Giáo trình cơ sở kỹ thuật bờ biển - Chương 8

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:39

Thêm vào BST

Báo xấu

84
lượt xem 16
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

8. Các kiểu bờ biển 8.1 Mở đầu Trong các ch ơng tr ớc, chúng ta đã nghiên cứu sự hình thành bờ biển do các quá trình địa chất và hiểu đ ợc d ới tác động th ờng xuyên của các điều kiện khí hậu, sóng và thuỷ triều mà hình dạng ban đầu của đ ờng bờ bị biến dạng do xói hoặc bồi trong quá trình chuyển vận của bùn cát. Mặc dầu ở mỗi địa điểm trên trái đất đ ờng bờ có những đặc điểm riêng do lịch sử hình thành và các điều...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình cơ sở kỹ thuật bờ biển - Chương 8

8. C¸c kiÓu bê biÓn 8.1 Më ®Çu T rong c¸c ch ¬ ng tr í c, chóng ta ®· nghiªn cøu sù h×nh thμnh bê biÓn do c¸c qu¸ tr×nh ®Þa chÊt vμ hiÓu ® î c d íi t¸c ®éng th êng xuyªn cña c¸c ®iÒu kiÖn khÝ hËu, sãng vμ thuû triÒu mμ h×nh d¹ng ban ®Çu cña ® ê ng bê bÞ biÕn d¹ng do xãi hoÆc båi trong qu¸ tr×nh chuyÓn vËn cña bïn c¸t. MÆc dÇu ë mçi ®Þa ®iÓm trªn tr¸i ®Êt ® ê ng bê cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng do lÞch sö h×nh thμnh vμ c¸c ®iÒu kiÖn ®Þa ph ¬ ng qui ®Þnh, nh ng mét c¸ch tæng qu¸t ta cã thÓ nhËn thÊy cã mét sè kiÓu c¬ b¶n ë nh÷ng ®Þa ph ¬ng cô thÓ. Trong ch ¬ ng nμy sÏ tr×nh bμy nghiªn cøu mét c¸ch hÖ thèng viÖc ph©n lo¹i c¸c kiÓu ® ê ng bê. Néi dung chÝnh ®Ó hiÓu ® îc sù thay ®æi cña ® êng bê biÓn chÝnh lμ 2 qu¸ tr×nh: BiÓn tiÕn vμ biÓn lïi. Trong c¸c qu¸ tr×nh nμy, h×nh d¹ng cña ® êng bê sÏ t ¬ng øng víi qu¸ tr×nh cung cÊp c¸t trong mèi quan hÖ víi qu¸ tr×nh n íc biÓn d©ng. NÕu mùc n íc biÓn t¨ng cao, l îng bïn c¸t cung cÊp nhá th× qu¸ tr×nh biÓn lÊn x¶y ra. NÕu n íc biÓn t¨ng thÊp, l îng bïn c¸t cung cÊp ®ñ lín, th× qu¸ tr×nh båi x¶y ra. H×nh 8-1 biÓu diÔn qu¸ tr×nh båi, xãi cña ® êng bê. PhÝa tr¸i cña h×nh 8-1 biÓu diÔn qu¸ tr×nh biÓn lïi, ®iÒu nμy ®ång nghÜa víi qu¸ tr×nh tiÕn ra biÓn, l îng bïn c¸t ® îc bæ sung cho vïng nghiªn cøu. PhÝa ph¶i lμ qu¸ tr×nh biÓn lÊn hay l îng bïn c¸t bæ sung thiÕu, bê bÞ xãi vμ biÓn lÊn vμo ®Êt liÒn. Trong tr êng hîp biÓn lïi, l îng bïn c¸t tõ s«ng t¶i ra båi l¾ng ë cöa s«ng h×nh thμnh d¹ng delta. Khi n¨ng l îng sãng vμ thuû triÒu nhá, bïn c¸t tõ s«ng mang ra sÏ båi däc hai bªn l¹ch triÒu. Do ®é dèc mÆt n íc s«ng, mùc n íc t¨ng dÇn khi ®i tõ cöa s«ng vμo phÝa trong. T¹i thêi ®iÓm khi l u l îng trong s«ng lín, cã hiÖn t îng trμn b·i, vμ dßng n íc sÏ ®μo xãi mÆt b·i, n¬i vËt chÊt vèn lμ c¸c thμnh t¹o mÞn, bë rêi vμ míi h×nh thμnh ®Ó thμnh c¸c l¹ch míi. Qu¸ tr×nh nμy x¶y ra liªn tôc ®Ó h×nh thμnh tam gi¸c ch©u h×nh thon dμi hoÆc h×nh ch©n chim. Sãng lín víi dßng ven bê m¹nh sÏ t¹o xu thÕ cho ® êng bê cña vïng tam gi¸c ch©u cã h íng gÇn víi h íng chung cña ® êng bê khu vùc, trong khi nh÷ng n¬i dßng triÒu chiÕm u thÕ sÏ t¹o ra c¸c d¹ng ® êng bê vu«ng gãc víi ® êng bê biÓn chung. Ngoμi ¶nh h ëng cña dßng ch¶y s«ng, ®ång b»ng ven biÓn cßn ph¸t triÓn khi t¸c dông cña sãng mang tÝnh tréi vμ c¸c b·i triÒu h×nh thμnh khi ¶nh h ëng cña triÒu lμ m¹nh nhÊt. Trong tr êng hîp biÓn tiÕn, cöa ra còng xung quanh vÞ trÝ nh trong tr êng hîp biÓn lïi, tuy nhiªn do l îng bïn c¸t bæ sung kh«ng t ¬ng xøng víi sù t¨ng cña mùc n íc biÓn. Bïn c¸t t¹i khu vùc cöa s«ng kh«ng cßn mang nguån gèc phï sa s«ng n÷a mμ cã nguån gèc biÓn do dßng triÒu hoÆc sãng mang ®Õn. Bïn c¸t ®Çm ph¸ mang nguån gèc biÓn m¹nh h¬n nguån gèc s«ng. 173ttp://www.ebook.edu.vn h
Sù ph¸t triÓn c¸c vïng cöa s«ng vμ b i triÒu H×nh 8-1: C¸c d¹ng ® êng bê h×nh thμnh do qu¸ tr×nh biÓn tiÕn vμ biÓn lïi (Boyd et al, 1992) 174ttp://www.ebook.edu.vn h
Dùa trªn c¸c qu¸ tr×nh h×nh th¸i kh¸c nhau, h×nh 8-2 ® a ra c¸ch ph©n lo¹i c¸c ® êng bê do c¸c qu¸ tr×nh biÓn tiÕn, biÓn lïi h×nh thμnh. BiÓu ®å 3 chiÒu, trong ®ã ¶nh h ëng cña s«ng ® îc thÓ hiÖn trªn trôc th¼ng ®øng, cña b¶n th©n ® êng bê trªn ® êng n»m ngang, vai trß cña sãng ë phÝa bªn tr¸i, cña thuû triÒu ë bªn ph¶i. §Ønh cña tam gi¸c biÓu diÔn tam gi¸c ch©u, ®¸y biÓu diÔn ®ång b»ng s«ng hoÆc hçn hîp s«ng, biÓn hoÆc c¸c b·i triÒu, trong khi cöa s«ng lμ d¹ng trung gian gi÷a s«ng vμ biÓn. Trong biÓu ®å nμy, ®Çm ph¸ ® îc liÖt kª nh lμ lo¹i cuèi cïng trong hä cöa s«ng. Kh¸i niÖm "depth" trong h×nh biÓu diÔn sù ph¸t triÓn theo thêi gian cã liªn quan ®Õn sù thay ®æi cña mùc n íc biÓn vμ l îng bïn c¸t bæ sung. Khi mùc n íc biÓn t¨ng, th× c¸c tam gi¸c ch©u trë thμnh c¸c cöa s«ng vμ ng îc l¹i. §ång b»ng ven biÓn vμ b·i triÒu sÏ biÕn mÊt vμ thay vμo ®ã lμ vïng thÒm khi mùc n íc biÓn t¨ng. H×nh 8-2: BiÓu ®å 3 chiÒu ph©n lo¹i ® êng bê (Boyd et al, 1992 and Dalrymple et al, 1992) Trong môc tiÕp theo, c¸c lo¹i ® êng bê h×nh thμnh d íi quan niÖm do bïn c¸t ® îc th¶o luËn. C¸c lo¹i ® êng bê nμy, hoÆc thuéc lo¹i biÓn tiÕn hoÆc thuéc lo¹i biÓn lïi. Cã mét sè tr êng hîp, khã ph©n biÖt mét c¸ch râ rμng nÕu nh kh«ng cã c¸c kh¶o s¸t cô thÓ. Môc 8-3 tr×nh bμy mét sè lo¹i ® êng bê h×nh thμnh mμ ¶nh h ëng cña c¸c yÕu tè sinh häc chiÕm u thÕ. Nh©n tè nμy bao gåm c¶ hÖ thùc vËt vμ ®éng vËt. PhÇn cuèi cïng th¶o luËn ®Õn c¸c lo¹i ® êng bê ®¸ 175ttp://www.ebook.edu.vn h
8.2 §Æc ®iÓm bê biÓn c¸t 8.2.1 Vïng cöa s«ng Vïng cöa s«ng lμ nh¸nh cña hÖ thèng s«ng hoÆc phÇn cña con s«ng chÞu ¶nh h ëng triÒu. Nã ® îc x¸c ®Þnh lμ vïng gi¸p ranh gi÷a n íc ngät vμ n íc biÓn. Cöa s«ng h×nh thμnh do c¸c nh©n tè ®éng lùc, nhËn n íc ngät tõ s«ng mang xuèng vμ n íc mÆn tõ biÓn mang vμo. NÕu nh×n tõ phÝa biÓn vμo th× cöa s«ng lμ phÇn mμ c¸c ¶nh h ëng cña biÓn tÊn c«ng vμo s«ng vμ phÇn cuèi cña con s«ng d íi ¶nh h ëng cña triÒu. Mçi cöa s«ng ®Òu cã thÓ chia thμnh 3 phÇn: (i) phÇn ®Ønh lμ phÇn tiÕp gi¸p víi s«ng, (ii) phÇn gi÷a lμ phÇn chÞu ¶nh h ëng trén lÉn gi÷a s«ng vμ biÓn vμ phÇn cöa tiÕp gi¸p víi biÓn trong ®ã bao gåm c¶ cöa tho¸t ra biÓn vμ c¸c ®Æc ®iÓm biÓn chiÕm u thÕ. Vïng cöa s«ng víi phÇn ®Ønh hÑp vμ phÇn cöa réng th êng cã biªn ®é triÒu lín. Sãng triÒu mang mét l îng n íc x¸c ®Þnh ®i vμo vïng ®Ønh hÑp vμ sÏ t¹o ra mét biªn ®é triÒu ®¸ng kÓ khi ®i s©u vμo trong s«ng. VÝ dô ®iÓn h×nh cña ¶nh h ëng nμy lμ cöa s«ng h×nh loa trªn s«ng Lawrence (Canada). T¹i ®©y ®é lín triÒu t¹i cöa s«ng lμ 0.2 m, ®· t¨ng lªn 5 m khi vμo ®Õn thμnh phè Quebec, mét ®iÓm kh¸ xa cöa s«ng. ¥ ViÖt nam, biªn ®é triÒu khi truyÒn vμo c¸c cöa s«ng ch¾c ch¾n còng cã sù thay ®æi nh ng ch a cã c¸c sè liÖu thèng kª vÒ sù thay ®æi nμy. N íc biÓn th êng cã ®é muèi kho¶ng 3.5%. N íc ngät coi nh ®é muèi b»ng kh«ng. Sù kh¸c nhau vÒ ®é muèi ®Én ®Õn sù kh¸c nhau vÒ mËt ®é cña 2 khèi n íc: 1000 kg /m3 ®èi víi n íc ngät vμ 1025 kg/m3 ®èi víi n íc biÓn. Quan hÖ gi÷a ®é muèi vμ mËt ®é ®· tr×nh bμy ë ch ¬ng 4. Sù kh¸c nhau vÒ mËt ®é dÉn tíi c¸c kiÓu dßng ch¶y kh¸c nhau vïng cöa s«ng vμ ®Æc tÝnh cña bïn c¸t. C¬ chÕ h×nh thμnh dßng mËt ®é sÏ ® îc tr×nh bμy trong c¸c ch ¬ng sau, ë ®©y chØ nªu vÒ mÆt nguyªn t¾c lμ n íc ngät nhÑ h¬n sÏ ch¶y ra biÓn ë gÇn trªn mÆt vμ n íc biÓn cã mËt ®é cao h¬n n»m d íi vμ lÊn vμo trong s«ng ë líp ®¸y. Nh vËy, d íi t¸c dông cña thuû triÒu, nªm mÆn lªn xuèng vïng cöa s«ng. Gãc gi÷a mÆt ng¨n c¸ch gi÷a n íc ngät vμ n íc mÆn thay ®æi. Khi gãc nhá, gÇn nh n»m ngang ta gäi lμ líp ph©n tÇng, cßn khi mÆt ng¨n c¸ch gÇn th¼ng ®øng th× gäi lμ qu¸ tr×nh trén lÉn. H×nh 8-3 biÓu diÔn hiÖn t îng ph©n tÇng t¹i vïng cöa s«ng. Ph©n bè 3 chiÒu cña ®é muèi vïng cöa s«ng rÊt biÕn ®éng vμ thay ®æi liªn tôc theo thêi gian, thËm chÝ trong mét chu kú triÒu, ®Æc biÖt thay ®æi khi gÆp c¸c sù kiÖn bÊt th êng nh b·o, n íc d©ng, l u l îng trong s«ng lín. Cöa s«ng míi ph¸t triÓn trong thêi gian ng¾n do qu¸ tr×nh båi tô cña phï sa. Mét sè cöa s«ng ® îc båi tô trong thêi gian rÊt ng¾n. Ch¼ng h¹n, vμo cuèi thÕ kû 13, c¶ng Hμng Ch©u trªn cöa Chinn-tang, ®«ng b¾c Trung Quèc lμ mét th ¬ng c¶ng víi trªn 1 triÖu d©n, nh ng 200 n¨m sau, b·i nμy bÞ båi hoμn toμn vμ c¶ng ph¶I di chuyÓn sang mét ®Þa ®iÓm kh¸c. 176ttp://www.ebook.edu.vn h
H×nh 8-3: Sù ph©n tÇng trong cöa s«ng; Sù thay ®æi cña mËt ®é vμ l u tèc dßng ch¶y Bïn c¸t mang tõ s«ng ra cã xu thÕ trén lÉn vμo bïn c¸t mang ®Õn tõ biÓn bao gåm c¸t biÓn lÉn vá sß vμ x¸c ®éng vËt. Trong vïng cöa s«ng, c¸c m¶nh vì nhá ® îc mang theo nh lμ c¸c chÊt l¬ löng, trong khi c¸c h¹t c¸t ®¸y ® îc vËn chuyÓn nh bïn c¸t ®¸y l¨n hoÆc nh¶y trªn ®¸y biÓn. Trong vïng cöa s«ng, cã kh¶ n¨ng chia thμnh 3 vïng víi ®Æc ®iÓm riªng dùa trªn lùc kÐo lμ nguyªn nh©n t¹o ra ph©n bè cña bïn c¸t vμ qu¸ tr×nh båi l¾ng cña nã. Cã thÓ nãi ®ã lμ c¸c vïng mang tÝnh chÊt s«ng, vïng chÞu ¶nh h ëng triÒu vμ vïng chÞu ¶nh h ëng cña sãng lμ chñ yÕu. C¸c qu¸ tr×nh kh¸c nhau ë vïng cöa s«ng ph©n bè ë c¸c vÞ trÝ kh¸c nhau ® îc biÓu diÔn trªn h×nh 8-4. H×nh 8-5 biÓu diÔn c¸c qu¸ tr×nh tréi trong vïng cöa s«ng . H×nh 8-6 lμ qu¸ tr×nh chuyÓn ®éng trung b×nh thêi gian trªn c¸c mÆt c¾t vïng cöa s«ng. 177ttp://www.ebook.edu.vn h
H×nh 8-4: MÆt b»ng ph©n bè n¨ng l îng vμ c¸c qu¸ tr×nh vËt lý vïng cöa s«ng H×nh 8-5: S¬ ®å ho¸ 3 vïng ¶nh h ëng tréi t¹i cöa s«ng theo Dalrymple, Zaitlin and Boyd (1992) H×nh 8-6: QuÜ ®¹o chuyÓn ®éng trung b×nh thêi gian cña bïn c¸t C¸c h¹t th« nh c¸t, sái chuyÓn ®éng nh bïn c¸t ®¸y. C¸c h¹t mÞn bao gåm c¸t mÞn, h¹t sÐt chuyÓn ®éng d íi d¹ng bïn c¸t l¬ löng. V× tèc ®é l¾ng ch×m kh¸c nhau, sù ph©n líp x¶y ra víi c¸c vËt liÖu th« n»m d íi cïng, c¸c h¹t mÞn chØ l¾ng ch×m ë nh÷ng vïng n íc Ýt x¸o ®éng. ¥ vïng cã sù trén lÉn gi÷a n íc ngät vμ n íc mÆn, c¸c h¹t sÐt nhá liªn kÕt víi nhau h×nh thμnh c¸c h¹t lín h¬n. D íi ¶nh h ëng cña ®é muèi t¨ng lªn, lùc 178ttp://www.ebook.edu.vn h
®iÖn ho¸ còng g¾n kÕt c¸c h¹t sÐt l¹i víi nhau. V× kÝch th íc cña chóng, c¸c h¹t liªn kÕt cã tèc ®é l¾ng ch×m lín h¬n c¸c h¹t sÐt riªng rÏ vμ ®iÒu nμy ®Èy nhanh qu¸ tr×nh båi tô. C¸c båi tô h¹t mÞn th êng thÊy ë vïng gi÷a cña b·i, n¬i n íc ngät vμ n íc mÆn gÆp nhau. Ban ®Çu, tØ khèi cña n íc ë ®¸y kh¸ cao nªn bïn c¸t kh¸ linh ®éng vμ tÝnh chÊt cña nã gièng víi n íc nÆng h¬n lμ c¸c vËt chÊt ®¸y. Vïng cöa s«ng cßn cã c¸c lo¹i bïn c¸t cã nguån gèc h×nh thμnh kh¸c, nã ® îc ®ãng gãp tõ trong s«ng vμ ngoμi biÓn bao gåm c¸c vËt chÊt sinh häc cã t¹i vïng cöa s«ng vμ c¸c quÇn thÓ ®éng thùc vËt kh¸c. C¸c sinh khèi th êng tån t¹i ë m«I tr êng tÜnh n¬i cã nguån dinh d ìng th êng xuyªn ®Ó sèng qua mïa ®«ng hoÆc ®Ó ®Î trøng. C¸c ®éng vËt nhá c tró trong vá c¸c ®éng vËt 2 m¶nh, c¸c loμi giun biÓn cã vá lç, c¸c loμi èc kh¸c nhau, c¸c lo¹i gi¸p x¸c lμ nh÷ng ®éng vËt ®iÓn h×nh vïng cöa s«ng. Vá vμ c¸c phÇn cøng cña nh÷ng sinh vËt sèng ®ãng vai trß quan träng cho viÖc cung cÊp bïn c¸t vïng cöa s«ng. C¸c ®éng vËt cÊp cao h¬n nh t«m, c¸ vμ chim biÓn sèng t¹i vïng cöa còng ®Ó l¹i c¸c vËt chÊt vμ tÊt c¶ chóng lμ c¸c thμnh phÇn kh¸c nhau t¹o nªn hÖ sinh th¸I vïng ven biÓn. Trong c¸c vïng ®«ng d©n hoÆc c¸c khu c«ng nghiÖp, s«ng vμ cöa s«ng lμ nh÷ng ®iÓm ®æ n íc th¶i. C¸c chÊt th¶i c«ng nghiÖp th êng cã nhiÒu nguyªn tè kim lo¹i nÆng vμ c¸c hîp chÊt ho¸ dÇu, c¸c c¸c nguyªn tè kh¸c tËp hîp l¹i víi nhau d íi d¹ng lùc ®iÖn ho¸ vμ b¸m vμo c¸c h¹t sÐt ch×m l¾ng xuèng ®¸y. Do vËy, bïn c¸t ë vïng cöa th êng kh¸ bÈn vμ rÊt nguy hiÓm cho c¸c quÇn thÓ sèng t¹i vïng cöa. V× chu tr×nh thøc ¨n trong vïng cöa, ®iÒu nμy t¹o ra nguy hiÓm kh«ng chØ cho c¸c tæ chøc sèng cÊp thÊp mμ thËm chÝ cho c¶ con ng êi. Trong vïng b·i, chóng ta th êng ph©n biÖt kh¸ râ c¸c lo¹i kªnh, l¹ch n»m trong hÖ thèng l¹ch triÒu. C¸c l¹ch s©u th êng xuyªn lμ ph ¬ng tiÖn chñ yÕu chuyÓn n íc tõ s«ng ra biÓn vμ ng îc l¹i, trong khi c¸c l¹ch nhá chØ dÉn n íc vμ liªn kÕt víi nhau thμnh m¹ng trong tr êng hîp triÒu lªn hoÆc thuû triÒu cao. 8.2.2 B·i triÒu. PhÇn lín vïng cöa s«ng lμ c¸c b·i triÒu hoÆc vïng ®Êt ngËp n íc - vïng ®Êt lé ra khi triÒu thÊp vμ ngËp khi triÒu lªn. Ph¹m vi më réng cña nã phô thuéc vμo h×nh d¹ng cña cöa s«ng vμ ®é lín thuû triÒu. Râ rμng r»ng nÕu thuû triÒu lín th× ph¹m vi cña vïng sÏ t¨ng lªn trong bÊt kú hoμn c¶nh nμo. Còng ph¶I kÓ tíi ¶nh h ëng cña ®é dèc b·i tíi sù ph¸t triÓn cña b·i, nh ng kh«ng râ rμng. NÕu b·i tho¶i th× vïng b·i triÒu më réng cμng nhanh. Tuy nhiªn, khi b·i cã ®é dèc lín th× diÖn tÝch b·i triÒu hÑp, thËm chÝ khi ®é lín triÒu ®¸ng kÓ. PhÇn lín c¸c cöa s«ng trªn thÕ giíi ® îc h×nh thμnh bëi nhiÒu b·i triÒu víi hÖ thèng l¹ch triÒu dμy ®Æc trong ®ã. Dßng ch¶y mang bïn c¸t tõ lôc ®Þa vμ tõ bê biÓn ®i qua vïng cöa s«ng vμ båi l¾ng trªn b·i triÒu. Sãng côc bé còng gióp mét phÇn, nh ng dßng triÒu th× ®ãng vai trß ®¸ng kÓ trong viÖc h×nh thμnh b·i triÒu. VËt chÊt l¾ng ®éng trªn b·i triÒu gåm bïn, c¸c h¹t c¸t mÞn, vá c¸c ®éng vËt gi¸p x¸c. C¸c vËt liÖu cã ® êng kÝnh lín h¬n th êng båi tô ë l¹ch triÒu. Khi lé ra trong thêi gian triÒu thÊp, bÒ mÆt cña b·i triÒu phÇn lín lμ bïn lÉn c¸t hoÆc c¸t lÉn bïn. 179ttp://www.ebook.edu.vn h
Khi triÒu lªn, xuèng c¸c h¹t cã ® êng kÝnh kh¸c nhau tù s¾p xÕp theo mét qui luËt nhÊt ®Þnh. Th«ng th êng chóng båi tô thμnh c¸c líp máng, h×nh thμnh tÇng kh¸ râ. Mçi líp cã ®é dμy tõ vμi milimet tíi vμi centimÐt. Mçi chu kú triÒu ®Ó l¹i c¸c vËt chÊt mμ chóng mang theo lÉn lén víi bïn, c¸t trªn mÆt b·i. NÕu trªn mÆt b·i cã 2 líp c¸t liªn tiÕp th× cã thÓ dù ®o¸n lμ chu kú triÒu ®ã dßng triÒu cã l u tèc ®¸ng kÓ. Nh÷ng líp bïn máng vμ mÞn h¬n båi tô gi÷a c¸c líp c¸t trong giai ®o¹n dõng n íc (mùc n íc ®¹t tíi ®Ønh), khi l u tèc dßng ch¶y gÇn nh b»ng kh«ng. VËt chÊt cña nh÷ng sù kiÖn ®Æc biÖt nh triÒu rÊt lín, rÊt nhá, b·o v.v… còng ® îc l u gi÷ trªn mÆt b·i vμ cã thÓ t¸i hiÖn l¹i lÞch sö ph¸t triÓn cña b·i th«ng qua mÆt c¾t ®Þa chÊt mμ nã ®Ó l¹i. C¸c nhμ ®Þa chÊt nghiªn cøu vÒ c¸c trÇm tÝch cæ cã thÓ nhËn biÕt ® îc b·i triÒu vμ l¹ch triÒu th«ng qua c¸c vËt chÊt trªn b·i vμ tõ ®ã cã thÓ t¸i hiÖn l¹i ®Æc ®iÓm cña thuû triÒu. 8.2.3 §ång b»ng ven biÓn a. Ph©n lo¹i c¸c ®ång b»ng ven biÓn C¸c ®ång b»ng ven biÓn th êng cã quan hÖ chÆt chÏ víi qu¸ tr×nh biÓn lïi, trong khi qu¸ tr×nh h×nh thμnh vïng cöa s«ng l¹i g¾n víi qu¸ tr×nh biÓn tiÕn. Tuy nhiªn, cã thÓ thÊy sù tån t¹i kÕt hîp cña 2 qu¸ tr×nh nμy khi cã sù ph¸t triÓn xen kÏ gi÷a chóng. Cöa Ba L¹t (Nam ®Þnh-Th¸i B×nh), cöa Nam TriÖu (H¶i Phßng), cöa s«ng Sμi Gßn v.v… lμ nh÷ng vÝ dô ®iÓn h×nh vÒ sù h×nh thμnh cña c¸c b·i triÒu vμ cöa s«ng. C¸c ®ång b»ng ven biÓn h×nh thμnh do vËt chÊt tõ s«ng mang ra vμ c¸c vËt chÊt tõ biÓn mang ®Õn, do vËy ®ång b»ng ven biÓn lμ mét m«i tr êng võa mang ®Æc tÝnh s«ng, võa mang ®Æc tÝnh biÓn vμ rÊt khã ph©n biÖt ®©u lμ ¶nh h ëng cña s«ng vμ ®©u lμ ¶nh h ëng cña biÓn, nh ng cã mét ®iÒu râ rμng nã ® îc b¾t ®Çu tõ biÓn vμ dÇn dÇn trë thμnh mét vïng ®Êt. §iÓm b¾t ®Çu cña ®ång b»ng ven biÓn lμ n¬i c¸c vËt chÊt trong s«ng, xãi mßn tõ bÒ mÆt l u vùc mang theo dßng n íc vμ l¾ng ®äng l¹i ngoμi cöa s«ng gi¸p biÓn. Do nguån gèc ban ®Çu tõ s«ng, nã b¾t ®Çu h×nh thμnh khi nh÷ng vËt chÊt mang ra tõ ®Êt liÒn lín h¬n l îng bÞ kÐo ®i d íi t¸c dông cña sãng, giã vμ dßng triÒu. Dï nguån gèc h×nh thμnh tr¸i ng îc víi cöa s«ng, nh ng ®ång b»ng ven biÓn chÞu t¸c ®éng trùc tiÕp cña s«ng, thuû triÒu vμ sãng biÓn. ¶nh h ëng cña c¸c nh©n tè nμy quyÕt ®Þnh h×nh d¹ng, ®Æc tÝnh cña mçi cöa s«ng tíi sù ph¸t triÓn cña nã. BiÓu ®å tam gi¸c cña William Galloway cho ta biÕt ph©n lo¹i c¸c ®ång b»ng ven biÓn theo 3 nh©n tè ¶nh h ëng chÝnh vμ ® îc thÓ hiÖn trªn h×nh 8-7. 180ttp://www.ebook.edu.vn h
H×nh 8-7: BiÓu ®å William Galloway ph©n lo¹i ®ång b»ng ven biÓn b. H×nh d¹ng cña ®ång b»ng Sù h×nh thμnh ®ång b»ng phô thuéc vμo t ¬ng t¸c gi÷a dßng ch¶y trong s«ng, dßng triÒu, sãng vμ bïn c¸t. Dßng ch¶y tõ trong s«ng ra cã l u tèc gi¶m dÇn nªn søc t¶i c¸t còng gi¶m, do vËy bïn c¸t sÏ båi l¾ng ë vïng cöa s«ng. C¸c h¹t th« l¾ng ch×m tr íc tiªn, tiÕp theo lμ c¸c h¹t mÞn. T¹i ch©n phÝa biÓn cña ®ång b»ng, bïn c¸t l¬ löng mang ra tõ s«ng l¾ng ®äng. Líp l¾ng ®äng nμy theo thêi gian sÏ dμy lªn vμ ph¸t triÓn ra phÝa thÒm lôc ®Þa. Tæng l îng bïn c¸t l¾ng ®äng t¹i mÆt tr íc ®ång b»ng phô thuéc vμo t ¬ng t¸c gi÷a dßng ch¶y trong s«ng, dßng triÒu vμ sãng. D¹ng phæ th«ng lμ c¸c b·i c¸t ngÇm h×nh thμnh ngay phÝa tr íc cöa ch¶y ra biÓn vμ lμ nguyªn nh©n t¹o nh¸nh trong hÖ thèng l¹ch triÒu, tiÕp theo bïn c¸t l¾ng ®äng hai bªn b·i däc theo l¹ch triÒu. Do c¸c b·i c¸t ngÇm ch¾n ngang cöa s«ng g©y hiÖn t îng d©ng n íc tr íc khi ch¶y ra biÓn. Khi l îng n íc v ît bê, ch¶y trμn trªn b·i th× bïn c¸t còng ® îc ph©n t¸n theo c¸c nh¸nh cña l¹ch triÒu vμ bao giê c¸c h¹t mÞn còng ch×m l¾ng cuèi cïng t¹i cöa cña c¸c l¹ch triÒu ch¶y trùc tiÕp vμo biÓn. Khi c¸c ®ång b»ng nμy h×nh thμnh trong m«i tr êng triÒu nhá vμ sãng yÕu, th× cã thÓ nãi ®ång b»ng nμy mang tÝnh lôc ®Þa u thÕ. Nã cã thÓ ph¸t triÓn thμnh ®ång b»ng d¹ng h×nh ch©n chim. VÝ dô cña d¹ng ®ång b»ng nμy lμ c¸c 181ttp://www.ebook.edu.vn h
®ång b»ng s«ng Mississippi (h×nh 8-8) vμ s«ng Danube, Rumani (h×nh 8-9) hay ®ång b»ng s«ng Cöu long (ViÖt Nam) H×nh 8-8: §ång b»ng s«ng Mississippi 182ttp://www.ebook.edu.vn h
H×nh 8-9: Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña ®ång b»ng Danube, Romania (Bird, 1984) C¸c ®ång b»ng chÞu ¶nh h ëng tréi cña thuû triÒu h×nh thμnh trong ®iÒu kiÖn ®é lín triÒu lín hay dßng triÒu lμ ®¸ng kÓ. § êng bê lo¹i nμy, sãng th êng tõ trung b×nh ®Õn nhá vμ dßng ven bê kh¸ yÕu. C¸c ®ång b»ng lo¹i nμy t ¬ng ®ång víi vïng cöa s«ng v× chóng t¹o nªn c¸c vïng ®Çm ph¸, ®Çm lÇy vμ b·i triÒu. VÝ dô ®iÓn h×nh cña lo¹i ®ång b»ng nμy lμ ®ång b»ng s«ng Fly thuéc bê biÓn nam Papua New Guinea (h×nh 8-10). Khi sãng trong n¨m lín, c¸c b·i c¸t ngÇm bÞ ¶nh h ëng cña sãng. Do ¶nh h ëng cña sãng, c¸t t¹i ® êng bê sÏ tù s¾p xÕp l¹i d íi ¶nh h ëng dßng ven vμ dßng vu«ng gãc víi bê. Tuú thuéc vμo h íng sãng ®Õn mμ quyÕt ®Þnh h×nh d¹ng cña ®ång b»ng lμ ®èi xøng hay bÊt ®èi xøng. Tr êng hîp ®èi xøng x¶y ra khi h íng sãng vu«ng gãc víi ® êng bê (h×nh 8-11). 183ttp://www.ebook.edu.vn h
H×nh 8-10: §ång b»ng s«ng Fly, Papua New Guinea H×nh 8-11: Sù h×nh thμnh c¸c ®ång b»ng do sãng chiÕm u thÕ C¸c ®ång b»ng h×nh thμnh do sãng th êng cã ® êng bê kh¸ b»ng ph¼ng víi c¸c bê c¸t lμ chñ yÕu vμ th êng cã rÊt Ýt nh¸nh s«ng ch¶y ra, nhiÒu ®ång b»ng chØ cã duy nhÊt mét s«ng ch¶y ra. §ång b»ng do sãng t¹o ra th êng nhá h¬n ®ång b»ng do c¸c nguyªn nh©n kh¸c t¹o thμnh v× n¨ng l îng sãng t¸c ®éng vμo mÆt tr íc cña ®éng b»ng m¹nh h¬n n¨ng l îng mang ®Õn tõ dßng s«ng. Khi sãng t¸c ®éng vμo ®ång b»ng ®ñ lín th× bïn c¸t tõ s«ng mang ra bÞ ®Èy hÕt khái cöa s«ng vμ ®ång b»ng sÏ ch×m dÇn vμ cuèi cïng biÕn mÊt. Cã 2 h×nh d¹ng ®iÓn h×nh cho lo¹i ®ång b»ng nμy. Lo¹i phæ biÕn nhÊt lμ h×nh nhän ®èi xøng. VÝ dô ®iÓn h×nh lo¹i nμy lμ ®ång b»ng Sao Francisco ë Brazil (h×nh 8-12). Lo¹i 184ttp://www.ebook.edu.vn h
cßn l¹i ®Æc tr ng cho dßng ven bê kh¸ m¹nh. B·i c¸t ngÇm h×nh thμnh, ph¸t triÓn ng¨n chÆn sù ph¸t triÓn cña dïng ®Êt ngËp n íc, bao phñ trªn ®ång b»ng. VÝ dô ®iÓn h×nh lo¹i nμy lμ ®ång b»ng s«ng Senegal River trªn h×nh 8-13 hay ®ång b»ng s«ng Ebro, T©y Ban Nha (h×nh 8-14). H×nh 8-12: §ång b»ng Sao Francisco, Brazil (Wright and Coleman, 1972) H×nh 8-13: §ång b»ng s«ng Senegan. 185ttp://www.ebook.edu.vn h
H×nh 8.14: §ång b»ng Ebro, T©y Ban Nha (Wright and Coleman, 1972) c. H×nh th¸i ®Þa m¹o ®ång b»ng PhÇn phÝa trong vμ phÇn ph¼ng chÝnh lμ ®ång b»ng ch©u thæ (h×nh 8-15). PhÇn trªn chØ ®¬n thuÇn më réng thªm trªn phÇn ®Êt n¬i c¸c nh¸nh cña dßng s«ng tõ lôc ®Þa ®æ ra biÓn. Khi n íc trμn bê, bïn c¸t, ®Æc biÖt lμ nh÷ng h¹t th« sÏ trμn vμo vμ l¾ng ch×m t¹o nªn d¶i ®Êt cao ven s«ng. D¶i ®Êt nμy gièng nh con ®ª tù nhiªn cã cao tr×nh cao h¬n tõ 1-2 m so víi xung quanh. Vμo thêi kú lò, ®o¹n bê cao nμy hoÆc vì tù nhiªn do trμn n íc t¹i nh÷ng ®iÓm cao tr×nh thÊp hoÆc do con ng êi chñ ®éng ®μo ra cho n íc trμn vμo vμ bïn c¸t mang theo dßng n íc ®i vμo vμ mét líp bïn c¸t h×nh nan qu¹t l¾ng ®äng t¹i khu vùc bÞ vì. D¹ng ®Þa h×nh nμy cã thÓ ph¸t triÓn réng tíi hμng chôc km ë phÇn trªn cña ®ång b»ng. D¹ng ®Þa m¹o chñ yÕu cña ®ång b»ng ch©u thæ nh d¶i ®Êt cao tù nhiªn, dèc tho¶i vμ më réng, c¸c ®Çm ph¸ vμ c¸c hè tròng côc bé ® îc ph©n biÖt dùa trªn cao tr×nh, ®Æc tÝnh cña bïn c¸t vμ hÖ thùc vËt tån t¹i trªn ®ã. Thêi gian tr«i ®i, lò lôt vμ c¸c qu¸ tr×nh tù nhiªn kh¸c tiÕp tôc mang bïn c¸t båi ®¾p lªn vïng ®Êt thÊp ®Ó nã trë thμnh ®ång b»ng ch©u thæ víi nh÷ng d¶i ®Êt b»ng ph¼ng xen kÏ víi c¸c hå ao, ®Çm lÇy, ®Êt ngËp n íc. PhÝa trong cña nh÷ng ®o¹n cong cña s«ng líp phï sa s«ng biÓn dμy h¬n, nh ng vËt chÊt båi ®¾p còng ®a d¹ng h¬n gåm c¸t, sái vμ c¸c h¹t mÞn. Nh÷ng ®iÓm nμy th êng cao h¬n xung quanh vμ ® îc gäi lμ sèng ®Êt cao. N¬i tr íc kia, kªnh r¹ch ch¹y qua vïng ®ång b»ng ch©u thæ th êng lμ nh÷ng d¶i ®Êt thÊp h¬n vμ dÔ nhËn biÕt trªn ®ång b»ng 186ttp://www.ebook.edu.vn h
H×nh 8-15: D¹ng ®Þa m¹o c¬ b¶n cña ®ång b»ng ch©u thæ §©y lμ vïng ®Êt hoμ quyÖn gi÷a phï sa, n íc ngät vμ n íc mÆn ®· t¹o nªn mét hÖ sinh th¸i ®a d¹ng vμ phong phó. Nguån lîi tù nhiªn phong phó vμ ®a d¹ng lμ ®iÒu kiÖn ®Ó n¬i ®©y trë thμnh miÒn ®Êt mμ c d©n ®Õn sinh sèng vμ trë thμnh vïng ®Êt ®«ng d©n nhÊt. Tuy nhiªn, vïng ®Êt ®«ng d©n nμy còng lμ nh©n tè tiÒm Èn cho viÖc tμn ph¸ tù nhiªn. d. Quan hÖ víi ®Þa chÊt §ång b»ng ch©u thæ h×nh thμnh ë mäi lôc ®Þa, trong c¸c ®iÒu kiÖn thêi tiÕt kh¸c nhau, nh ng ®iÒu kiÖn ®Þa chÊt th× l¹i gÇn nh gièng nhau. Bê biÓn víi c¸c thμnh t¹o cña nã sÏ cho ta biÕt ®iÒu kiÖn h×nh thμnh cña nã. Dßng s«ng chë bïn c¸t tõ bÒ mÆt ®Êt trong lôc ®Þa mang ra biÓn. R×a phÝa biÓn, thÒm lôc ®Þa réng lín vμ b»ng ph¼ng lμ ®iÒu kiÖn tèt ®Ó bïn c¸t l¾ng ®äng, vμ ®ã lμ ®iÒu kiÖn gi¶m n¨ng l îng vμ ®é lín cña sãng tíi. §ång b»ng Sao Francisco ë Nam Mü vμ Senegal ë ch©u Phi ph¸t triÓn d¹ng ® êng bê mμi mßn. BiÓn víi ®Æc tÝnh mμi mßn t¹o ra thÒm lôc ®Þa do sãng vμ thñy triÒu. C¸c ®ång b»ng réng lín ph¸t triÓn trªn c¸c vËt chÊt kiÕn t¹o. C¸c vÝ dô ®iÓn h×nh lμ ®ång b»ng s«ng Mississippi trong vÞnh Mexico; §ång b»ng s«ng Rhone, Nile, Po vμ Ebro ë biÓn §Þa Trung H¶i vμ c¸c ®ång b»ng rÊt lín ë nam Trung quèc. HÇu hÕt c¸c ®ång b»ng ch©u thæ ®ang ph¸t triÓn hiÖn nay lμ ®ång b»ng trÎ cã khi chØ vμi tr¨m tuæi. V× ®ång b»ng ph¸t triÓn ven biÓn nªn sù tån t¹i cña nã mét phÇn phô thuéc vμo mùc n íc biÓn, v× vËy mùc n íc biÓn t¨ng lμ rñi ro. Trong thêi kú b¨ng hμ, mùc n íc biÓn rÊt thÊp vμ s«ng ngßi c¾t qua vïng thÒm lôc ®Þa hiÖn t¹i vμ bïn c¸t 187ttp://www.ebook.edu.vn h
® îc båi tô ë cöa hoÆc l©n cËn ®iÓm cuèi cña thÒm lôc ®Þa. L îng bïn c¸t l¬ löng nμy ch¶y xuèng s ên d íi d¹ng dßng rèi, mËt ®é cao gäi lμ dßng bïn. §ång b»ng ch©u thæ míi kh«ng h×nh thμnh trong thêi kú nμy vμ ®ång b»ng h×nh thμnh trong thêi kú tr íc chØ cßn thÊy dÊu vÕt cña nh÷ng con s«ng cò ch¶y trªn vïng thÒm lôc ®Þa gÇn víi vÞ trÝ cña ® êng bê hiÖn t¹i. B¨ng tan lμm mùc n íc biÓn t¨ng nhanh vμ cöa s«ng më trë l¹i lμm c¶n trë viÖc ph¸t triÓn cña ®ång b»ng. Cuèi cïng kho¶ng 7000 n¨m tr íc, mùc n íc biÓn ë kû Holocene t¨ng mét c¸ch chËm ch¹p vμ ë mét sè n¬i trªn thÕ giíi gÇn nh æn ®Þnh nh hiÖn nay. ë nh÷ng n¬i cã ®iÒu kiÖn thÝch hîp, ®ång b»ng ch©u thæ ph¸t triÓn m¹nh mÏ do l îng bïn c¸t tõ s«ng mang ra lín. Kh«ng ph¶i tÊt c¶ c¸c ®ång b»ng hiÖn nay cã vμi ngh×n n¨m tuæi mμ rÊt nhiÒu ®ång b»ng ®· h×nh thμnh trong thêi kú b¨ng hμ vμ cã mét sè ®ång b»ng hiÖn t¹i, ch¼ng h¹n ®ång b»ng Mississippi (h×nh 8-8) vμ ®ång b»ng Niger h×nh thμnh trªn ®ång b»ng bÞ vïi lÊp cã ®é tuèi hμng chôc triÖu n¨m. Vïng th îng nguån cña ®ång b»ng nμy rÊt cæ, nh ng nh÷ng phÇn gÇn biÓn chØ cã ®é tuæi tõ 3000 ®Õn 6000 n¨m tuæi. PhÇn h¹ l u ®ång b»ng s«ng Mississippi gåm 16 phÇn kh¸c nhau, phÇn míi nhÊt chØ kho¶ng 600 n¨m tuæi ® îc båi ®¾p tõ nguån s«ng, sãng vμ dßng triÒu. 8.2.4 B·i biÓn C¸c vËt chÊt kh«ng dÝnh ® îc mang vμo bê do sãng h×nh thμnh nªn b·i biÓn. B·i biÓn ® îc tÝnh tõ ® êng mÐp n íc triÒu thÊp nhÊt ®Õn ®iÓm trong ®Êt liÒn, t¹i ®©y c©y cá tån t¹i th êng xuyªn hoÆc chuyÓn sang mét kiÓu ®Þa m¹o kh¸c. Trong vïng b·i tån t¹i c¸c b·i c¸t, v¸ch ®¸ vμ t êng b¶o vÖ bê. §é dèc b·i biÓn phô thuéc vμo l îng bïn c¸t ® îc cung cÊp, sãng, ®é dèc cña thÒm lôc ®Þa, ®é lín triÒu vμ c¸c ®iÒu kiÖn ®Þa ph ¬ng kh¸c. B·i c¸t bao gåm b·i tr íc vμ b·i sau (h×nh 8-16). ë nhiÒu vÞ trÝ, nhiÒu b·i c¸t ngÇm tån t¹i vÜnh viÔn song song víi ® êng bê lμm vì sãng khi truyÒn vμo bê. PhÇn b·i sau ® îc kÓ tõ phÇn c¬ b·i vμo bªn trong ®Õn ®iÓm hÕt c¸t hoÆc chuyÓn sang d¹ng ®Þa m¹o kh¸c. PhÇn b·i cã sái, cuéi, x¸c ®éng vËt hoÆc ®¸ vì vôn th êng ® îc vun thμnh luèng vμ n»m lïi vμo phÝa trong cña b·i. ThØnh tho¶ng thÊy nh÷ng luèng nμy cao h¬n mùc n íc triÒu lín nhÊt tíi vμi mÐt vμ cã thÓ thay thÕ bê ch¾n c¸t phÝa trong. 188ttp://www.ebook.edu.vn h
H×nh 8-16: S¬ ®å b·i biÓn c¸t (kh«ng tØ lÖ) Trong ch ¬ng 10, c¸c qu¸ tr×nh h×nh th¸i g©y ra sù thay ®æi bê biÓn ® îc tr×nh bμy. NhiÒu qu¸ tr×nh mang tÝnh chÊt tuÇn hoμn, Ph¹m vi kh«ng thêi gian cña chóng thay ®æi lín tõ qu¸ tr×nh nμy sang qu¸ tr×nh kh¸c. C¸c chu tr×nh nμy cã thÓ rÊt dμi nh ng còng cã thÓ rÊt ng¾n. Sù thay ®æi ® êng bê chÞu t¸c ®éng lín cña khÝ hËu. §iÒu kiÖn khÝ hËu b×nh th êng, n¨ng l îng sãng nhá b·i sÏ båi vμ ng îc l¹i. Sù thay ®æi cña b·i tõ mïa hÌ sang mïa ®«ng gäi lμ b·i theo mïa. D¹ng b·i ®Æc biÖt lμ Tombola vμ d¶i c¸t ngÇm nh« ra biÓn. Chóng ® îc h×nh thμnh do vËn chuyÓn bïn c¸t ven bê. Khi lùc dÉn h íng phÝa sau cña c¸c vËt ch¾n (®¶o xa bê hoÆc ®ª ph¸ sãng nh©n t¹o ngoμi bê) bÞ chia c¾t sÏ h×nh thμnh d¹ng b·i gäi lμ Tombola. Do gi¶m kh¶ n¨ng tμi c¸t, nªn bïn c¸t mang theo dßng n íc ® îc båi l¹i ë phÝa khuÊt cña vËt ch¾n h×nh thμnh b·i nh« ra biÓn. L©u ngμy b·i nμy ph¸t triÓn nèi víi ®¶o ch¾n ngoμi kh¬i. (h×nh 8-17) D¹ng ch÷ S h×nh thμnh ë cuèi b·i, n¬i dßng ven bê yÕu dÇn vμ v× vËy bïn c¸t còng l¾ng ®äng tõ tõ ngoμi n íc s©u ®Ó råi h×nh thμnh nªn b·i ngÇm nh« ra so víi ® êng bê chung (h×nh 8-18). H×nh 8-17: D¹ng b·i Tombola h×nh thμnh sau 2 ®ª ph¸ sãng ë Almanzora, T©y Ban Nha 189ttp://www.ebook.edu.vn h
H×nh 8-18: B·i biÓn vμ b·i ngÇm h×nh thμnh ë c¶ 2 qu¸ tr×nh biÓn tiÕn, biÓn lïi 8.2.4 Cån c¸t, ®ôn c¸t Cån c¸t, ®ôn c¸t lμ tõ chung chØ phÇn nh« lªn khái mÆt b»ng chung. Nã lμ d¹ng ®iÓn h×nh cña ®¸y biÓn vμ th êng lín h¬n c¸c sãng c¸t, nh ng nhá h¬n c¸c b·i c¸t ngÇm. Khi tån t¹i trªn mÆt n íc (d¹ng b·i) th× th êng bÞ xãi do giã. C¶ hai lo¹i næi hoÆc ngÇm ®Òu ® îc c¸c nhμ khoa häc quan t©m nghiªn cøu. HiÖn nay, phÇn lín c¸c c¸ch ph©n lo¹i ®Òu thõa nhËn r»ng giíi h¹n phÝa trong cña b·i chÝnh lμ c¸t bÞ giã mang ®Õn tõ c¸c ®ôn c¸t, cån c¸t. §ôn c¸t chÝnh lμ kho dù tr÷ vËt chÊt cho phÐp b·i thay ®æi theo mïa tuú thuéc vμo ®iÒu kiÖn khÝ hËu. Khi ®iÒu kiÖn khÝ hËu thuËn hoμ, b·i b»ng ph¼ng vμ tho¶i, nh ng khi gÆp b·o, n íc d©ng, hoÆc giã mïa ®ét ngét mÆt b·i sÏ thay ®æi lín theo kh«ng gian. Giã mïa hoÆc giã biÓn lμ nguyªn nh©n ph¸t triÓn c¸c cån c¸t. Thùc vËt lμ thùc thÓ ®Èy nhanh qu¸ tr×nh h×nh thμnh cån c¸t. C¸c d¹ng kh¸c nhau cña cån c¸t ® îc biÓu diÔn trªn h×nh 8-19 víi d¹ng khèi hoÆc ph©n bè réng trªn chiÒu ngang (h×nh 8-20). Cån c¸t th êng ch¹y dμi theo h íng song song víi bê n»m s©u trong b·i nh ng còng cã tr êng hîp n»m phÝa ngoμi vËt ch¾n. Cån c¸t lμ mét kho c¸t lín vμ chÞu t¸c ®éng m¹nh cña sãng, giã, n íc d©ng, trong ®ã giã cã vai trß rÊt lín. Chóng cã thÓ chuyÓn c¶ mét ®ôn c¸t tõ vÞ trÝ nμy sang vÞ trÝ kh¸c. ChØ cã c©y cá, h×nh thμnh vμ tån t¹i trªn ®ôn c¸t míi cã kh¶ n¨ng cè ®Þnh c¸c ®ôn c¸t . ChÝnh v× vËy, trång rõng ven biÓn lμ mét trong nh÷ng biÖn ph¸p h÷u hiÖu nhÊt lμm gi¶m hiÖu øng chuyÓn c¸t mμ ta cßn gäi lμ hiÖn t îng c¸t bay, c¸t nh¶y. 190ttp://www.ebook.edu.vn h
H×nh 8-19: C¸c d¹ng cån c¸t (Carter, 1988, Reading, 1986 and Flint, 1971) 191ttp://www.ebook.edu.vn h
H×nh 8-20: Cån c¸t 2 hoÆc 3 chiÒu (Theo Reineck and Singh) VÊn ®Ò quan träng cña sù hiÖn diÖn cña c¸c ®ôn c¸t trong vïng ven biÓn lμ kh¶ n¨ng chuyÓn vμ tr÷ n íc ngät. V× c¸c ®ôn c¸t cã mét cao tr×nh x¸c ®Þnh, nªn nã cã thÓ gi÷ l¹i n íc m a do giã biÓn mang vμo ng ng tô r¬i xuèng mμ ch¶y qua bÒ mÆt. Do n íc m a mμ mùc n íc ngÇm t¨ng lªn gi¸ trÞ H so víi mùc biÓn trung b×nh. ¸p suÊt ë ®é s©u H d íi mùc n íc biÓn trung b×nh lμ g(H+ H), víi lμ mËt ®é n íc ngät (=1000 kg/m3). ¸p suÊt trong líp n íc muèi ë cïng ®é s©u ph¶i c©n b»ng víi gi¸ trÞ trªn hay, g (H + H) = gH (8.1) fresh salt B»ng c¸c biÕn ®æi to¸n häc, biÓu thøc trªn trë thμnh: fresh (8.2) H H 40 H sea fresh §iÒu ®ã cã nghÜa lμ thÊu kÝnh n íc ngät trong ®ôn c¸t ph¸t triÓn s©u tíi 40 lÇn chiÒu cao cña nã trªn mùc n íc tÜnh vμ nh vËy thÊu kÝnh n íc ngät ph¸t triÓn ra s¸t bê biÓn. ë nhiÒu n¬i, n íc ngät ch¶y ra tõ trong ®ôn c¸t cã chÊt l îng rÊt tèt sö dông cho sinh ho¹t b»ng viÖc b¬m n íc lªn. Khi b¬m n íc lªn, mùc n íc ngÇm h¹ thÊp vμ mÆt ng¨n c¸ch gi÷a n íc mÆn vμ n íc ngät d©ng lªn gÇn mÆt ®Êt. §iÒu nμy x¶y ra 2 hËu qu¶ (i) thÊu kÝnh n íc ngät trë lªn mÆn vμ (ii) hÖ thùc vËt trªn ®ôn c¸t sÏ bÞ ®e däa. ViÖc biÕn mÊt hÖ thùc vËt trªn ®ôn c¸t thóc ®Èy qu¸ tr×nh xãi bÒ mÆt ®ôn c¸t do c¸t bay, c¸t nh¶y. VÊn ®Ò nμy sÏ ® îc tr×nh bμy kü trong phÇn 8-3. 192ttp://www.ebook.edu.vn h