôøng

,Traàn

Cö

Linh Vaân)

Kheâ, Phöôùc Chaâu (nay laø huyeän Haø Phoå, tænh

Nhaân

traàn

Phuùc Kieán. Sinh thôøi khoâng roõ, khoaûng theá kyû

Toâng

laïc

IX. Ban ñaàu theo Thieàn sö Qui Sôn Linh Höïu tu

ñaïo

hoïc ôû nuùi Qui Sôn, nhaân nhìn hoa ñaøo nôû maø

phuù

giaùc ngoä, neân ñöôïc thieàn sö Linh Höïu aán taâm

cho. Sau truï Linh Vaân Phöôùc Chaâu neân ngöôøi

goïi oâng laø Linh Vaân. Sö noái phaùp doøng cuûa

thieàn sö Ñaïi An ôû Tröôøng Khaùnh. Sö coù laøm baøi

keä chöùng ñaïo nhö sau “Tam thaäp nieân lai taàm

kieám khaùch, Kyû hoài laïc dieäp höïu tröøu chi. Töï

toøng nhaát kieán ñaøo hoa laäu, Tröïc chí nhö kim

caùnh baát nghi.” (Ba möôi naêm qua tìm kieám

khaùch, Bao laàn laù ruïng laïi ñaâm choài. Töø khi thaáy

ñöôïc hoa ñaøo nôû, Giôø ñaây tin chaéc chaúng boài

hoài). Ngaøi Qui Sôn Linh Höïu xem baøi keä vaën

hoûi choã ngoä Thieàn chæ cuûa Linh Vaân thaáy kheá

hôïp vôùi choã ngoä trong baøi thô lieàn noùi “Cuøng

duyeân ngoä ñaït, vónh voâ thoaùt thaát, thieän töï hoä

trì”.

2 Töùc thieàn sö Trí Nhaøn, ngöôøi Thanh Chaâu,

82 Höông

Ñoái cô Tueä

Trung

khoâng roõ naêm sinh, öôùc khoaûng theá kyû IX. Sau

Nghieâm

khi ñaéc phaùp vôùi thieàn sö Quy Sôn Linh Höïu,

(Thieàn sö

sau truï laïi Nham Sôn Ñaëng Chaâu, ñoà chuùng thaät

Höông

ñoâng. Qui tòch thuî hieäu taäp Ñaëng thieàn sö.

Nghieâm)

Thuôû nhoû sö hoïc haønh raát gioûi vaø thöôøng töï ñaéc

veà sôû hoïc cuûa mình. Theo Caûnh Ñöùc truyeàn

ñaêng luïc, quyeån 11, vieát “Y Quy Sôn Thieän hoäi.

Höïu hoaø thöôïng tri kyø phaùp khí, duïc kích phaùt

trí quang, nhaát nhaät vò chi vieát “Ngoâ baát vaán nhöõ

bình sinh hoïc giaûi, caäp kinh quyeån thöôïng kyù

ñaéc giaû. Nhöõ vò xuaát baøo thai, vò bieän ñoâng taây

thôøi, Baûn phaàn söï thí ñaïo nhaát cuù lai, ngoâ yeáu kyù

nhöõ”. Sö moâng nhieân voâ ñoái, traàm ngaâm cöûu chi,

taán soá ngöõ traàn kyø sôù giaûi, Höïu giai baát höùa. Sö

vieát “Khöôùc thænh hoaø thöôïng vi thuyeát”. Höïu

vieát “Ngoâ thuyeát ñaéc thò ngoâ kieán giaûi, vu nhöõ

nhaõn muïc haø höõu ích hoà?”. Sö toaïi qui ñöôøng,

bieân kieåm sôû taäp chö phöông ngoân cuù, voâ nhaát

ngoân khaû töông thuø ñoái, naõi töï thaùn vieát “Hoaï

bính baát khaû sung cô” Ö thò thaäp phaàn chi vieát

“Thöû sinh baát hoïc Phaät phaùp daõ, thaû taùc caù

tröôøng haønh chuùc phaân taêng, mieãn dòch taâm

thaàn” Toaïi khaáp töø Quy Sôn nhi khöù. Ñeå Nam

Döông, ñoá Trung Quoác sö di tích, toaïi kheá chæ

dieân. Nhaát nhaät nhaân sôn trung sam tröø thaûo

moäc, dó ngoaû chuyeân kích truùc taùc thanh, nga

thaát tieáu gian khoaùt nhieân tænh ngoä. Cöø qui, moäc

duïc, phaàn höông dieâu leã Quy Sôn taùn vaân “Hoaø

thöôïng ñaïi bi, aân thaâu phuï maãu. Ñöôøng thôøi

nhöôïc vò ngaõ thuyeát khöôùc, haø höõu kim nhaät söï

daõ!”. (Khi sö tu hoïc taïi ñaïo traøng cuûa Qui Sôn

Linh Höïu, laõo hoaø thöôïng bieát laø baäc phaùp khí,

muoán kích phaùt trí cho, neân ngaøy kia ngaøi noùi

“Ta khoâng hoûi ngöôi veà chuyeän bình sinh hoïc

haønh cuøng nhöõng gì ngöôøi nhôù ñöôïc qua kinh

ñieån saùch vôû, ta chæ hoûi “Khi ngöôøi chöa ra baøo

thai, chöa phaân bieät chuyeän naøy, chuyeän noï thì

Baûn söï (Baûn lai dieän muïc) cuûa ngöôi laø gì? Thöû

noùi ta nghe, ta seõ nhaân ñoù maø ñoaùn ñònh haäu vaän

cuûa ngöôi”. Sö cöùng hoïng khoâng traû lôøi ñöôïc,

traàm ngaâm hoài laâu roài thöa trình cuøng thaày moät

soá kieán giaûi, nhöng bò thieàn sö Linh Höïu gaït

phaêng. Sö noùi “theá thì xin hoaø thöôïng chæ daïy

giuøm”. Thieàn sö Linh Höïu noùi “Neáu ta lyù giaûi thì

ñoù laø yù kieán cuûa ta, ñoái vôùi taàm nhìn, möùc hieåu

cuûa ngöôi coù ích lôïi gì!” Sö beøn quay veà phoøng

mình, kieåm ñieåm laïi taát caû nhöõng ngöõ cuù maø

mình ñaõ bieân taäp ñöôïc töø chö Toân ñöùc, cuõng

khoâng coù moät lôøi hoài ñaùp naøo thích öùng yù caâu

thaày hoûi, than raèng “Baùnh veõ khoâng laøm ngöôøi

ta no buïng ñöôïc”. Theá roài sö ñoát taát caû saùch ghi

cheùp baáy nay vaø noùi “Kieáp naøy thoâi khoâng hoïc

saùch Phaät nöõa maø chæ laøm haønh cöôùc taêng aên

chöïc côm chaùo khaép nôi thoâi, mieãn chuyeän lao

taâm, nhoïc thaàn”. Noùi ñoaïn sö khoùc loùc töø giaõ

thaày Qui Sôn ra ñi. Ñeán Nam Döông, nhìn caùch

di tích cuûa Quoác sö Tueä Trung, beøn döøng laïi nôi

ñoù tu taäp. Ngaøy kia, nhaân vaøo nuùi phaùt coû chaët

caây, tình côø nghe vieân soûi vaêng truùng thaân truùc

phaùt ra tieáng keâu. Giaây laâu, sö boãng cöôøi ngaát,

böøng tænh lónh hoäi, beøn voäi quay vaøo lieâu taém

röûa, ñoát höông vaùi laïy Qui Sôn nôi xa, roài ngôïi

khen raèng “Hoaø thöôïng ñaïi töø bi, ôn saùnh hôn

cha meï. Luùc tröôùc neáu ngöôøi giaûng cho con nghe

thì laøm sao coù ñöôïc tình huoáng giaùc ngoä nhö

hoâm nay.”).

Ñoái cô Tueä

Ñieån naøy noùi ñeán ba nhaø sö trong caâu chuyeän

83 Tam

sö

Trung

gaëp coïp. Sö Quy Toâng noùi coïp lôùn nhö con

haønh cöôùc

meøo, sö Trí Kieân noùi coïp nhö con choù, coøn sö

(Ba sö du

Nam Truyeàn noùi lôùn nhö con coïp khoång loà. YÙ

haønh)

noùi cöùu caùnh chæ laø moät nhöng phöông tieän coù

khaùc nhau. Vaäy ngöôøi tham Thieàn hoïc ñaïo chôù

chaáp vaøo phaùp moân phöông tieän sai khaùc maø

neân tröïc nhaän cöùu caùnh.

1 Theo Caûnh Ñöùc truyeàn ñaêng luïc, quyeån 11, Sö

84 Kích trung

Ñoái cô Tueä

Trung

Höông Nghieâm nghe tieáng hoøn soûi chaïm vaøo

vong sôû tri

thaân truùc maø tænh ngoä vaø laøm baøi keä “Nhaát kích

(Nghe

vong sôû tri, Caùnh baát giaû tu trì. Ñoäng dung

tieáng doäi

döông coå loä, Baát doaï tieåu nhieân ky. Xöù xöù voâ

cuûa

thaân

tung tích, Thanh saéc ngoaïi uy nghi. Chö phöông

truùc

khi

ñaït ñaïo giaû, Haøm ngoân thöôïng thöôïng ky” (Truùc

hoøn

ñaù

doäi queân heát ñi, Chaúng caàn nhôù tu trì. Chuyeån

baén

vaøo

maët ñöôøng xöa loä, Khoâng keït cô tí ti. Choán choán

maø queân

ñeàu tung tích, Hình tieáng thaûy oai nghi. Caùc nôi

heát).

baäc ñaït ñaïo, Ñeàu cho laø thöôïng ky.).

1 Töø moät veá cuûa “Kieán saéc minh taâm, vaên thanh

Ñoái cô Tueä

85 Kieán saéc

Trung

ngoä ñaïo” söûa traïi ñi. Kieán saéc minh taâm, yù noùi

tieän

vaên

do thaáy taâm tính voán ñaày ñuû cuûa mình maø thaáy

taâm (Thaáy

nhìn thaáu baûn tính cuûa mình baèng cô duyeân cuûa

saéc

lieàn

maét. Vaên thanh ngoä ñaïo, töùc nghe tieáng ñoäng

nghe taâm)

maø ngoä ñaïo, nghóa laø nhôø cô duyeân cuûa tai maø

ngoä ñaïo. Hai veá naøy xuaát xöù töø hai coâng aùn

trong Thieàn laâm, ñoù laø thieàn sö Linh Vaân ñôøi

Ñöôøng nhaân nhìn hoa ñaøo maø minh taâm vaø

thieàn sö Höông Nghieâm nhaân nghe tieáng hoøn

soûi doäi laïi töø thaân caây truùc maø hoaùt nhieân ngoä

ñaïo.

Bích Nham luïc vieát “Chaúng phaûi chæ bieát coù chui

ruùc trong moät boïng, moät hang maø phaûi bieát baát

cöù ôû ñaâu cuõng laø cöûa vaøo trí tueä.” Ngöôøi xöa laïi

coù caâu “Vaên thanh ngoä ñaïo, kieán saéc minh taâm”.

Nguõ ñaêng hoäi nguyeân, quyeån 2 vieát “Taêng vaán

“Kieán saéc tieän kieán taâm. Ñaêng lung thò saéc, na

caù thò taâm?” Sö vieát “Nhöõ baát hoäi coå nhaân yù”.

Vieát “Nhö haø thò cöïu nhaân yù?”Sö vieát “Ñaêng

lung thò taâm” (Taêng nhaân hoûi “Thaáy saéc laø thaáy

taâm. Ñeøn loàng laø saéc, coøn caùi gì laø taâm?” Thieàn

sö Truyeàn AÂn ñaùp “Ngöôøi khoâng hieåu yù ngöôøi

xöa roài”. Taêng nhaân hoûi “YÙ ngöôøi xöa theá

naøo?”Sö noùi “Ñeøn loàng laø taâm”). Hay moät ñoaïn

khaùc “Vu thôøi ñình thoï nha minh coâng vaán “Sö

vaân phuû?” Sö vieát “Nha khöù voâ thanh, vaân haø

ngoân vaên?” Sö naõi phoå caùo ñaïi chuùng vieát “Phaät

tính nan tri, chính phaùp nan vaên, caùc phaùp ñeá

thính “vaên voâ höõu vaên, phi quan vaên tính, baûn lai

baát sinh, haø taèng höõu dieät. Voâ minh thôøi thò

thanh traàn töï dieät. Nhi thöû vaên tính, baát tuyø

thanh sinh, baát thuyø thanh dieät. Ngoä thöû vaên

tính, taéc mieãn thanh traàn chi sôû chuyeån. Ñöông

tri “Vaên voâ sinh dieät, vaên voâ khöù lai.” (Luùc aáy coù

tieáng keâu treân caây tröôùc saân, töôùng quoác Ñoã

Hoàng Tieäm hoûi “Sö coù nghe khoâng?” Thieàn sö

Voâ Truï ñaùp “Nghe”. Töôùng quoác hoûi “Qua bay

ñi roài khoâng coøn tieáng keâu nöõa, sao sö laïi noùi laø

nghe?” Sö lieàn phoå caùo ñoà chuùng “Phaät tính khoù

ñöôïc gaëp, chính phaùp khoù ñöôïc nghe, moïi ngöôøi

haõy nghe cho kyõ ñaây “caùi nghe maø khi coù nghe,

khi khoâng nghe, khoâng lieân heä gì tính nghe laø caùi

voán khoâng sinh thì coù dieät bao giôø. Luùc khoâng coù

tieáng keâu thì ñoù laø luùc thanh traàn töï dieät. Nhöng

tính nghe ñoù khoâng theo thanh traàn maø sinh dieät.

Neáu lónh hoäi ñöôïc tính nghe ñoù thì khoâng bò

thanh traàn chuyeån, phaûi neân hieåu raèng “Nghe

khoâng sinh khoâng dieät, khoâng ñeán khoâng ñi.).

Tuïng

1 Thieàn sö taïi vò vaøo khoaûng theá IX, hieäu laø

Tueä

86 Tröôøng Sa Saàm (Thieàn

Trung

coå

Chieâu Hieàn. Vì khi öùng ñoái vôùi Thieàn cô, oâng

Caûnh Saàm

thích ra ñieäu boä nhö con hoå voà choäp maø con hoå

–Ñaïi Truøng)

vuøng Hoa Baéc coøn goïi laø Ñaïi truøng, neân ñôøi goïi

sö laø Saàm Ñaïi Truøng. OÂng ñaéc phaùp vôùi thieàn

sö Nam Truyeàn Phoå nguyeän. Buoåi ban sô oâng

truï taïi Tröôøng Sa Loäc Uyeån neân ngöôøi ñôøi môùi

goïi oâng laø Tröôøng Sa Saàm hoaø thöôïng. Veà sau,

oâng khoâng ôû nôi naøo nhaát ñònh, tuyø theo söï caàu

thænh maø oâng ñeán thuyeát phaùp. Ngoaøi hieäu Saàm

Ñaïi Truøng, oâng coøn hieäu khaùc nöõa ñöôïc xuaát xöù

töø ñieån: “Sö ñang cuøng vôùi sö Ngöôõng Sôn ngaém

traêng. Sôn noùi “Ai ai cuõng coù noù chæ tieác laø duøng

khoâng ñöôïc”. Caûnh Saàm noùi “Chính caàn yeâu caàu

ngöôi söû duïng” Ngöôõng Sôn noùi “Coøn sö töû

duïng noù caùch naøo?”Caûnh Saàm nhaém ngay ngöïc

Ngöôõng Sôn toáng moät ñaïp. Ngöôõng Sôn keâu leân

“AÙi da! Roõ raøng gioáng nhö moät con Ñaïi Truøng

(con hoå). Keå töø ñoù, oâng coù hieäu Caûnh Saàm Ñaïi

Truøng”.

Tuïng

1 Theo kinh Phaùp Baûo ñaøn vieát “AÁn Toâng thò

87 Löôõng

Tueä

Trung

coå

giaûng kinh taêng giaû. Höõu nhaát nhaät chính giaûng

bieân

phi

kinh, phong vuõ maõnh ñoäng. Kieán kyø phan ñoäng,

ñoäng,

sö vaán chuùng “Phong ñoäng da, phan ñoäng da?”.

ñoäng

taïi

Nhaát caù vaân “Phong ñoäng”. Nhaát caù vaân “Phan

nhöõ bieân

ñoäng”. Caùc töï töông tranh, töïu giaûng chuû chöùng

(Hai phía

minh. Giaûng chuû ñoaùn baát ñaéc. Haønh giaû vaân

ñeàu ñoäng,

“Baát thò phong ñoäng, baát thò phan ñoäng”. Giaûng

chæ ñoäng

chuû vaân “Thò thaäm ma vaät ñoäng?” haønh giaû vaân

taïi

phía

“Nhaân giaû töï taâm ñoäng” (AÁn Toâng laø taêng sö

ngöôi)

phuï traùch giaûng kinh luaän. Moät hoâm sö ñang

giaûng kinh thì möa gioù xao ñoäng döõ doäi. Nhìn

thaáy caây phöôùn lay ñoäng, phaùp sö lieàn hoûi ñaïi

chuùng “Vaäy chôù gioù ñoäng hay laø phöôùn ñoäng?”

Moät taêng nhaân ñaùp “Chính laø gioù ñoäng”. Laïi coù

moät ngöôøi khaùc baûo laø “phöôùn ñoäng”. Hai vaïi sö

tranh caõi quyeát lieät, nhöng giaûng sö AÁn Toâng

cuõng khoâng quyeát ñöôïc. Lö haønh giaû (Tueä Naêng)

noùi “Chaúng phaûi gioù ñoäng, cuõng khoâng phaûi

phöôùn ñoäng”. Giaûng sö hoûi “Vaäy chôù gioáng gì

ñoäng?” Lö haønh giaû noùi “Chính töï taâm cuûa quyù

vò ñoäng.”)

Tuïng

1 Taøng luïc quy laø con ruøa giaáu 6 moùn, ñoàng nghóa

Tueä

88 Taøng

luïc

Trung

coå

vôùi Quy taøng luïc laø 6 moùn con ruøa giaáu. Theo

quy (Con

Kinh Phaùp Cuù duï thì xöa coù moät ñaïo nhaân ngoài

ruøa daáu 6

döôùi goác caây beân doøng soâng tu haønh trong 12

moùn)

naêm maø khoâng tröø ñöôïc voïng nieäm, luïc caên

nhieãm oâ, khoâng theå chöùng ñaïo, Phaät hoaù ra vò

Sa moân maø ñoä oâng aáy. Laáy chuyeän con ruøa

nhaân baûo taøn sinh maïng tröôùc keû thuø taán coâng

maø ruùt giaáu ñaàu ñuoâi vaø boán chaân, töùc saùu moùn

vaøo trong caùi mai. Thí nhö chuùng sinh phaûi thu

nhieáp saùu caên nhaõn, nhæ, tyû, thieät, thaân, yù ñeå

khoûi luïc traàn cuûa ngoaïi saéc, thanh, höông, vò,

xuùc, phaùp xaâm haïi. Saùch Ñaïi minh tam taïng

phaùp soá, quyeån 28, giaûi thích theâm: 1. Ruøa giaáu

vaøo trong mai nhö chuùng sinh nhieáp thu nhaõn

caên, khoâng cho mình thaáy saéc ñeå khoûi bò saéc

traàn xaâm haïi. 2. Ruøa giaáu chaân traùi phía tröôùc

vaøo mai nhö chuùng sinh nhieáp thu nhó caên ñeå

khoûi nghe thanh, haàu traùnh khoûi taát caû thanh

traàn xaâm haïi. 3. Ruøa giaáu chaân phaûi phía tröôùc

vaøo mai nhö chuùng sinh nhieáp thu tò caên ñeå khoûi

ngöûi muøi, haàu traùnh khoûi taát caû höông traàn xaâm

haïi. 4. Ruøa giaáu chaân traùi phía sau vaøo mai nhö

chuùng sinh nhieáp thu thieät caên khoâng cho neám

ñöôïc vò ngon ngoït, haàu traùnh khoûi vò traàn xaâm

haïi. 5. Ruøa giaáu chaân phaûi phía sau vaøo mai nhö

chuùng sinh nhieáp thu thaân caên ñeå khoâng cho

ñuïng chaïm da thòt ñeå khoûi bò xuùc traàn xaâm haïi.

Ruøa giaáu ñuoâi vaøo mai nhö chuùng sinh nhieáp

thu yù caên khoâng cho tri phaùp ñeå khoûi bò taát caû

phaùp traàn xaâm haïi.

Ngoaøi ra kinh Taïp A Haøm, quyeån 43 ghi “Trong

thôøi quaù khöù, nôi ñaùm coû beân bôø soâng coù moät

con ruøa naèm trong ñoù. Luùc ñoù, moät con choàn oám

ñoùi ñang ñi tìm thöùc aên nhìn thaáy con ruøa, lieàn

chaïy ñeán chuïp ruøa. Con ruøa thaáy vaäy lieàn ruït

saùu phaàn laø ñaàu ñuoâi vaø boán chaân voâ mai. Con

choàn ñôïi maõi maø ruøa khoâng loù ñaàu ñuoâi vaø boán

chaân ra, khoâng laøm gì ñöôïc ñaønh nhòn ñoùi boû ñi.

Caùc thaày tyø kheo cuõng vaäy, caùc ngöôi hoâm nay

cuõng neân bieát nhö theá, ma chöôùng thöôøng rình

raäp caùc ngöôi tröôùc nôi saéc, tai nghe tieáng, muõi

ngöûi muøi, löôõi thöôûng thöùc maën ngoït, thaân tieáp

xuùc söï va chaïm, yù nghó tôùi phaùp khieán caùc ngöôi

sinh ra nhieáp tröôùc luïc caûnh. Do ñoù, caùc thaày tyø

kheo chaáp trì nhaõn caên luaät nghi ñeå aùc ma Ba

tuaàn khoâng theå coù cô hoäi xaâm nhaäp, maø phaàn

caùc ngöôi cöù tuyø xuaát, tuyø duyeân. Tai muõi löôõi

thaân vaø yù cuõng giöõ gìn nhö theá. Ñeå luïc caên

nhöôïc xuaát nhöôïc duyeân, khoâng ñöôïc tuyø tieän,

cuõng nhö con ruøa giaáu saùu moùn khieán con choàn

khoâng coù cô hoäi thuaän tieän ñuôïc”. Luùc ñoù, Theá

Toân môùi noùi keä raèng “Quy truøng uyù daõ can, taøng

luïc ö coác noäi, tyø kheo thieän nhieáp taâm,maät taøng

chö giaùc töôûng. Baát y baát boá yû, phuùc taâm vaät

ngoân thuyeát”. (Con ruøa sôï choàn röøng, giaáu saùu

moùn vaøo mai. Tyø kheo kheùo nhieáp taân, daáu kín

caùc giaùc töôûng. Khoâng nöông cuõng khoâng sôï,

che taâm chaúng noùi naêng.). Vaán ñeà baây giôø laø

phaûi tìm hieåu taïi sao laïi laø “Uoång coâng moå ruoät

chuù ruøa (giaáu saùu moùn)”. Theo maïch vaên chuùng

ta thaáy yù Thöôïng só khaûi thò Phaät tính laø moät

vaán ñeà khoâng theå deã daøng lyù giaûi baèng ngoân

ngöõ, vaên töï maø phaûi tröïc ngoä baèng minh taâm,

vaø cuõng khoâng theå taàm caàu nôi nay, nôi noï,

hoaëc baøn luaän bung xung maø thaáy ñöôïc. Ngöôøi

hoïc ñaïo khoâng neân gaëp baát cöù chuyeän vuïn vaët

naøo nhö con truøn chaët ñöùt laøm ñoâi cuõng vòn laáy

maø baøn Phaät tính. Phaät tính chaúng thaáy maø coâng

phu ñi tìm caàu cuûa hoï chaúng qua laø haønh ñoäng

ngu xuaån “Moå buïng ruøa tìm ngoïc trai”, ñaõ uoång

coâng maø coøn laøm cheát oan chuù ruøa (giaáu saùu

moùn).

Caâu “Coâ phuï khoâ tröôøng taøng luïc qui” ñöôïc laáy

yù töø thaønh ngöõ “Ñaõ ngoaõ, toaûn qui” töùc “Ñaäp

ngoùi, xoi ruøa” trong Thieàn ngöõ. Thoâng thöôøng

ñeå tìm ngoïc ngöôøi ta phaûi khoå coâng ñaäp ñaù. Ñeå

tìm haït chaâu ngöôøi ta phaûi taùch con trai. Ñaèng

naøy coù nhieàu ngöôøi ngu xuaån, ñaäp ngoùi mong

tìm ngoïc, moå buïng ruøa hy voïng gaëp ngoïc trai

thì chæ uoång coâng maø thoâi. Thaønh ngöõ naøy thaáy

vieát trong Tam Toå thöïc luïc “Höõu cuù, voâ cuù, laäp

coâng laäp chæ, ñaû ngoaõ toaûn qui, ñaêng sôn thieäp

thuyû”, nghóa laø ngöôøi ñôøi meâ muoäi, luùc naøo

cuõng phí coâng (baøn chuyeän vieãn voâng) caâu coù

ngöõ cuù, caâu khoâng ngöõ cuù (baøn chuyeän vaán ñaùp

bung xung) ñeå laäp toâng phaùi, neâu chæ yù,(ngu

xuaån), ñaäp ngoùi tìm ngoïc, xoi buïng ruøa tìm trai,

treøo non loäi suoái taàm sö, hoaëc ñaïo (roát laïi chæ laø

chuyeän mang tính hyù luaän).

Tuïng

Laø duïng ngöõ cuûa Thieàn toâng haøm chæ keû noâ leä

89 Lö

tieàn

Tueä

Trung

coå

chæ bieát theo haàu chuû, ñi tröôùc ñaàu löøa daét

maõ

haäu

cöông, hay caàm roi haàu sau ñuoâi ngöïa. Thieàn

(Tröôùc löøa

laâm duøng duïng ngöõ naøy ñeå chì trích keû chæ bieát

sau ngöïa)

chaïy theo lôøi noùi, vieäc laøm cuûa keû khaùc chôù

khoâng coù oùc töï chuû, khoâng coù chuû tröông naøo

ñoäc laäp cuûa rieâng mình. Saùch Caûnh Ñöùc truyeàn

ñaêng luïc, chöông Löông Giôùi, quyeån 15 (Ñaïi

51-323 thöôïng) cheùp “Sö noùi”Khoå thay! Khoå

thay! Ngöôøi ñôøi nay keå nhö vaäy caû, ñeàu laáy

chuyeän noâ leä ngoân haønh cuûa ngöôøi laøm ñaët tính

cuûa mình. Phaät phaùp chìm læm, laø do ôû ñieàu ñoù”ù.

(Sö vieát “Kim thôøi nhaân leä giai nhö thöû, chæ thò

nhaän ñaéc lö tieàn, maõ haäu toân vi töï kyû, Phaät phaùp

bình traàm thöû chi thò daõ”). Coù moät thaønh ngöõ

khaùc coù nghóa töông töï Lö tieàn maõ haäu laø Lö

thaàn, maõ chuyû (Moâi löøa, moàm ngöïa), haøm yù chæ

Thieàn taêng noùi naêng laêng xaêng, ñieäu boä bung

xung, nhöng thaät ra chæ nhai laïi ñôøm daõi coå

nhaân, thöïc chaát chaúng laõnh hoäi trieät ñeå Thieàn

ngöõ vi dieäu, Thieàn cô taán toác. Ngoaøi ra, coù moät

thuaät ngöõ khaùc nghóa töông ñöông vôùi Lö tieàn,

maõ haäu, cheâ traùch thieàn taêng bung xung, tieàn

haäu baát nhaát, ñoù laø Long daàu , xaø væ.

Theo Vaân Moân Quaûng Luïc, quyeån thöôïng vieát

“Ñaùo xöû trì sính lö thaàn, maõ chuyû, khoa ngaõ giaûi

vaán thaäp chuyeân, nguõ chuyeån ngöõ” (Tôùi nôi naøo

cuõng treà moâi löøa, nhe moàm ngöïa, khoe raèng ta

ñaây coù theå neâu ra thaäp chuyeân, nguõ chuyeån ngöõ

(töùc Thieàn ngöõ thích nghi caên cô ñoái phöông).

Hay Caûnh Ñöùc truyeàn ñaêng Luïc quyeån 21, coù

vieát “Taêng vaán “Nhö haø tuøng thöôïng laïi söï?”.

Sö vieát: “Truï”. Taêng vaán: “Nhö haø tieán?”Sö

vieát: “Khaû tích long ñaàu phieân thaønh xaø væ” (Coù

taêng nhaân hoûi “Chuyeän tröôùc ñaây cuûa toâng moân

ta nhö theá naøo?”Töù Nghi thieàn sö hoài ñaùp “Truï”.

Taêng nhaân laïi hoûi "Laøm theá naøo hieåu ñöôïc?”

Thieàn sö noùi “Tieác laø ñaàu roàng, roát laïi thaønh

ñuoâi raén.”).

90 Long Nöõ

Laø söï tích Long Nöõ taùm tuoåi, nhaân thoï trì coâng Tuïng Tueä

Trung

coå

thaønh

ñöùc kinh Phaùp Hoa maø chuyeån mình thaønh

Phaät

Phaät. Theo Kinh Phaùp Hoa, phaåm “Ñeà Baø Ñaït

Ña, quyeån 4 ghi cheùp thì Long Nöõ laø con gaùi

vua Long Vöông Ta Kieät La, tuoåi vöøa leân taùm,

trí tueä thaät linh lôïi, coù theå thoï trì taát caû bí taïng

thaäm thaâm maø chö Phaät ñaõ tuyeân thuyeát, roài

trong khoaûnh khaéc ngaén nguûi moät saùt na, phaùt

taâm Boà ñeà, ñaéc baát thoái chuyeån. Long Nöõ laïi

laáy moät vieân ngoïc quyù daâng Phaät, do ñoù maø

nguyeän löï coâng ñöùc boãng bieán nöõ thaønh nam,

goàm ñuû Boà taùt haïnh, trong saùt na truï ôû theá giôùi

Voâ Caáu taïi phöông Nam, ngoài trong hoa sen

baùu, thaønh Ñaúng Chính giaùc, goàm ñuû 32 töôùng

toát, 80 loaïi laønh, roäng thuyeát phaùp cho caû Nhaân

Thieân, Boà taùt, Thanh vaên, Thieân long baùt boä,

Nhaân, Phi nhaân caùc giôùi ñeàu troâng thaáy töø xa

maø hoan hæ kính leã.

Nguyeân ôû nöôùc AÁn ñoä thôøi coå, ñòa vò phuï nöõ bò

khinh khi. Thôøi ñoù Phaät giaùo Tieåu thöøa cho raèng

thaân ngöôøi phuï nöõ dô ueá, khoâng theå thaønh Phaät.

Ñieàu naøy xung khaéc vôùi tö töôûng chuùng sinh ai

cuõng coù theå thaønh Phaät cuûa Ñaïi thöøa. Do ñoù,

trong kinh ñieån môùi coù chuyeän nöõ nhaân bieán

thaønh ñaøn oâng ñeå thaønh Phaät. Truyeän Long Nöõ

thaønh Phaät minh thò böôùc phaùt trieån cuûa Phaät

giaùo Ñaïi thöøa veà phöông dieän lyù luaän tu haønh.

Veà Long Nöõ xin noùi roõ theâm söï tích Long Nöõ

hieán chaâu. Theo Kinh Phaùp Hoa, phaåm Ñeà Baø

Ñaït Ña, quyeån boán thì Long Nöõ coù moät vieân

ngoïc chaâu giaù trò baèng caû tam thieân ñaïi thieân

theá giôùi coäng laïi, ñem daâng Phaät, Phaät thu

nhaän. Long Nöõ noùi vôùi Boà Taùt Trí Thích vaø Toân

giaû Xaù Lôïi Phaát (Ñaïi 9-35 haï). “Ta hieán baûo

chaâu vaø Theá Toân thu naïp, chuyeän aáy coù mau leï

khoâng?” Ñaùp “Mau laém”. Long Nöõ noùi “Laáy

thaàn löïc cuûa caùc ngaøi quaùn chuyeän thaønh Phaät

cuûa ta, thì cuõng mau nhö vaäy”.

Tuïng

Tueä

Theo Kinh Phaùp Hoa thì Long Nöõ laø con gaùi

91 Hueà

lam

Trung

coå

vua baø Yeát La Long vöông, 8 tuoåi ñaõ ngoä ñaïo.

daõ phoùng

Coù nhieàu ngöôøi khoâng tin. Long Nöõ lieàn hieän

lam (caàm

leân daâng cho Phaät moät vieân ngoïc vaø noùi “Ta

gioû

laïi

thaønh Phaät coøn mau hôn vieäc ñoù”. Caâu naøy

buoâng

Thöôïng só laáy yù töø chuyeän thieàn sö Ñan Haø

gioû)

Thieân Nhieân ñeán thaêm Baøng Uaån. Saùch Caûnh

Ñöùc truyeàn ñaêng luïc, quyeån 14 (Ñaïi 51 – 310

haï) ghi “Sö phoûng Baøng Cö só kieán nöõ töû thuû thaùi

thöù. Sö vaân “Cö só taïi phaåu”. Nöõ töû phoùng haï

lam töû lieãm thuû nhi laäp. Sö höïu vaân: “Cö só taïi

phaãu?” Nöõ töû tieän ñeà lam töû khöù”(Thieàn sö Ñan

haø Thieân Nhieân ñeán thaêm cö só Baøng Uaån gaëp coâ

gaùi (coù leõ laø Linh Chieáu con gaùi Baøng Cö só?)

ñang nhoå caûi. Sö hoûi “Cö só coù nhaø khoâng?” Coâ

gaùi lieàn xaùch gioû leân ñi thaúng. Nhö vaäy, Thöôïng

só möôïn yù “buoâng gioû roài laïi caàm gioû”, ôû ñieån

tích treân trieån khai laïi thaønh “caàm gioû roài laïi

buoâng gioû” ñeå aâm vaän caâu thô ñöôïc thuaän tai,

haøm yù chæ “ñaøn baø, phuï nöõ”. Vaäy caâu “Tranh

naïi hueà lam daõ phoùng lam” aùm chæ ni coâ vaø hai

caâu ñaàu baøi tuïng “Kham laân dieäu phaùp duïc

huyeàn ñaøm. Tranh naïi hueà lam daõ phoùng lam”.

92 Tieàn

tam 1 Laø maät ngöõ nhaø Phaät, xuaát phaùt töø ñieån sau ñaây Tuïng Tueä

Trung

coå

trong Truyeàn ñaêng luïc. Thieàn sö Voâ Tröôùc Vaên

tam

döõ

Hyû leân chuøa Hoa Nghieâm ôû nguõ ñaøi sôn ñeå leã Boà

haäu

tam

taùt vaên Thuø khi ñeán moät nôi gaëp moät oâng giaø daét

tam

traâu, oâng môøi sö vaøo chuøa, trong chuøa töôøng

(Tröôùc ba

vaùch ñeàu moät maøu vaøng choùi loïi. OÂng chæ vaøo

moät chieác ñoân boïc gaám môøi sö ngoài coøm mình

cuõng

thì ngoài xoåm treân giöôøng. OÂng giaø hoûi sö ôû ñaâu

ba)

leân ñaây. Sö ñaùp “Phöông Nam”. Phaùp Phaät ôû

phöông Nam truù trì ra sao?”. “Tuy ñôøi maït

phaùp, caùc Tyø kheo giöõ giôùi luaät khoâng ít”. “Ñöôïc

bao nhieâu?”. “Hoaëc ba traêm hoaëc naêm traêm”.

Sö hoûi laïi oâng giaø “Coøn ôû ñaây phaùp Phaät truù trì

ra sao?” “Roàng raén laãn loän, phaøm thaùnh ôû

chung”. “Ñöôïc bao nhieâu?”OÂng giaø ñaùp “Tröôùc

ba ba sau ba ba”. OÂng giaø sai chuù tieåu ñem traø

ñaõi khaùch vaø caû söõa quyù. OÂng caàm cheùn pha leâ

giô leân hoûi “Phöông Nam coù thöù naøy khoâng?” Sö

noùi “Khoâng”. “Vaäy bình thöôøng uoáng traø laøm

sao?” Sö khoâng ñaùp. Sau ñoù sö hoûi chuù tieåu

nghóa caâu “ba ba” treân, chuù tieåu khoâng traû lôøi

vaø cho bieát ñaây laø ñoäng Kim Cöông, chuøa Baùt

Nhaõ. Sö môùi roõ oâng giaø daét traâu chính laø Boà taùt

Vaên Thuø. Vaäy ba ba laø gì?” Cuõng coù yù kieán noùi,

tröôùc ba ba sau cuõng ba ba nghóa laø ba mươi ba

laø coõi trôøi Ñao Lôïi, nôi vua Ñeá Thích ôû. Taïi coõi

trôøi naøy, tuoåi thoï cuûa chuùng sinh trung bình laø

1000 naêm.

Xuaát xöù cuûa ñieån naøy ñöôïc ghi laïi trong Töø

Nguyeân nhö sau: Xöa coù vò Phaät dieät ñoä, moät

phuï nöõ xaây thaùp thôø. Coù ba möôi hai ngöôøi giuùp

söùc xaây thaùp vôùi naøng, vaäy coäng chung laø ba

möôi ba ngöôøi (Tröôùc ba möôi ba). Sau ñoù

ngöôøi phuï nöõ chuyeån kieáp laøm chuùa coõi trôøi

Ñao Lôïi thì ba möôi hai ngöôøi giuùp naøng xaây

thaùp tröôùc kia cuõng chuyeån kieáp leân coõi trôøi

Ñao Lôïi Sau ba möôi ba). Theá laø tröôùc ba möôi

ba, sau cuõng ba möôi ba. “Tam thaäp tam thieân,

töùc Ñao Lôïi thieân daõ. Tích höõu Phaät dieät ñoä,

nhaát nöõ nhaân tu thaùp, tam thaäp nhò nhaân trôï chi

(Tieàn tam thaäp tam). Thöû nöõ haäu vi Ñao Lôïi

chuùa, tam thaäp nhò nhaân vi chi thaàn taù (haäu tam

thaäp tam)”.

Cuõng theo Caûnh Ñöùc truyeàn ñaêng luïc, quyeån 1

(Ñaïi 51 -285) cuõng coù moät ñoaïn ngöõ luïc vieát

“Tuyeát Phong hoûi “Ngöôøi xöa noùi “Tröôùc ba ba

sau ba ba” yù chæ theá naøo? Thieàn sö Chí Caàn ñaùp

“Caù trong nöôùc, chim treân non”. Tuyeát Phong

hoûi tieáp “Noùi theá thì yù chæ laø sao?” Chí Caàn ñaùp

“Cao thì coù theå baén, coøn saâu coù theå caâu (Tuyeát

Phong vaán vaân “YÙ chí taùc ma sinh?”Sö vaân “cao

khaû xaï, thaäm khaû ñieáu”. YÙ ñoaïn ngöõ luïc naøy

muoán “Tieàn tam tam haäu tam tam” laø chuyeän

bình thöôøng nhö “caù thì ôû döôùi nöôùc, coøn chim

thì ôû treân non vaø chim treân cao thì coù theå baén,

coøn caù ôû döôùi nöôùc saâu thì coù theå caâu”.

Theo Dieäu Thieän saùch Kieát haï taäp thì coâng aùn

“Tieàn tam tam haäu tam tam” thì coâng aùn naøy

xöa kia Toå Voâ Tröôùc ñaõ hoûi vaø ñöôïc Vaên Thuø

giaûi thích “ba ba” laø chín vaø “chín chín” laø 81.

Thaät ra, ñaây laø vaán ñeà lyù ñoaùn vaø ngoä khoâng

ñoàng nhau, nhö ngöôøi uoáng nöôùc noùng laïnh töï

bieát, tuyeät ñöôøng ngoân ngöõ, nhöng beân trong

vaãn coøn ngoân ngöõ. Ñaïo tuy voâ ngoân ngöõ nhöng

beân trong coù ngoân ngöõ, neân ta xin caùc oâng maø

chæ thò. Thöôøng cô duyeân thuyeát phaùp cuûa phaät,

Toå ñeàu khoâng rôøi töï tính cho neân tröôùc duøng

phöông tieän ngoân ngöõ maø lyù giaûi, sau ñoù môùi

ñaàu taâm lyù. Theá thì noùi tieàn tam tam (tröôùc ba

ba) coù nghóa laø ba nghieäp thaân khaåu nghieäp taïo

taùc, roài sau ñoù rôi tam ñoà. Coøn noùi haäu tam tam

(sau ba ba) laø noùi sau ñoù tu tam hoïc (giôùi ñònh

tueä) thì seõ chöùng ñöôïc quaû vò Tam thöøa”.

chỉ

Sinh

93 Chấp

2 Theo Töø ñieån Phaät hoïc Hueä Quang giaûi thích

Tueä

vọng nguyệt

Trung

töû

Nguyeät laø maët traêng, duï cho chaân thaät. Chæ laø

(Queân

vaø

nhaøn

ñaàu ngoùn tay, duï cho phaùp. Thieàn toâng möôïn

traêng ngaém

Traàn

nhi

duïng ngöõ naøy ñeå chæ ngöôøi laàm phöông tieän laø

ngoùn)

Nhaân

dó

cöùu caùnh.

Toâng

vaø

Khi giaùo hoaù chuùng sinh, chö Phaät vaø Boà taùt

Höõu

taïm ñaët ra caùc phöông tieän ñeå hieån baøy lyù theå

cuù

söï thaät. Nhöng vì chuùng sinh meâ muoäi, thöôøng

voâ

chaáp tröôùc vaøo phöông tieän giaû laäp, cho giaùo

cuù

thuyeát laø chaân lyù maø khoâng thaáy lyù theå chaân lyù

maø giaùo thuyeát ñaõ chæ baøy. Cuõng nhö ngöôøi meâ

muoäi, khoâng nöông theo ngoùn tay ñeå thaáy maët

traêng, trôû laïi chaáp ngoùn tay laø maët traêng.

Chöùng ñaïo ca cuûa ngaøi Vónh Gia (Ñaïi 48, 396

haï) ghi “Treân ngoùn tay, ngöôøi hoïc ñaïo sinh ra

caùi hieåu chaân thaät; chaáp ngoùn tay laø maët traêng

thì uoång coâng voâ ích”. Laïi nöõa, Ngoùn tay duï cho

giaùo, maët traêng duï phaùp. Kinh Laêng Nghieâm 2

(Ñaïi 19, 111, thöôïng) ghi “Nhö duøng ngoùn tay

chæ maët traêng ñeå khai thò cho ngöôøi, ngöôøi nhaân

ngoùn tay maø thaáy maët traêng. Neáu laïi nhaän ngoùn

tay laø maët traêng thì ngöôøi naøy khoâng chæ khoâng

bieát maët traêng maø coøn ñaùnh maát caû ngoùn tay

nöõa”. Kinh Vieân Giaùc laïi coù caâu “Nhaát thieát tu

ña la giaùo nhö tieâu nguyeät chæ. Nhöôïc phuïc kieán

nguyeät lieãu tri sôû tieâu taát caùnh phi nguyeät (Heát

thaûy giaùo lyù trong kinh ñieån nhö caùi ‘tieâu’ chæ

leân maët traêng. Muoán thaáy maët traêng maø ngöôøi

nhìn ñöôïc caùi ‘tieâu’ roài ngöøng laïi chæ leân maët

traêng thì roát cuoäc chaúng phaûi traêng.”. YÙ noùi

giaùo lyù laø phöông tieän ñeå ñaït giaùc ngoä, khi giaùc

ngoä roài khoâng coøn chaáp vaøo giaùo lyù ñoù. Thieàn

toâng duøng duï naøy ñeå phaùt huy giaùo nghóa “Baát

laäp vaên töï, giaùo ngoaïi bieät truyeàn”.

Cö

1 Theo Caûnh Ñöùc truyeàn ñaêng luïc 11, Nguõ ñaêng

94 Caâu Chi

Traàn

traàn

tröôûng laõo

hoäi nguyeân 4, Voâ moân quan, Caâu Chi laø thieàn sö

Nhaân

laïc

(Tröôûng

Trung Hoa, soáng vaøo ñôøi Ñöôøng, thuoäc heä phaùi

Toâng

ñaïo

laõo Caâu

Nam Nhaïc hoaø thöôïng, thöôøng tuïng chuù Caâu

phuù

Chi)

chi (Chuaån Ñeà) Quan AÂm, neân ngöôøi ñôøi goïi laø

Caâu Chi. Ñieån naøy xuaát xöù töø coâng aùn “Caâu Chi

thuï chæ; Nhaát chæ ñaàu Thieàn”. Coâng aùn naøy noùi

veà vieäc thieàn sö Caâu Chi ñaùp ngöôøi tham hoïc

baèng caùch chæ giô moät ngoùn tay, ngoaøi ra khoâng

noùi theâm lôøi naøo. Caûnh Ñöùc truyeàn ñaêng luïc 11

(Ñaïi 51, 288) ghi “Luùc thieàn sö Caâu Chi coøn ôû

am, coù ni sö Thaät Teá ñoäi noùn caàm trích tröôïng ñi

quanh sö ba voøng noùi “Noùn ñöôïc thì dôû noùn

xuoáng. Hoûi ba laàn nhö theá, sö ñeàu khoâng ñaùp

ñöôïc, ni sö boû ñi. Sö noùi “Trôøi gaàn toái ôû laïi moät

ñeâm. Ni sö ñaùp “Noùi ñöôïc thì ôû”. Sö khoâng theå

ñaùp. Sau khi ni sö ñi, sö xaáu hoå, sinh taâm nghi”.

Veà sau, thieàn sö Thieân Long ñeán am, sö lieàn tieáp

röôùc leã baùi vaø thuaät laïi vieäc aáy. Thieàn sö Thieân

Long beøn giô moät ngoùn tay, ngay ñoù sö ñaïi ngoä.

Töø ñoù, heã coù ngöôøi naøo ñeán tham vaán, sö chæ giô

leân moät ngoùn tay, ngoaøi ra khoâng noùi gì caû. Coù

moät chuù tieåu khi ñi ra ngoaøi gaëp khaùch hoûi ñaïo

lyù, cuõng baét chöôùc giô ngoùn tay leân. Nghe khaùch

thuaät laïi vieäc aáy, moät hoâm sö hoûi chuù tieåu veà lyù

thieàn, chuù cuõng giô ngoùn tay leân. Sö lieàn duøng

dao chaët ñöùt ngoùn tay aáy. Chuù tieåu khoùc la chaïy

ñi. Sö goïi “Chuù tieåu! Chuù quay ñaàu laïi. Sö giô

ngoùn tay, chuù tieåu hoaùt nhieân toû ngoä.

Khi saép tòch, sö baûo vôùi ñaïi chuùng “Toâi ñöôïc

thieàn moät ngoùn tay cuûa thieàn sö Thieân Long, caû

ñôøi duøng khoâng heát”. Noùi xong sö lieàn tòch (Ñaïi

51, 288 thöôïng).

Cö

Traàn

1 Theo Kinh Ñaïi Phaät Ñaûnh Thuû Laêng Nghieâm 4,

95 Dieãn Nhaõ

traàn

Nhaân

xöa trong thaønh Thaát La Phieät coù moät ngöôøi teân

Ñaït

Ña

laïc

Toâng

Dieãn Nhaõ Ñaït Ña, buoåi saùng laáy göông soi maët,

(Moät nhaân

ñaïo

nhìn thaáy maët maøy, lieàn thích caùi ñaàu trong

vaät

trong

phuù

göông, roài töï traùch mình sao khoâng thaáy maët

kinh Laêng

muõi. Cho laø yeâu quaùi, neân phaùt ñieân boû chaïy.

Nghieâm)

Moïi ngöôøi baét troùi laïi vaø duøng bao nhieâu lôøi leõ

ñeå thuyeát phuïc, ngöôøi aáy vaãn khoâng tin mình coù

ñaàu. Chôït coù ngöôøi voã maïnh vaøo ñaàu Dieãn Nhaõ

Ñaït Ña, oâng môùi böøng tænh khoûi côn meâ, vui

möøng bieát maët muõi cuûa mình xöa nay vaãn vaäy.

Ñaàu ôû ñaây duï cho chaân tính, chaáp voïng töôûng

laøm thaät maø hoaûng hoát ñieân cuoàng cho mình

maát ñaàu, kyø thaät chaân tính vaãn haèng höõu.

Laêng Nghieâm kinh vaên cuù 4 (Vaïn Tuïc 20, 285

haï) ghi “Neân bieát phaøm phu chaáp voïng höõu maø

khoâng thaáy chaân khoâng. Nhò thöøa öa thieân veà

khoâng maø khoâng thaáy dieäu höõu, Boà taùt chaáp vaïn

haïnh maø khoâng thaáy trung ñaïo, Bieät giaùo chaáp

ñaûn trung maø khoâng thaáy phaùp giôùi. Ñoù laø thaùi

ñoä ñieân cuoàng boû chaïy (…). Ngöôøi naøy taâm ñieân

cuoàng khoâng coù côù naøo khaùc thì bieát voïng voán

khoâng nguyeân nhaân.”.

Cö

Ñaây laø coâng aùn “Nam Tuyeàn traûm mieâu”, coâng

96 Vöông

Traàn

traàn

aùn naøy noùi ñeán ñieån Nam Tuyeàn cheùm meøo

Laõo cheùm

Nhaân

laïc

khai thò ñaïi chuùng. Theo Caûnh Ñöùc truyeàn ñaêng

meøo (Nam

Toâng

ñaïo

luïc 8, (Ñaïi, 51, 258 thöôïng) ghi “Chuùng ôû Ñoâng

Tuyeàn

phuù

ñöôøng vaø Taây ñöôøng tranh nhau con meøo. Sö

Traûm

gaëp, lieàn noùi vôùi chuùng raèng “Noùi ñöôïc thì cöùu

mieâu)

meøo, noùi khoâng ñöôïc thì cheùm meøo. Ñaïi chuùng

khoâng ñaùp ñöôïc. Sö lieàn chaët ñaàu meøo. Ngaøi

Trieäu Chaâu töø beân ngoaøi trôû veà, sö beøn hoûi Trieäu

Chaâu caâu hoûi vöøa roài, ngaøi Trieäu Chaâu lieàn côûi

giaøy ñeå treân ñaàu maø ñi ra. Sö noùi “Vöøa roài, neáu

oâng ôû ñaây thì ñaõ cöùu ñöôïc meøo”. Veà Thieàn lyù

hoûi moät vaät töùc laø muoán bieát baûn lai dieän muïc

vaät ñoù. Vieäc laøm naøy laø voâ lyù. Do ñoù caâu hoûi

naøy ñöa ra thì ñöôïc Trieäu Chaâu laøm cöû chæ côûi

giaøy ñeå treân ñaàu vaø ñi ra troâng raát ngöôïc ñôøi.

Hình aûnh naøy cuõng aùm chæ vieäc hoûi baûn lai dieän

muïc laø moät vieäc laøm ngöôïc ñôøi voâ lyù.

Cö

97 Thaày Hoà

1 Ñieån naøy noùi veà chuyeän Thieàn sö Lôïi Tung, ñôøi

Traàn

traàn

xua choù

thöù ba Nam toâng ôû gheành nuùi Töû Hoà, coù duøng

Nhaân

laïc

moät taám bieån tröôùc cöûa raèng “Töû Hoà coù moät

Toâng

ñaïo

con choù, ñaàu, buïng vaø chaân nhö ngöôøi, ai maø

phuù

baøn taùn seõ bò noù caén cheát. Coù hai vò taêng ñeán

tham Thieàn, vöøa veùn reøm vaøo, thieàn sö quaùt

“Xem choù”. Khi sö veà phöông tröôïng, coù ngöôøi

hoûi “Choù Töû Hoà ôû ñaâu?” Sö keâu leân “Gaâu

gaâu”.

Cö

98 Phaù Taùo

1 Theo Toáng Cao Taêng truyeän 19, Caûnh Ñöùc

Traàn

traàn

caát côø

truyeàn ñaêng luïc 4 thì Phaù Taùo laø thieàn sö Trung

Nhaân

laïc

Hoa, soáng vaøo ñôøi Ñöôøng, laø ñeä töû cuûa thieàn sö

Toâng

ñaïo

Tung Nhaïc Hueä An. Sö coù haønh traïng ñaëc bieät,

phuù

lôøi noùi vieäc laøm cuûa sö khoù löôøng ñöôïc. Baáy giôø

trong nuùi coù ngoâi mieáu raát linh, chính giöõa chæ

an trí moät loø beáp, ngöôøi ôû caùc nôi xa gaàn ñeán teá

töï khoâng ngôùt, do ñoù vieäc saùt sinh cuõng khoâng

ngôùt, do ñoù vieäc saùt sinh cuõng khoâng ít. Moät

hoâm, sö daãn chö taêng vaøo mieáu, duøng gaäy goõ

leân loø beáp 3 caùi noùi “Chao oâi! Loø naøy chæ toaøn

ñaát seùt, Thaùnh ôû ñaâu? Linh choã naøo? Taïi sao

gieát haïi sinh vaät nhö vaäy? Sö laïi ñaäp xuoáng ba

caùi, loø beå suïp xuoáng beå naùt. Choác laùt sau, Sö laïi

gaëp moät ngöôøi mace aùo xanh ñaàu ñoäi maõo ñeán

baùi chaøo. Sö hoûi “Ngöôøi laø ai?” Ñaùp “Con laø

Thaàn taùo ôû mieáu naøy, thuï nghieäp baùo ñaõ laâu,

nhôø ôn Ngaøi noùi phaùp voâ sinh neân con ñöôïc

thoaùt khoûi choã naøy, sinh coõi trôøi. Nay ñeán taï ôn!

Sö baûo “Töï tính cuûa oâng saün coù, chaúng phaûi do

lôøi ta noùi môùi coù. Thaàn leã baùi roài bieán maát”. Do

nhaân duyeân naøy maø ngöôøi thôøi aáy goïi oâng laø sö

Phaù Taùo Ñoaï.

Cö

Traàn

99 Löôõi

1 Ñieån naøy xuaát phaùt töø ngöõ duïng Thieàn “Laâm Teá

traàn

Nhaân

göôm

töù haùt”. Boán tieáng heùt maø thieàn sö Laâm Teá

laïc

Toâng

Laâm Teá

Nghóa Huyeàn laäp ra ñeå tieáp daãn ngöôøi hoïc.

ñaïo

phuù

Theo Laâm Teá luïc (Ñaïi 47, 504 thöôïng) ghi “Sö

noùi moät vò taêng: Coù khi moät tieáng heùt nhö kieám

baùu Kim cöông vöông, coù khi moät tieáng heùt nhö

sö töû loâng vaøng ngoài xoåm treân ñaát, coù khi moät

tieáng heùt nhö caàn caâu boâng coû, coù khi moät tieáng

heùt khoâng coù taùc duïng cuûa moät tieáng heùt. OÂng

hieåu khoâng? Vò taêng suy nghó, sö beøn heùt”.

Tieáng heùt thöù nhaát laø tieáng heùt phaùt ra ñaïi cô,

khi ngöôøi hoïc chaáp tröôùc vaøo tri giaûi tình löôïng,

caâu neä vaøo danh töôùng ngoân cuù thì duøng tieáng

heùt naøy, baáy giôø gioáng nhö kieám baùu cheùm vaät.

Tieáng heùt thöù hai laø tieáng heùt ñaïi cô ñaïi duïng,

khai taâm cho ngöôøi hoïc ñaïo muoán suy löôøng

choã thaáy cuûa baäc thaày, ñeå trình kieán giaûi cuûa

mình thì baäc thaày heùt tieáng heùt naøy ñeå phaù tröø,

nhö khi sö töû roáng thì ñaàu daõ can bò vôõ. Tieáng

heùt thöù ba duøng ñeå traéc nghieäm ngöôøi hoïc hoaëc

ngöôøi hoïc duøng tieáng heùt naøy ñeå traéc nghieäm

laiï sö gia. Tieáng heùt thöù tö laø tieáng heùt höôùng

thöôïng, goàm thaâu caû ba tieáng heùt tröôùc.

Cö

100 Naïng Bí

1 Thieàn sö Bí Ma hieäu Nguõ Ñaøi Sôn (theá heä thöù

Traàn

traàn

ba doøng Taøo Kheâ) thöôøng caàm moät caùi naïng goã,

Nhaân

laïc

moãi khi coù chuùng taêng ñeán theo hoïc thì naïng

Toâng

ñaïo

vaøo coå maø noùi “Ma quyû naøo baûo ngöôøi xuaát gia?

phuù

Ma quyû naøo baûo ngöôøi haønh cöôùc? Noùi ñöôïc

cuõng naïng cho cheát, khoâng noùi ñöôïc cuõng naïng

cho cheát.”

Cö

Traàn

101 Söû töû OÂng

1 Theo Ñaøo Duy Anh laø Thieàn sö Taây Dö hoï Ñoan

traàn

Nhaân

Ñoan

ôû An Caùt Chaâu duøng chæ maøu keát thaønh caùi loát sö

laïc

Toâng

töû, thænh thoaûng khoaùt vaøo. Sö ñeán Hoa Ñình leân

ñaïo

toaø noùi raèng “Sö töû Linh Sôn la heùt trong maây,

phuù

Phaät phaùp khoâng theå suy löôøng ñöôïc.”.

Cö

102 Traâu thaày

1 Ñieån naøy noùi thieàn sö Linh Höïu hieäu Quy Sôn

Traàn

traàn

Höïu

chaên moät con traâu ba möôi naêm, heã laïc ñöôøng

Nhaân

laïc

thì naém muõi daét veà, heã aên rau maù cuûa ngöôøi thì

Toâng

ñaïo

ñaùnh roi; thuaàn hoaù laâu ngaøy, bieán thaønh moät

phuù

con traâu traéng, ôû beân mình suoát ngaøy. Laïi moät

hoâm, sö leân toaø noùi “Laõo taêng moät traêm naêm

sau seõ thaønh moät con traâu ôû döôùi nuùi.”

Cö

103 Ñöa phieán

1 Thieàn sö Vaên Yeån, hieäu Vaân Moân, trong khi

Traàn

traàn

töû,

thuyeát phaùp thöôøng caàm caùi quaït giô leân vaø ñoïc

Nhaân

laïc

moät coâng aùn, yù nghóa bí hieåm “caùi quaït nhaûy leân

Toâng

ñaïo

tam thaäp tam thieân ñuïng vaøo muõi Ñeá Thích; con

phuù

caù cheùp ôû bieån Ñoâng bò ñaùnh moät gaäy, möa nhö

chaäu ñoå. Hieåu chaêng?” YÙù noùi söï lónh hoäi Thieàn

yù khoâng heà coù söï duïng taâm, tröïc khôûi ñoái vôùi

ngöôøi tham vaán.

Cö

104 Caát

truùc

1 Truùc beà laø moät duïng cuï cuûa nhaø chuøa, duøng ñeå

Traàn

traàn

beà

ñieåm nhaõn caùc töôïng Phaät. Theo Thieân Thaùnh

Nhaân

laïc

Quaûng Ñaêng luïc 16 (Vaïn Tuïc 135, 372 haï) ghi

Toâng

ñaïo

“Thieàn sö Quy Tónh (theá heä thöù baûy doøng Laâm

phuù

Teá) ñeán tham kieán vôùi thieàn sö Tænh Nieäm. Tænh

Nieäm giô caùi truùc beà hoûi “Goïi laø caùi gì? Goïi

truùc beà thì xuùc phaïm. Khoâng goïi truùc beà thì sai.

Theá thì goïi laø caùi gì?” Quy Tónh giaät caùi truùc beà

neùm xuoáng ñaát maø noùi “Laø caùi gì?” Tænh Nieäm

maéng “Muø!” Quy Tónh lieàn ngoä”. YÙ noùi söï lónh

hoäi cuûa Thieàn yù vöôït ra ngoaøi khaùi nieäm tö duy

höõu ngaõ.

Cö

Traàn

105 Xoâ

hoàn

1 Theo Caûnh Ñöùc truyeàn ñaêng luïc 16, thieàn sö

traàn

Nhaân

caàu

Nghóa Toàn hieäu Tuyeát Phong, soáng vaøo ñôøi

laïc

Toâng

Ñöôøng, ngöôøi Nam An, Tuyeàn Chaâu. Naêm 9

ñaïo

tuoåi xuaát gia, 12 tuoåi, sö theo cha leã Phaät ôû

phuù

chuøa Ngoïc Nhuaän, Boà Ñieàn, caàu luaät sö Khaùnh

Huyeàn laøm thaày vaø ñöôïc laøm thò giaû. Naêm 17

tuoåi, sö ñöôïc caïo toùc vaø tham yeát ñaïi sö Haøng

Chieáu ôû nuùi Phuø Dung. Sau khi Phaät giaùo ñöôïc

phuïc höng vaøo ñôøi Tuyeân Toâng nhaø Ñöôøng, sö

ñi qua caùc nöôùc Ngoâ, Sôû, Löông, Toáng, Yeân vaø

Taàn roài thuï giôùi Cuï tuùc ôû chuøa Baûo Saùt taïi U

Chaâu. Cuoái cuøng sö ñeán Vuõ Laêng Ñöùc Sôn

tham kieán ngaøi Tuyeân Giaùm vaø ñöôïc keá thöøa

phaùp heä naøy. Naêm 865, sö trôû veà nuùi Phuø Dung.

Naêm 870, sö leân nuùi töôïng Coát ôû Phöôùc Chaâu

laäp am, chaán höng Phaät phaùp… Moät hoâm leân toaø

thuyeát phaùp, xoâ ra moät quaû caàu goã. Hoïc troø cuûa

oâng laø Sö Bò baét laáy roà ñaët vaøo choã cuõ. YÙ noùi söï

lónh hoäi Thieàn yù trong phuùt choác, khoâng coù söï

suy nghó, can thieäp cuûa tö duy ôû ñaây.

Cö

106 Thuyeàn

1 Thieàn sö Thuyeàn Töû töùc Ñöùc Thaønh (theá heä thöù

Traàn

traàn

Töû

raø

ba doøng Thanh Nguyeân), sau khi ñöôïc taâm aán

Nhaân

laïc

cheøo

cuûa thaày, cuøng vôùi Voâ Trí vaø Ñaøm Thaïnh laøm

Toâng

ñaïo

baïn ñoàng ñaïo. Ñeán khi chia tay, oâng noùi vôùi hai

phuù

ngöôøi baïn veà chí höôùng cuûa mình chæ thích ngao

du sôn thuyû chöù khoâng coù sôû naêng gì. Roài ñeán

Hoa Ñình cheøo moät caùi thuyeàn con, tuyø duyeân

qua ngaøy. Ngöôøi ñôøi khoâng ai hieåu chí khi cao

thöôïng cuûa oâng, chæ goïi oâng laø Thuyeàn Töû hoaø

thöôïng. Veà sau oâng töï laät uùp thuyeàn maø cheát. YÙ

noùi söï giaûi thoaùt vöôït ra ngoaøi söï sinh töû.

Cö

107 Ñaïo Ngoâ

1 Thieàn sö Ñaïo Ngoâ töùc Voâ Trí (baïn ñoàng hoïc

Traàn

traàn

muùa roái

cuûa Ñöùc Thaønh) thöôøng hay baøy troø. Moãi luùc

Nhaân

laïc

leân ñaøn giaûng, ñaàu ñoäi muõ hoa sen, vai vaùc

Toâng

ñaïo

kieám, tay caàm hoát maø muùa. YÙ noùi theá söï giaûng

phuù

thuyeát nhö dieãn troø qua ngoân thuyeát maø phaûi

thöïc söï haønh trì ñôøi soáng höôùng noäi.

Cö

108 Roàng Yeån

1 Thieàn sö Vaên Yeån thöôøng baûo chuùng taêng “Buûa

Traàn

traàn

löôùi khaép trôøi ñaùnh roàng, buûa löôùi tô baét toâm vaø

laõo

nuoát

Nhaân

laïc

heán, ngöôi baûo ngao soø laïc vaøo choã naøo?” Laïi

caøn khoân

Toâng

ñaïo

baûo “Caây gaäy hoaù laøm con roàng, nuoát heát caøn

phuù

khoân thì sôn haø ñaïi ñòa coøn ñöôïc ôû ñaâu nöõa?”.

YÙ noùi con ngöôi thieáu tænh thöùc neân hay sôï haõi

nhöõng vieäc laøm vôùi taâm ham muoán chieám höõu

caùc vaät duïc cuûa ñôøi.

Cö

1 Thieàn sö Nghóa Toàn moät hoâm leân toaø thuyeát

Traàn

109 Raén oâng

traàn

phaùp noùi “ÔÛ nuùi Nam coù moät con raén muõi giaûi,

Nhaân

Toân

laïc

caùc ngöôi caàn coi chöøng”. Sö Tröôøng Khaùnh ra

Toâng

ngang theá

ñaïo

noùi “Ngaøy nay trong nhaø naøy coù moät taêng thaân

giôùi

phuù

maát maïng”. Sö Vaên Yeån lieàn laáy gaäy giô ra

tröôùc maët laøm ra veû sôï haõi. YÙ noùi con ngöôøi

thöôøng soáng trong voïng töôûng neân deã tin caùc söï

ñoàn ñaïi.

Cö

110 Caây baùch

1 Coù hai thuyeát. Theo Ñaøo Duy Anh giaûi thích

Traàn

traàn

laø loøng

theo ñieån coá hoaø Nhö Tònh hoïc ñaïo vôùi thieàn sö

Nhaân

laïc

Tuyeát Ñaäu, nhìn caây baùch ôû tröôùc saân maø giaùc

Toâng

ñaïo

ngoä. Nhöng ñieån naøy khoâng lieân heä ñeán hai chöõ

phuù

Thaùi baïch ôû caâu döôùi. Coøn Hoaøng Xuaân Haõn

giaûi thích theo ñieån coá thieàn sö Trieäu Chaâu traû

lôøi moät ñeä töû hoûi yù Toå Ñaït Ma töø phöông Taây

tôùi laø gì; caâu hoûi traû lôøi “Haït caây baùch ôû ngoaøi

saân”. Ñieån naøy thì thích hôïp vôùi maïch vaên baøi.

Thaùi baïch ôû ñaây laø teân moät ngoâi sao töôïng

tröng cho phöông Ñoâng. YÙ noùi ñaïo Thieàn caàn

truyeàn ñeán phöông Ñoâng.

Cö

111 Binh ñinh

1 Theo Ñaøo Duy Anh ñaây laø ñieån tích noùi veà

Traàn

traàn

thuoäc hoaû

thieàn sö Thieän Taøi töøng giöõ chöùc Bính Ñinh

Nhaân

laïc

Ñoàng Töû, coi vieäc ñeøn löûa, phaûi giöõ cho löûa

Toâng

ñaïo

khoûi taét. OÂng töøng 53 laàn ñi tìm thaày hoïc ñaïo,

phuù

sau nhôø Phaät Quan AÂm ñoä cho maø giaùc ngoä.

Cö

112 Traø Trieäu

1 Thieàn sö Trieäu Chaâu ñang tham thieàn vôùi thieàn

Traàn

traàn

laõo

sö Phoå Nguyeän ôû chuøa Nam Tuyeàn, moät ngaøy

Nhaân

laïc

kia ngaõ laên ra giöõa tuyeát maø keâu “Cöùu vôùi! Cöùu

Toâng

ñaïo

vôùi”. Moät thaày chaïy ñeán naèm beân caïnh. Sö

phuù

ñöùng daäy hoûi “Ñeán laâu chöa?” Ñaùp “Laâu roài”

Sö baûo “Uoáng cheø ñi!” Moät thaày taêng khaùc laïi

ñeán. Laïi hoûi “Ñeán laâu chöa?” Ñaùp “Chöa laâu”.

Sö laïi baûo “Uoáng cheø ñi!” YÙ noùi söï khaùt khao

hoïc ñaïo lyù Thieàn ñeå giaùc ngoä.

Cö

113 Baùnh

1 Thieàu Döông chæ thieàn sö Vaên Yeån; nhaø sö naøy

Traàn

traàn

Thieàu

thöôøng hoûi caùc ñeä töû “Minh Giaùo hoâm nay aên

Nhaân

laïc

Döông

ñöôïc maáy caùi baùnh?” Ñaùp ‘Naêm caùi”. Laïi hoûi

Toâng

ñaïo

“Loä truï hoâm nay aên ñöôïc maáy caùi baùnh?” Ñaùp

phuù

“Môøi hoaø thöôøng vaøo phoøng traø uoáng traø”. Sö

ñang aên côm, giô ñuõa leân noùi “Ta khoâng cung

döôõng Nam taêng maø chæ cung döôõng baéc taêng

thoâi”. YÙù noùi vieäc hoïc giaùo phaùp ñeå ngoä cuûa

chuùng sinh laø khoâng cuøng taän.

Cö

114 Gieo

boù

1 Thieàn sö Tuyeát Phong, töùc laø thieàn sö Nghóa

Traàn

traàn

cuûi

Toàn ñeán thaêm thieàn sö Ngoä Baûo ôû Ñoäng Sôn.

Nhaân

laïc

Ngoä Baûn baûo “vaøo cöûa phaûi coù lôøi noùi”. Tuyeát

Toâng

ñaïo

Phong ñaùp “Moã giaùp khoâng coù mieäng”. Ngoä

phuù

Baûn “Khoâng coù mieäng thì hoaøn con maét cho

ta”. Tuyeát Phong khoâng noùi gì, gieo moät boù cuûi

tröôùc maët sö. Sö noùi “Naëng nhieàu ít”. Ñaùp

“Ngöôøi caû thieân haï naâng khoâng noåi”.

Cö

115 Loäc

ñaøo

1 Noùi veà thieàn sö Linh Vaân, cao taêng ñôøi Ñöôøng,

Traàn

traàn

hoa

tu ôû nuùi Linh Vaân, Phuùc Chaâu, neân coù hieäu Linh

Nhaân

laïc

Vaân, coøn goïi Chí Caàn. Theo Nguõ Ñaêng hoäi

Toâng

ñaïo

nguyeân, luùc ñaàu theo hoïc vôùi Quy Sôn. Moät

phuù

hoâm, sö nhìn thaáy hoa ñaøo nôû, boãng nhieân giaùc

ngoä vaø laøm moät baøi keä. “Tam thaäp nieân lai taàm

kieám khaùch, Kyû hoài laïc dieäp höïu tröøu chi. Töï

toøng nhaát kieán ñaøo hoa haäu, Tröïc ñaùo nhö kim

caùnh baát nghi.” (Ba möôi naêm qua ta nhö ngöôøi

khaùch ñi tìm göôm, Ñaõ maáy phen hoaøi coâng laøm

ruïng laù lay caønh, Töø sau khi ñöôïc thaáy hoa ñaøo

nôû, Cho ñeán hoâm nay thöïc khoâng coøn chuùt nghi

ngôø gì nöõa.)

116 Nghe

1 Theo Töø ñieån Phaät hoïc Hueä Quang, ñieån naøy

tieáng truùc

xuaát xöù töø coâng aùn Höông Nghieâm kích truùc noùi

veà sö Höông Nghieâm nghe tieáng truùc voïng ra

khi oâng neùm hoøn ñaù vaøo thaân caây truùc maø ngoä

ñaïo. Caûnh Ñöùc Truyeàn ñaêng luïc 2 (Ñaïi 51, 283

haï) ghi “Ta khoâng hoûi ngöôøi veà hoïc giaûi vaø

nhöõng ñieàu ghi treân kinh ñieån saùch vôû bình sinh

ngöôøi ñaït ñöôïc maø Ta chæ hoûi “Khi cha meï chöa

sinh ra ngöôi, ngöôi haõy thöû noùi moät caâu xem?”.

Sö ñaùp laïi nhöng khoâng kheá hôïp, lieàn trôû veà tìm

khaép trong caùc kinh ñieån ngöõ cuù cuûa Phaät Toå,

nhöng moät lôøi giaûi thích coù theå ñoái ñaùp ñöôïc. Sö

lieàn ñeán thieàn sö Quy Sôn caàu chæ daïy, nhöng

thieàn sö Quy Sôn noùi raèng “Neáu ta noùi cho oâng

bieát, veà sau oâng ta seõ maéng ta; Vaû laïi, ta noùi laø

vieäc cuûa ta, khoâng coù lieân quan ñeán vieäc cuûa

oâng”. Do ñoù, sö ñoát heát saùch vôû, ngheïn ngaøo töø

bieät Toå Quy Sôn, ñeán Nam Döông, gaëp di tích

cuûa quoác sö cuûa Tueä Trung, lieàn döøng chaân laäp

am tranh aån tu. Moät hoâm ñang doïn coû trong nuùi,

sö neùm vieân gaïch ra xa chaïm vaøo buïi truùc phaùt

ra tieáng. Sö hoaùt nhieân ñaïi ngoä, lieàn trôû veà taém

röûa, ñoát höông töø xa, ñaûnh leã Toå Quy Sôn vaø

taùn thaùn “Hoaø thöôïng ñaïi bi, aân ñöùc lôùn hôn caû

cha meï, khi ñoù neáu ngaøi noùi ra thì laøm sao con

coù söï vieâc hoâm nay”.

BAÛNG THOÁNG KEÂ ÑIEÅN COÁ NHO GIA

SOÁ

TEÂN ÑIEÅN

SOÁ

TAÙC

NGUOÀN GOÁC

COÁ

LAÀN

PHAÅM

GIAÛ

Tieãn

1 Ngoïc quyønh, laø moät thöù ngoïc quyù, ngöôøi xöa

1 Ngoïc

Traàn

söù Baéc

duøng ñeå taëng nhau bieåu loä tình caûm thaân thieát.

quyønh

Thaùi

Tröông

Ñieån naøy xuaát xöù baøi Moäc Qua trong Kinh Thi.

(moät thöù

Toâng

Hieån

Taùc giaû Veä Phong coù vieát “Ñaàu ngaõ dó moäc ñaøo,

ngoïc quyù)

Khanh

Baùo chi dó quyønh dao.” (Taëng ta quaû moäc ñaøo,

Ta ñaùp laïi baèng ngoïc quyønh dao.). ÔÛ caâu thô

naøy coù leõ taùc giaû Traàn Thaùi Toâng muoán noùi

mình khoâng coù vaàn thô ñeå ñaùp laïi.

Tieãn

1 Saùch Gia ngöõ cheùp Khoång Töû sang ñaát Ñaøm,

2 Khuynh

Traàn

söù Baéc

gaëp Trình Töû ôû doïc ñöôøng, hai ngöôøi nghieâng

caùi

Thaùi

Tröông

loïng noùi chuyeän vôùi nhau suoát ngaøy. Nguyeân

(Nghieâng

Toâng

Hieån

nghóa “Khuynh caùi” chæ cuoäc gaëp maët treân

loïng)

Khanh

ñöôøng ñi, ôû ñaây taùc giaû duøng ñeå chæ vieäc gaëp

gôõ.

Thieàn

1 Boâi quyeân laø caùi cheùn, caùi moâi. Kinh Leã cheùp

3 Boâi quyeân

Traàn

Toâng

“Maãu moät nhi boâi quyeân baát naêng aåm yeân” (Meï

chi

moä

Thaùi

chæ

cheát, caùi cheùn caùi moâi khoâng nôõ uoáng). YÙ noùi

(Nieàm

Toâng

nam töï

ñeán caùi hieáu ñaïo cuûa Traàn Thaùi Toâng khi maát

nhôù meï)

meï.

Thieàn

1 Sang cöï laø veát thöông lôùn, xuaát xöù töø chöõ “Sang

Traàn

4 Sang

cöï

Toâng

cöï thoáng taâm” (Veát thöông ñau xoùt) trong Kinh

Thaùi

chi

taâm

chæ

Leã. YÙ taùc giaû ví noãi ñau xoùt maát cha nhö moät

Toâng

(Loøng

nam töï

veát thöông lôùn

thong cha)

Kim

5 Teà

Loã

1 Taùc giaû laáy yù töø caâu “Teà nhaát bieán chí ö Loã, Loã

Traàn

cöông

nhaát bieán chí ö ñaïo.” (Nöôùc Teà moät laàn thay ñoåi

nhaát

chi

Thaùi

thì ñeán ñöôïc nhö nöôùc Loã, Nöôùc Loã moät laàn thay

tam

bieán

(Loã

Toâng

muoäi

ñoåi thì ñeán ñöôïc ñaïo.) trong Luaän ngöõ, thieân

Teà

thay

kinh

Öng daõ.

ñoåi)

Phoå

Traàn

1 Theo saùch Maïnh Töû (Maïnh Töû, chuû tröông

6 Ly Laâu, Sö Khoaùng

thuyeát

Thaùi

troïng nhaân nghóa, gheùt coâng lôïi ñeà xöôùng

(Teân Ngöôøi

Töù sôn

Toâng

thuyeát con ngöôøi voán baûn tính thieän. OÂng laø hoïc

coù bieät taøi

troø cuûa Khoång Töû, soáng vaøo thôøi Chieán quoác).

noåi tieáng).

Ly Laâu cuõng coøn goïi laø Ly Chu, ngöôøi thôøi vua

Hoaøng Ñeá, coù con maét raát saùng, nhìn xa ngoaøi

traêm böôùc maø thaáy töøng maûy loâng. Sö Khoaùng

laø moät nhaïc sö ñôøi Taán thôøi Xuaân Thu, teân chöõ

laø Töû Daõ, coù theå nghe tieáng nhaïc maø bieát ñöôïc

caùt hung. YÙ noùi duø taøi gioûi ñeán ñaâu cuõng bò giaø

nua, voâ thöôøng bieán hoaïi.

Phoå

1 Ñieån naøy laáy yù töø moät meänh ñeà trong Luaän ngöõ,

Traàn

7 Thaäp thaát chi thöôïng

aáp,

khuyeán

thieân Coâng Daõ Traøng “Thaäp thaát chi aáp, thöôïng

Thaùi

höõu trung tín

phaùt

höõu trung tín” (Trong aáp möôøi noùc, coøn coù

Toâng

(Trong

aáp

Boà ñeà

ngöôøi trung tín) nhö Khaâu (Khoång Töû) naøy vaäy.

möôøi

noùc,

coøn coù ngöôøi

taâm vaên

trung tín)

Toaï

Traàn

1 Laø hoïc troø gioûi cuûa Khoång Töû, cuõng goïi laø

8 Nhan Hoài

Thieàn

Thaùi

Nhan Uyeân. Xuaát thaân con nhaø ngheøo, soáng raát

(Hoïc Troø

luaän

Toâng

thanh baïch nhöng vaãn vui vôùi ñaïo, Nhan Hoài

Khoång

ñöôïc Khoång Töû yeâu meán, thöôøng khen laø gaàn

Töû, coøn coù

ñaït chöõ Nhaân. Tröôùc Khoång Töû, Nhan Hoài

teân

laø

khoâng baøy toû yù kieán cuûa mình, nhöng oâng raát

Nhan

lónh hoäi yù kieán cuûa thaày. Nhan Hoài toaï vong, yù

Uyeån)

noùi Nhan Hoài ngoài ngay ngaén, taâm vaúng laëng,

queân caû vaät caû mình, vöôït caû töôùng sai bieät, taâm

caûnh dung thoâng voâ ngaïi. Thô Baïch Cö Dò vieát

“Haønh Thieàn döõ toaï vong, ñoàng quy voâ dò loä” .

Tröõ

1 Theo Kinh Thi, thieân Chu nam, baøi Nhöõ phaàn,

Tueä

9 Trinh

vó

Trung

Töø

coù caâu “Phöôøng ngö trinh vó, vöông thaát nhö

ngö

Vuõ

töï

huyû” (Caù meø ñoû ñuoâi, vieäc nhaø vua nhö löûa).

moân

baát

caûnh

Coøn Vuõ Moân töùc Long Moân, laø moät nôi raát

dò

(Caù

vaên

hieåm trôû. Theo Tam Taàn kyù thì caùc loaøi caù con

ñuoâi

ñoû

naøo vöôït qua ñöôïc nôi ñaây ñeàu hoaù roàng. ÔÛ

Vuõ moân

ñaây, yù taùc giaû muoán noùi Xöû só (haïc) thì coù

khoâng deã

nhieàu, nhöng vöôït qua ñöôïc khoù khaên trong luùc

coù)

tu haønh thì ít, cuõng nhö loaøi caù vöôït qua Vuõ

moân vaäy.

Taùn

1 Baøi naøy Traàn Nhaân Toâng laáy yù töø trong saùch

Traàn

10 Chieâm chi

Tueä

Luaän ngöõ, thieân Töû Haõn, laø lôøi Khoång Töû ca

Nhaân

taïi

tieàn

Trung

ngôïi caùi “ñaïo”. Nguyeân vaên nhö sau “Ngöôõng

Toâng

(Nhìn

laïi

Thöôïng

chi di cao, Toaøn chi di kieân, Chieâm chi taïi tieàn,

thaáy phía

só

Hoát yeân taïi haäu” (Nhìn leân caøng thaáy caøng cao,

tröôùc

duøi vaøo caøng thaáy caøng cöùng. Boãng nhieân vöøa ôû

phía tröôùc, nhìn laïi ñaõ thaáy ôû phía sau).

BAÛNG THOÁNG KEÂ ÑIEÅN COÁ LAÕO TRANG

SOÁ

TEÂN ÑIEÅN

SOÁ

TAÙC

NGUOÀN GOÁC

COÁ

LAÀN

PHAÅM

GIAÛ

Kim

1 Ñieån ôû saùch Trang Töû, thieân Taéc döông, nöôùc

1 Man Xuùc

Traàn

cöông

Man vaø nöôùc Xuùc laø hai nöôùc nhoû, ôû treân hai

chi

töông

Thaùi

tam

söøng con oác seân. Vaäy maø hai beân cöù ñaùnh nhau

trì

(Man

Toâng

muoäi

maõi ñeå tranh giaønh ñaát.

Xuùc tranh

kinh

giaønh)

Phoå

2 Thaùc

1 Dòch chöõ Thaùc thöôïc: caùi oáng beã cuûa thôï reøn.

Traàn

thuyeát

thöôïc (Loø

Saùch Laõo Töû, chöông 5 coù caâu “Thieân ñòa chi

Thaùi

Töù sôn

gian kyø do thaùc thöôïc hoà?” (Giöõa khoaûng trôøi vaø

beå)

Toâng

ñaát, coù leõ nhö loø beã chaêng? ÔÛ ñaây, taùc giaû möôïn

hình töôïng naøy ñeå noùi söï nhaøo naën cuûa trôøi vaø

ñaát.

Phoå

1 YÙ noùi nhöõng ñieàu lôïi nhoû moïn. Ñaêng ñaàu, ñaàu

3 Ñaêng ñaàu

Traàn

thuyeát

con nhaëng, trong moät töø cuûa Toâ Thöùc coù caâu

giaùc

Thaùi

saéc

“Ñaêng ñaàu vi lôïi, nghóa laø ñieàu lôïi nhoû nhö ñaàu

(Söøng seân

Toâng

thaân

con nhaëng, Oa giaùc söøng con oác seân”. Ñieån naøy

ñaàu

ôû saùch Trang Töû.

nhaëng)

Phoå

1 Ñieån naøy laáy töø lôøi cuûa Laõo Töû trong saùch Laõo

Traàn

4 Ngoâ sôû dó höõu ñaïi hoaïn

khuyeán

Töû, chöông 13, Ñaïo ñöùc kinh. Laõo Töû, nhaø trieát

Thaùi

giaû, vò ngoâ

phaùt Boà

hoïc bieän chöùng vó ñaïi cuûa Trung Hoa, oâng soáng

Toâng

höõu thaân (Ta

ñeà taâm

vaøo theá kyû thöù VI tröôùc Coâng nguyeân.

sôû höõu coù

vaên

ñieàu lo lôùn laø

vì ta coù caùi

thaân)

Toaï

5 Töû Cô aån

1 Saùch Trang Töû, Teà Vaät luaän cheùp “Nam Quaùch

Traàn

Thieàn

Töû Cô, töïa gheá maø ngoài, ngöûa maët leân trôøi xem

kyû (Töû Cô

Thaùi

luaän

hôi thôû (aån kyû nhi toaï, ngöôõng thieân nhi hö.).

döïa gheá)

Toâng

Nieâm

1 Ñieån naøy xuaát xöù töø saùch Trang Töû, thieân Tieâu

6 Baèng

Traàn

tuïng

Dao Du. Nguyeân vaên “Baèng chi tæ ö Nam minh

ñoaøn nhaát

Thaùi

keä

daõ, thuyû kích tam thieân lyù, ñoaøn phuø dao nhi

phaán ñaùo

Toâng

thöôùng giaû, cöûu vain lyù.” (Chim baèng rôøi khoûi

Nam minh

beå Nam, ñaäp caùnh xuoáng nöôùc ba nghìn daëm roài

(Chim

nöông theo gioù xoaùy maø leân cao chin vaïn daëm.).

baèng

voã

Ñieån coá naøy thöôøng duøng ñeån taû söï bay cao, ñi

caùnh vöôït

xa, cuõng ñeå ví vôùi chí khí cao sieâu, bay boång.

muoân

truøng)

Baùn

Traàn

7 Thieân

laïi

1 Xuaát xöù töø saùch Trang Töû, thieân Teà vaät luaän.

daï

Thaùi

(Saùo trôøi)

Thieân laïi (Saùo trôøi) laø nhöõng aâm höôûng cuûa töï

chuùc

Toâng

nhieân nhö tieáng gioù thoåi vaøo hang ñoäng, tieáng

höông

reo cuûa caây…

Khaûi

Traàn

3 Ñieån naøy xuaát xöù töø saùch Trang Töû, thieân Teà vaät

8 Hoà

ñieäp

baïch,

Thaùi

luaän, Trang Töû noùi mình naèm mô thaáy hoaù ra

moäng

Thöû

Toâng

moät con böôùm bay nhôûn nhô, nhöng khi tænh

(Giaác

thôøi voâ

daäy trong loøng sinh ra phaân vaân, khoâng hieåu

moäng hoà

thöôøng

Trang Chu naèm mô hoaù ra böôùm hay con böôùm

ñieäp)

keä vaø

hoaù ra Trang Chu. Caâu chuyeän nguï yù noùi söï hö

Khaûi

aûo cuûa theá gian. Sau ngöôøi ñôøi thöôøng duøng

baïch.

giaác böôùm ñeå chæ giaác moäng.

Ñieäu

1 Saùch Trang Töû, thieân Chí nhaïc ghi “Saùt kyø thuyû

9 Nhaát khuùc

Tueä

Trung

Tieân

nhi baûn voâ sinh, phi ñoà voâ sinh daõ nhi baûn voâ

voâ

sinh

sö

hình” (Xeùt khôûi ñaàu thì goác laø voâ sinh, chaúng

(Khuùc haùt

phaûi chæ laø voâ sinh thoâi maø voán voâ hình). Phaät

voâ sinh)

giaùo cuõng duøng voâ sinh khuùc ñeå chæ con ñöôøng

giaùc ngoä, chaân lyù voán khoâng sinh khoâng dieät.

Phoùng

10 Tieâu Dao

1 Tieâu Dao laø moät thuaät ngöõ baét nguoàn töø Tieâu

Tueä

Trung

cuoàng

thang

dao du cuûa Trang Töû, chæ con ngöôøi vöôn mình

ngaâm

(Thang

ra giöõa vuõ truï, rong chôi nhaøn haï, moïi quan

Tieâu Dao)

nieäm veà thôøi gian vaø khoâng gian ñeàu trôû neân

töông ñoái. Cuõng nhö treân, Tueä Trung ñaõ duøng

khaùi nieäm “tieâu dao” vôùi thuû phaùp vaät hoaù, nhö

moät thöù nöôùc giuùp con ngöôøi giaûi thoaùt traàn tuïc.

ÑIEÅN COÁ TÖØ CAÙC NGUOÀN TÖ LIEÄU KHAÙC

TAÙC

SOÁ

TEÂN ÑIEÅN

SOÁ

NGUOÀN GOÁC

PHAÅM

GIAÛ

COÁ

LAÀN

Tieãn

1 Xuaát xöù trong moät baøi thô nhôù Lyù Baïch, Ñoã Phuû

1 OÁc

long

Traàn

söù Baéc

vieát “Laïc nguyeät maõn oác löông, Do nghi chieáu

Thaùi

laïc nguyeät

Tröông

nhan saéc” (Traêng saùng nay röôøng nhaø, Nhöõng

Toâng

(AÙnh

Hieån

töôûng roïi saùng dung nhan). Thaùi Toâng möôïn yù

traêng

loït

Khanh

ñoù ñeå bieåu thò tình caûm meán khaùch cuûa mình.).

qua röôøng

nhaø)

Kim

2 Baùo vaên

1 YÙ noùi kieán thöùc haïn heïp, loâng con baùo nhieàu

Traàn

cöông

(Kieán thöùc

maøu, mình chæ bieát ñöôïc nhö nöôùc Ñieån Khuy

Thaùi

tam

heïp hoøi)

baùo nhaát ban trong saùch Taán thö: “Quaûn trung

Toâng

muoäi

khuy baùo thôøi kieán nhaát ban.” (Nhìn con baùo qua

kinh

caùi oáng, thöôøng chæ thaáy moät neùt vaèn).

töï

1 Vöôïn ñaøn giaän ngoác: laáy yù töø ñieån Thö coâng

3 Khai

thö

Traàn

Kim Cöông

nöôùc Toáng nuoâi vöôïn, buoåi saùng cho aên boán

chuùng noä

Thaùi

tam

phaàn, chieàu ba phaàn thì chuùng giaän döõ, la heùt,

tam (Vöôïn

Toâng

muoäi

nhöng khi ñoåi laïi saùng ba chieàu boán thì chuùng laïi

ñaøn giaän

kinh

vui möøng.

ngoác)

töï

Phoå

1 Thô Ñoã Phuû coù caâu: “Buùt traän ñoäc taûo thieân nhaân

4 Vaên

buùt

Traàn

thuyeát

quaân” (Moät traän buùt queùt saïch ñoäi quaân ngaøn

taûo

thieân

Thaùi

Töù

ngöôøi lính). Caâu naøy yù noùi ngöôøi coù taøi vaên

quaân

chi

Toâng

sôn

chöông, kieán thöùc uyeân baùc. Vaên chöông cuûa

traän

(Buùt

ngöôøi taøi naøy coù aûnh höôûng lôùn ñeán nhieàu ngöôøi.

vaên queùt

traän nghìn

quaân)

Phoå

5 Khoa tròch

1 Saùch Taán thö cheùp Phan Nhaïc luùc treû laø moät

Traàn

thuyeát

quaû chi tö

ngöôøi coù taøi, thöôøng oâm ñaøn ñi treân ñöôøng Laïc

Thaùi

Töù

Toâng

(Phong tö

Döông. Nhöõng ngöôøi con gaùi gaëp chaøng lieàn

sôn

neùm quaû)

naém tay nhau thaønh voøng vaây roài neùm quaû vaøo

ñaåy xe. Veà sau ngöôøi ta hay duøng ñieån neùm quaû

ñeå chæ ngöôøi ñeïp trai.

Phoå

1 Thô Lyù Dieân Nieân ñôøi Haùn coù baøi ca, trong caâu

6 Khuynh

Traàn

thuyeát

“Nhaát coá khuynh nhaân thaønh, taùi coá khuynh nhaân

quoác

Thaùi

Töù

quoác” (Moät laàn ngoaûnh nhìn laøm nghieâng thaønh

nghieâng

Toâng

sôn

ngöôøi, hai laàn ngoaûnh nhìn laøm nghieâng nöôùc

thaønh

ngöôøi.).

(Khuynh

nöôùc

ñoå

thaønh)

Phoå

7 Laõ Voïng

1 Ngöôøi ñôøi Chu (Trung Hoa) taùm möôi tuoåi môùi

Traàn

thuyeát

(Ngöôøi

ra giuùp vua Vaên Vöông. Noùi ñeán Laõ Voïng laø noùi

Thaùi

Töù

ñôøi Chu)

ñeán tuoåi giaø.

Toâng

sôn

Phoå

1 Moät thaày thuoác gioûi thôøi Chieán quoác teân laø Taàn

8 Bieån

Traàn

thuyeát

Vieät Nhaân. Töông truyeàn oâng hoïc ñöôïc phöông

Thöôùc –

Thaùi

Töù

thuoác bí truyeàn cuûa Tröôøng Tan Quaân vaø trôû neân

Lö Nhaân

Toâng

sôn

noåi tieáng. Lö Nhaân töùc Bieån Thöôùc. Vì Bieån

(Thaày

Thöôùc ôû ñaát Lö neân ngöôøi ta goïi oâng laø Lö Y, Lö

thuoác gioûi

Nhaân. Veà sau caùc teân Lö Nhaân, Bieån Thöôùc

thôøi Chieán

duøng ñeå chæ chung nhöõng thaày thuoác gioûi.

Quoác)

Phoå

9 Ñaêng ñaàu

1 Ñieån naøy ruùt ra töø saùch Trang Töû. Ñaêng ñaàu: ñaàu

Traàn

thuyeát

giaùc

con nhaëng, trong moät baøi töø cuûa Toâ Thöùc coù caâu

Thaùi

saéc

(Söøng seân

“Ñaêng ñaàu vi lôïi”; nghóa laø ñieàu lôïi nhoû nhö ñaàu

Toâng

thaân

ñaàu

con nhaëng; oa giaùc: söøng con oác seân. YÙ noùi

nhaëng)

nhöõng ñieàu lôïi nhoû moïn, con ngöôøi neân gaït boû.

Phoå

1 Toâ Hoïc só chính laø Toâ Thöùc, moät trong taùm ñaïi

10 Toâ hoïc só

Traàn

khuyeán

gia ñôøi Ñöôøng Toáng, laø moät nhaø nho nhöng

thöôøng

Thaùi

Boà ñeà

thöôøng giao du vôùi thieàn sö Lieãu Nguyeân. Moät

thaân Phaät

Toâng

taâm

hoâm Toâ Thöùc böôùc xuoáng nhaø, Lieãu Nguyeân

AÁn

(Toâ

vaên

Hoïc só keát

hoûi: “ÔÛ ñaây khoâng coù choã ngoài”. Toâ Thöùc ñaùp

thaân Phaät

“Möôïn caùi töù ñaïi cuûa oâng ñeå ngoài”. Nguyeân noùi

“Laõo taêng coù moät caâu hoûi, traû lôøi ñöôïc thì ngoài,

AÁn)

khoâng traû lôøi ñöôïc thì thì phaûi ñeå ñaïi ngoïc ñaây

maø ñi”. Caâu hoûi nhö sau: Laõo taêng voán laø töù ñaïi.

Nhöng töù ñaïi voán laø khoâng, nguõ uaån chaúng coù,

theá thì ngoài ôû ñaâu? Toâ Thöùc nín laëng, lieàn sai

ngöôøi côûi ñaïi ngoïc ñeå leân aùn roài trao Thöùc chieác

aùo vaù cuûa nhaø sö.

Phoå

1 Moät nhaø vaên lôùn ñôøi Ñöôøng, cuõng ñöôïc ñöông

11 Haøn Vaên

Traàn

khuyeán

thôøi lieät vaøo taùm ñaïi gia ñôøi Ñöôøng Toáng. Thôøi

Coâng

Thaùi

phaùt

Ñöôøng Hieán Toâng coù chuyeän röôùc xöông Phaät

(Nhaø vaên

Toâng

Boà ñeà

vaøo thôø ôû caùc chuøa trong caám noäi. Vöông, coâng

Haøn Duõ )

taâm

só, daân ñeán chieâm ngöôõng boá thí raát ñoâng ñuùc.

vaên

Haøn Duõ luùc ñoù laøm Thò lang boä Hình can giaùn

raát gay gaét, oâng ñaõ vieát baøi Nguyeân ñaïo ñeå baøi

xích ñaïo Phaät. Vua giaän, xöû toäi, Haøn Duõ, nhôø

Buøi Ñoä xin cho, neân chæ bò bieám ra Trieàu Chaâu.

ÔÛ ñaây khoâng coù baïn, Haøn Duõ ba laàn vieát thö môøi

nhaø sö Ñaïi Ñieân nhöng Ñieân khoâng ñeán. Sau

Haøn Duõ phaûi thaân haønh ñeán nhaø, hoûi han baøn

baïc. Nhieàu laàn oâng khen Ñaïi Ñieân thoâng minh,

hieåu ñaïo lyù.

Giôùi

Traàn

1 Xuaát xöù töø caâu noùi cuûa Traàn Thöïc laøm chöùc

12 Löông

saùt

Thaùi

tröôûng vuøng Thaùi Khaâu ñôøi Haäu Haùn (Trung

thöôïng

sinh

Toâng

Hoa). Moät ñeâm oâng thaáy keû troäm treøo vaøo nhaø

quaân

töû

vaên

nhöng coøn naáp treân xaø. OÂng lieàn goïi con chaùu

(Chæ

cho

ñeán, nghieâm saéc maët raên baûo raèng: Ngöôøi ta

keû troäm)

khoâng theå khoâng coá gaéng. Nhöõng ngöôøi khoâng

toát chöa haún baûn chaát voán aùc, chæ vì laøm nhieàu

laàn quen ñi maø thaønh tính neân ñeán noãi nhö vaäy.

Baäc quaân töû ngoài treân xaø nhaø kia laø ngöôøi nhö

vaäy. Keû troäm nghe thaáy sôï haõi voäi xuoáng taï loãi.

Giôùi

Traàn

1 Dòch yù chöõ Sôû yeâu, Veä maán. Sôû yeâu: löng ngöôøi

13 Sôû

yeâu

saéc

Thaùi

con gaùi nöôùc Sôû. Ngaøy xöa vua nöôùc Sôû thích

Veä maán

vaên

Toâng

löng thon, vì theá trieàu thaàn vaø caùc cung nöõ ñeàu

(Chæ

cho

nhòn aên cho löng thon nhoû. Saùch Haøn Phi Töû

ngöôøi con

thieân Nhò Bính coù cheùp: Sôû Linh Vöông thích

gaùi

ñeïp

löng thon neân nöôùc Sôû nhieàu ngöôøi cheát ñoùi. Veä

nöôùc Sôû)

maán: toùc ngöôøi con gaùi nöôùc Veä. Thôøi Xuaân thu

Chieán quoác, nöôùc Veä coù nhieàu con gaùi ñeïp. Do

ñoù sau naøy ngöôøi ta thöôøng duøng hai chöõ Sôû yeâu,

Veä maán ñeå chæ ngöôøi con gaùi ñeïp.

Giôùi

Traàn

1 Dòch yù chöõ Yeán saéc, Trieäu nhan. Trieäu Phi Yeán,

14 Yeán

saéc

Thaùi

töø nhoû ñaõ gioûi ca muùa. Haùn Thaønh Ñeá ñi vi haønh

Trieäu

vaên

Toâng

gaëp naøng, öa thích ñem veà cung. Töø ñaáy naøng raát

nhan (Maët

ñöôïc suûng aùi, ñöôïc laäp laøm hoaøng haäu. Hôn

hoa

möôøi naêm sau Thaønh Ñeá cheát, Bình Ñeá pheá laøm

phaán)

thöù nhaân. Vaên hoïc phöông Ñoâng vaãn duøng Trieäu

Phi Yeán töôïng tröng cho phaùi ñeïp.

Giôùi

15 Toâ

Ñaøi

1 Ñaøi Coâ Toâ treân nuùi Coâ Toâ, nôi ñaây Ngoâ Phuø Sai

Traàn

saéc

(Nuùi Coâ

vì say ñaém Taây Thi maø bò Vieät Vöông Caâu Tieãn

Thaùi

vaên

Toâ)

dieät.

Toâng

Giôùi

Traàn

16 Chaân

1 Coù leõ laø Höùa Chaân Quaân. OÂng teân laø Toán, töï laø

saéc

Thaùi

Quaân

Kính Chi, hoïc tieân vôùi Ngoâ Maõnh, ñoã hieáu lieâm,

vaên

Toâng

(Höùa

ñöôïc trao chöùc Tinh döông leänh ôû ñaát Thuïc. Vaøo

Chaân

ñôøi Taán Vuõ Ñeá oâng boû quan veà Taây Sôn, Hoàng

Quaân)

Chaâu. Veà sau, theo truyeàn thuyeát, caû nhaø ñöôïc

leân Trôøi. Ngöôøi ñöông thôøi cuõng goïi oâng laø Höùa

Tinh Döông.

Giôùi

17 Ñaïi Vuõ

1 Vua ñaàu nhaø Haï, ñöôïc Thuaán nhöôøng ngoâi. Theo

Traàn

töûu

(Vua ñaàu

truyeàn thuyeát Trung Hoa, oâng laø ngöôøi coù coâng

Thaùi

vaên

nhaø Haï)

trò thuyû thôøi coå ñaïi, cuõng laø moät oâng vua ñöôïc

Toâng

coi laø hình aûnh maãu möïc cuûa cheá ñoä phong kieán

phöông Ñoâng.

Giôùi

Traàn

1 Vua thöù ba nhaø Haï (2188 – 2159 tröôùc CN),

18 Thaùi

töûu

Thaùi

chaùu vua Vuõ. Thaùi Khang ham meâ röôïu cheø saên

Khang

vaên

Toâng

baén, veà sau bò vua nöôùc Höõu cuøng cöôùp ngoâi.

(Vua

thöù

Khi Thaùi Khang maát nöôùc anh em oâng coù laøm

nhaø

baøi Nguõ töû chi ca oaùn oâng. Ñoaøn Ngoïc Taøi thì

Haï)

cho raèng Nguõ töû khoâng phaûi laø naêm ngöôøi maø laø

ngöôøi em thöù naêm cuûa Thaùi Khang.

Nieâm

Traàn

1 Moät loaïi göôm quyù. Huyeàn thoaïi keå veà thanh

19 Thaùi

tuïng

Thaùi

göôm naøy nhö sau: Loâi Hoaùn laøm chöùc leänh ôû

kieám

keä

Toâng

Thaønh Phong Huyeän Döï Chöông, thöôøng thaáy

(Kieám

luoàng khí maøu tía ôû khoaûng giöõa sao ngöu sao

baùu)

ñaåu. OÂng cho ñoù laø khí cuûa thanh kieám quyù boác

leân. Sau oâng ñaøo neàn nhaø nguïc, quaû ñöôïc moät

chieác hoäp ñöïng hai thanh kieám, moät thanh khaéc

teân Long tuyeàn moät thanh khaéc teân Thaùi A. Sau

Thaùi A thöôøng ñeå chæ loaïi kieám quyù.

Sô

20 Long chuùc

1 ÔÛ ñaây chæ maët trôøi. Chöõ naøy ñaõ thaáy duøng trong

Traàn

nhaät

(Ñuoác

baøi Phuø Dung phuù cuûa Taøo Thöïc: “Hoãn hoãn hoa

Thaùi

chuùc

roàng)

Toâng

hoa, laïn nhöôïc long chuùc.” (Xen laãn, röïc rôõ, xaùn

höông

laïn nhö ñuoác roàng.).

Saùm

1 Teân moät khuùc ñaøn hay thôøi coå Trung Hoa. Theo

Traàn

hoái

21 Long ngaâm khuùc (Khuùc

Trònh Thuaät Toå truyeän trong Baéc Teà thö thì Toå

Thaùi

nhó

long ngaâm)

Thuaät gioûi ñaøn, töï cheá ra möôøi baøi long ngaâm

Toâng

(long ngaâm thaäp loäng).

caên toäi

22 Töû quy ñeà 2 Töû quy töùc chim cuoác, coøn coù teân laø ñoã vuõ, ñoã Khaûi Traàn

baïch

Thaùi

thieát

(Töû

quyeân. Töông truyeàn ñaây laø vua nöôùc Thuïc; bò

vaø

Toâng

quy

maát nöôùc, hoàn hoaù laøm chim, vì nhôù nöôùc neân

Thöû

dieát)

suoát muøa heø cöù keâu quoác quoác. Ñieån naøy noùi veà

thôøi

taám loøng yeâu nöôùc thöông daân cuûa vua nöôùc

voâ

Thuïc.

thöôøng

keä

Thöû

1 Cuõng goïi laø giaác moäng Nam Kha, xuaát xöù töø

23 Hoeø trung

Traàn

thôøi

Nam Kha kyù cuûa Lyù Coâng Taù ñôøi Ñöôøng. Baøi kyù

nghò

Thaùi

voâ

keå truyeän Thuaàn Vu Phaàn nguû tröa döôùi goác caây

(Kieán

Toâng

thöôøng

caùnh hoeø)

hoeø, boãng naèm mô thaáy mình ñeán nöôùc Ñaïi Hoeø

keä

An laøm Thaùi thuù quaän Nam Kha 20 naêm, ñöôïc

vua nöôùc Ñaïi Hoeø gaû Coâng chuùa cho vaø sinh

ñöôïc naêm con trai, hai con gaùi, cöïc kyø vinh hieån.

Sau phaàn ñaùnh giaëc bò thua, Coâng chuùa cheát, vua

nöôùc Ñaïi Hoeø ñuoåi veà queâ, Phaàn chôït tænh daäy

thaáy mình naèm döôùi goác caây hoeø, treân caønh hoeø

phía Nam, coù moät toå kieán. Ñaïi yù caâu chuyeän noùi

cuoäc ñôøi chæ laø giaác moäng hö aûo vaø ngaén nguûi.

Khaûi

1 ÔÛ phía Nam huyeän Giang Ninh tænh Giang Toâ

Traàn

24 Phöôïng

baïch

Trung Hoa. Lyù Baïch coù baøi thô Phöôïng Hoaøng

Thaùi

Hoaøng ñaøi

ñaøi, trong ñoù coù hai caâu: “Phöôïng Hoaøng ñaøi

Toâng

(Ñaøi

thöôïng phöôïng hoaøng du, Phöôïng khöù ñaøi khoâng

Phöôïng

gian töï löu” (Treân ñaøi Phöôïng Hoaøng chim

Hoaøng)

Phöôïng Hoaøng nhôûn nhô. Phöôïng Hoaøng bay ñi,

ñaøi boû troáng, doøng soâng cöù troâi.) Ñoã Phuû cuõng coù

thô veà Phöôïng Hoaøng ñaøi nhöng ñòa ñieåm naøy ôû

huyeän Ñoàng Coác thuoäc tænh Cam Tuùc.

Thöû

25 Kim

oâ

1 Dòch chöõ “kim oâ”. Truyeàn thuyeát xöa cho raèng

Traàn

thôøi

(quaï

trong maët trôøi coù con quaï ba chaân. Thô cuûa Haøn

Thaùi

voâ

vaøng)

Duõ coù caâu “Kim oâ haûi ñeå sô phi lai” (Con quaï

Toâng

thöôøng

vaøng töø ñaùy beå môùi bay ñeán.).

keä

Haäu

1 Töùc töôùc ñaàu höông, moät loaïi höông quyù cuûa

26 Töôùc ñaàu

Traàn

daï

nöôùc Ngoâ. Trong Tam quoác chí, phaàn Ngoâ chuùa

Thaùi

höông

chuùc

Toâng

(Höông

Quyeàn truyeän chuù coù ghi: Nguî Vaên Ñeá sai söù

höông

ñeán xin töôùc ñaàu höông.

quyù

cuûa

nöôùc Ngoâ)

Chí

1 Theo Nhó Nhaõ Döïc, caù maêng tröôùc khi vöôn

Tueä

27 Ngö

ñaïo

mình nhaûy leân caønh truùc thì mieäng ngaäm vaøo laù

Trung

thöôùng

voâ

truùc ñeå laáy ñaø maø quaêng mình leân cao. Mai

truùc

can

nan

Thaùnh Du phuïng chieáu tu chænh Ñöôøng thö; phu

(Caù nhaûy

nhaân cuûa oâng noùi: “Toâi xem böôùc ñöôøng laø ngoïn

leân ngoïn

truùc roài laïi rôi xuoáng nöôùc maø thoâi.”.

truùc)

Chieáu

Tueä

1 Theo Hoaéc Quang truyeän trong Haùn thö thì coù

28 Tieâu ñaàu

thaân

Trung

moät ngöôøi khaùch ñeán thaêm moät vò chuû nhaân,

laïn ngaïch

thaáy beáp oâng ta laøm oáng khoùi thaúng, beân caïnh

(Chaùy ñaàu

laïi ñeå cuûi khoâ. Ngöôøi khaùch beøn nhaéc chuû nhaân

boûng traùn)

söûa oáng khoùi cong laïi, vaø dôøi cuûi ñi nôi khaùc,

neáu khoâng seõ bò hoaû hoaïn. Chuû nhaân khoâng

nghe. Chaúng bao laâu nhaø bò chaùy, haøng xoùm ñeán

cöùu, may maø daäp taét ñöôïc. Chuû nhaân beøn gieát

traâu, ñaët môøi baø con haøng xoùm, ai “chaùy ñaàu

boûng traùn” thì ñöôïc ngoài treân, rieâng ngöôøi ñaõ

nhaéc mình neân laøm oáng khoùi cong vaø dôøi cuûi ñi

nôi khaùc thì khoâng ñöôïc ñaû ñoäng tôùi.

Theá

29 Phuø Vaân

1 Nguyeân vaên laø “y caåu phuø vaân”, baét nguoàn töø

Tueä

thaùi

(Maây noåi)

caâu thô Ñoã Phuû: “Thieân thöôïng phuø vaân nhö baïch

Trung

hö

y, Tu tö bieán huyeãn vi thöông caåu” (Maây noåi treân

huyeãn

trôøi nhö aùo traéng, phuùt choác bieán aûo thaønh choù

xanh). YÙ noùi cuoäc ñôøi ñoåi thay nhö chôùp maét.

30 Vöông,Taï

1 Hai nhaø quyù toäc ñôøi Taán, phong löu phuù quyù Theá Tueä

thaùi

khoâng ai saùnh kòp. Sau con chaùu rôi vaøo ngheøo

Trung

hö

khoå. Thô Ñöôøng ñöôïc söû duïng caâu chuyeän naøy

huyeãn

thaønh moät ñieån coá: “Cöïu thôøi Vöông, Taï ñöôøng

tieàn yeán, Phi nhaäp taàm thöôøng baùch tinh gia”

(Ñaøn chim eùn tröôùc laàu hoï Vöông, hoï Taï thôøi

tröôùc, nay bay vaøo ñaäu ôû nhaø traêm hoï taàm

thöôøng.)

Tröøu

1 Theo Lö Sôn kyù cuûa Chu Tuïc Chi thì sö Vieãn sai

Tueä

31 Lieân

xaõ

traàn

Uyeân Minh ñi vaøo Lieân Xaõ, oâng chau maøy maø

Trung

taùn

ngaâm

ñi. YÙ noùi con ngöôøi phaûi tuaân theo soá phaän cuûa

(Lieân xaõ

mình.

chu maøy)

Tröøu

1 Söû kyù cheùp khi Bình Nguyeân Quaân ñôøi Chieán

Tueä

32 Hoàng

loâ

traàn

quoác ñi sang nöôùc Sôû, moät thöïc khaùch laø Mao

Trung

baát chuù heà

ngaâm

Toaïi xin ñi theo. Bình beøn baûo raèng “Ngöôøi hieàn

nang chuyø

só trong ñôøi cuõng nhö chieác duøi ôû trong tuùi, muõi

(Chieác

loø

noù taát phaûi thoø ra ngoaøi”. YÙ muoán noùi ngöôøi coù

lôùn khoâng

thöïc taøi thì caùi taøi tröôùc sau theá naøo cuõng phaùt loä

ñuùc muõi

ra, daàu chöa ñaéc duïng.

duøi

trong

tuùi)

Tröõ

Tueä

33 Ñan ñính

1 Theo Thanh Dò luïc cuûa Ñaøo Coác thì Vuõ Toáng khi

töø

Trung

haïc (Haïc

laøm Dónh Vöông, trong vöôøn ngöï cuûa oâng nuoâi

caûnh

ñaàu ñoû)

nhöõng loaøi chim muoâng, moãi loaøi oâng ñaët cho

vaên

moät teân. Ngan traéng laø “huyeàn saéc tieân sinh” gaø

laø “tröôøng minh ñoâ uyù”, ruøa laø “linh thoï töû”, haïc

laø “cöûu sao xöû só”. Qua ñaây, coù leõ taùc giaû ñaõ

möôïn hình töôïng haïc ñaàu ñoû ñeå chæ nhöõng xöû só.

Vaïn

2 Moät nöôùc trong truyeàn thuyeát coå ñaïi Trung Hoa

34 Khoaû

Tueä

baát

maø moïi ngöôøi ñeàu traàn truoàng. Theo Trieäu saùch,

Quoác

Trung

naêng

Chieán Quoác saùch thì vua Vuõ, xöa kia khi vaøo

(Nöôùc côûi

dung

nöôùc naøy cuõng phaûi ôû traàn nhö moïi ngöôøi khaùc.

traàn)

vaø

Ñoái cô

Ñaây laø quy öôùc vaø phong tuïc cuûa nöôùc Vuõ.

Vaïn

35 Töû

Kyø

1 Ngöôøi thôøi Chieán quoác, raát saønh aâm luaät, laø baïn

Tueä

vaät

(Chung

tri kyû cuûa Baù Nha. Nghe Baù Nha ñaùnh ñaøn, oâng

Trung

baát

Töû Kyø)

bieát trong loøng Baù Nha ñang nghó ñeán non cao

naêng

hay nöôùc chaûy. Sau khi Töû Kyø cheát, Baù Nha boû

dung

ñaøn khoâng gaûy nöõa vì khoâng coøn ai laø tri kyû.

Phoùng

1 Voán laø moät teân khaùc cuûa soâng Haùn Thuyû, veà sau

Tueä

36 Ca

cuoàng

coù theâm moät nghóa töôïng tröng: khuùc haùt cuûa

Trung

Thöông

ngaâm

laøng chaøi. Saùch Maïnh Töû, Ly laâu ghi “Thöông

lang (Haùt

Lang chi thuyû thanh heà khaû dó traïc ngaõ anh,

khuùc

Thöông Lang chi thuyû troïc heà khaû dó traïc ngaõ

Thöông

tuùc” (Nöôùc Thöông Lang trong coù theå giaët giaûi

lang)

muõ cuûa ta. Nöôùc Thöông Lang ñuïc coù theå röûa

chaân ta.).

Ñoái

Tueä

1 Xuaát xöù töø caâu thô Nhaät nguyeät chuyeån song coác,

37 Song phi

cô

Coå kim ñoàng nhaát khaâu” (Maët trôøi maët traêng

Trung

coác

(Ñoâi

chuyeån vaàn nhö hai baùnh xe. Xöa nay ngöôøi ta

vaønh

ñeàu trôû veà moät naám moà). Caû hai caâu cuûa Tueä

chuyeån)

Trung noùi: Neáu ñaõ hieåu söï vaän haønh cuûa thôøi

gian laø nhanh choùng khoâng cöôõng ñöôïc, thì söï

soáng cheát cuûa con ngöôøi chæ nhö moät chuùt boït

giöõa bieån caû, khoâng caàn gì phaûi lo laéng.

Ñoái

38 Tröôøng

1 Töùc Phi Tröôøng Phoøng ngöôøi ñôøi Haäu Haùn coù

Tueä

cô

Phoøng

thuaät Thaàn tieân, cöôõi caùi gaäy truùc, tha hoà ñi ñoù ñi

Trung

ñaây, hoaù xa thaønh gaàn, ñöôøng nghìn daëm ôû ngay

tröôùc maét. Tueä Trung möôïn yù naøy ñeå noùi Höông

Nghieâm laø ngöôøi ñaõ ñaït tôùi choã hoaøn toaøn töï taïi.

Ñoái

39 Khoång

1 Töùc Khoång Phöông Nhaân. Theo Taân luaän thì

Tueä

cô

Nhaân

Khoång Phöông Nhaân coù taøi xem ngöïa. Luùc con

Trung

ngöïa coøn chöa chaïy “chaïy khoâng troâng thaáy

100

boùng”, maø oâng ñaõ thaáy heát caùi nhanh cuûa theá

chaân ngöïa.

Ñoái

Tueä

40 Tieát chuùc

1 Cuõng theo Taân luaän, oâng naøy laø ngöôøi saønh xem

cô

Trung

kieám. Khi thanh kieám chöa “cheùm con huyeàn teâ

(Moät

ngöôøi

ôû treân caïn”, chöa “cheùm sôïi loâng nheï ôû döôùi

saønh

nöôùc” (tieät vuõ), nhöng oâng ñaõ thaáy hieän ra caùi

kieám)

theá saéc beùn cuûa thanh kieám. YÙ cuûa caû hai caâu

treân ñaây: Sôû dó ngöôøi ta “voâ thöùc” vaø “voâ tri” laø

vì ngöôøi ta chöa coù caùi “thöùc” cuûa Khoång Nhaân

vaø caùi “tri” cuûa Tieát Chuùc.

Ñoái

Tueä

1 Töùc “Haøm Ñan hoïc boä” hoïc ñi ôû ñaát Haøm Ñan.

41 Haøm ñan

cô

Trung

Theo Thaønh Huyeàn Anh, ngöôøi ôû Haøm Ñan kinh

hoïc boä

ñoâ nöôùc Trieäu, ñi raát gioûi, neân nhöõng ngöôøi tuoåi

(Haøm Ñan

treû ôû nöôùc Yeân töø xa ñeán hoïc. Nhöng chöa hoïc

hoïc boä)

ñöôïc caùch ñi cuûa ngöôøi Haøm Ñan thì ñaõ queân

maát baûn tính cuûa mình. YÙ caû hai caâu thô treân

muoán noùi: Phaûi tuyø theo caên cô cuûa mình maø ngoä

ñaïo, chöù ñöøng neân göôïng eùp, baét chöôùc, nhaát

ñònh thaát baïi.

Ñoái

1 Caâu naøy xuaát phaùt töø ñieån coá sau: Vua nöôùc Vieät

42 Quaân

Tueä

cô

saép ñaùnh nöôùc Ngoâ, muoán cho quaân só duõng caûm

vöông haï

Trung

xoâng traän, neân khi ra ñi, thaáy con eách coù noä khí

thöùc ñaáu

ôû beân ñöôøng, oâng lieàn xuoáng xe kính caån chaøo.

oa trì

Ngöôøi haàu hoûi: Vì côù gì beä haï laøm vaäy? Vua

(Vua chuùa

xuoáng xe

ñaùp: Vì con eách coù duõng khí. Só toát nghe vaäy lieàn

chaøo eách

noùi con eách coù duõng khí vua coøn kính troïng,

böôùng)

huoáng chi laø ngöôøi. Caû caâu chæ muoán noùi raèng

ngöôøi tu taäp Thieàn ñònh caàn coi troïng duõng khí.

Ñoái

43 Phaïm Laõi

1 Theo Söû kyù, Phaïm Laõi sau khi giuùp Caâu Tieãn

Tueä

cô

thuyeàn

dieät nöôùc Ngoâ thì boû quan leânh ñeânh treân thuyeàn

Trung

101

vuøng Nguõ Hoà. Cuõng vaäy, caâu traû lôøi cuûa Tueä

Trung muoán noùi: neáu khoâng tu taäp Thieàn ñònh thì

tha hoà töï do.

Tuïng

2 Theo Lö sôn kyù cuûa Chu Tuïc Chí thì sö Vieãn sai

44 Lieân

xaõ

Tueä

coå,

Uyeân Minh ñi vaøo Lieân Xaõ, oâng chau maøy maø

taùn

Trung

Tröøu

ñi. YÙ töù cuûa ñieån naøy laø moïi ngöôøi phaûi tuyø theo

(Lieân xaõ

thaàn

soá phaän (nghieäp quûa cuûa mình maø coù haønh ñoäng

chau maøy)

ngaâm

vaø caùch soáng thích hôïp vôùi moâi tröôøng soáng.).

Tuïng

Tueä

1 Theo Ñaøo hoa nguyeân kyù cuûa Ñaøo Tieàm ñôøi Taán

45 Vuõ Laêng

coå

Trung

thì moät ngöôøi ñaùnh caù vì laïc loái maø men theo

(Teân moät

suoái Vuõ Laêng ñeán heûm röøng hoa ñaøo, moät nôi coù

doøng suoái

ñôøi soáng hoaøn toaøn töï ñoù laø con chaùu cuûa nhöõng

Haø Nam)

ngöôøi ngaøn naêm tröôùc traùnh nhaø Traàn taøn baïo

vaøo ñaây, roài töø ñoù caùch bieät vôùi theá giôùi beân

ngoaøi.

Tuïng

Tueä

46 Thaùc chi

1 Theo Töø phaû thì ñaây laø moät ñieäu muùa goàm hai

coå

Trung

(Moät ñieäu

ngöôøi con gaùi, ñaàu ñoäi muõ gaén nhaïc ñoàng, trong

muùa)

moät ñoaù hoa sen raát lôùn. Khi ñoaù sen môû, hai

ngöôøi xuaát hieän vaø cuøng nhau muùa. “Moäc nhaân

vuõ thaùc chi” laø ñieån ngöôøi goã muùa vuõ ñieäu “thaùc

chi” chæ cho con ngöôøi khoâng töï kieåm soaùt thaân

taâm.

Tuïng

1 Taùc giaû möôïn yù trong caâu thô Haøn Duy ñeà thaønh

Tueä

47 Lieãu ngöï

coå

Taây: “Ngöï lieãu sô tröôûng, giaø caåu tró, Cung hoa

Trung

hoa cung

vò thöùc haõi du nhaân.” (Caønh lieãâu ôû vöôøn ngöï môùi

(Lieãu

daøi che chim tró ñang keâu, Hoa ôû trong cung chöa

vöôøn ngöï,

tænh laøm sôï haõi ngöôøi du khaùch.).

hoa trong

cung)

Ñeà

48 Huyeàn

1 Theo Coâng döï tieäp kyù, ñoäng ôû treân daõy nuùi thuoäc

Traàn

Huyeàn

Thieân

xaõ Kieät Ñaëc, huyeän Chí Linh, nay thuoäc tænh Haûi

Thaùnh

102

thieân

Toâng

Höng cuûa nöôùc ta.

(Teân moät

ñoäng

Ñôøi Traàn, ñaïo só Huyeàn Vaân tu haønh vaø coù nhieàu

caùi ñoäng

coâng ñöùc ôû ñaáy, neân vua ñaët teân laø ñoäng Huyeàn

maø ñaïo só

Thieân.

Huyeàn

vaân tu)

Haïnh

1 Saùch Töông Döông kyù cheùp: Lyù Haønh troàng

49 Thieân

Traàn

thieân

nghìn caây quyùt vaø baûo con raèng “cha ñaõ coù moät

haøng

noâ

Thaùnh

tröôøng

nghìn toâi tôù, haún khoâng phaûi phieàn caùc con cung

boäc

Toâng

haønh

caáp côm aùo”. Caâu naøy laáây yù ôû ñieån aáy.

(Nghìn

cung

haøng

toâi

tôù)

Ñeà

50 Haûi ngaân

1 Trong thô cuûa Toâ Thöùc coù caâu: “Ñoáng hôïp ngoïc

Traàn

laâu haøn khôûi laät, Quang giao ngaân haûi huyeãn sinh

Coå

(Ñoâi maét)

Nhaân

hoa.” Caùc nhaø chuù giaûi giaûng raèng: Kinh cuûa Ñaïo

Chaâu

Toâng

Höông

giaùo goïi xöông vai laø ngoïc laâu vaø maét laø ngaân haûi.

thoân

ÔÛ ñaây coù leõ chính laø ngaân haûi nhöng vì nieâm vaän,

taùc giaû phaûi ñoåi ngöôïc laïi thaønh haûi ngaân chaêng?

töï

Sinh

Nhò

1 Theo Töø Haûi, ôû Töù Xuyeân, Trung Hoa, coù loaïi

Traàn

51 Ñaøo truùc

ñaïm

nguyeät

ñaøo sinh truùc ñoát daøi, voû meàm coù theå laøm chieáu

Nhaân

(Chieáu laøm

thaäp

vôùi kyõ thuaät cao, troâng raát ñeïp vaø coù giaù trò höõu

Toâng

baèng

loaïi

nhaát

duïng, neân ngöôøi ta goïi laø thöù chieáu ñan baèng

ñaøo

sinh

nhaät

truùc Töù Xuyeân laø “ñaøo sinh”. YÙ noùi tình caûm con

ñan

baèng

daï

ngöôøi thöôøng ñöôïc theå hieän baèng caû taám loøng

truùc ñoát daøi

chaân thaät vôùi söï quan taâm laãn nhau thaät ñeïp.

Töù Xuyeân)

Taûo

52 Haèng Nga

1 Theo saùch Haäu Haùn thö, vôï Haäu Ngheä laø Haèng

Traàn

mai

(Vôï Haäu

Nga (coøn coù teân laø Thöôøng Nga) laáy troäm thuoác

Nhaân

Ngheä)

tröôøng sinh cuûa choàng roài bay leân cung traêng, bò

Toâng

hoaù thaønh con coùc (thieàm thö ). Do ñoù maët traêng

coù teân laø cung thieàm.

laõnh

Taûo

53 Queá

1 Saùch Daäu döông taïp trôû cheùp; trong traêng coù caây

Traàn

Thieàm haøn

mai

queá, cao 500 tröôïng. Vì theá cung queá cuõng laø teân

Nhaân

103

(Queá

laïnh

goïi maêt traêng.

Toâng

cung Thieàm)

Taûo

1 Töùc Thuyù vuõ ngaâm, teân moät töø khuùc ngaâm naøy

Traàn

54 Thuyù vuõ

mai

coøn thaáy ôû baøi Truùc sôn töø cuûa Töôûng Tieäp. Lôøi

Nhaân

(Teân

ñeà töïa cuûa oâng noùi: Vöông Quaân Baûn trao cho ta

Toâng

moät

töø

moät khuùc haùt theo Vieät ñieäu teân laø Tieåu mai hoa

khuùc)

daãn, baûo ta laáy yù bay leân Tieân, böôùc trong coõi hö

khoâng maø laøm lôøi cho khuùc haùt…

Taûo

1 Coù leõ laø moät loaïi saùo hay tuø vaø coù veõ hình con

55 Hoaï Long

Traàn

mai

(Tieáng

roàng. Töø Haûi daãn lôøi cuûa Thaåm Öôùc, Töø Quaûng

Nhaân

saùo Hoaï

noùi raèng tuø vaø cuûa ngöôøi Hoà choã tay caàm veõ con

Toâng

Long)

giao long coù chaân naêm saéc.

Taûo

1 Ruùt töø caâu thô cuûa Luïc Khaûi taëng Phaïm Vieäp.

56 Nhaát

chi

Traàn

mai

“Chieát mai phuøng dòch söù, Kyù döõ luõng ñaàu nhaân.

xuaân (Moät

Nhaân

Giang Nam haø sôû höõu. Lieâu taëng nhaát chi xuaân.”

Toâng

caønh

(Beû caønh hoa mai, gaëp ñöôïc ngöôøi ñöa thö traïm,

xuaân)

göûi cho ngöôøi ôû Luõng Ñaàu. Ñaát Giang Nam coù gì

ñaâu, haõy taëng anh moät caønh xuaân.). Nhöng ôû ñaây

taùc giaû chæ coù caønh mai trong giaác moäng neân

khoâng theå ñem taëng baïn ñöôïc.

Phuû

1 Theo saùch Haäu Haùn thö vua nghieâu maát, vua

57 Canh

Traàn

Thieân

Thuaán töôûng nhôù luoân trong ba naêm, vì theá luùc

töôøng

Nhaân

Tröôøng

ngoài thaáy hình daùng vua Nghieâu ôû maët töôøng, luùc

(Troâng

Toâng

aên thaáy hình boùng ôû baùt canh. ÔÛ ñaây taùc giaû

töôøng thaáy

möôïn ñieån aáy ñeå mieâu taû loøng nhôù vua cha (töùc

boùng, aên

Thaùnh Toâng).

canh thaáy

hình)

Taëng

1 Saùch Leã nhaïc kyù cheùp: Ngaøy xöa vua Thuaán laøm

Traàn

58 Caàm ñieän

Baéc

ñaøn caàm naêm daây ñeå ca baøi ca Nam phong.

Nhaân

nguõ huyeàn

söù Lyù

Trong baøi ca coù caâu: “Gioù Nam hoaø aám coù theå

Toâng

(Ñaøn caàm

Tö

giaûi ñöôïc söï oaùn giaän cuûa daân ta, gioù Nam hôïp

naêm daây)

104

Dieãn

thôøi coù theå laøm giaøu cuûa caûi cuûa daân ta.”.

Ñaïi

1 Laáy töø caâu “Baïch vaân thöông caåu” noùi hình daïng

59 Vaân thong

Traàn

Laõm

nhöõng ñaùm maây traéng treân trôøi luoân thay ñoåi, luùc

ñaåu (Maây

Nhaân

Thaàn

thì nhö hình con choù roài laïi tan raát nhanh. Ngöôøi

traéng choù

Toâng

Quang

ta hay möôïn ñieån naøy ñeå noùi söï bieán ñoåi cuûa

xanh – noùi

töï

cuoäc ñôøi. Thô Ñoã Phuû cuõng coù caâu: “Thieân

söï

bieán

thöôïng phuø vaân nhö baïch y, Tö tu bieán aûo vi

ñoåi

cuûa

thöông caåu.” (Maây noåi treân trôøi nhö chieác aùo

cuoäc ñôøi)

traéng, trong choác laùt bieán thaønh choù xanh.)

Ñaïi

1 Nôi ôû cuûa thaàn tieân. Theo Thieân Giao Töï chí

60 Thaäp nhò

Traàn

Laõm

trong Haùn thö thì coù moät phöông só noùi thôøi

laâu

ñaøi

Nhaân

Thaàn

Hoaøng Ñeá coù laøm naêm thaønh vaø möôøi hai toaø laâu

(Möôøi hai

Toâng

Quang

ñaøi ñeå ñôïi moät vò Thaàn teân laø Nghinh Nieân.

toaø

laâu

töï

ñaøi)

Höõu

1 Baù Nhaïc laø moät ngöôøi gioûi xem töôùng ngöïa, oâng

61 Saùch

kyù

Traàn

cuù

vieát quyeån Töôùng Maõ kinh. Con oâng theo quyeån

aùn ñoà (So

Nhaân

Voâ

saùch ñoù ñi mua ngöïa, nhöng cuoái cuøng chæ mua

tranh

tìm

Toâng

cuù

ñöôïc moät con ngöïa toài, khoâng cöôõi ñöôïc. Baù

ngöïa)

Nhaïc baûo: Sôû dó nhö vaäy laø vì con oâng ñaõ aùn ñoà

saùch tuaán: coøn goïi laø aùn ñoà saùch kyù. Ñieån coá naøy

cuõng nhö ñieån treân thöôøng ñeå noùi chæ nhöõng

ngöôøi maùy moùc, raát caâu neä, khoâng linh hoaït.

Höõu

1 Saùch Laõ thò Xuaân thu ghi: Coù moät ngöôøi nöôùc Sôû

62 Khaéc chu

Traàn

cuù

ñi ñoø qua soâng. Giöõa chöøng ñaùnh rôi kieám xuoáng

caàu kieám

Nhaân

Voâ

(Khaéc

nöôùc. Anh ta voäi ñaùnh daáu vaøo maïn thuyeàn, khi

Toâng

cuù

thuyeàn

thuyeàn ñeán beán, anh ta nhaûy xuoáng, theo daáu ôû

tìm kieám)

maïn thuyeàn moø kieám.

Höõu

63 Thuû

thuø

1 Saùch Haøn Phi Töû ghi: Nöôùc Toáng coù moät ngöôøi

Traàn

cuù

ñaõi

khoá

caøy ruoäng. Moät hoâm, anh ta ñang caøy thì moät

Nhaân

Voâ

(OÂm caây

chuù thoû con töø trong buïi nhaûy ra, va goác caây maø

Toâng

105

cuù

ñôïi thoû)

cheát. Töø ñoù anh ta boû caøy, oâm goác caây ngoài chôø,

ñôïi maõi chaúng ñöôïc con thoû naøo ñeán, laïi bò ngöôøi

nöôùc Toáng cheâ cöôøi.

Yeáu

1 Laáy yù töø ñieån Döông Huøng naèm mô thaáy nhaû ra

Phaùp

minh

64 Thoå phöôïng chi taøi (Taøi

con phöôïng traéng vaø thô Lyù Thöông AÅn ñôøi

Loa

hoïc

nhaû

Ñöôøng

thuaät

phöôïng)

Huyeàn

Cuùc

65 Töôûng Huû

1 Ngöôøi ñôøi Haùn, ôû ñaát Ñoã Laêng, laøm Thöù söû Dueä

Quang

hoa

(Ngöôøi

Chaâu thôøi Ai Ñeá. Khi Vöông Maõng cöôùp ngoâi

ñôøi Haùn)

nhaø Haùn, Töôûng Huû caùo quan veà nghæ. Döôùi

haøng truùc tröôùc nha, oâng môû ba loái ñi heïp daønh

rieâng cho ñoâi baïn tri kyû laø Caàu Troïng vaø Döông

Troïng theo loái ñoù ñeán chôi.

Huyeàn

Cuùc

1 OÂng laø ngöôøi Dieân An töï laø Löông Thaàn laø moät

66 Taây hoà xöû

Quang

hoa

ngöôøi coù nhieàu voõ coâng. Trong cuoäc khaùng chieán

só

(Haøn

choáng nhaø choáng nhaø Kim, thaáy Taàn Coái chuû

Theá Trung

hoaø, trieàu ñình nhu nhöôïc, oâng boû quan, mang

ñôøi Toáng)

röôïu ñi ngao du Taây hoà ñeå khuaây khoaû. Sau khi

cheát ñöôïc ban teân thuïy laø Trung Vuõõ.

Huyeàn

Cuùc

1 Töùc hoa cuùc. Thô Ñaøo Tieàm ñôøi Taán (Trung

67 Ñoâng

Quang

Hoa

Hoa) coù caâu “Thaùi cuùc Ñoâng ly haï” (Haùi cuùc ôû

(Hoa

ôû

döôùi daäu phía Ñoâng.) Vì theá ngöôøi sau duøng chöõ

giaäu phía

Ñoâng ly ñeå goïi hoa cuùc.

Ñoâng)

Huyeàn

Cuùc

1 Ñoã Muïc coù moät ngöôøi baïn teân laø Traân. Vôï Traân

68 Ñoã Muïc

Quang

hoa

raát nghieâm nghò, ba naêm khoâng cöôøi moät laàn.

(nhaø

thô

Traân ñem chuyeän naøy phaøn naøn vôùi baïn. Caùc

ñôøi

baïn oâng baøy cho moät keá; nhaân tieát truøng döông

Ñöôøng)

ñi chôi nuùi, khi veà haùi hoa cuùc daét ñaày ñaàu laøm

cho vôï thaáy ngoä nghónh phaûi baät cöôøi. Laàn aáy vôï

Traân cöôøi vui veû. Ñoã Muïc nhaân ñoù laøm baøi thô

tuyeät cuù. Trong ñoù coù caâu: “Traàn theá nan phuøng

106

khai khaåu tieáu, Cuùc hoa tu thaùp maõn ñaàu qui.”

(Treân ñôøi khoù gaëp ñöôïc luùc môû mieäng cöôøi, Haõy

caém hoa cuùc ñaày ñaàu maø trôû veà). Huyeàn Quang

möôïn caâu chuyeän ñoù ñeå cheâ nhöõng ngöôøi khoâng

bieát thöôûng thöùc hoa maø ngaét hoa tuyø tieän.

107

108

PHUÏ LUÏC 3

NGUYEÂN TAÙC TAØI LIEÄU CHÖÕ HAÙN - NOÂM

ÑÖÔÏC TRÍCH DAÃN TRONG LUAÄN AÙN

H 1 居家可以事親 , 宰國可以治民 , 獨立可以治身 .

H 2 應無所住而生其心 .

山本無佛 . 唯存乎心 . H 3

H 4 生如著衫 , 死如脫袴 .

自古及今 , 更無異路 .

N 5 塵俗麻年 , 福意強腰歇則 .

山林庄谷 , 禍箕實哿徒功 .

H 6 佛法在世間不離世覺間 .

H 7 誘群迷之方便 , 明生死之捷徑者 , 我佛之大教也 ; 任垂

世之權衡 , 作將來之軌範者 , 先聖之重責也 .

則知我佛之教又假仙聖人以傳於世也 . H 8

H 9 一切法不生 , 一切法不滅 .

若能如是解 , 諸佛常現前 .

H 10 華嚴最初三七日 .

H 11 事事無礙法界 .

H 12 理法界 , 事法界 , 理事無礙法界 , 事事無礙法界 .

H 13 示眾

世間宜妄不宜真 , 真妄之心亦是塵 .

要得一高超彼岸 , 好參童子面前人 .

109

N 14 蛇主討蛇吒 . 杜買丈夫忠孝 .

N 15 呐喃那進是非 ,

典立文字又依圣賢 .

撰爫字丐字昆 ,

删版留傳埃特時通 .

本初爫喃車字急 ,

(cid:0) 少學坤別坤占 .

碑除喃 (cid:0)字單 ,

朱 (cid:0) 買學擬占擬潤 .

H 16 調御法螺玄光 , 三位佛祖南邦陳朝 .

H 17 故凡天下奧區名土 , 寺居其半 . 緇黃皈之 , 匪耕而食 ,

匪織而衣 ; 匹夫匹婦往往離家室 , 去鄉里 , 隨風而靡 .

H 18 一切眾生皆有佛性 .

H 19 佛乃道德之元祖 , 神明之宗緒 , 佛之言覺也 . 恍惚變化

分身散體 , 或存或亡 , 能小能大 , 能圓能方 , 能老能少

能隱能彰 , 踏火不燒 , 履刃不傷 , 在污不辱 , 在禍無殃.

浴行則飛 , 坐得揚光 . 故號為佛也 .

H 20 心寂而知 , 是名真佛 .

H 21 佛身即我身是 , 無有二相 .

H 22 眉毛尖橫鼻孔垂 , 佛與眾生都一面 .

N 23 孛於宮茹 , 庄沛寻賒 . 因 (cid:0) 本年些寻孛 . 典谷咍 (cid:31) 孛

羅些 .

110

H 24 認得本來真面目 , 到頭何處不休休 .

H 25 家中有寶休尋覔 , 對境無心莫問禪 .

H 26 夫學佛之流 , 先須見性

N 27 谷特性些年孛實 , 礙之 (cid:0) 渃境塘賒 .

H 28 莫問大隱小隱 , 休別在家出家 ; 不拘僧俗 , 衹要辨心 .

H 29 以天下之欲為欲 , 以天下之心為心 .

N 30 認別滿滿 (cid:0) 本 , 庄礙皮時節因緣 ,

搥朱城城性 (cid:0) , 芾固染根塵喧鬧 .

H 31 明生死之捷徑者 .

H 32 非特以為後世指迷 , 蓋欲继先代聖人之功廣 , 因自為序

云 .

H 33 應無所住而生心 .

H 34 本性玄凝 , 真心湛寂 . 成虧俱絕 , 非性智能究於端倪 ;

合散盡遺 . 豈耳目可參于影響 . 有無捏就 ; 道俗剗夷 .

卓爾獨存 ; 超然無外 . 此金剛自性之要川也 .

H 35 轉諸情識入庵摩羅 .

H 36 混俗和光 , 與物未嘗觸忤 .

H 37 萬法之心即佛心 . 佛心却與我心合 ,

法爾如撚亙古今 .

H 38 如是相 , 如是性 , 如是体 , 如是力 , 如是作 , 如是因 ,

如是緣 , 如是果 , 如是報 , 如是本末究 .

H 39 饑則餐兮和羅飯 , 困則眠兮何有香 .

111

興時吹兮無孔笛 , 靜處焚兮解脫香 .

H 40 居塵樂道且隨緣 , 飢則餐兮困則眠 .

家中有寶休尋覔 , 對境無心莫問禪 .

H 41 在光在塵常離光塵 .

H 42 在世為人身 , 心為如來藏 . 照耀且無方 , 心之絕絖曠 .

H 43 道本無顏色 , 新先日日夸 .

H 44 知我說法如筏喻者 , 法尚應捨 , 何況非法 .

H 45 一切有為法皆是佛法 .

N 46 命挫城巿 , 涅用山林 .

H 47 莫問大隱小隱 , 休別在家出家 .

N 48 悉除人我時 (cid:0) 相實金剛 ; 停歇貪嗔買老 (cid:0) 牟圓覺 .

N 49 猿明朽喜 , 爫伴共些 ; 永眉岸箕 , 身喜 (cid:0) 捨 .

H 50 閍業朗安閑體性 .

N 51 積仁義修道德 , 埃咍尼庄釋迦 ;

扲戒行斷慳貪 , (cid:31) 實意羅彌勒 .

H 52 夫出家者 , 發足超方 , 心形異俗 , 紹隆聖種 , 震攝魔軍 ,

用報四恩 , 拔濟三有 .

N 53 塵俗厤年 , 福意強腰歇則 .

山林庄谷 , 禍箕實哿徒功 .

N 54 鄧橋渡 , (cid:31) 廛塔, 外莊嚴事相矣修 .

H 55 於念佛時正身端坐 , 不行邪行 , 是息身業也 . 口誦真言

不道邪語 , 是息口業也 . 意存精進 , 不起邪念 , 是息意

112

業也 .

H 56 上智者 , 心即是佛 , 不假修添 . 念即是塵 , 不容一點 .

塵念本淨 , 故曰如如不動 , 即是佛身 . 佛身即我身是 .

無有二相 ; 相相無二 , 寂然常存 ; 存而不知 , 是為活

佛 .

H 57 中智者 , 必藉念佛 , 注意精勤 , 念念不忘 , 自心純善 .

善念既現 , 惡念便消 . 惡念既消 , 惟存善念 . 以念意

念 , 念念滅之 . 念滅之時 , 必歸正道. 命終之得涅槃樂 .

常樂我淨 , 佛之道也 .

H 58 下智者 , 口勤念佛語 , 心欲見佛相 , 身願生佛國 ; 晝夜

勤修 , 無有退轉 . 命終之後 , 隨其善念得生佛國 ; 後得

諸佛所宣正法 , 証得菩提 , 亦入佛果 .

H 59 心內彌佗紫磨軀 , 東西南北法身周 .

N 60 淨度羅 (cid:0) (cid:0) 瀝 , 渚群疑 (cid:0) 典西方 ;

彌佗纙性 (cid:0) (cid:0) , 嗎沛辱寻衛極樂 .

H 61 誰無念 , 誰無生 .

H 62 禮法身無相之體 . 到這裏入自他受用交參 . 向那邊求 ,

面目顢頇自現 .

H 63 若後知善惡者 , 若親近善有 , 勸令懺悔 , 滅罪前愆 ,

勤求知識 , 修道精進也 .

N 64 断六根年除六賊 . 尋唐換骨 , (cid:31) 舍能服藥煉丹 .

N 65 虧 (cid:0) (cid:0) 炵畑般若 , 歆埋 (cid:0) 瀝渃摩訶 .

113

(cid:0) 禪域域 (cid:0) (cid:0) 豸 , 世事囂囂 (cid:0) (cid:0) 過 .

H 66 佛身即我身 , 佛身即身是 .

H 67 禮法身無相之體 .

H 68 夫學道之人 , 惟求見性 . 惟受其一切淨戒而無坐禪則定

力不生 . 定力不生則妄念不滅 , 而欲見性者不亦難乎 ?

H 69 云何淨戒 ? 以十二時中外息諸緣 , 內心無喘 . 心無喘動

境到如閒 .

H 70 夫慧者 , 生於定力 . 若心定則慧鑑生 . 若心亂則慧鑑滅

… 故知慧由定現 , 定自慧生 , 定慧相依兩無遺一 .

H 71 蓋慧而不得定者 , 猶名乾慧 , 定而不得慧者 , 亦名癡禪

H 72 若能返照迴光 , 皆得見性成佛 .

H 73 返觀自己本分事 . 不從他得 .

H 74 舉 :

臨濟出世後 , 唯以棒暍示徒 . 凡見僧入門便暍 .

拈 :

五月五日午時書 ,

赤口毒舌盡消除 .

頌 :

入門便暍欲何行 ,

引得兒孫醉裏醒 .

不是春雷聲一雷 ,

爭教含甲盡開萌 .

114

H 75 不立文字 , 教外別傳 , 直只真心 , 見性成佛 .

H 76 進云 :

如何是清淨法身 ?

師云

出入牛溲內 ,

鑽研馬糞中 .

進云 :

恁麼則證入去也 .

無穢垢念 , 是清淨身 . 聽吾偈曰 :

本來無垢淨 ,

垢淨總虛名 .

法身無跬礙 ,

何濁復何清 .

H 77 舉 :

臨濟到塔主 . 塔主曰 : 先禮佛先禮祖 ? 師曰 : 祖佛俱

不禮 . 塔主曰 : 祖佛與長老有什麼冤家俱不禮 ? 師便

拂袖而出 .

師云 :

得騎虎頭 ,

不將虎鬚 .

頌曰 :

一重拂袖等閒行 ,

115

塔主瞞肝汗不生 .

佛祖到頭俱不禮 ,

秋光曉澗玉崇榮 .

H 78 不生亦不滅 , 不常亦不斷 , 不一亦不易 , 不來亦不去 .

H 79 驢兒三脚在 .

H 80 四山峭壁 .

H 81 蚯蚓斬為兩段時 , 兩頭俱動有誰知 .

問來佛性全難得 , 辜負刳腸藏六龜 .

H 82 世人性淨 , 猶如清天 . 慧如日 , 智如月 . 智慧常明 .

H 83 智者猶如月照天 .

H 84 昨夜月明今夜月 .

H 85 見月安能苦尋指 .

N 86 包饒風月衛 (cid:0) 無心 .

H 87 倚欄橫玉笛 , 明月滿胸襟 .

H 88 一天如水月如晝 , 花影滿窗春夢長 .

H 89 小艇長江蕩漾浮 .

H 90 湖海初心未水磨 , 光陰如箭又梭 .

清風明月生涯足 , 綠水青山活計多 .

H 91 人間盡見天山曉 , 垂聽孤猿啼處深 .

H 92 上頭打過乎何有 , 一箇泥牛任倒騎 .

H 93 阿誰會得娘生面 , 水信人天總假名 .

H 94 自述

116

自從丱角入禪流 , 打瓦鑽龜沒外求 .

認得本來真面目 , 到頭何處不休休 .

H 95 箇中典破無人會 , 惟有松風和此音 .

H 96 一朝識破娘生面 , 鼻孔元來沒半邊 .

H 97 涅槃生子漫羅籠 , 煩惱菩提閑對敵 .

H 98 春來自是春花笑 , 秋到無非秋水深 .

H 99 生如著衫 , 死如脫胯 .

H 100 八序打開分付了 , 更無餘事可呈君 .

H 101 生滅亦已 , 寂滅為樂 .

H 102 雪山八字 .

H 103 八字打開 , 全無巴鼻 .

H 104 反觀塵世界 , 開眼醉茫茫 .

H 105 處處大光明藏 ; 機機不二法門 . 直饒暗去明來 ; 管甚雲

遮月蔽 . 明珠在掌 , 青映青黃映黃 ; 古鏡當臺胡現胡漢

現漢 . 豈關幻體 , 盡是法身 .

H 106 青山低處見天闊 , 紅藕開時聞水香 .

H 107 竹影掃堦塵不動 , 月輪穿海水無痕 .

H 108 語錄問答門下

千江有水千江月 , 萬里無雲萬天 .

H 109 春曉

一雙白蝴蝶 , 拍拍趂花飛 .

H 110 魔宮渾管甚 , 佛國不勝春 .

117

H 111 一天如水月如晝 , 花影夢長 .

H 112 明月滿胸襟 ( 登寶臺山 )

H 113 山雲也有出山世 , 澗水终無投澗聲 .

H 114 水明山靜白鷗過 , 風定雲閑洪樹疏 .

H 115 雲山相遠近 , 花徑半晴陰 (登寶臺山 )

H 116 皓皓楞伽月 , 芬芬般若蓮 .

H 117 智者猶如月照天 .

H 118 靜若寒潭月漏明 , 句裡五玄身透得 .

H 119 長空只見孤輪月 , 剎海澄澄夜漫秋 .

H 120 風打松關月照庭 , 心期風景共淒清 .

H 121 秋光黑白隨緣色 , 蓮蕊紅香不著泥 .

H 122 得獸林泉成道歌

景寂安居自在心 , 涼風吹遰入松陰 .

禪床樹下一勁卷 , 兩字青閑勝萬金 .

H 123 露滴秋庭夜氣虛 .

H 124 竹堂忘適香初盡 , 一一叢枝網月明 .

N 125 邏仍喂 !

西竺羕芾 ;

南州固買 .

(cid:0) 灵鷲埃 (cid:0) 衛低 ,

景飛來 (cid:0) 它体帝 .

(cid:0) 徵 (cid:0) 聖青青 ;

118

脫礼 (cid:0) 凡倍倍.

包饒風月誓說庄窮.

H 126 昔時綠鬢朱顏 ; 今日青灰白骨 . 淚雨灑時雲慘慘 , 悲風

動處月微湋 . 夜闌則鬼哭神愁 , 歲久則牛殘馬踐 . 熒火

照開青草裡 , 蛩聲吟断白楊梢 . 碑銘半沒鎖青苔 , 樵

踏牧穿成蹊徑 . 任是文章蓋世 , 縱饒才貌傾城 . 到頭豈

有易途 , 徹底也同一著 .

H 127 宮園春日憶舊

宮門半掩勁生苔 , 白住沉沉少往來 .

萬死千紅空爛熳 , 春花如許為誰開 .

H 128 閨怨

睡起鉤簾看墜紅 , 黃鸝不語怨東風 .

無端落日西樓外 , 花影枝頭盡向東 .

H 129 早梅 (I)

甘露流方癡蝶醒 , 夜光如水渴禽愁 .

姮娥若識花佳處 , 桂冷蟾寒只麼休 .

H 130 前村深雪裏 , 昨夜一梅 .

H 131 德簿常慚繼祖燈 , 空教寒拾起冤僧 .

爭如逐伴歸山去 , 疊嶂重山萬萬層 .

H 132 晝眠

祖父田園任自鋤 , 千青盤屈繞吾盧 .

H 133 哀俘虜

119

幾家愁對今霄月 , 兩處茫然一種心 .

H 134 一回抖擻一回休 ( 出塵 )

H 135 一聲何處新來雁 , 陟覺秋風猵十洲 . ( 江湖自適 )

H 136 人間只見千山秀 , 誰聽猿啼深處深 . ( 頌聖宗道學 )

H 137 是非念逐朝花落 , 名利心隨夜雨寒 . (山房漫興 )

H 138 淒涼行色添宮夢 , 撩亂閑愁到酒杯 . (西征道中 )

H 139 微茫四顧晚潮生 , 江水蓮天一鷗白 .

H 140 反光塵世界 , 開眼醉茫茫 . ( 午睡 )

H 141 竹林多宿鳥 , 過半伴閒僧 . ( 安子山庵居 )

H 142 窮聲唧唧為垂多 . ( 山宇 )

H 143 忘身至世已都忘 . ( 菊花 )

H 144 宗主萬民 , 舍亲卫其誰當之 . ( 勸李公蘊 )

H 145 住錫鎮王畿 ( 行追贊萬禪師 )

H 146 上方垂拱 ; 下正弼邻 … 黔黎熙洽 ; 兆庶清夷 .

H 147 雖外以天下奉一人之尊 , 而內則與卿等骨肉同胞 . 憂則

共憂 , 樂則共樂 . 卿等當以此語傳之子孫 , 使久勿忘 ,

則宗社萬年之福也 .

H 148 橫槊江山恰幾秋 .

H 149 述懷

社稷兩回勞石馬 , 山河千古奠金甌 .

H 150 白頭軍士在 , 往往說元豊 .

H 151 贊慧忠尚士

120

望之彌高 , 鑽之彌堅 .

忽然在後 , 瞻之在前 .

天是之謂 , 上士之禪 .

H 152 抱拙無餘策 , 扶衰有瘦騰 .

竹林多宿鳥 , 過半伴閒僧 . ( 安子庵山 )

N 153 (cid:0) 禪域域 (cid:0) (cid:0) 豸 , 世事囂囂 (cid:0) (cid:0) 過 . ( 詠雲安寺賦 )

H 154 曾為物慾役勞軀 , 擺落塵囂世外遊 . ( 出塵 )

H 155 痛哭江南老鉅卿 . ( 輓陳仲興 )

H 156 黃鸝不語怨東風 .

H 157 哀俘虜

胯血書成欲寄音 , 泒飛寒雁塞雲深 .

幾家愁對今霄月 , 兩處茫然一種心 .

H 158 春無主惜詩無料 , 愁絕東風幾樹花 . ( 次寶慶寺壁間提

題 )

H 159 願借春思慰病翁 . ( 梅花 )

H 160 德薄常慚繼祖燈 .

N 161 碍之嫩渃境塘賒 .

H 162 忽然得趣 , 萬象生毫端 . (幸安邦府 )

H 163 宮園春日憶舊

宮門半掩勁生苔 , 白住沉沉少往來 .

H 164 荷花吹起北雙涼

三兩蟬聲鬧夕陽 (夏景)

121

H 165 鳥散落山花 (題玄天洞)

H 166 萬疊白雲遮故宅 (輓陳重徵)

H 167 水有秋涵天有秋 (幸天長行宮)

H 168 自在

柴門茅屋居蒲灑 , 無是無非自在心 .

H 169 春景

楊柳花深鳥語遲 , 畫堂簷影墓雲飛 .

客來不問人間事 , 共倚欄杆看翠微 .

H 170 諒州脫景

古寺淒涼秋靄外 , 漁船簫瑟暮鐘初 .

水明山靜白鷗過 , 風定雲閒紅樹疏 .

H 171 天長晚望

村後村前淡似煙 , 半無半有夕陽邊 .

牧童笛裡歸牛盡 , 白鷺雙雙飛下田 .

H 172 入俗戀青山

疏瘦窮秋水 , 巉巖落照中 .

昂頭看不盡 , 來路又重重 .

N 173 坦似黄連 ;

景平玉篤 .

(cid:0) (cid:0) 式 (cid:0) 撫殿堯 ;

(cid:0) (cid:0) 層 (cid:0) 孤塘蜀 .

羅跢層梯篤沒丸搵抃沒丸 ;

122

渃磊沚瀾溇, 隊曲仍徒隊曲 .

H 174 地爐即事

煨餘榾柮絕焚香 , 口答山童問短章 .

手把吹商和采籜 , 徒教人笑老僧忙 .

H 175 永為浪蕩風陳客 , 日遠家鄉萬里程 .

H 176 誰知雲卷長空淨 , 翠露天邊一樣山 .

H 177 四山俏壁萬青叢 .

H 178 月落長江夜幾更 .

H 179 青山低處見天闊 , 紅藕開時聞水香 .

H 180 示眾

秋光黑白隨緣色 , 蓮惢紅香不著泥 .

妙曲本來修舉唱 , 莫尋南北與東西 .

H 181 白玉元來沒斧痕 , 何須搥琢苦求新 .

途程不涉家香到 , 付與懸崖撒手人 .

H 182 彈指臺山絕是訛 , 不勞進步得還家 .

H 183 一曲無生唱了時 , 擔橫篳栗故鄉歸 .

H 184 諸人等 ! 大似機關塊儡 , 全憑絲線牽抽 ; 弄來弄去與生

同 , 放後收時真死樣 . 自起萬般計效 , 都緣六賊交攻 ;

不憂老病死來 , 管貪酒財去 .

H 185 諸小子 ! 既入叢林 , 著一子地 . 徒華兒以求名譽 , 不

復参取底處 ; 那箇是諸佛祖 , 師下手處 ; 那箇是二乘

123

外道用心處 . 徒自日來月往 , 役役他求 ; 一旦不諱 ,

將奈之何 !

H 186 此時無常偈

鱉眼烏輪纔出震 , 回頭曦馭又當離 .

盡貪杇木寢尤熟 , 那省高槐影易移 .

倏忽花蔭重復倒 , 逡巡菌命盛還衰 .

諸人盍早回光照 , 自苦驅馳畧路崎 .

H 187 師弟問答

問 : 如何是現在佛家風 ?

曰 : 白水家風迷曉燕 , 紅桃僊苑醉春風 .

H 188 時情兩海銀 .

H 189 題古州香村寺

世數一索莫 , 時情兩海銀 .

魔宮渾管甚 , 佛國不勝春 .

H 190 題洞軒檀越假山

花木寅緣種作山 , 籠煙罩月落花寒 .

從茲念慮都無俗 , 籯得清風一枕安 .

H 191 江水連天一歐白 . ( 舟中 )

H 192 月落波心江滿霜 . ( 泛舟 )

H 193 宋德成進云 :

世尊未離兜率已降王宮 , 未出母胎度人已畢時如何 ?

帝云 :

124

千江有水千江月 , 萬里無雲萬里天 .

僧云 :

未离未出蒙開示 , 已离已出事若何 ?

帝云 :

雲生嶽頂都盧白 , 水到瀟湘一樣清 .

H 194 時有僧問 :

啟咨上士 , 某為生死事大 , 無常迅速 , 未審此身 , 生

從何來 ? 死從何去 ?

師云 :

長空縱使雙飛穀 , 巨海何一點漚 .

進云 :

如何是道 ?

師云 :

道不在問 , 問不在道 .

H 195 舉 :

世尊未離兜率已降王宮 , 未出母胎度人已畢 .

拈 :

劍戟未施 , 將軍已露 .

頌 :

沒形孩子未離鄉 , 午夜將人度渺茫 .

高道優遊無間隔 , 不須船子與浮囊 .

H 196 世尊未離兜率已降王宮 , 未出母胎度人已畢 .

125

H 197 劍戟未施 , 賊身已露 .

H 198 舉 :

老子曰 : 寵辱若驚 .

師云 :

手中巧盡千般物 , 心上緣生萬慮憂 .

頌曰 :

寒自著衣熱脫衣 , 無寒無熱有誰知 .

但看御柳宮花色 , 不獨尋春壞四時 .

H 199 金剛經 : 應無所住而生其心 .

H 200 眾因緣生 , 法我說即 , 是空亦為 , 是假名亦 , 是中道義.

H 201 都廬一袋肌皮臭 ,

暗斷人腸不用刀 .

H 202 光音流水 , 富貴浮雲 . 風火散時 , 老少成塵 .

H 203 無位真人赤肉團 .

H 204 進云 :

古人道 : 即心即佛 , 為什麼佛不現前 ?

師云 :

保珠剖蚌雖難得 , 莫向刳魚作別尋 .

進云 :

不可以智知 , 不可以識識 , 時如何 ?

師云 :

木人入海無生唱 , 石女穿雲篳篥吹 .

126

H 205 大眾若向弟一義諦者 , 說動念即差 , 開口即錯 . 作麼生

諦 ? 作麼生觀 ?

H 206 沒絃琴上知音少 , 父子彈來格調高 .

H 207 這言真是莫拎漢 , 輸盡根機接有情 .

一問盧陵何米價 , 全然總不涉途程 .

H 208 徒將瓴甋苦相磨 .

N 209 積仁儀 , 修道德 , 埃咍尼庄釋迦 .

扲戒行 , 断慳貪 , (cid:31) 實意羅弥勒 .

N 210 茶趙老餅韶陽 . 排禪子唉群 (cid:0) 渴 .

H 211 赬尾魚禹門不易 .

H 212 瞻之在前 .

H 213 蝴蝶夢蘧蘧 .

H 214 松聲蔣詡先生徑 , 梅景西湖處士家 .

義氣不同難苟合 , 故圓随處吐黃花 .

H 215 後彫顏色東屬籬 .

H 216 愛河出沒幾時休 , 火宅憂煎何日了 .

H 217 人之生相 , 歲乃春時 . 壯三陽之亨泰 ; 新萬物之萃榮 .

一天明媚 , 村村了綠花紅 ; 萬里風光 , 處處鶯啼蝶舞 .

H 218 人之老相 , 歲乃夏時 . 炎天爍石 , 而萬物皆枯 ; 煨日流

金 , 而百川將涸 . 殘花疏柳 , 圓中溝畔豈能留 ; 狂蝶流

鶯 , 葉下之頭徒向老 .

127

H 219 人之病相 , 歲乃秋時 . 適嚴霜始降之辰 ; 屆眾草俱腓之

候 . 密林茂樹 , 金風一扇幾扶疎 ; 青嶂翠峰 , 玉露初垂

增冷洛 .

H 220 人之死相 , 歲乃冬時 . 乾坤應太歲而周 ; 日月向玄枵而

會 . 陰星極盛 , 一天雨雪更氛霏 . 陽氣潛消 , 八水凝

波增凜冽 .

H 221 攬長河為人天酥酪 . 鼻孔裏法輪常轉 ; 眉毛下寶剎現前

. 波間石女舞婆娑 ; 吹笛木人歌款待 .

H 222 作舞鐵女 ; 打鼓木人 ; 木人舞拓枝 ; 石女吹觱篥 ; 木人

唱無生, 石女吹觱篥 . ( 上士語綠 ) .

H 223 無孔笛 ; 無絃琴 . ( 竹林大尊者上坐聽師示眾 ) .

H 224 園林寂寞無人管 , 李白桃紅自在華 .

白水家風迷曉燕 , 紅桃僊苑醉春風 .

海浦待潮天欲月 , 漁村聞笛客思家 .

H 225 須知世有人中佛 , 休怪爐開火裏蓮 .

H 226 處處緣楊堪繫馬 , 家家有路到長安 .

回程月下人稀到 , 一道蟾光大地寒 .

H 227 驢兒三腳 ; 驀騏打趂上高風 .

H 228 無位真人 ; 翠露天邊一樣山 .

H 229 長安 ; 一道蟾光大地寒 .

H 230 泥牛 ; 茫茫水急打圓求 .

H 231 盧陵米價 ; 全然總不涉途程 .

128

H 232 一朶紅爐火裏蓮 . (佛心歌 )

H 233 無絃琴上奏陽春 .

H 234 爭似一枝無孔笛 .

H 235 黃鶯樹上一枝華 . ( 師弟問答 )

H 236 戒如平地 , 萬善從生 . 戒如良醫 , 能療眾病 . 戒如明珠

, 能破昏暗 . 戒如船筏 , 能度苦海 . 戒如瓔珞 , 莊嚴法

身 .

H 237 如百年垢衣 , 可一日澣令鮮淨 . 如是百天劫中所集諸

不善業 , 以佛力故 , 善順思惟 , 可於一日一時盡能消除

也 .

H 238 長為火宅烹煎 ; 永被愛河沒溺 .

H 239 身如冰見現 , 命似燭當風 . ( 初日無常偈 )

H 240 身如幻鏡業如影 , 心若清風性若蓬 . ( 萬事歸如 )

H 241 生死著衫 , 死如脫苦 . ( 生死 )

N 242 萬事皆空 , 似 (cid:0) 浡把 . ( 得趣林泉成道歌 )

H 243 月色如波楓樹丹 . 鴟吻倒眠方鏡冷 , 塔光雙峙玉尖寒 .

萬緣不擾城遮俗 , 半點無憂眼放寬 . 參透是非平等相 .

魔宮佛國好生觀 . ( 延祐寺 )

H 244 口是血盆啊佛祖 , 牙如劍樹嘴禪林 .

一朝死入阿鼻獄 , 笑剎南無觀世音 .

H 245 咄咄浮雲兮富貴 , 吁吁過隙兮年光 . ( 放狂吟 )

H 246 我人似露亦似霜 , 凡聖如雷亦如殿 .

129

功名富貴等浮雲 , 身世光陰若非箭 . ( 凡聖不異 )

H 247 光陰流水 , 富貴浮雲 .

風火散時 , 老少成塵 . ( 抒辭自警文 )

H 248 三界不安猶如火宅 ( 法華經 ) .

H 249 蓮花發中 .

H 250 一朶紅爐火裏蓮 .

H 251 娘生面 .

H 252 阿誰會得娘生面 , 始信人天總假名 . ( 安定時節 )

H 253 欲識這般真面目 , 呵呵日午打三更 . ( 心王 )

H 254 讀大慧語錄有感

打瓦鑽龟三十年 , 幾回汗出為參禪 .

一朝識破娘生面 , 鼻孔元來沒半邊 .

H 255 自述

認得本來真面目 , 到頭何處不休休 .

H 256 炎炎暑氣汗通身 , 未曾浣我娘生袴 . ( 答慧忠上士 )

H 257 進云 :

如何是自己佛 ?

師云 :

不向蒲萄酒 , 稀逢破應人 .

H 258 僧問洞山如何是佛 .

山云 :

壁上厤三斤 .

130

拈 :

喚作一物還不中 .

訟 :

問佛如何說報君 , 洞山壁上數厤斤 .

雖然無有風塵涉 , 也是猶將境示人 .

H 259 無絃琴上奏陽春 , 千古萬古聲不絕 .

H 260 爭似一枝無孔笛 , 為君吹起太平歌 .

MUÏC LUÏC

• Phuï luïc 1: Caùc bieåu ñoà lieân heä ñeán Thieàn phaùi Truùc Laâm ----------------1

• Phuï luïc 2: Caùc baûng thoáng keâ phaân loaïi ñieån coá ñöôïc söû duïng trong taùc

phaåm cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm ------------------------------------------- 10

• Phuï luïc 3: Nguyeân taùc taøi lieäu chöõ Haùn - chöõ Noâm ñöôïc trích daãn trong

luaän aùn ------------------------------------------------------------------------108

• Phuï luïc 4: Moät soá hình aûnh tö lieäu veà Thieàn phaùi Truùc Laâm ----------131