Giáo trình cây ăn trái - chương 2

Chia sẻ: Le Quang Hoang | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:42

Thêm vào BST

Báo xấu

467
lượt xem 164
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo luận văn - đề án 'giáo trình cây ăn trái - chương 2', khoa học tự nhiên, nông - lâm phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình cây ăn trái - chương 2

Giáo trình cây ăn trái
32 CHÆÅNG 2. CÁY CAM QUYÏT (Citrus spp.) A. GIAÏ TRË, NGUÄÖN GÄÚC, PHÁN LOAÛI VAÌ GIÄÚNG TRÄÖNG. 1. GIAÏ TRË DINH DÆÅÎNG VAÌ SÆÍ DUÛNG. Traïi cam quyït âæåüc sæí duûng räüng raîi vç coï chæïa nhiãöu cháút dinh dæåîng cáön thiãút cho cå thãø, nháút laì vitamin C. Vë chua nheû vaì håi âàõng (bæåíi) giuïp dãù tiãu hoïa vaì tuáön hoaìn cuía maïu .Voí traïi giaìu pectin âæåüc sæí duûng laìm xu xoa, mæït, keûo, laìm thuäúc nam hay trêch láúy tinh dáöu. Traïi âæåüc chãú biãún thaình nhiãöu loaûi saín pháøm nhæ næåïc giaíi khaït, xy rä, mæït, ræåüu bäø... Baíng 5. Thaình pháön dinh dæåîng cuía cam, quyït, chanh, bæåíi. Thaình pháön Cam Chanh Quyït Bæåíi Næåïc (%) 87,5 87,5 88,5 83,4 Tro (%) 0,5 0,5 0,6 0,4 Protein (%) 0,5 0,3 0,4 0,5 Carbohydrat (%) 8,4 3,6 8,6 15,3 Xå (%) 1,4 1,3 0,8 0,7 Nàng læåüng (calo) 43 18 43 59 Muäúi Ca 34 40 35 30 Khoaïng P 23 22 17 19 (mg/100g) Fe 0,4 0,6 0,4 0,7 A 0,3 0,3 0,6 0,02 Vitamine B1 0,08 0,04 0,08 0,05 (mg/100g) B2 0,03 0,01 0,03 0,01 PP 0,2 0,01 0,02 0,1 C 48 40 55 42 2. NGUÄÖN GÄÚC, PHÁN BÄÚ, PHÁN LOAÛI VAÌ GIÄÚNG TRÄÖNG. 2..1. Nguäön gäúc vaì phán bäú. Tanaka (1954) khi nghiãn cæïu vãö caïc loaìi cam quyït åí phæång Âäng âaî âãö nghë 1 säú giaí thuyãút vãö sæû phán chia ranh giåïi phaït sinh cuía noï åí Âäng Nam AÏ Cháu, trong âoï sæû phaït sinh cuía mäüt vaìi loaìi cam quyït cuîng nhæ nhæîng loaìi thán cáûn âæåüc phán bäú tæì biãn giåïi âäng bàõc cuía ÁÚn Âäü qua Miãún Âiãûn vaì 1 vuìng phêa nam cuía âaío Haíi
33 Nam. Nhæîng loaìi náöy bao gäöm chanh táy, chanh ta, thanh yãn, bæåíi, cam ngoüt, cam chua. ÅÍ cháu Áu, thanh yãn (citron) laì loaûi traïi âáöu tiãn trong giäúng Citrus âæåüc biãút âãún, träöng åí vuìng vënh Ba Tæ, âæåüc mä taí trong khoaíng 300 nàm træåïc cäng nguyãn vaì coï leî âæåüc träöng khäng muäün hån 500 nàm træåïc cäng nguyãn. Sau âoï, thanh yãn âaî âæåüc träöng åí YÏ vaì nhæîng vuìng áúm aïp hån åí cháu Áu (Webber, 1967). Cam chua (sour orange) hay cam âàõng âæåüc phaït triãøn trong thãú kyí thæï 10 åí phêa âäng Âëa Trung Haíi vaì muäün hån åí cháu Phi vaì phêa nam cháu Áu. Chanh táy (lemon), chanh ta (lime) vaì bæåíi (pummelo) cuîng âæåüc phán bäú trong kiãøu tæång tæû nhæ trãn åí næía âáöu thãú kyí thæï 12. Cam ngoüt (sweet orange) âaî âæåüc giåïi thiãûu tæì Trung Quäúc vaì phäø biãún åí cháu Áu båíi ngæåìi Bäö Âaìo Nha, coï leî trong thãú kyí thæï 16. Màûc duì cam ngoüt âaî âæåüc träöng åí cháu Áu træåïc khi âæåüc ngæåìi Bäö Âaìo Nha du nháûp thãm vaìo nhæng chuïng âaî khäng âæåüc sæí duûng räüng raîi. Caïc giäúng cam ngoüt náöy âaî nhanh choïng tråí thaình haìng hoïa quan troüng cuía ngæåìi Bäö Âaìo Nha, phán bäú räüng raîi âãún nhæîng quäúc gia Âëa Trung Haíi vaì tråí thaình näøi tiãúng våïi tãn goüi laì "cam Bäö Âaìo Nha". Quyït (mandarin, tangerine) cuîng âaî âæåüc träöng åí Trung Quäúc vaì Nháût trong thåìi gian ráút såïm. Cáy quyït âáöu tiãn âæåüc mang tåïi næåïc Anh nàm 1805 vaì âæåüc phäø biãún tæì âáy âãún Âëa Trung Haíi. Nhiãöu taïc giaí cho ràòng, háöu hãút caïc giäúng quyït haìng hoaï coï nguäön gäúc åí Trung Quäúc, Nháût Baín hoàûc Âäng Nam AÏ cháu, riãng quyït Satsuma coï nguäön gäúc hoaìn toaìn åí Nháût Baín. Bæåíi chuìm (grapefruit) hay coìn goüi laì bæåíi voí dênh, coï nguäön gäúc phaït sinh åí West Indies, coï leî âáy laì 1 loaìi lai cuía bæåíi (pummelo). Sæû quan troüng cuía cam quyït träöng troüt trãn thãú giåïi âæåüc chæïng minh båíi sæû phán bäú räüng raîi vaì saín xuáút âaûi traì. Hiãûn nay, cam quyït âæåüc träöng nhiãöu nåi trong vuìng khê háûu nhiãût âåïi vaì aï nhiãût âåïi, nåi coï âáút âai thêch håüp vaì âuí áøm, khäng quaï laûnh âãø laìm chãút cáy. Theo thäúng kã cuía FAO, trãn thãú giåïi coï khoaíng 49 næåïc saín xuáút cam quyït, coï diãûn têch träöng khoaíng 2,8 triãûu ha. Caïc næåïc saín xuáút nhiãöu cam laì Myî, Braxin, Táy Ban Nha, YÏ, Mãhicä, ÁÚn Âäü, Ai Cáûp, Israel, Trung Quäúc, Achentina, Nam Phi, Maräúc, Hy laûp vaì Thäø Nhé Kyì. Caïc næåïc saín xuáút nhiãöu quyït laì Nháût, Táy Ban Nha, Myî, YÏ, Braxin, Trung Quäúc vaì Achentina. Caïc næåïc träöng nhiãöu chanh gäöm coï Myî, YÏ, Mãhicä, ÁÚn Âäü, Táy Ban Nha vaì Thäø Nhé Kyì. Caïc næåïc träöng nhiãöu bæåíi laì Myî, Israel, Achentina vaì Trung Quäúc.
34 2.2. Phán loaûi. Cam quyït thuäüc hoü Rutaceae (coï khoaíng 130 giäúng), hoü phuû Aurantioideae (coï khoaíng 33 giäúng), täüc (tribe) Citreae (khoaíng 28 giäúng), täüc phuû Citrinae. Háöu hãút viãûc phán loaûi caïc giäúng trong hoü phuû Aurantioideae hiãûn nay laì do W.T. Swingle (Swingle vaì Reece, 1967). Täüc phuû Citrinae coï khoaíng 13 giäúng, trong âoï coï 6 giäúng quan troüng âoï laì Citrus, Poncirus, Fortunella, Eremocitrus, Microcitrus vaì Clymenia. Âàûc âiãøm chung cuía 6 giäúng náöy laì cho traïi coï con teïp (pháön àn âæåüc trong muïi) våïi cuäúng thon nhoí, moüng næåïc. Säú nhë âæûc nhiãöu bàòng hay hån 4 láön säú caïnh hoa, âáy cuîng laì mäüt trong nhæîng âàûc âiãøm xaïc âënh caïc giäúng träöng, caïc giäúng hoang thæåìng coï säú nhë âæûc êt hån hay chè gáúp âäi säú caïnh hoa vaì con teïp khäng phaït triãøn. Ngoaûi træì giäúng Poncirus coï laï ruûng theo muìa, caïc giäúng coìn laûi âãöu coï laï xanh quanh nàm. Hai trong 6 giäúng náöy coï khaí nàng chëu laûnh täút, âoï laì Ponicirus (ruûng laï hàòng nàm, laï coï 3 laï cheït) vaì Fortunella (kim quáút), hai giäúng náöy coï thãø lai våïi giäúng Citrus vaì caïc giäúng khaïc. Giäúng Eremocitrus vaì Microcitrus âæåüc tçm tháúy åí daûng hoang daûi, háúu hãút laì åí UÏc vaì Euremocitrus laì giäúng chëu haûn täút, caí hai âãöu âæåüc lai thaình cäng våïi Citrus vaì Poncirus. Giäúng thæï 6 laì Clymenia âæåüc biãút duy nháút tæì âaío Thaïi Bçnh Dæång cuía New Ireland, khäng âæåüc lai taûo våïi caïc giäúng khaïc. Giäúng Citrus chia laìm 2 nhoïm nhoí laì Eucitrus vaì Papeda. Nhoïm Papeda coï 6 loaìi, thæåìng âæåüc duìng laìm gäúc gheïp hay lai våïi caïc loaìi khaïc vaì âaî lai taûo âæåüc nhæîng giäúng lai näøi tiãúng. Trong nhoïm Eucitrus coï nhiãöu loaìi âæåüc träöng phäø biãún hiãûn nay åí caïc næåïc nhæ - Citrus medica L. : Thanh yãn. - Citrus limon (L.) Burm.f. : Chanh táy. - Citrus aurantifolia (Christm.) Swing. : Chanh ta. - Citrus sinensis (L.) Osbeck : Cam ngoüt. - Citrus nobilis var. typica Hassk.: Cam saình. - Citrus grandis (L.) Osbeck : Bæåíi. - Citrus paradisi Macf. : Bæåíi chuìm, bæåíi voí dênh. - Citrus reticulata Blanco : Quyït. - Citrus nobilis var.microcarpa Hassk.: Quyït xiãm. - Citrus aurantium L. : Cam chua, cam âàõng. - Citrus microcarpa (Hassk.) Bunge : Haûnh, tàõc. Hiãûn nay, trãn thãú giåïi coï mäüt säú loaìi lai quan troüng âæåüc duìng laìm gäúc gheïp nhæ:
35 - Tangor: (quyït x cam ngoüt). - Tangelo: (quyït x bæåíi chuìm). - Lemonime: (chanh táy x chanh ta). - Citrange: (cam ngoüt x Poncirus). - Citrumelo: (bæåíi chuìm x Poncirus). - Limequat: (chanh ta x Kumquat). - Chanh sáön: (Citrus jambhiri). - Chanh ngoüt: (C. limetioides) - Chanh Rangpur (C. limonia). - Quêt Cleopatra (C. reshni). 2.3. Mä taí mäüt säú giäúng träöng. · Chanh: Citrus aurantifolia (Christm.) Swingle (2n=18). Chanh laì giäúng träöng phäø biãún åí nhiãût âåïi, dãù träöng trãn âáút ngheìo dinh dæåîng. Cáy nhoí, daûng buûi, nhiãöu nhaïnh, cao khoaíng 5m, thæåìng mang nhæîng gai ngàõn beïn. Laï nhoí, daìi khoaíng 4-8cm, räüng 2-5cm hçnh træïng báöu duûc, cuäúng laï coï caïnh nhoí. Phaït hoa moüc åí naïch laï coï tæì 1-7 hoa, âæåüc taûo ra trong 1 khoaíng thåìi gian daìi. Hoa nhoí coï 4-5 caïnh maìu tràõng, daìi 8-12mm, räüng 2,5-4mm, coï tæì 20-25 nhë âæûc, báöu noaîn coï 9-12 ngàn (muïi). Traïi nhoí, hçnh cáöu hay xoan, âæåìng kênh 3,5-6cm. Voí moíng dênh vaìo traïi, maìu vaìng hay xanh vaìng nhaût khi chên. Thët traïi maìu xanh nhaût hay vaìng, ráút chua. Häüt nhoí hçnh xoan, âa phäi, tæí diãûp tràõng. Trong loaìi Citrus aurantifolia coï hai nhoïm: nhoïm chanh læåîng bäüi (2n=18) gäöm caïc giäúng Key, Mexican hoàûc West Indian; nhoïm chanh tam bäüi (3n=27) nhæ giäúng Tahiti, Persian vaì Bears. Nhoïm chanh læåîng bäüi thç coï daûng cáy nhoí, traïi coï häüt, voí traïi moíng vaì nhiãöu næåïc, trong khi åí chanh tam bäüi thç traïi to khäng coï häüt vaì voí traïi håi dáöy hån. Chanh tam bäüi phaït triãøn täút hån chanh læåîng bäüi åí nhæîng vuìng cao. · Chanh táy: Citrus limon (L.) Burm.f. (2n=18). Êt quan troüng hån chanh ta åí vuìng nhiãût âåïi, âæåüc träöng nhiãöu åí vuìng aï nhiãût âåïi. YÏ, Táy Ban Nha, Hy Laûp, Hoa Kyì laì nhæîng næåïc saín xuáút chênh. ÅÍ nhiãût âåïi chuïng phaït triãøn täút nháút åí vuìng cao trung bçnh. Cáy nhoí, cao khoaíng 3-6m coï gai cæïng låïn. Laï hçnh xoan coï ràng cæa, daìi 5- 10cm, räüng 3-6cm, cuäúng laï ngàõn khäng coï caïnh laï.
36 Hoa moüc moüi muìa trong nàm, moüc âån hay chuìm, âæåìng kênh khoaíng 3,5- 5mm. Caïnh hoa maìu häöng khi chæa nåí, khi nåí coï maìu tràõng åí trãn, häöng nhaût åí phêa dæåïi, 20-40 nhë âæûc, báöu noaîn coï 8-10 ngàn. Traïi hçnh xoan nhoün choïp, daìi 5-10cm vaìng nhaût khi chên. Voí khaï dáöy, håi nhaïm sáön, dênh vaìo thët. Thët vaìng nhaût, chua. Traïi nàûng trung bçnh 7-9 traïi/kg. Häüt âa phäi våïi 10-15% cáy máöm vä tênh, tæí diãûp tràõng. Caïc giäúng chanh táy gäöm coï chanh sáön (Rough lemon), Eureka , Lisbon , Villa France vaì Meyer. · Bæåíi: Citrus grandis (L.) Osbeck (2n=18). Laì giäúng träöng quan troüng åí Âäng Nam AÏ cháu. Cáy cao khoaíng 5-15m, thæåìng coï gai låïn (nháút laì träöng häüt), nhaïnh non coï läng tå. Laï låïn, coï caïnh laï to, phiãún laï hçnh xoan tåïi báöu duûc daûng quaí tim, daìi 5-20cm, räüng 2-12cm, màût dæåïi gán chênh thæåìng coï läng. Hoa låïn, moüc âån hay chuìm, caïnh hoa maìu tràõng kem, 20-25 nhë âæûc, báöu noaîn coï 11-16 ngàn. Traïi låïn, hçnh cáöu daûng quaí lã, âæåìng kênh 10-40cm coï maìu xanh vaìng nhaût khi chên, voí dáöy, con teïp låïn maìu vaìng nhaût hay häöng, ngoüt laût. Traïi nàûng trung bçnh 1-2kg. Häüt låïn, âån phäi. Bæåíi chëu âæåüc nhiãût âäü noïng täút vaì caí nhiãût âäü tháúp, coï khaí nàng phaït triãøn täút åí vuìng âáút tháúp khä khan. ÅÍ Thaïi Lan, giäúng bæåíi Siamese coï traïi nhoí daûng quaí lã, âæåüc träöng trãn nhæîng båì mæång âæåüc bao quanh liãn tuûc båíi næåïc màûn. · Cam chua, cam âàõng: Citrus aurantium L. (2n=18). Coï thãø duìng àn tæåi, nhæng thæåìng duìng laìm mæït vaì duìng nhæ mäüt cháút cho muìi vë. Tinh dáöu åí laï, hoa, traïi âæåüc duìng trong kyî nghãû dáöu thåm. Âæåüc duìng laìm gäúc gheïp cho chanh táy, cam vaì bæåíi. Khaïng âæåüc bãûnh chaíy muí gäúc, nhæng dãù bë bãûnh Tristeza (thäúi rãù do virus). Cáy cao khoaíng 10m, coï gai moíng maính. Phiãún laï hçnh xoan hay báöu duûc, daìi 7-10cm, räüng 3-4cm, cuäúng daìi 2-3cm, caïnh laï nhoí. Hoa låïn moüc åí naïch laï, tràõng, ráút thåm, coï 20-25 nhë âæûc, 4-5 caïnh hoa, báöu noaîn coï 10-12 ngàn. Traïi gáön hçnh cáöu, voí dáöy, nhaïm sáön, âæåìng kênh 4-6cm, thæåìng coï maìu âoí cam khi chên, thåm. Thët traïi ráút chua vaì âàõng, pháön loíi giæîa thç xäúp. Traïi nàûng trung bçnh 4-5 traïi/kg, nhiãöu häüt, âa phäi.
37 · Bæåíi chuìm, bæåíi voí dênh: Citrus paradisi Macf. (2n=18). Duìng âãø àn tæåi, næåïc coï vë âàõng dëu. Muïi coï thãø âæåüc âoïng häüp hay eïp láúy næåïc. Âáy laì giäúng coï leî do sæû ngáùu biãún åí chäöi cuía bæåíi (Citrus grandis) hçnh thaình. Cáy coï taïn räüng, cao 10-15m, caình coï läng. Laï nhoí hån laï bæåíi, cuäúng laï coï caïnh laï nhoí, phiãún laï hçnh xoan. Hoa moüc âån hay chuìm, âæåìng kênh khoaíng 4-5mm, maìu tràõng thæåìng coï 5 caïnh, 20-25 nhë âæûc, báöu noaîn coï 12-14 ngàn. Traïi nhoí hån traïi bæåíi ta, hçnh cáöu, âæåìng kênh khoaíng 8-10cm, maìu xanh nhaût hay vaìng låüt khi chên, voí moíng hån vaì con teïp nhoí hån bæåíi ta. Häüt tràõng âa phäi, tæí diãûp tràõng. Bæåíi chuìm träöng thêch håüp åí nhæîng vuìng tháúp, noïng. Caïc giäúng quan troüng gäöm Duncan (coï häüt), Marsh Seedless (khäng häüt), Thompson (khäng häüt, thët häöng), Foster (coï häüt, thët häöng) vaì Hohn Garner (giäúng nhæ gäúng Duncan nhæng êt häüt hån). · Quyït: Citrus reticulata Blanco (2n=18). Cáy nhoí, cao khoaíng 2-8m âäi khi coï gai. Laï nhoí, heûp, hçnh xoan, daìi 4-8cm, räüng 1,5-4cm maìu xanh âáûm boïng åí phêa trãn màût vaì xanh vaìng nhaût åí màût dæåïi, cuäúng coï caïnh nhoí. Hoa nhoí, âæåìng kênh 1,5-2,5mm, 5 caïnh tràõng, 20 nhë âæûc, báöu noaîn coï 10-15 ngàn. Traïi daûng hçnh cáöu håi deûp, âæåìng kênh 5-8cm, voí moíng dãù läüt, maìu xanh vaìng hay âoí cam khi chên, nhiãöu næåïc maìu cam, ngoüt. Traïi nàûng trung bçnh 6-7 traïi/kg. Âáy laì giäúng khoï träöng trong caïc giäúng cam quyït. Cáy chëu noïng keïm, träöng täút nháút åí vuìng coï âäü cao trung bçnh. Häüt âa phäi, tæí diãûp xanh. · Thanh yãn: Citrus medica L. (2n=18) vaì Pháût thuí: Citrus medica var.dactylis (Noot.) Swing. (2n=18). Âæåüc duìng trong y hoüc vaì nhæ 1 cháút cho muìi vë cuía ngæåìi La Maî hoàûc duìng laìm keûo, mæït. Cáy nhoí, cao khoaíng 3m coï gai låïn. Laï hçnh báöu duûc coï ràng cæa, daìi 8-20cm, räüng 3-9cm, cuäúng laï ngàõn, khäng coï caïnh laï. Hoa læåîng tênh vaì hoa âæûc våïi tè lãû hoa âæûc låïn, coï 5 caïnh maìu häöng, 30-40 nhë âæûc, âæåìng kênh hoa khoaíng 3-4mm, báöu noaîn låïn khoaíng 10-13 ngàn.
38 Traïi låïn, håi daìi 10-20cm, voí thæåìng coï u sáön, vaìng, ráút dáöy, muïi traïi nhoí, thët traïi xanh nhaût, chua. Häüt nhoí tràõng, âån phäi. · Cam saình: Citrus nobilis var typica Hassk. (2n=18). Taïn nhoí, cao khoaíng 3-5m, nhiãöu caình, moüc yãúu, khäng gai. Laï coï caïnh nhoí, coï khi khäng roî, maìu xanh tháøm, daìi 7-8cm, räüng 4-4,5cm. Hoa moüc âån hay chuìm, âæåìng kênh 2,5-4mm, coï 4-5 caïnh tràõng, khoaíng 20- 40 nhë âæûc. Traïi troìn håi deûp, âæåìng kênh 7-8,2cm, cao khoaíng 6-8cm. Âaïy traïi vaì cuäúng loîm xuäúng, voí dáöy 4-6mm xuì sç, maìu xanh vaìng hay vaìng âoí khi chên. Báöu noaîn coï 10-14 ngàn, dãù läüt, con teïp to nhiãöu næåïc, vë ngoüt håi chua. Traïi nàûng trung bçnh 3-4 traïi/kg Häüt hçnh troìn træïng, âa phäi, tæí diãûp tràõng. Hiãûn nay åí ÂBSCL coï träöng caïc giäúng cam quyït nhæ: Ø Caïc giäúng cam: Giäúng cam máût âæåüc träöng phäø biãún nháút. Traïi duìng xuáút kháøu tæåi vaì tiãu thuû näüi âëa. Yãúu täú aính hæåíng âãún pháøm cháút traïi xuáút tæåi laì nhiãöu häüt vaì khi chên traïi váùn coìn maìu vaìng xanh. Cam saình (tháût ra laì mäüt loaûi quyït) coï giaï trë kinh tãú cao, träöng chuí yãúu âãø tiãu thuû näüi âëa. Cáy tæång âäúi khoï träöng, tuäøi thoü khäng cao. Cam dáy coï daûng traïi giäúng nhæ cam máût nhæng voí traïi xanh nhiãöu, êt laïng nhæ cam máût, pháøm cháút tæång âæång cam máût. Cam soaìn, coï leî laì mäüt giäúng tãn goüi Lauxang (hay láûu xaíng), åí âaïy traïi coï vãút håi loîm vaìo nhoí nhæ âäöng tiãön, pháøm cháút khaï, nhiãöu häüt. Cam chua êt phäø biãún, khäng coï giaï trë kinh tãú cao, coï thãø âãø duìng laìm gäúc gheïp. Cam sen mang âàûc tênh giäúng nhæ cam vaì bæåíi. Traïi ráút to, voí dáöy hån cam máût, muïi traïi vaì con teïp giäúng nhæ bæåíi, vë chua. Khäng coï giaï trë kinh tãú, thæåìng duìng âãø chæng. Ø Caïc giäúng quyït: Quyït xiãm âæåüc träöng phäø biãún nháút. Traïi troìn, to. Khi chên coï maìu xanh vaìng, ngoüt nhiãöu næåïc, coï giaï trë kinh tãú cao. Quyït tiãöu coï daûng traïi troìn håi deûp, to, maìu sàõc âeûp khi chên (vaìng cam), vë ngoüt håi chua. Coï giaï trë kinh tãú cao trong dëp tãút, coìn laûi caïc thaïng trong nàm thç
39 khäng âæåüc æa chuäüng nhæ quyït xiãm. Âáy laì mäüt giäúng cáön âæåüc chuï yï âãø xuáút kháøu tæåi vç coï maìu sàõc âeûp vaì håüp våïi kháøu vë ngæåìi cháu Áu. Quyït ta khäng âæåüc träöng phäø biãún vç giaï trë kinh tãú tháúp. Cáy sai traïi nhæng traïi thç chua nhiãöu. Daûng traïi håi giäúng quyït tiãöu, khi chên coï maìu vaìng cam, nhæng thæåìng bë xäúp trong ruäüt, êt næåïc. Ø Caïc giäúng bæåíi: Táûp âoaìn giäúng bæåíi åí ÂBSCL ráút phong phuï, coï ráút nhiãöu giäúng våïi caïc tãn goüi khaïc nhau, tuy nhiãn hiãûn nay viãûc phán biãût roî caïc âàûc âiãøm cuía tæìng giäúng träöng coìn nhiãöu haûn chãú. Caïc giäúng nhæ bæåíi Biãn Hoìa (Âæåìng laï cam, Âæåìng nuïm), bæåíi Nàm roi coï hæång vë ráút ngon, ngoüt nhiãöu næåïc, âàûc biãût khi chên traïi coï thãø khäng coìn häüt. Ngoaìi ra, caïc giäúng khaïc nhæ bæåíi long, bæåíi âæåìng, bæåíi baïnh xe, bæåíi thanh traì, bæåíi äøi ... cuîng âæåüc träöng raíi raïc. Ø Caïc giäúng chanh: Caïc giäúng chanh ta vaì chanh nuïm âæåüc träöng phäø biãún. Traïi chanh ta coï daûng hçnh cáöu, voí moíng nãn coìn goüi laì chanh giáúy. Ruäüt traïi maìu xanh, ráút chua, sai traïi, nhæng giaï trë kinh tãú thæåìng khäng äøn âënh. Traïi chanh nuïm to, voí dáöy, sáön, ruäüt håi vaìng, chua dëu, thåm. Tuy khäng âæåüc æa chuäüng bàòng chanh ta nhæng coï triãøn voüng xuáút kháøu. Ø Caïc giäúng khaïc: Ngoaìi caïc giäúng trãn coìn coï mäüt säú giäúng träöng khaïc khäng coï giaï trë kinh tãú cao nhæ: Saính: Coï taïn cao to hån cam máût, phán caình nhiãöu, laï thæåìng xanh âáûm. Traïi troìn håi deûp, khi chên váùn coìn xanh. Voí moíng dãù läüt nhæng vaïch muïi dáöy, dai, nhiãöu næåïc, vë laût. Haûnh: Thæåìng âæåüc duìng laìm kiãøng trong dëp tãút. Cáy ráút sai traïi, traïi nhoí nhiãöu næåïc, chua thåm, âæåüc sæí duûng laìm næåïc giaíi khaït, mæït. B. ÂÀÛC ÂIÃØM SINH HOÜC VAÌ THÆÛC VÁÛT. 1. RÃÙ. Caïc giäúng cam quyït khi träöng bàòng häüt thæåìng coï mäüt rãù caïi vaì nhiãöu rãù nhaïnh. Tæì rãù nhaïnh moüc ra caïc rãù läng yãúu åït. Sæû phaït triãøn cuía rãù thæåìng xen keî våïi sæû phaït triãøn cuía thán caình trãn màût âáút.
40 Caïc nghiãn cæïu cho tháúy, trong nàm hoaût âäüng cuía rãù coï caïc thåìi kyì nháút âënh nhæ: - Træåïc luïc moüc caình muìa xuán. - Sau khi ruûng traïi âåüt âáöu âãún træåïc luïc moüc caình muìa heì. - Sau khi caình muìa thu âaî phaït triãøn âáöy âuí. Thæåìng thç khi rãù hoaût âäüng maûnh, rãù läng phaït triãøn, thán caình seî hoaût âäüng cháûm vaì ngæåüc laûi. Sæû hoaût âäüng cuía bäü rãù thæåìng keïo daìi caí sau caïc âåüt caình moüc räü, do âoï viãûc boïn phán vaìo giai âoaûn caình phaït triãøn âáöy âuí coï taïc duûng cung cáúp dinh dæåîng këp thåìi cho cáy trong giai âoaûn rãù hoaût âäüng. Sæû phán bäú cuía bäü rãù tuìy thuäüc caïc yãúu täú nhæ táöng âáút canh taïc, hçnh thæïc nhán giäúng, loaûi giäúng, loaûi gäúc gheïp, mæûc thuyí cáúp vaì kyî thuáût träöng. Caïc yãúu täú náöy coï aính hæåíng laìm rãù moüc sáu hay caûn, xa hay gáön. Noïi chung, rãù cam quyït thæåìng moüc caûn, âa säú rãù huït dinh dæåîng phán bäú gáön låïp âáút màût. Do âoï viãûc giæî cho låïp âáút màût tåi xäúp ãm maït coï taïc duûng giuïp cáy háúp thu âæåüc dinh dæåîng täút hån. Rãù moüc ra tæì häüt thæåìng khoíe, moüc sáu, nãúu âáút thoaït næåïc täút vaì tåi xäúp, rãù coï thãø moüc sáu trãn 4m. Do âoï, åí ÂBSCL, trãn nhæîng vuìng âáút tháúp viãûc träöng cam quyït bàòng häüt hay gäúc thaïp thæåìng bë aính hæåíng båíi mæûc thuíy cáúp. Nãúu khäng lãn lêp träöng cao vaì thiãút kãú båì bao væåìn âãø âiãöu tiãút næåïc thç cáy coï thãø bë suy yãúu dáön vaì chãút do thäúi rãù. Traïi laûi rãù moüc ra tæì cáy chiãút hay caình giám thæåìng àn caûn hån, êt bë aính hæåíng båíi mæûc thuyí cáúp. 2. THÁN, CAÌNH. Cam quyït thuäüc loaûi thán gäù, daûng buûi hay baïn buûi (khäng coï truûc thán chênh roî rãût). Caïc caình chênh thæåìng moüc ra åí caïc vë trê trong khoaíng 1m caïch màût âáút. Caình coï thãø coï gai, nháút laì khi träöng bàòng häüt. Tuy nhiãn sau khi ra hoa traïi, caïc gai thæåìng êt phaït triãøn. ÅÍ mäüt vaìi loaìi, gai chè moüc ra tæì nhæîng caình sinh træåíng maûnh. Caình cam quyït phaït triãøn theo läúi håüp truûc, khi caình moüc daìi âãún mäüt khoaíng nháút âënh thç ngæìng laûi, caïc máöm bãn dæåïi âènh sinh træåíng cuía ngoün caình seî moüc ra, caïc caình thæï cáúp náöy cuîng moüc daìi âãún mäüt khoaíng nháút âënh thç ngæìng vaì caïc máöm bãn dæåïi âènh sinh træåíng laûi tiãúp tuûc phaït triãøn giäúng nhæ cuî. Trong mäüt nàm cáy coï thãø cho 3-4 âåüt caình. Tuìy theo chæïc nàng cuía caình trãn cáy, coï thãø goüi nhæ sau: - Caình mang traïi: Laì nhæîng caình coï mang traïi, thæåìng moüc ra trong muìa xuán, caình ngàõn nhoí, mau troìn mçnh, daìi trung bçnh < 10cm trãn caình coï laï hoàûc vãút laï, caïc caình coï mang laï cho traïi täút hån. Caình mang traïi moüc ra tæì nhæîng caình låïn hån goüi laì caình meû, nhæîng
41 caình mang traïi moüc åí ngoün hay gáön ngoün caình meû laì nhæîng caình âáûu traïi täút so våïi caïc caình moüc bãn trong. Vç phaíi táûp trung dinh dæåîng âãø nuäi traïi nãn thæåìng caình mang traïi khäng tiãúp tuûc cho ra nhæîng caình måïi trong nàm kãú tiãúp. Sau khi thu hoaûch caïc caình mang traïi thæåìng heïo khä âi. - Caình meû: Laì caình taûo ra caình mang traïi, thæåìng phaït triãøn maûnh trong muìa heì vaì muìa thu. Caình to khoíe, láu troìn mçnh. Cáön nàõm âæåüc thåìi vuû ra caình meû cuía cáy âãø coï biãûn phaïp bäöi dæåîng têch cæûc, giuïp moüc âæåüc nhiãöu caình mang traïi hån trong muìa xuán. - Caình dinh dæåîng: Laì tãn chè chung táút caí caïc loaûi caình trong giai âoaûn chæa ra hoa traïi, thæåìng moüc ra åí caïc muìa trong nàm. - Caình væåüt: Laì loaûi caình moüc thàóng lãn bãn trong taïn cáy, tæì nhæîng caình chênh hay thán. Caình thæåìng moüc ra trong muìa heì phaït triãøn maûnh, deûp, maìu xanh, laï to boïng laïng, âäi khi coï gai daìi. Loaûi caình náöy khi phaït triãøn âaî sæí duûng nhiãöu cháút dinh dæåîng cuía cáy maì khäng coï êch låüi nhiãöu, chuïng laûi laì nåi sáu bãûnh thêch táún cäng. Do âoï, khi cáy coìn non chæa coï hoa traïi thç coï thãø giæî laûi âãø taûo khung taïn, coìn khi cáy âaî træåíng thaình thç nãn càõt boí. Noïi chung, sæû phaït triãøn cuía caình tuìy thuäüc nhiãöu vaìo säú traïi trong nàm. Trong âiãöu kiãûn tæû nhiãn, nãúu nàm nay cáy sai traïi thç nàm sau säú traïi ra êt âi vç säú læåüng caình moüc ra khäng nhiãöu. Do âoï cáön phaíi chuï yï bäöi dæåîng cho cáy åí giai âoaûn sau thu hoaûch âãø giuïp cáy coï âuí dinh dæåîng taûo nhiãöu caình måïi. 3. LAÏ. Laï cam quyït thuäüc loaûi laï âån gäöm coï cuäúng laï, caïnh laï vaì phiãún laï. Pháön caïnh laï coï kêch thæåïc thay âäøi tuìy giäúng, coï loaìi khäng coï caïnh laï nhæ thanh yãn (Citrus medica), caïc loaìi hoang trong nhoïm Papeda thç coï caïnh laï ráút to gáön bàòng phiãún laï. Âäúi våïi caïc loaìi träöng thç bæåíi coï caïnh laï to nháút, kãú âãún laì cam, chanh, cam saình vaì quyït...Trãn cuìng mäüt loaìi thç kêch thæåïc caïnh laï cuîng thay âäøi theo muìa. Mäüt cáy cam quyït khoeí maûnh coï thãø coï 150.000-200.000 laï våïi täøng diãûn têch laï khoaíng 200m2. Trãn laï, khê khäøng táûp trung nhiãöu nháút åí màût læng, säú læåüng thay âäøi tuìy giäúng, trung bçnh 400-500 khê khäøng/mm2, kêch thæåïc khê khäøng ráút nhoí, thæåìng måí ra luïc 10 giåì saïng âãún 4 giåì chiãöu. Laï coï chæïa caïc tuïi tinh dáöu, hiãûn diãûn åí låïp mä giáûu. Ngoaûi træì loaìi cam 3 laï (Poncirus trifoliata) ruûng laï theo muìa, caïc loaìi coìn laûi coï laï säúng tæì 1 nàm hay láu hån tuìy âiãöu kiãûn khê háûu vaì chàm soïc.
42 4. HOA. Hoa cam quyït thæåìng thuäüc loaûi hoa âáöy âuí, moüc âån hay chuìm tæì naïch laï. Trong âiãöu kiãûn tæû nhiãn hoa thæåìng moüc ra trong muìa xuán, tuy nhiãn sau mäüt âåüt haûn keïo daìi räöi gàûp mæa hay næåïc tæåïi thç cáy cuîng ra hoa räü nhæ thæåìng tháúy åí âáöu muìa mæa hay trong kyî thuáût siãút næåïc kêch thêch ra hoa. Cuîng coï loaìi sau mäùi âåüt ra caình laï thç ra hoa, nhæ åí chanh ta (Citrus aurantifolia). Hoa cam quyït coï daûng hçnh thuáøn troìn, âènh håi to hån phêa dæåïi, âæåìng kênh räüng tæì 2,5-4cm, ráút thåm, thæåìng laì hoa læåîng tênh. Tuy nhiãn cuîng coï hoa âæûc våïi báöu noaîn khäng phaït triãøn åí loaìi thanh yãn vaì chanh táy. Âaìi hoa dai khäng ruûng, hçnh cheïn, coï 3-5 laï âaìi. Hoa coï 4-8 caïnh (thæåìng laì 5), maìu tràõng, riãng chanh táy vaì pháût thuí coï maìu têa häöng, 20-40 nhë âæûc håüp laûi thaình tæìng nhoïm, dênh liãön vaìo nhau åí âaïy. Bao pháún coï 4 ngàn maìu vaìng, moüc bàòng hay håi nhä cao hån âáöu næåïm nhuûy. Âáöu næåïm nhuûy caïi to. Báöu noaîn coï 8-15 ngàn dênh liãön nhau taûi mäüt truûc åí giæîa traïi, mäùi tám bç coï 0-6 tiãøu noaîn. Sæû phán hoïa máöm hoa thæåìng xaîy ra tæì sau khi thu hoaûch traïi âãún træåïc luïc moüc caình muìa xuán, noïi chung laì thay âäøi tuìy theo âiãöu kiãûn khê háûu, næåïc. Cáy thæåìng phán hoïa trong thaïng 11 dl âãún âáöu thaïng 2 dl trong nàm. Loaìi cam máût Än Cháu träöng åí Nháût coï thåìi gian phán hoïa máöm hoa keïo daìi tæì thaïng 9 dl âãún thaïng 3 dl nàm sau. Kyî thuáût xiãút næåïc âãø kêch thêch cam quyït ra hoa cuîng laì caïch taûo âiãöu kiãûn khä haûn âãø dãù kêch thêch cáy ra hoa. Háöu hãút caïc loaìi cam quyït âãöu tæû thuû, tuy nhiãn cuîng coï thãø thuû pháún cheïo. Coï taïc giaí cho ràòng åí quyït sæû thuû pháún cheïo seî laìm tàng nàng suáút, màûc duì traïi seî coï nhiãöu häüt hån. ÅÍ loaìi bæåíi chuìm (Citrus paradisi) thç nhë âæûc chên såïm hån nãn laìm tàng khaí nàng tæû thuû. ÅÍ caïc loaìi khaïc thç nhë âæûc vaì nhuûy caïi chên cuìng mäüt luïc vaì næåïm coï thãø nháûn âæåüc pháún trong thåìi gian keïo daìi 6-8 ngaìy. Cän truìng nhæ (ong, bæåïm) cuîng goïp pháön quan troüng vaìo viãûc thuû pháún do bë quyãún ruî båíi hoa thåm, nhiãöu máût. ÅÍ mäüt vaìi giäúng, haût pháún khäng coï sæïc säúng cuîng âæåüc taûo ra trong hoa, nhæ cam Washington Navel.. Thåìi gian tæì khi ra hoa âãún khi hoa taìn thay âäøi tuìy giäúng vaì âiãöu kiãûn khê háûu, trung bçnh laì 1 thaïng.
43 5. TRAÏI Traïi cam quyït gäöm coï 3 pháön: - Voí ngoaìi: Gäöm coï biãøu bç våïi låïp cutin dáöy vaì caïc khê khäøng. Bãn dæåïi låïp biãøu bç laì låïp tãú baìo nhu mä vaïch moíng, giaìu luûc laûp nãn coï thãø quang håüp âæåüc khi traïi coìn xanh. Trong giai âoaûn chên, diãûp luûc täú seî phán huíy, nhoïm sàõc täú maìu Xanthophyll vaì Carotene tråí nãn chiãúm æu thãú, maìu sàõc traïi thay âäøi tæì xanh sang vaìng hay cam. Maìu sàõc traïi khi chên åí vuìng khê háûu aï nhiãût âåïi thæåìng âeûp, tæåi hån laì vuìng khê háûu nhiãût âåïi (khi chên traïi váùn coìm maìu xanh nhaût). Caïc tuïi tinh dáöu nàòm trong caïc mä, âæåüc giæî laûi dæåïi sæïc træång cuía caïc tãú baìo chung quanh. - Voí giæîa: Laì pháön phêa trong kãú voí ngoaìi, âáy laì mäüt låïp gäöm nhiãöu táöng tãú baìo håüp thaình, coï maìu tràõng, âäi khi coï maìu vaìng nhaût hay häöng nhaût nhæ åí bæåíi. Caïc tãú baìo cáúu taûo daìi våïi nhæîng khoaíng gian baìo räüng, chæïa nhiãöu âæåìng bäüt, vitamin C vaì pectin. Khi traïi coìn non haìm læåüng pectin cao (20%) giæî vai troì quan troüng trong viãûc huït næåïc cung cáúp cho traïi. Chiãöu dáöy cuía pháön voí giæîa thay âäøi theo loaìi träöng, dáöy nháút åí thanh yãn, bæåíi, kãú âãún laì cam, chanh, quyït, haûnh. Pháön mä náöy cuîng coìn täön taûi åí giæîa caïc maìng muïi näúi liãön vaìo voí quaí, khi traïi caìng låïn thç tråí nãn xäúp. - Voí trong: Gäöm coï caïc muïi traïi âæåüc bao quanh båíi vaïch moíng trong suäút. Bãn trong vaïch muïi coï nhæîng såüi âa baìo (hay coìn goüi laì con teïp hay läng máûp), phaït triãøn vaì âáöy dáön dëch næåïc, chiãúm âáöy caïc muïi chè chæìa laûi mäüt säú khoaíng träúng âãø häüt phaït triãøn. Nhæ váûy voí trong cung cáúp pháön àn âæåüc cuía traïi våïi dëch næåïc coï chæïa âæåìng vaì acid (chuí yãúu laì acid citric). Tuìy giai âoaûn chên, læåüng acid giaím dáön vaì læåüng âæåìng tàng lãn cuìng våïi cháút thåm. Tyí lãû âæåìng vaì acid thay âäøi tuìy loaìi träöng vaì âiãöu kiãûn canh taïc. ÅÍ mäüt vaìi giäúng nhæ cam Washington Navel coï quaí âån tênh, khäng häüt thç sæû thuû pháún khäng cáön thiãút vaì haût pháún khäng coï sæïc säúng. ÅÍ háöu hãút caïc loaìi cam quyït khaïc, âäi khi cuîng gàûp træåìng håüp coï quaí âån tênh, nhæng sæû thuû pháún laûi cáön thiãút cho traïi phaït triãøn. ÅÍ caïc loaìi cam quyït, thåìi gian chên cuía traïi thay âäøi tæì 7-14 thaïng kãø tæì khi thuû pháún. ÅÍ cam máût, thåìi gian náöy khoaíng 7 thaïng, cam saình 9-10 thaïng, quyït 9-10 thaïng, bæåíi, chanh 7-8 thaïng... Thæåìng cáy coï thãø cho nhiãöu hoa, nhæng chè coï mäüt tyí
44 lãû nhoí traïi phaït triãøn âæåüc maì thäi. Hoa vaì traïi non coï thãø bë ruûng, thåìi kyì naìy coï thãø keïo daìi âãún 10-12 tuáön sau khi hoa nåí. Tyí lãû âáûu traïi bë aính hæåíng båíi nhiãöu yãúu täú nhæ cháút dinh dæåîng, læåüng næåïc cung cáúp, khê háûu, sáu bãûnh ... Bäü taïn laï cuía cáy cuîng coï aính hæåíng âãún tyí lãû âáûu traïi, nãúu mäùi traïi âæåüc nuäi båíi mäüt säú laï thêch håüp thç seî phaït triãøn täút hån. Thê duû, bæåíi cáön khoaíng 60 laï/traïi, chanh khoaíng 20 laï/traïi, cam, quyït khoaíng 50 laï/traïi (trung bçnh laì 20-25 laï/traïi)... Do âoï viãûc duy trç bäü taïn laï khoíe, nhiãöu seî giuïp traïi âáûu täút. 6. HÄÜT. Hçnh daûng, kêch thæåïc, troüng læåüng, säú læåüng häüt trong traïi vaì mäùi muïi thay âäøi nhiãöu tuìy giäúng. ÅÍ quáút (Fortunella), häüt nhoí nháút, kãú âãún chanh, quyït, cam, låïn nháút laì bæåíi. Säú læåüng häüt trong mäùi muïi coï tæì 0-6 häüt. Coï loaûi cho nhiãöu häüt nhæ bæåíi, coï thãø coï tæì 80-100 häüt mäùi traïi, tuy nhiãn åí mäüt säú giäúng bæåíi nhæ bæåíi Nàm roi, Biãn Hoìa häüt thæåìng máút dáön theo quaï trçnh phaït triãøn cuía traïi. Coï giäúng hoaìn toaìn khäng häüt nhæ cam Washington Navel, cam máût Än Cháu, caïc giäúng chanh tam bäüi. Ngoaûi træì bæåíi coï häüt âån phäi, háöu hãút caïc loaìi cam quyït âãöu coï häüt âa phäi (tæïc coï nhiãöu cáy con moüc ra tæì mäùi häüt). Phäi hæîu tênh hçnh thaình tæì giao tæí do sæû thuû tinh cuía tãú baìo træïng. Coï khoaíng 6 hay hån phäi vä tênh phaït triãøn tæì tãú baìo sinh dæåîng cuía phäi tám vaì vç váûy cáy seî mang âàûc âiãøm di truyãön cuía cáy meû. Cáy moüc ra tæì phäi hæîu tênh thæåìng thiãúu sæïc säúng, dãù chãút vaì thæåìng bë láún aïp båíi phäi vä tênh. ÅÍ cam quyït sæû thuû pháún thæåìng cáön thiãút cho sæû phaït triãøn cuía phäi vä tênh. Khi náøy máöm, tæì häüt moüc ra rãù caïi to khoíe vaì rãù nhaïnh xuáút hiãûn khi rãù caïi daìi khoaíng 8-10cm, caïc rãù läng thç phaït triãøn êt. Truûc thæåüng diãûp vaì 2 laï máöm âáöu tiãn âæåüc thaình láûp trãn màût âáút. C. YÃU CÁÖU NGOAÛI CAÍNH. 1. KHÊ HÁÛU. Cam quyït thæåìng âæåüc träöng tæì 45oC Nam âãún 35oC Bàõc, pháön låïn caïc loaìi cam quyït haìng hoïa âæåüc träöng trong caïc vuìng khê háûu aï nhiãût âåïi coï âäü cao dæåïi mæûc næåïc biãøn laì 760m. ÅÍ xêch âaûo cam quyït khäng thãø phaït triãøn täút åí âäü cao trãn 2000m.
45 1.1. Nhiãût âäü. Cam quyït coï thãø säúng vaì phaït triãøn âæåüc trong khoaíng nhiãût âäü tæì 13-38oC, thêch håüp nháút laì tæì 23-29oC. Dæåïi 13oC vaì trãn 42oC thç sæû sinh træåíng ngæìng laûi, dæåïi -5oC thç chãút. Tuy nhiãn hiãûn nay ngæåìi ta âaî choün âæåüc nhæîng giäúng chëu laûnh täút nhæ cam máût Än Cháu, Washington Navel dæåïi -11 âãún -12oC cáy måïi chãút, do âoï caïc giäúng náöy coï thãø träöng âæåüc åí vé âäü cao, hoàûc duìng giäúng khaïng laûnh nhæ Poncirus trifoliata âãø laìm gäúc gheïp. Täøng têch än trung bçnh hàòng nàm cáön cho cam laì 2.600-3.400oC, cho bæåíi laì 6.000oC (tênh tæì 12oC tråí lãn laìm khåíi âiãøm vaì nhiãût âäü bçnh quán hàòng nàm låïn hån 15oC). Täøng têch än coï aính hæåíng âãún thåìi gian chên cuía traïi. ÅÍ nhiãût âåïi læåüng täøng têch än cáön thiãút cho cam quyït âaût såïm hån nhiãöu nãn thåìi gian ra hoa âãún traïi chên ngàõn hån vuìng aï nhiãût âåïi. Nhiãût âäü coìn aính hæåíng quan troüng âãún pháøm cháút vaì sæû phaït triãøn cuía traïi. Thæåìng åí nhiãût âäü cao, traïi chên såïm, êt xå vaì ngoüt, nhæng khaí nàng cáút giæî keïm vaì maìu sàõc traïi chên khäng âeûp (åí nhiãût âäü tháúp caïc sàõc täú hçnh thaình nhiãöu hån). ÅÍ miãön Nam thæåìng coï biãn âäü nhiãût giæîa ngaìy vaì âãm khäng cao nãn khi chên voí traïi thæåìng coìn maìu xanh, tuy nhiãn yãúu täú taûo maìu sàõc khi chên coìn aính hæåíng båíi giäúng träöng. 1.2. AÏnh saïng. Cam quyït laì loaûi cáy khäng thêch aïnh saïng træûc xaû. Kãút quaí nghiãn cæïu cho tháúy cæåìng âäü aïnh saïng thêch håüp khoaíng 10.000-15.000 lux (tæång âæång våïi aïnh saïng khoaíng 8 giåì saïng vaì 4-5 giåì chiãöu trong ngaìy muìa heì). Cæåìng âäü aïnh saïng quaï cao coï thãø laìm naïm traïi (dãù tháúy trãn traïi cam saình), máút næåïc nhiãöu, sinh træåíng keïm dáùn âãún tuäøi thoü ngàõn. ÅÍ caïc loaìi träöng thç bæåíi tæång âäúi chëu âæûng âæåüc læåüng aïnh saïng cao, kãú âãún laì cam. Cam saình vaì quyït thç thêch læåüng aïnh saïng væìa phaíi, do âoï viãûc träöng xen taûo âiãöu kiãûn coï boïng rám seî giuïp cáy sinh træåíng täút hån. Coï thãø taûo âiãöu kiãûn aïnh saïng væìa phaíi cho cam quyït åí ÂBSCL bàòng viãûc träöng dáöy håüp lyï, nhæ träöng dáöy trãn haìng nhæng thæa giæîa caïc haìng vaì coï thãø bäú trê lêp träöng theo hæåïng Âäng-Táy âãø traïnh båït aïnh saïng træûc xaû. 1.3. Vuî læåüng vaì áøm âäü khäng khê. Vuî læåüng hàòng nàm cáön cho cam quêt êt nháút laì 875mm trong træåìng håüp khäng tæåïi. Nhiãöu taïc giaí cho ràòng læåüng mæa thêch håüp hàòng nàm cho cam laì tæì
46 1.000-1.400mm vaì phán phäúi âãöu. Quyït, chanh coï yãu cáöu vuî læåüng låïn hån tæì 1.500- 2.000mm/nàm. Bæåíi chëu haûn täút nháút. Noïi chung, cam quyït khäng thêch håüp våïi khê háûu nhiãût âåïi quaï áøm vaì áøm âäü khäng khê quaï cao (laìm tàng sæû xuáút hiãûn cuía sáu bãûnh). Yãu cáöu áøm âäü khäng khê khoaíng 75%. 1.4. Gio.ï Pháön låïn caïc loaìi cam quyït coï thãø chëu âæåüc baîo nhoí trong mäüt thåìi gian ngàõn, mæïc âäü chäúng chëu theo thæï tæû sau: thanh yãn, chanh ta, chanh táy, bæåíi, cam ngoüt, cam chua, quyït, quáút (Fortunella) vaì cam 3 laï (Poncirus trifoliata). Gioï nheû våïi váûn täúc khoaíng 5-10km/giåì coï taïc duûng haû tháúp nhiãût âäü cuía væåìn trong muìa heì, cáy âæåüc thoaïng maït, giaím sáu bãûnh. Khi láûp væåìn cuîng cáön læu yï hæåïng gioï coï haûi (nhæ hæåïng gioï táy nam åí ÂBSCL) âãø bäú trê träöng cáy chàõn gioï, giuïp âiãöu hoìa âæåüc khäng khê trong væåìn, giaím âäø ngaî, cáy thuû pháún täút trong muìa hoa nåí. 2. NÆÅÏC. Næåïc ráút cáön thiãút cho cáy trong thåìi kyì ra hoa vaì traïi phaït triãøn, tuy nhiãn cam quyït ráút máøn caím våïi âiãöu kiãûn ngáûp næåïc. Trong vuìng âáút tháúp, mæûc thuíy cáúp cao nãúu khäng thoaït næåïc këp trong muìa mæa seî gáy tçnh traûng thäúi rãù, laï vaìng uïa vaì cáy chãút. Âãø haûn chãú taïc haûi trãn cáön phaíi âaìo mæång lãn lêp vaì laìm båì bao âiãöu tiãút næåïc khi träöng, âäöng thåìi coï biãûn phaïp bäöi lêp náng dáön âäü cao cuîng nhæ boïn phán caûn, boïn nhiãöu hæîu cå... giuïp rãù moüc caûn vaì hoaût âäüng täút hån. Trong kyî thuáût träöng cam quyït, viãûc cung cáúp næåïc coï aính hæåíng quan troüng âãún sæû ra hoa cuía cáy. Trong muìa khä haûn nãúu cáy nháûn âæåüc nhiãöu næåïc seî ra hoa ngay. ÅÍ caïc væåìn cam quyït thuäüc ÂBSCL, thæåìng näng dán êt tæåïi cho cáy trong muìa khä maì chè cung cáúp næåïc khi naìo muäún cho cáy ra hoa táûp trung, âiãöu náöy coï aính hæåíng xáúu âãún sæû sinh træåíng cuía cáy, nháút laì åí nhæîng vuìng âáút cao. Do âoï, cáön coï biãûn phaïp giæî áøm åí màût lêp âãø haûn chãú båït taïc haûi cuía viãûc thiãúu næåïc vaì rãù moüc sáu dáön tçm næåïc. Pháøm cháút næåïc tæåïi cuîng cáön læu yï. Khäng duìng næåïc pheìn, màûn âãø tæåïi cho cam quyït. Læåüng muäúi NaCl trong næåïc tæåïi phaíi nhoí hån 1,5g/lêt næåïc vaì læåüng Mg khäng quaï 0,3g/lêt næåïc. Chanh vaì bæåíi coï thãø chëu âæûng tæång âäúi våïi læåüng muäúi trong næåïc tæåïi cao hån.
47 3. ÂÁÚT. Cam quyït coï bäü rãù àn caûn gáön låïp âáút màût, caïc rãù läng moüc ra yãúu nãn khaí nàng háúp thu cháút dinh dæåîng tháúp. Cáy khäng keïn âáút làõm, âáút âäöng bàòng, phuì sa ven säng, âáút âäöi nuïi âãöu coï thãø träöng âæåüc. Täút nháút laì âáút thët pha, máöu måî, thoaït næåïc täút vaì thoaïng khê vç rãù cáön nhiãöu oxy trong âáút. Táöng canh taïc phaíi dáöy êt nháút 0,5m. Âäü pH täút cho cam quyït nàòm trong khoaíng 4-8, täút nháút laì tæì 5,5-6,5. Âàûc biãût cáy máùn caím xáúu våïi muäúi Bo, muäúi Carbonat vaì NaCl. Khäng nãn träöng cam quyït trãn âáút seït nàûng, pheìn, âáút nhiãöu caït, âáút coï táöng canh taïc moíng, mæûc thuyí cáúp cao. 4. CHÁÚT DINH DÆÅÎNG. Cam quyït háúp thu cháút dinh dæåîng quanh nàm, tuy nhiãn nhiãöu nháút trong thåìi kyì nåí hoa vaì khi cáy âaî phaït triãøn âoüt non. Theo Chapman (1960), phán têch laï muìa xuán âæåüc 4-10 thaïng tuäøi láúy åí caình mang traïi cho tháúy: Mæïc âäü âaûm thêch håüp laì 2,2 - 2,7% cháút khä ------ lán ---------- 0,12 - 0,8% ----------- ------ kali ---------- 1,0 - 1,7% ----------- ------ Mg ---------- 0,3 - 0,6% ----------- ------ Ca ---------- 3,0 - 6,0% ----------- ------ Na ---------- 0,01 - 0,15% ----------- ------ S ----------- 0,2 - 0,3% ----------- ------ B ----------- 50,0 - 200ppm ---------- ------ Cu ---------- 5,1 - 15ppm ----------- ------ Fe ---------- 60,0 - 150ppm ----------- ------ Mn ---------- 25,0 - 100ppm ----------- ------ Mo ---------- 0,1 - 3ppm ----------- ------ Zn ---------- 25,0 - 100ppm ----------- 4.1. Cháút âaûm (N). Âáy laì nguyãn täú dinh dæåîng quan troüng nháút âäúi våïi cam quyït. Cáy cáön læåüng N tæång âäúi låïn. Caïc thê nghiãûm âaî chæïng toí coï sæû tæång quan nháút âënh giæîa âaûm vaì nàng suáút.
48 Thê nghiãûm cuía Parker vaì Jones (1951) trãn cam Washington Navel åí vuìng Riversida (California) cho tháúy, åí mæïc âäü boïn khoaíng 2kg urea/cáy trong nàm âaî thu âæåüc nàng suáút khoaíng 88kg/cáy (khoaíng 490 traïi/cáy). ÅÍ mæïc boïn 400kg N/ha (khoaíng 869,5kg urea/ha) thç giæîa N vaì nàng suáút coï mäúi tæång quan roî rãût. Triãûu chæïng thiãúu N âiãøn hçnh laì laï coï maìu xanh vaìng nhaût, chäöi khäng moüc ra daìi âæåüc vaì caình con coï triãûu chæïng chãút khä. Nhæîng cáy bë thiãúu N coï traïi nhoí, nhaût maìu, voí traïi nhàôn, moíng, dai, traïi bë chên eïp. Cáön traïnh thæìa N vç coï aính hæåíng xáúu âãún pháøm cháút, ngoaûi hçnh cuía cáy. Tuy váûy, cam quyït váùn chëu âæåüc læåüng N tæång âäúi låïn, nãúu âæåüc boïn cán âäúi våïi P, K, Mg vaì caïc nguyãn täú vi læåüng. 4.2. Cháút lán (P). Cáy bë thiãúu P thç täúc âäü sinh træåíng giaím, laï moíng, maìu xanh täúi, nhæîng laï giaì hån coï thãø ngaí maìu häöng. Laï thæåìng nhoí hån bçnh thæåìng vaì coï thãø ruûng såïm. Cáy êt låïn thãm vaì nàng suáút giaím. Traïi coï thãø ruûng nhiãöu træåïc khi chên, traïi ráút chua, voí dáöy, thä vaì thæåìng räøng ruäüt. Boïn phán P cho nhæîng cáy cam bë thiãúu P coï taïc duûng giuïp taïn laï sinh træåíng täút, caíi thiãûn maìu sàõc laï, tàng säú læåüng caình mang traïi, caíi thiãûn pháøm cháút traïi vaì tàng âæåüc tyí lãû traïi täút. Âäúi våïi nhæîng cáy coìn non coï bäü rãù phaït triãøn êt, cáön âæåüc boïn mäüt læåüng låïn phán P dãù tiãu. Cáön traïnh hiãûn tæåüng thæìa P vç sæû têch luîy P dæû træî låïn coï thãø laìm giaím mæïc dãù tiãu cuía Zn vaì Cu âãún mæïc coï thãø gáy ra sæû thiãúu huût hai nguyãn täú naìy, âàûc biãût laì trãn âáút nheû. Tuy nhiãn, boïn P hçnh nhæ thuïc âáøy sæû háúp thu Mangan, coï leî thäng qua viãûc hçnh thaình nhæîng Phosphat mangan dãù tan hån. Mäüt aính hæåíng khaïc cuía viãûc thæìa P laì viãûc sæí duûng N bë máút cán âäúi. 4.3. Cháút Kali (K). Nhu cáöu K cao nháút vaìo luïc cáy ra traïi vaì traïi låïn. Cáön boïn K våïi säú læåüng âuí, nhàòm baío âaím cho quaí phaït triãøn täúi æu. Khi boïn êt K, traïi nhoí mäüt caïch tæång æïng, aính hæåíng âãún nàng suáút. Khäng coï triãûu chæïng riãng naìo âæåüc coi laì âàûc thuì cuía hiãûn tæåüng thiãúu K. Täøng håüp nhiãöu triãûu chæïng khaïc nhau måïi coï thãø cho biãút cáy coï thiãúu K hay khäng. Nhæîng triãûu chæïng thiãúu K quan troüng nháút laì laï bë quàn nhoí, tråí nãn dai, máút diãûp luûc, ruûng haìng loaût sau khi ra hoa, chäöi non bë thui, quaí nhoí, tyí lãû K trong laï tháúp
49 âäöng thåìi tyí lãû Ca vaì Mg tæång âäúi cao. Viãûc cung cáúp K vaìo giai âoaûn sàõp thu hoaûch coìn giuïp traïi chên nhanh vaì maìu sàõc âeûp hån. Cáön traïnh hiãûn tæåüng thæìa K vç noï coï aính hæåíng âãún sæû háúp thu Ca vaì Mg, khiãún coï thãø xuáút hiãûn triãûu chæïng thiãúu nhæîng nguyãn täú naìy, aính hæåíng xáúu âãún pháøm cháút traïi. 4.4. Calcium (Ca). Trong cáy, Ca coï taïc âäüng nhæ mäüt cháút giaíi âäüc, trung hoìa hoàûc kãút tuía mäüt vaìi acid hæîu cå väún bë tàng do hoaût âäüng trao âäøi cháút trong cáy. Thê duû, acid Oxalic bë Ca kãút tuía, do âoï chäúng âæåüc viãûc hçnh thaình ion Oxalat hoìa tan gáy âäüc. Taïc duûng tæång tæû âäúi våïi caïc nguyãn täú baz khaïc nhæ Na, K vaì Mg. Ca coï vai troì âàûc biãût quan troüng âäúi våïi sinh træåíng cuía rãù cáy vaì triãûu chæïng âáöu tiãn cuía tçnh traûng thiãúu Ca nghiãm troüng laì bäü rãù bë hæ. Sau khi rãù cáy bë haûi do thiãúu Ca, pháön trãn màût âáút cuía cáy coï thãø coï ráút nhiãöu triãûu chæïng khäng âàûc thuì giäúng nhæ uïa vaìng vç thiãúu Fe hay thiãúu Mn, bë âäüc vç muäúi... Do âoï viãûc sæí duûng väi âãø boïn cho caïc væåìn cam åí ÂBSCL cuîng cáön læu yï, nháút laì trãn nhæîng chán âáút coï nhiãùm pheìn. 4.5. Manhã (Mg). Triãûu chæïng thiãúu Mg thæåìng xuáút hiãûn do mäüt trong nhæîng âiãöu kiãûn sau: - Âáút coï tyí lãû Mg tháúp. - Boïn thæìa K hay âáút coï tyí lãû K cao gáy hiãûn tæåüng thiãúu Mg do K. Triãûu chæïng âáöu tiãn biãøu hiãûn laì coï nhæîng âaïm maìu vaìng råìi raûc åí caí hai bãn gán chênh, trãn nhæîng laï træåíng thaình trong muìa mæa. Nhæîng âaïm maìu vaìng ngaìy caìng låïn vaì håüp laûi våïi nhau, chè coìn åí pháön cuäúng laï vaì âäi khi åí gáön ngoün laï coìn xanh (åí gáön cuäúng laï coï mäüt pháön maìu xanh hçnh chæî V ngæåüc), cuäúi cuìng toaìn bäü laï coï thãø bë ngaí vaìng. Triãûu chæïng thiãúu Mg coï thãø chè xuáút hiãûn trãn mäüt caình låïn hoàûc mäüt pháön cáy, trong khi pháön cáy coìn laûi coï thãø váùn bçnh thæåìng. Triãûu chæïng thiãúu Mg coï thãø biãún máút khi laï ruûng vaì trãn cáy chè coìn laûi nhæîng laï non hån khäng coï triãûu chæïng âoï. Thiãúu Mg cáy ruûng traïi nhiãöu, chëu laûnh keïm, bäü rãù moüc keïm, nàng suáút tháúp, cáy ra quaí caïch nàm roî rãût. Khi læåüng Mg trong âáút vaì trong laï âãöu tháúp maì læåüng Ca vaì K laûi täúi thêch nãn boïn Mg vaìo âáút hoàûc lãn laï. Træåìng håüp trong âáút vaì trong laï thæìa K thç taûm thåìi ngæìng hoàûc giaím boïn K coï thãø laì caïch täút nháút âãø tàng Mg trong laï.
50 Khi triãûu chæïng thiãúu Mg keìm theo tyí lãû Ca trong laï vaì trong âáút cao thç khoï khàõc phuûc âæåüc viãûc thiãúu Mg. Viãûc tàng cæåìng boïn N thæåìng khàõc phuûc âæåüc triãûu chæïng thiãúu Mg åí nhæîng væåìn cam quêt thiãúu Mg. Bæåíi chuìm (Citrus paradisi) hçnh nhæ máùm caím våïi viãûc thiãúu Mg hån caïc loaìi cam quyït khaïc. ÅÍ âáút chua coï thãø duìng âaï Dolomit âãø cung cáúp Mg cho cáy, coìn åí âáút êt chua thç coï thãø duìng MgSO4 hay Mg(NO3)2 näöng âäü 1% vaì phun lãn laï. 4.6. Keîm (Zn). Trong træåìng håüp thiãúu Zn, laï bë uaï vaìng keìm theo nhæîng soüc xanh khäng âãöu âàûn doüc theo gán chênh vaì caïc gán phuû. Caình non coï loïng ngàõn laûi, laï nhoí nhoün, moüc dæûng âæïng vaì coï chiãöu hæåïng chãút khä tæì ngoün xuäúng. Traïi nhoí, máút maìu, voí mãöm khäng coï muìi vë vaì hçnh daûng traïi khäng bçnh thæåìng, nàng suáút thæåìng bë giaím. Nhiãöu nghiãn cæïu cho tháúy ràòng viãûc boïn väi hay P trong nhiãöu nàm âaî gáy ra hiãûn tæåüng thiãúu Zn, tçnh traûng tæång tæû khi boïn nhiãöu N keïo daìi, tuy nhiãn nãúu váùn duy trç viãûc phun Zn haìng nàm thç khäng tháúy aính hæåíng xáúu cuía viãûc boïn N vaì P âãún tyí lãû Zn trong laï. Bãûnh thiãúu Zn laì mäüt bãûnh ráút phäø biãún åí vuìng träöng cam quyït, coï leî mäüt pháön do rãù cam quyït huït Zn yãúu. Coï thãø khàõc phuûc bàòng caïch phun ZnSO4 0,5% kãút håüp våïi CaO 0,5 % hoàûc phun Oxyt keîm 0,2 % lãn laï. 4.7. Âäöng (Cu). Triãûu chæïng thiãúu Cu thæåìng thãø hiãûn åí traïi nhiãöu hån laì åí laï vaì caình non. ÅÍ traïi, triãûu chæïng thiãúu Cu thãø hiãûn qua nhæîng vãút næït suìi gäm maìu sáøm, coï thãø thaình nhæîng âaïm u hçnh thuì khäng âãöu âàûn vaì ngaî maìu âen khi quaí chên. Hiãûn tæåüng náöy xuáút hiãûn åí cam nhiãöu hån laì åí bæåíi chuìm vaì quyït. ÅÍ laï, coï biãøu hiãûn laì laï låïn, maìu luûc sáøm åí meïp laï khäng âãöu. Caình non coï hçnh cong nhæ chæî S, coï âuìn ra nhiãöu âaïm gäm giæîa voí vaì gäù, âäi khi caình bë chãút. Nhæîng cáy thiãúu Cu thæåìng nhoí hån bçnh thæåìng. Traïi coï hçnh daûng khäng âãöu vaì coï gäm maìu âen khi traïi giaì, ruäüt traïi thæåìng khä, êt næåïc, chua. ÅÍ truûc giæîa cuía muïi coï gäm, voí traïi næït neí vaì ruûng såïm. Nàng suáút giaím nhiãöu. Hiãûn tæåüng thiãúu Cu coï thãø xuáút hiãûn trãn âáút than buìn vaì âáút chua ngheìo. Viãûc boïn nhiãöu väi vaì P liãn tuûc cuîng gáy ra hiãûn tæåüng thiãúu Cu. Ngæåìi ta khäng cáön phaíi boïn Cu cho caïc loaûi âáút âaî coï khoaíng 55kg CuO/ha trong 15cm âáút màût. Viãûc cung cáúp Cu täút nháút laì phun lãn laï bàòng CuSO4 0,5% kãút håüp våïi CaO 0,5 % . 4.8. Sàõt (Fe).