GIÁO TRÌNH GIỐNG VẬT NUÔI part 7

Chia sẻ: Asjhdkj Akshdkj | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:15

Thêm vào BST

Báo xấu

168
lượt xem 44
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tự giao ở F3 2.4.5. Lai tổ hợp (gây thành) Là phương pháp lai giữa các giống với nhau nhằm tạo một giống mới mang được các đặc điểm tốt của các giống khởi đầu. Hầu hết các giống vật nuôi cao sản hiện nay đều là kết quả của lai tổ hợp. Công việc tạo giống này phải xuất phát từ những chủ định và mục tiêu cụ thể, đòi hỏi các khâu theo dõi, chọn lọc, ghép đôi giao phối, chăn nuôi, quản lý hết sức chặt chẽ và một tiến trình thực hiện khá dài, vì vậy...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: GIÁO TRÌNH GIỐNG VẬT NUÔI part 7

C¸i (A) §ùc (B) C¸i F1 (1/2A) §ùc (B) C¸i F2 (1/4A) §ùc (B) C¸i lai F3 (1/8A) §ùc lai F3 (1/8A) Tù giao ë F3 2.4.5. Lai tæ hîp (g©y thµnh) Lµ ph−¬ng ph¸p lai gi÷a c¸c gièng víi nhau nh»m t¹o mét gièng míi mang ®−îc c¸c ®Æc ®iÓm tèt cña c¸c gièng khëi ®Çu. HÇu hÕt c¸c gièng vËt nu«i cao s¶n hiÖn nay ®Òu lµ kÕt qu¶ cña lai tæ hîp. C«ng viÖc t¹o gièng nµy ph¶i xuÊt ph¸t tõ nh÷ng chñ ®Þnh vµ môc tiªu cô thÓ, ®ßi hái c¸c kh©u theo dâi, chän läc, ghÐp ®«i giao phèi, ch¨n nu«i, qu¶n lý hÕt søc chÆt chÏ vµ mét tiÕn tr×nh thùc hiÖn kh¸ dµi, v× vËy cÇn mét sù ®Çu t− lín c¶ vÒ nguån nh©n lùc lÉn kinh phÝ. Lai tæ hîp cã thÓ bao gåm 2, 3 hoÆc 4 gièng khëi ®Çu. Ch¼ng h¹n, ®Ó t¹o ®−îc gièng lîn tr¾ng th¶o nguyªn Ucraina, ng−êi ta chØ sö dông 2 gièng ban ®Çu lµ lîn Yorkshire vµ lîn ®Þa ph−¬ng Ucraina, thêi gian thùc hiÖn lµ 7 n¨m. §Ó t¹o gièng ngùa kÐo Orlov, ng−êi ta ®· lai gi÷a 4 gièng ngùa cña ¶rËp, Anh, §an M¹ch, Hµ Lan vµ ph¶i mÊt 50 n¨m míi h×nh thµnh ®−îc gièng míi. ViÖn Ch¨n nu«i quèc gia còng ®· t¹o ®−îc gièng lîn míi cã tªn lµ §B-I (§¹i B¹ch - Ø) tõ 2 gièng ban ®Çu lµ §¹i B¹ch vµ Ø. Tuy nhiªn, do h¹n chÕ vÒ n¨ng suÊt vµ chÊt l−îng thÞt, gièng lîn nµy hiÖn nay kh«ng ph¸t triÓn réng ®−îc. 2.4.6. Lai xa Lai xa lµ lai gi÷a 2 loµi kh¸c nhau. Ch¼ng h¹n lai gi÷a ngùa vµ lõa, con lai lµ la; lai gi÷a ngan vµ vÞt, con lai cã tªn lµ mula (chóng ta vÉn quen gäi lµ "vÞt pha ngan", hoÆc "vÞt lai ngan"). Con la lµ vËt nu«i quen thuéc ë c¸c n−íc Ch©u ¢u, chóng cã søc lµm viÖc cao, kh¶ n¨ng chÞu ®ùng tèt. ThÞt vÞt lai ngan hiÖn ®ang lµ s¶n phÈm ch¨n nu«i ®−îc −a chuéng ë thÞ tr−êng §µi Loan, Hång C«ng... 89
Do sù kh¸c biÖt lín vÒ di truyÒn gi÷a bè vµ mÑ nªn con lai cã −u thÕ lai cao. Tuy nhiªn, sù kh¸c biÖt vÒ sè l−îng nhiÔm s¾c thÓ cña 2 loµi khëi ®Çu th−êng g©y nªn hiÖn t−îng bÊt thô (kh«ng cã kh¶ n¨ng sinh s¶n) ë con lai. 3. C©u hái vµ bµi tËp ch−¬ng III C©u hái 1. Kh¸i niÖm vÒ nh©n gièng thuÇn chñng, vai trß t¸c dông cña nh©n gièng thuÇn chñng? 2. Kh¸i niÖm vÒ hÖ phæ, c¸c ph−¬ng ph¸p ghi hÖ phæ ? 3. Khi nµo xÈy ra giao phèi cËn huyÕt ? T¹i sao l¹i ph¶i tr¸nh giao phèi cËn huyÕt ? Lµm thÕ nµo ®Ó tr¸nh ®−îc giao phèi cËn huyÕt ? 4. Kh¸i niÖm vÒ lai gièng, vai trß t¸c dông cña lai gièng ? Kh¸i niÖm vÒ −u thÕ lai, c¸c gi¶ thuyÕt gi¶i thÝch hiÖn t−îng −u thÕ lai, ph©n biÖt c¸c lo¹i −u thÕ lai ? 5. Kh¸i niÖm vÒ lai kinh tÕ, vÏ s¬ ®å, viÕt c¸c m« h×nh m« t¶ c¸c nh©n tè ®ãng gãp h×nh thµnh gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña c¸c ph−¬ng ph¸p lai kinh tÕ, −u nh−îc ®iÓm cña tõng ph−¬ng ph¸p lai nµy ? 6. Kh¸i niÖm vÒ lai lu©n chuyÓn, vÏ s¬ ®å c¸c ph−¬ng ph¸p lai lu©n chuyÓn, −u nh−îc ®iÓm cña tõng ph−¬ng ph¸p lai nµy ? 7. So s¸nh hai ph−¬ng ph¸p lai c¶i tiÕn vµ lai c¶i t¹o, sù kh¸c biÖt c¬ b¶n cña 2 ph−¬ng ph¸p lai nµy lµ g× ? 8. Kh¸i niÖm vÒ lai tæ hîp, lai xa, lai tæ hîp ®ßi hái nh÷ng ®iÒu kiÖn c¬ b¶n nµo ? Bµi tËp 1. Mçi häc sinh s−u tÇm 2 bµi b¸o (t¹p chÝ khoa häc xuÊt b¶n ë trong n−íc) viÕt vÒ kÕt qu¶ lai t¹o gi÷a c¸c dßng, gièng vËt nu«i kh¸c nhau. Th¶o luËn trong tæ hoÆc líp ®Ó x©y dùng mét tµi liÖu tæng hîp vÒ kÕt qu¶ lai t¹o trong ch¨n nu«i lîn, bß, gµ, vÞt n−íc ta. 2. Quan s¸t 4 hÖ phæ sau: 90
7 5 7 3 3 3 8 7 8 1 1 1 3 9 8 9 1 4 4 4 4 10 9 10 X X X X 1 1 10 7 2 5 5 5 5 11 11 11 2 2 2 12 12 12 6 6 6 13 13 13 (a) (b) (c) (d) - X¸c ®Þnh c¸c quan hÖ hä hµng cña c¸c cÆp phèi gièng 1 vµ 2 trong c¸c hÖ phæ trªn. - TÝnh hÖ sè cËn huyÕt cña X trong c¸c hÖ phæ trªn. 91
Ch−¬ng IV hÖ thèng tæ chøc trong c«ng t¸c gièng vËt nu«i 1. HÖ thèng nh©n gièng vËt nu«i HÖ thèng nh©n gièng vËt nu«i ®−îc tæ chøc theo s¬ ®å h×nh th¸p. S¬ ®å nµy bao gåm: ®Ønh th¸p víi sè l−îng vËt nu«i Ýt nhÊt lµ ®µn h¹t nh©n, gi÷a th¸p víi sè l−îng vËt nu«i lín h¬n lµ ®µn nh©n gièng cßn ®¸y th¸p víi sè l−îng vËt nu«i ®«ng nhÊt lµ ®µn th−¬ng phÈm. Víi c¸ch tæ chøc nh− vËy, th«ng th−êng s¬ ®å h×nh th¸p sÏ gåm 3 phÇn, tuy nhiªn trong mét vµi tr−êng hîp hÖ thèng nh©n gièng l¹i gåm 4 phÇn mµ 2 phÇn ë gi÷a cña h×nh th¸p lµ ®µn nh©n gièng. Trong s¶n xuÊt ch¨n nu«i hiÖn nay tån t¹i hai hÖ thèng cã tªn lµ h¹t nh©n khÐp kÝn vµ h¹t nh©n më. H×nh 4.1 vµ 4.2 m« t¶ hai hÖ thèng nh©n gièng vËt nu«i nµy. H¹t nh©n H¹t nh©n Nh©n gièng Nh©n gièng Th−¬ng phÈm Th−¬ng phÈm H×nh 4.1. HÖ thèngh¹t nh©n khÐp kÝn H×nh 4.2. HÖ thèngh¹t nh©n më Trong hÖ thèng h¹t nh©n khÐp kÝn, ®µn h¹t nh©n cã nhiÖm vô t¹o ra nh÷ng ®ùc gièng, c¸i gièng dïng ®Ó tù thay thÕ vµ cung cÊp cho ®µn nh©n gièng. §«i khi, ng−êi ta cã thÓ nhËp bæ sung nh÷ng ®ùc vµ c¸i gièng tõ c¸c ®µn h¹t nh©n kh¸c. §µn nh©n gièng cã nhiÖm vô chñ yÕu t¹o ra nh÷ng ®ùc, ®«i khi c¶ c¸i gièng cung cÊp cho ®µn th−¬ng phÈm. Ng−êi ta cã thÓ nhËp c¸c ®ùc gièng vµ ®«i khi c¶ c¸i gièng tõ ®µn h¹t nh©n ë trªn ®Ó thay thÕ cho ®µn nµy. §µn th−¬ng phÈm cã nhiÖm vô t¹o ®ùc, c¸i gièng ®Ó s¶n xuÊt ra c¸c vËt nu«i th−¬ng phÈm (cho thÞt, trøng, s÷a...). Ng−êi ta nhËp c¸c ®ùc gièng vµ ®«i khi c¶ c¸i gièng tõ ®µn nh©n gièng ë trªn ®Ó thay thÕ cho ®µn nµy. Nh− vËy, trong hÖ thèng h¹t nh©n khÐp kÝn, chØ cã mét chiÒu chuyÓn dÞch gen tõ ®Ønh th¸p xuèng ®¸y th¸p. Møc ®é c¶i tiÕn di truyÒn cña hÖ thèng nµy tuú thuéc vµo møc ®é c¶i tiÕn di truyÒn ë ®µn h¹t nh©n. NÕu nh− ng−êi ta nhËp mét sè ®ùc gièng th¼ng tõ ®µn h¹t nh©n 92
xuèng ®µn th−¬ng phÈm, tèc ®é c¶i tiÕn di truyÒn cña c¶ hÖ thèng sÏ t¨ng lªn. HÇu hÕt c¸c hÖ thèng nh©n gièng lîn, gia cÇm ë c¸c n−íc hiÖn nay ®Òu sö dông hÖ thèng h¹t nh©n khÐp kÝn nµy. Trong hÖ thèng nh©n gièng h¹t nh©n më, khi ph¸t hiÖn ë ®µn nh©n gièng cã nh÷ng con gièng tèt (chñ yÕu lµ con c¸i) ng−êi ta cã thÓ nhËp chóng vÒ ®µn h¹t nh©n. T−¬ng tù nh− vËy, khi ph¸t hiÖn thÊy nh÷ng con gièng tèt ë ®µn th−¬ng phÈm, ng−êi ta cã thÓ nhËp chóng vÒ ®µn nh©n gièng. Nh− vËy cã nghÜa lµ trong hÖ thèng nh©n gièng h¹t nh©n më, dßng dÞch chuyÓn gen cßn cã thÓ di chuyÓn tõ líp thÊp h¬n lªn líp cao h¬n. So víi hÖ thèng h¹t nh©n khÐp kÝn, hÖ thèng h¹t nh©n më ®¹t ®−îc tiÕn bé di truyÒn nhanh h¬n, gi¶m ®−îc kh¶ n¨ng giao phèi cËn huyÕt. Tuy nhiªn, viÖc qu¶n lý con gièng vµ ng¨n ngõa kh¶ n¨ng l©y lan bÖnh còng lµ nh÷ng vÊn ®Ò cÇn ®−îc gi¶i quyÕt ®èi víi hÖ thèng nµy. 2. HÖ thèng s¶n xuÊt con lai C¸c hÖ thèng s¶n xuÊt con lai còng ®−îc tæ chøc theo hÖ thèng s¬ ®å h×nh th¸p nh»m thùc hiÖn c¸c c«ng thøc lai gi÷a nhiÒu dßng, gièng kh¸c nhau. HÖ thèng s¶n xuÊt con lai ®−îc tæ chøc nh− sau: - §µn cô-kþ (GGP, viÕt t¾t cña Great-Grand-Parents): Nh©n c¸c dßng, gièng thuÇn. - §µn «ng-bµ (GP, viÕt t¾t cña Grand-Parents): Lai gi÷a hai dßng, gièng thuÇn víi nhau t¹o ra ®êi «ng bµ. NÕu sö dông c«ng thøc lai gi÷a 4 dßng gièng kh¸c nhau th× cÇn cã 2 ®µn «ng-bµ kh¸c nhau, mét ®µn «ng-bµ t¹o ra ®µn bè, cßn ®µn kia t¹o ra ®µn mÑ. NÕu sö dông c«ng thøc lai gi÷a 3 dßng gièng kh¸c nhau th× chØ cÇn 1 ®µn «ng-bµ, ®µn nµy th−êng dïng ®Ó t¹o ®µn mÑ, cßn ®µn bè th−êng lµ dßng gièng thuÇn trong ®µn cô-kþ. - §µn bè-mÑ (P, viÕt t¾t cña Parents): Lai gi÷a hai ®µn bè-mÑ t¹o ra ®êi con lµ con lai gi÷a 3 hoÆc 4 dßng gièng kh¸c nhau. - §µn th−¬ng phÈm : C¸c con lai gi÷a 3 hoÆc 4 dßng gièng kh¸c nhau ®−îc nu«i ®Ó s¶n xuÊt s¶n phÈm cuèi cïng (thÞt, trøng hoÆc s÷a). HÖ thèng s¶n xuÊt nµy kÕt hîp gi÷a chän läc ë c¸c dßng gièng thuÇn víi lai gièng ë c¸c ®êi lai tiÕp theo. Sau ®©y lµ mét vÝ dô vÒ hÖ thèng s¶n xuÊt con lai sö dông c«ng thøc lai gi÷a 3 dßng gièng kh¸c nhau trong nh©n gièng gia cÇm c«ng nghiÖp: 93
Dßng hoÆc gièng A Dßng hoÆc gièng B Dßng hoÆc gièng C Nh©n thuÇn chän läc: Nh©n thuÇn chän läc: Nh©n thuÇn chän läc: - H−íng trøng - H−íng trøng- thÞt - H−íng thÞt S s+ - §ång hîp gen Z - §ång hîp gen Z ♀ A x ♂A ♀B x ♂B ♀C x ♂C §µn GGP: ♀ A x ♂A ♀B x ♂B ♀C x ♂C [ZSW] [ZSZS] [Zs+W] [Zs+Z s+] Mµu tr¾ng Mµu tr¾ng Mµu n©u Mµu n©u ♀A x ♂B §µn GP: [ZSW] [Zs+Z s+] Mµu tr¾ng Mµu n©u ♀AB x ♂C §µn P: [Zs+W] Mµu n©u (AB)C §µn nu«i thÞt: H×nh 4.3. S¬ ®å hÖ thèng s¶n xuÊt con lai kÕt hîp gi÷a chän läc vµ lai gièng trong ch¨n nu«i gia cÇm c«ng nghiÖp Mét sè ®iÓm ®¸ng l−u ý trong hÖ thèng s¶n xuÊt con lai nµy nh− sau: - Mçi mét dßng, gièng thuÇn hoÆc con lai chØ ®ãng gãp mét lo¹i giíi tÝnh (hoÆc con trèng hoÆc con m¸i) ®Ó t¹o c¸c ®êi lai tiÕp theo; - C¸c dßng, gièng B vµ C ®−îc gäi lµ c¸c “dßng trèng” do chØ sö dông con trèng, dßng hoÆc gièng A vµ con lai AB ®−îc gäi lµ c¸c “dßng m¸i” do chØ sö dông con m¸i. - Dßng, gièng C lµ “dßng trèng” tham gia vµo kh©u lai cuèi cïng t¹o ®êi con nu«i thÞt. Do chØ cÇn mét sè l−îng Ýt gµ trèng, nªn môc tiªu chän läc ®èi víi dßng C kh«ng ph¶i lµ kh¶ n¨ng sinh s¶n, kh¶ n¨ng nu«i sèng cao, mµ lµ kh¶ n¨ng cho thÞt (tÇm vãc lín, t¨ng träng nhanh, chi phÝ thøc ¨n thÊp...). V× thÕ, dßng C cßn ®−îc gäi lµ “dßng nÆng”. - MÆc dï dßng, gièng B còng lµ “dßng trèng”, nh−ng do ®êi con cña B lµ “dßng m¸i” AB cÇn ph¶i cã kh¶ n¨ng sinh s¶n cao, nªn dßng, gièng B cÇn ®−îc chän läc theo 94
h−íng c¶ vÒ kh¶ n¨ng sinh s¶n vµ kh¶ n¨ng cho thÞt. Ngoµi ra, do AB lµ c¸c con lai nªn ®· lîi dông ®−îc −u thÕ lai cao vÒ kh¶ n¨ng sinh s¶n cña “dßng m¸i” nµy. - CÇn tËp trung chän läc vÒ kh¶ n¨ng sinh s¶n ®èi víi “dßng m¸i” A, ®©y lµ dßng cã kh¶ n¨ng cho thÞt thÊp nhÊt, nh−ng kh¶ n¨ng sinh s¶n cao nhÊt trong 3 dßng, gièng thuÇn khëi ®Çu cña hÖ thèng nµy. - Do chØ sö dông mét lo¹i giíi tÝnh ®èi víi c¸c dßng, gièng hoÆc con lai, nªn viÖc x¸c ®Þnh ®−îc trèng m¸i khi gµ 1 ngµy tuæi rÊt quan träng. HÖ thèng lai nµy sö dông biÖn ph¸p ph©n biÖt trèng m¸i th«ng qua gen quy ®Þnh mÇu s¾c l«ng liªn kÕt giíi tÝnh, trong ®ã gen S (tréi) quy ®Þnh mµu l«ng n©u, gen s+ (lÆn).quy ®Þnh mµu l«ng tr¾ng. “Dßng m¸i” A ®−îc chän läc ®ång hîp vÒ gen S, do ®ã c¶ con trèng (ZSZS) vµ con m¸i (ZSW) ®Òu cã mµu l«ng tr¾ng. “Dßng trèng” B ®−îc chän läc ®ång hîp vÒ gen s+, do ®ã c¶ con trèng (Zs+Z s+ ) vµ con m¸i (Zs+W) ®Òu cã mµu l«ng n©u. Trong ®µn «ng-bµ, do sö dông m¸i A lai víi trèng B nªn ë ®êi bè-mÑ, cã thÓ dÔ dµng ph©n biÖt giíi tÝnh lóc 1 ngµy tuæi v× tÊt c¶ gµ m¸i AB (Zs+W) ®Òu cã l«ng mµu n©u, cßn tÊt c¶ gµ trèng AB (ZSZs+) ®Òu cã l«ng mµu tr¾ng. ChØ cÇn chän c¸c gµ l«ng mµu n©u sÏ ®−îc c¸c gµ m¸i ®Ó lµm “dßng m¸i” cho ®µn bè-mÑ. C¸c s¬ ®å sau ®©y m« t¶ hÖ thèng s¶n xuÊt con lai trong ch¨n nu«i lîn ë n−íc ta hiÖn nay: - HÖ thèng s¶n xuÊt lîn lai nu«i thÞt 1/2 “m¸u ngo¹i”: ♀néi (Mãng C¸i, Ba Xuyªn, Thuéc Nhiªu) x ♂ ngo¹i (Yorkshire, Landrace) Con lai 1/2 “m¸u ngo¹i” nu«i thÞt - HÖ thèng s¶n xuÊt lîn lai nu«i thÞt 3/4 “m¸u ngo¹i”: ♀néi (Mãng C¸i, Ba Xuyªn, Thuéc Nhiªu) x ♂ ngo¹i (Yorkshire) N¸i lai F1 x ♂ ngo¹i (Landrace) Con lai 3/4 “m¸u ngo¹i” nu«i thÞt - C¸c hÖ thèng s¶n xuÊt lîn ngo¹i lai nu«i thÞt: 95
§µn GGP: ♀Yorkshire x ♂Yorkshire ♀Landrace x ♂Landrace ♀Duroc x ♂ Duroc ♀Yorkshire ♂Yorkshire ♀Landrace ♂Landrace ♀Duroc ♂ Duroc ♀Yorkshire x ♂Landrace §µn GP: ♀(Yorkshire x Landrace) x ♂ Duroc §µn P: §µn nu«i thÞt: Con lai gi÷a 3 gièng ngo¹i S¬ ®å s¶n xuÊt con lai gi÷a 5 dßng, gièng cña c«ng ty PIC t¹i ViÖt Nam nh− sau: §µn GGP: ♀L95 x ♂L95 ♀L02 x ♂L02 ♀L19 x ♂L19 ♀L64 x ♂L64 ♀L11 x ♂L11 ♀L95 x ♂L95 ♀L02 x ♂L02 ♀L19 x ♂L19 ♀L64 x ♂L64 ♀L11 x ♂L11 ♀L95 x ♂L02 ♀1090 x ♂L19 ♀L64 x ♂L11 §µn GP: ♀Camborough A x ♂402 §µn P: §µn nu«i thÞt: Con lai gi÷a 5 dßng, gièng 96
3. Mét sè biÖn ph¸p c«ng t¸c gièng 3.1. Theo dâi hÖ phæ C¸c nguyªn t¾c lËp hÖ phæ ®· ®−îc ®Ò cËp trong ch−¬ng III. Theo dâi hÖ phæ ®Ó lËp kÕ ho¹ch phèi gièng nh»m tr¸nh giao phèi ®ång huyÕt, hoÆc nÕu ph¶i giao phèi gi÷a nh÷ng con vËt cã hä hµng th× còng kh«ng ®Ó hÖ sè cËn huyÕt v−ît qu¸ 5%. Trong s¶n xuÊt ch¨n nu«i hiÖn nay, kü thuËt thô tinh nh©n t¹o ®ang ®−îc øng dông réng r·i, tinh dÞch c¸c ®ùc gièng th−êng ®−îc b¶o qu¶n vµ sö dông trong mét thêi gian dµi, ch¼ng h¹n 15-20 n¨m ®èi víi tinh ®«ng l¹nh (cäng r¹) cña bß ®ùc gièng. V× vËy nÕu kh«ng theo dâi qu¶n lý hÖ phæ mét c¸ch chÆt chÏ cã thÓ dÔ dµng g©y ra giao phèi gi÷a bè víi con (hÖ sè cËn huyÕt 25%), «ng víi ch¸u (hÖ sè cËn huyÕt 12,5%). C¸c s¬ ®å sau cho thÊy, trong thùc tÕ, mét sè cÆp giao phèi cËn huyÕt g©y ra c¸c hÖ sè cËn huyÕt nh− sau: S S S B S 1 X X A X A X A D D D D 2 Giao phèi Giao phèi Giao phèi bè (mÑ)-con Giao phèi gi÷a 2 con vËt bè (mÑ)-con «ng-ch¸u cña anh em nöa ruét thÞt cã 1 tæ tiªn chung ë thÕ hÖ thø hai FX = 0,25 FX = 0,125 FX = 0,0625 FX = 0,03125 Nh− vËy, nÕu ghÐp ®«i giao phèi gi÷a hai con vËt cã 1 tæ tiªn chung ë thÕ hÖ thø hai (tæ tiªn chung ®ã lµ «ng hoÆc bµ néi còng nh− ngo¹i), hay nãi c¸ch kh¸c nÕu ghÐp ®«i giao phèi gi÷a hai con vËt mµ chóng cã chung mét «ng hoÆc mét bµ sÏ lµm cho thÕ hÖ sau cã hÖ sè cËn huyÕt lµ: (1/2)5 = 0,03125 hoÆc 3,125%. øng dông nguyªn t¾c trªn, ®Ó tr¸nh giao phèi cËn huyÕt ë møc ®é hÖ sè cËn huyÕt v−ît qu¸ 0,03125 ta cÇn ¸p dông c¸c b−íc sau: - Theo dâi ghi chÐp hÖ phæ cña gia sóc c¸i hiÖn cã trong ®µn: ghi l¹i sè hiÖu cña bè, «ng ngo¹i, «ng néi cña tõng gia sóc c¸i; - KiÓm tra sè hiÖu cña gia sóc ®ùc sÏ phèi gièng víi gia sóc c¸i; - Kh«ng sö dông gia sóc ®ùc phèi gièng víi gia sóc c¸i khi ph¸t hiÖn thÊy sè hiÖu cña gia sóc ®ùc nµy trïng lÆp víi mét trong c¸c sè hiÖu cña bè, «ng néi, «ng ngo¹i cña gia sóc c¸i ®ã. 97
ViÖc sö dông c¸c ch−¬ng tr×nh m¸y tÝnh nh»m lùa chän ®ùc gièng phèi gièng víi c¸c gia sóc c¸i trong ®µn ®¶m b¶o hÖ sè cËn huyÕt d−íi møc 0,03125 ®· ®−îc øng dông réng r·i trong ch¨n nu«i bß thÞt, bß s÷a ë nhiÒu n−íc. 3.2. LËp c¸c sæ, phiÕu theo dâi ë c¸c c¬ së gièng còng nh− c¸c c¬ së ch¨n nu«i, ®Ó theo dâi c«ng t¸c gièng cÇn lËp c¸c sæ, phiÕu theo dâi còng nh− th−êng xuyªn thùc hiÖn viÖc theo dâi ghi chÐp. Cã 3 lo¹i sæ, phiÕu theo dâi chñ yÕu sau: - C¸c lo¹i sæ s¸ch theo dâi chung gåm theo dâi vÒ sè ®Çu con, sinh s¶n, phèi gièng, thøc ¨n, bÖnh tËt... - C¸c sæ theo dâi tõng c¸ thÓ vËt gièng, ®−îc gäi lµ lý lÞch con gièng. Ch¼ng h¹n theo quy ®Þnh cña Côc khuyÕn n«ng vµ KhuyÕn l©m n−íc ta, lý lÞch lîn n¸i ®−îc ghi chÐp theo c¸c néi dung sau: + PhÇn chung: gåm tªn c¬ së s¶n xuÊt, sè hiÖu lîn n¸i, dßng gièng, sè l−îng vó, ngµy sinh, n¬i sinh, ngµy nhËp vÒ c¬ së, ngµy ®Î løa ®Çu; + PhÇn huyÕt thèng: gåm sè hiÖu, gièng, xÕp cÊp chÊt l−îng cña bè, mÑ, c¸c «ng bµ néi, ngo¹i; + PhÇn n¨ng suÊt c¸ thÓ: gåm c¸c theo dâi sinh tr−ëng trong giai ®o¹n hËu bÞ (t¨ng träng trung b×nh hµng ngµy, ®é dµy mì l−ng), khèi l−îng vµ dµi th©n lóc 8 th¸ng tuæi; + PhÇn kh¶ n¨ng sinh s¶n: ghi chÐp c¸c chØ tiªu theo dâi cña c¸c løa ®Î bao gåm: ngµy phèi gièng, sè hiÖu con ®ùc phèi gièng, sè con (®Î ra, ®Î ra cßn sèng, 21 ngµy vµ cai s÷a), khèi l−îng c¶ æ vµ khèi l−îng trung b×nh lîn con (s¬ sinh, 21 ngµy vµ cai s÷a); + PhÇn c¸c kÕt qu¶ gi¸m ®Þnh xÕp cÊp trong qu¸ tr×nh nu«i. - C¸c phiÕu, cßn gäi lµ thÎ theo dâi hµng ngµy cña tõng c¸ thÓ. ThÎ nµy sÏ ®−îc theo dâi ghi chÐp cËp nhËt vµ ®−îc treo ngay t¹i chuång nu«i con vËt. Ch¼ng h¹n, theo quy ®Þnh cña Côc khuyÕn n«ng vµ KhuyÕn l©m n−íc ta, thÎ theo dâi lîn ®ùc vµ c¸i hËu bÞ t¹i c¸c tr¹m kiÓm tra n¨ng suÊt gåm c¸c néi dung sau: + PhÇn chung: gåm sè hiÖu con vËt, gièng, tÝnh biÖt, ngµy sinh, n¬i sinh, n¬i nu«i theo dâi, c¸c sè hiÖu, gièng, xÕp cÊp chÊt l−îng cña bè vµ mÑ con vËt; + PhÇn theo dâi t¨ng träng: c¸c ghi chÐp vÒ c¸c ngµy c©n vµ khèi l−îng qua c¸c th¸ng nu«i; + PhÇn kÕt qu¶ kiÓm tra: c¸c ghi chÐp vÒ thêi gian b¾t ®Çu, kÕt thóc kiÓm tra, c¸c chØ tiªu theo dâi; + PhÇn theo dâi vÒ thøc ¨n: c¸c ghi chÐp vÒ l−îng thøc ¨n cho ¨n tõng ngµy nu«i. 3.3. §¸nh sè vËt nu«i 98
§Ó ph©n biÖt c¸c vËt gièng, ng−êi ta th−êng sö dông ph−¬ng ph¸p ®¸nh sè vËt nu«i. §¸nh sè thùc chÊt lµ ®Æt tªn cho vËt nu«i, ®¸nh sè vËt nu«i ph¶i ®¶m b¶o c¸c nguyªn t¾c sau: - ViÖc ®¸nh sè kh«ng lµm ¶nh h−ëng tíi søc khoÎ, tíi c¸c ho¹t ®éng b×nh th−êng cña con vËt, ®ång thêi còng ph¶i ®¬n gi¶n, rÎ tiÒn; - Sè cña con vËt ph¶i dÔ ®äc, kh«ng trïng lÆp víi nhau vµ tån t¹i ®−îc trong thêi gian dµi; - Cã thÓ th«ng qua hÖ thèng ®¸nh sè ph©n biÖt ®−îc gièng, nguån gèc cña con vËt. C¸c ph−¬ng ph¸p ®¸nh sè th−êng ®−îc sö dông cho vËt gièng nh− sau: - §¸nh sè b»ng c¸ch bÊm khoÐt ë r×a tai, hoÆc ®ôc lç tai: Ph−¬ng ph¸p nµy th−êng ®−îc ¸p dông cho lîn. Ng−êi ta cã c¸c quy ®Þnh riªng vÒ c¸c vÞ trÝ kh¸c nhau ë hai tai t−¬ng øng víi c¸c con sè hµng ®¬n vÞ, hµng chôc, hµng tr¨m. Dông cô chuyªn dông ®Ó ®¸nh sè tai lµ k×m bÊm r×a tai vµ k×m ®ôc lç trßn. - §eo biÓn nhùa ghi sè vµo tai: Ph−¬ng ph¸p nµy hiÖn ®ang ®−îc sö dông réng r·i ®èi víi bß, tr©u vµ lîn. Con vËt ®−îc ®ôc lç ë tai, sau ®ã ®eo mét biÓn nhùa trªn cã ghi sè vµo tai. - §eo biÓn nh«m cã ®ôc sè næi vµo gèc c¸nh hoÆc ch©n: Ph−¬ng ph¸p nµy ®−îc ¸p dông cho gia cÇm. Víi gia cÇm non, biÓn nh«m ®−îc ®eo gµi vµo gèc c¸nh, víi gia cÇm lín hoÆc ®· tr−ëng thµnh, biÓn nh«m ®−îc ®eo vßng vµo ch©n; - Ngoµi ba ph−¬ng ph¸p chñ yÕu trªn, còng cã thÓ ®¸nh sè con vËt b»ng mét sè c¸ch sau: + X¨m sè vµo sau tai: cã thÓ ¸p dông cho lîn, dông cô chuyªn dông lµ k×m x¨m sè; + §ôc sè vµo da: cã thÓ ¸p dông cho tr©u, bß, ngùa, dông cô chuyªn dông lµ c¸c dïi sè ®−îc nung nãng; + Dïng ho¸ chÊt viÕt sè vµo da. 3.4. LËp sæ gièng Sæ gièng ®Þa ph−¬ng, quèc gia hay cña mét tæ chøc nh÷ng ng−êi ch¨n nu«i lµ h×nh thøc ghi chÐp, theo dâi huyÕt thèng, n¨ng suÊt cña c¸c vËt gièng cña ®Þa ph−¬ng, trong toµn quèc hoÆc thuéc së h÷u cña mét nhãm ng−êi ch¨n nu«i. C¸c t− liÖu nµy rÊt quan träng gióp cho c«ng viÖc qu¶n lý gièng, chän läc, trao ®æi con gièng còng nh− viÖc theo dâi ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ cña c¸c ch−¬ng tr×nh, biÖn ph¸p kü thuËt t¸c ®éng ®èi víi c¸c vËt gièng. ViÖc x©y dùng sæ gièng g¾n liÒn víi c¸c trung t©m qu¶n lý c¸c d÷ liÖu gièng vËt nu«i. §©y còng lµ c¸c c¨n cø ®Ó thùc hiÖn c¸c ch−¬ng tr×nh chän läc, nh©n gièng trªn quy m« lín. 99
4. C©u hái «n tËp ch−¬ng IV 1. M« t¶ s¬ ®å hÖ thèng nh©n gièng h×nh th¸p. Ph©n biÖt hÖ thèng nh©n gièng h¹t nh©n më vµ h¹t nh©n khÐp kÝn ? 2. Tr×nh bÇy c¸c hÖ thèng s¶n xuÊt con lai, ph©n tÝch −u nh−îc ®iÓm cña c¸c hÖ thèng nµy? 3. C¸c biÖn ph¸p c«ng t¸c gièng, v× sao l¹i ph¶i tiÕn hµnh c¸c biÖn ph¸p nµy? 100
Ch−¬ng V B¶o tån nguån gen vËt nu«i vμ ®a d¹ng sinh häc Trong vßng vµi thËp kû qua, cïng víi nh÷ng ®ßi hái cña ph¸t triÓn kinh tÕ vµ b¶o vÖ m«i tr−êng, vÊn ®Ò b¶o vÖ sinh th¸i vµ tµi nguyªn m«i tr−êng næi lªn nh− mét th¸ch thøc ®èi víi tõng quèc gia còng nh− c¶ nh©n lo¹i. B¶o vÖ nguån gen vËt nu«i g¾n liÒn víi b¶o vÖ tÝnh ®a d¹ng sinh häc kh«ng nh÷ng lµ mét trong nh÷ng nhiÖm vô cÊp b¸ch hµng ®Çu cña c¸c ngµnh, cÊp liªn quan mµ cßn lµ cña toµn x· héi. Nh÷ng kiÕn thøc trong ch−¬ng nµy gióp chóng ta hiÓu ®−îc nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ b¶o tån nguån gen ®éng vËt nãi chung vµ vËt nu«i nãi riªng, cung cÊp nh÷ng t− liÖu liªn quan tíi t×nh h×nh, chiÕn l−îc vµ mét sè biÖn ph¸p cô thÓ vÒ vÊn ®Ì b¶o tån nguån gen vËt nu«i ë n−íc ta. 1. T×nh h×nh chung Theo thèng kª cña Tæ chøc n«ng l−¬ng Liªn hîp quèc (FAO), trªn thÕ giíi cã kho¶ng 5.000 gièng vËt nu«i, hiÖn ®· cã 1.200 - 1.600 gièng ®ang cã nguy c¬ bÞ tiÖt chñng, trung b×nh hµng n¨m cã 50 gièng, nghÜa lµ cø mçi tuÇn l¹i cã mét gièng vËt nu«i bÞ tiÖt chñng. Còng theo FAO, viÖc suy gi¶m tÝnh ®a d¹ng di truyÒn vËt nu«i nh− lµ do c¸c nguyªn nh©n sau: - Sù du nhËp nguyªn liÖu di truyÒn míi. - Do chÝnh s¸ch n«ng nghiÖp kh«ng hîp lý. - ViÖc t¹o gièng míi gÆp nhiÒu khã kh¨n h¹n chÕ. - HÖ thèng kinh tÕ cña ®Þa ph−¬ng bÞ suy gi¶m. - Sù tµn ph¸ cña thiªn nhiªn. - HÖ thèng chÝnh trÞ x· héi kh«ng æn ®Þnh. Tr−íc t×nh h×nh ®ã, hÇu hÕt c¸c quèc gia, trong ®ã cã ViÖt Nam ®Òu x©y dùng vµ triÓn khai c¸c chiÕn l−îc b¶o tån nguån gen vËt nu«i vµ b¶o tån sù ®a d¹ng sinh häc. Môc tiªu cña c¸c chiÕn l−îc b¶o tån lµ: - B¶o vÖ c¸c gièng khái t×nh tr¹ng nguy hiÓm ®Ó duy tr× nguån gen vµ ®¸p øng nh÷ng nhu cÇu trong t−¬ng lai vÒ nguån ®a d¹ng di truyÒn; - Cung cÊp nguån nguyªn liÖu di truyÒn cho c¸c ch−¬ng tr×nh gièng; - Duy tr× tÝnh ®a d¹ng trong hÖ thèng ch¨n nu«i bÒn v÷ng, phôc vô c¸c nhu cÇu vÒ kinh tÕ, v¨n ho¸, gi¸o dôc, sinh th¸i häc cho hiÖn t¹i vµ t−¬ng lai. Sau ®©y chóng ta cÇn n¾m ®−îc c¸c kh¸i niÖm liªn quan ®Õn vÊn ®Ò b¶o tån nguån gen còng nh− sù ®a d¹ng sinh häc. 101
2. Kh¸i niÖm vÒ b¶o tån nguån gen vËt nu«i Kh¸i niÖm b¶o tån nguån tµi nguyªn di truyÒn ®éng vËt ®· ®−îc Tæ chøc quèc tÕ vÒ B¶o tån thiªn nhiªn vµ Tµi nguyªn thiªn nhiªn (IUCN) ®Þnh nghÜa nh− sau: B¶o tån (conservation) nguån gen ®éng vËt lµ c¸ch qu¶n lý cña con ng−êi ®èi víi tµi nguyªn di truyÒn ®éng vËt nh»m ®¹t ®−îc lîi Ých bÒn v÷ng lín nhÊt cho thÕ hÖ hiÖn t¹i, ®ång thêi duy tr× ®−îc tiÒm n¨ng cña tµi nguyªn ®ã ®Ó ®¸p øng ®−îc nhu cÇu vµ mong muèn cña c¸c thÕ hÖ t−¬ng lai. Nh− vËy b¶o tån mang tÝnh tÝch cùc, bao gåm sù g×n gi÷, l−u l¹i, sö dông l©u bÒn, kh«i phôc vµ ph¸t triÓn nguån tµi nguyªn di truyÒn. Theo ®Þnh nghÜa nµy, b¶o tån nguån gen vËt nu«i chÝnh lµ ch¨n nu«i c¸c gièng vËt nu«i nh»m khai th¸c sö dông chóng cã hiÖu qu¶ trong hiÖn t¹i vµ ®Ó cã thÓ ®¸p øng ®−îc yªu cÇu trong t−¬ng lai. Kh¸i niÖm l−u gi÷ cã ý nghÜa hÑp h¬n, FAO ®· ®Þnh nghÜa nh− sau: L−u gi÷ (preservation) nguån gen ®éng vËt lµ mét khÝa c¹nh cña b¶o tån, trong ®ã ng−êi ta lÊy mÉu vµ b¶o qu¶n tµi nguyªn di truyÒn ®éng vËt kh«ng ®Ó con ng−êi can thiÖp g©y ra nh÷ng biÕn ®æi di truyÒn. Nh− vËy l−u gi÷ cã tÝnh thô ®éng, chØ ®¬n thuÇn lµ sù g×n gi÷, l−u l¹i kh«ng lµm mÊt ®i còng kh«ng lµm thay ®æi nguån tµi nguyªn di truyÒn. Sè l−îng c¸c gièng vËt nu«i thÓ hiÖn tÝnh ®a d¹ng sinh häc vËt nu«i. V× vËy b¶o tån vµ l−u gi÷ nguån gen vËt nu«i liªn quan trùc tiÕp ®Õn b¶o tån tÝnh ®a d¹ng sinh häc vËt nu«i. 3. Nguyªn nh©n b¶o tån nguån gen vËt nu«i T¹i sao chóng ta l¹i ph¶i b¶o tån nguån gen vËt nu«i, cã hai lý do chñ yÕu sau ®©y: - Lý do vÒ v¨n ho¸: Chóng ta ®· thõa nhËn r»ng: c¸c gièng vËt nu«i ®Òu lµ s¶n phÈm cña qu¸ tr×nh thuÇn ho¸, mét qu¸ tr×nh lao ®éng s¸ng t¹o x¶y ra vµo thêi kú tiÒn sö cña nÒn v¨n minh nh©n lo¹i, tiÕp ®ã lµ mét qu¸ tr×nh chän läc nu«i d−ìng l©u dµi g¾n liÒn víi lÞch sö ph¸t triÓn cña c¸c thÕ hÖ loµi ng−êi. Râ rµng r»ng c¸c gièng vËt nu«i lµ s¶n phÈm cña nÒn v¨n ho¸ cña nh©n lo¹i, mçi gièng vËt nu«i lµ s¶n phÈm v¨n ho¸ cña mét quèc gia, mét ®Þa ph−¬ng hoÆc mét d©n téc. V× vËy, b¶o tån c¸c gièng vËt nu«i còng chÝnh lµ g×n gi÷, ph¸t triÓn nÒn v¨n ho¸ cña nh©n lo¹i, cña mét quèc gia hoÆc mét d©n téc. Mét sè gièng vËt nu«i cã ngo¹i h×nh rÊt ®Ñp, hoÆc h×nh ¶nh cña chóng g¾n liÒn víi phong c¶nh n«ng th«n vèn ®· trë thµnh chñ ®Ò cña mét sè ngµnh nghÖ thuËt, c¶nh quan hÊp dÉn cña du lÞch sinh th¸i, hoÆc lµ biÓu t−îng mang tÝnh v¨n 102
ho¸ cña mét vïng n«ng th«n nhÊt ®Þnh. Nh− vËy, g×n gi÷ nguån gen vËt nu«i g¾n liÒn víi g×n gi÷ b¶n s¾c v¨n ho¸ cña loµi ng−êi nãi chung, cña mét d©n téc hoÆc cña mét ®Þa ph−¬ng nhÊt ®Þnh. - Lý do kü thuËt: Con ng−êi ch−a thÓ biÕt ®−îc nh÷ng ®ßi hái cña m×nh ®èi víi s¶n phÈm vËt nu«i trong t−¬ng lai. Cã thÓ mét s¶n phÈm vËt nu«i nµo ®ã kh«ng phï hîp víi hiÖn t¹i, nh−ng l¹i trë thµnh nhu cÇu cña con ng−êi trong t−¬ng lai. V× vËy b¶o tån mét gièng vËt nu«i nµo ®ã chÝnh lµ g×n gi÷ mét tiÒm n¨ng cho t−¬ng lai. C¸c gièng vËt nu«i ®Þa ph−¬ng th−êng thÝch nghi cao víi ®iÒu kiÖn khÝ hËu, tËp qu¸n canh t¸c ®Þa ph−¬ng, cã kh¶ n¨ng ®Ò kh¸ng bÖnh tËt cao. ChÝnh v× lý do nµy mµ ng−êi ta th−êng sö dông con c¸i cña gièng ®Þa ph−¬ng lai víi con ®ùc cña c¸c gièng nhËp ngo¹i, hiÖu qu¶ kinh tÕ cña c¸c c«ng thøc lai nµy th−êng rÊt cao. Ngoµi ra, ng−êi ta cßn nhËn thÊy, t¹i mét sè vïng mµ ®iÒu kiÖn khÝ hËu kh¾c nghiÖt, chØ nh÷ng gièng b¶n ®Þa míi cã thÓ tån t¹i ®−îc. C¸c gièng ®Þa ph−¬ng cã thÓ cã nh÷ng gen quý, tuy nhiªn viÖc sö dông c¸c gen nµy mét c¸ch riªng biÖt kh«ng hÒ dÔ dµng bëi chóng l¹i cã thÓ liªn kÕt víi nh÷ng gen kh«ng mong muèn. ChØ cã trong t−¬ng lai, cïng víi sù ph¸t triÓn cña c«ng nghÖ gen con ng−êi míi cã thÓ chän t¸ch ®Ó sö dông riªng biÖt nh÷ng gen quý ®ã. Cuèi cïng, ®Ó cã thÓ ph¸t triÓn mét nÒn n«ng nghiÖp h÷u c¬, ®Ó t¹o ®−îc c¸c s¶n phÈm ch¨n nu«i cã gi¸ trÞ cao, c¸c gièng ®Þa ph−¬ng sÏ lµ mét ®èi t−îng ®−îc ®Æc biÖt chó ý. Nh÷ng s¶n phÈm ch¨n nu«i xuÊt hiÖn ë c¸c n−íc trong thêi gian gÇn ®©y nh− gµ th¶ v−ên, hoÆc c¸c s¶n phÈm cña gièng ®Þa ph−¬ng ®−îc −a chuéng ë n−íc ta nh− thÞt gµ Ri... lµ nh÷ng b»ng chøng cña nhËn ®Þnh trªn. 4. C¸cph−¬ng ph¸p b¶o tån vµ l−u gi÷ quü gen vËt nu«i Còng theo ®Þnh nghÜa cña FAO, cã hai ph−¬ng ph¸p l−u gi÷ nguån gen ®éng vËt: - L−u gi÷ “in situ”: Lµ ph−¬ng ph¸p nu«i gi÷ con vËt sèng trong ®iÒu kiÖn thiªn nhiªn mµ chóng sinh sèng. Nh− vËy, ph−¬ng ph¸p nµy ¸p dông cho viÖc l−u gi÷ nguån gen cña ®éng vËt hoang d·. - L−u gi÷ “ex situ”: Lµ ph−¬ng ph¸p b¶o tån tinh dÞch, trøng hoÆc ph«i, ADN cña con vËt nu«i cÇn b¶o tån trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Æc biÖt nh»m duy tr× nguån gen cña chóng. Ph−¬ng ph¸p nµy ®ßi hái ph¶i cã nh÷ng trang thiÕt bÞ ®Æc biÖt, ch¼ng h¹n l−u gi÷ tinh trïng, ph«i ë nhiÖt ®é l¹nh s©u, th−êng lµ trong nit¬ láng. 103