Giao trinh Lịch sử Triết học căn bản

Chia sẻ: Pham Quang Hai | Ngày: | Loại File: DOC | Số trang:193

Thêm vào BST

Báo xấu

551
lượt xem 165
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Giao trinh Lịch sử Triết học bao gồm các nội dung: những vấn đề chung về Triết học, lịch sử Triết học với tính cách, sự phân vùng và phân kỳ; những yêu cầu phương pháp luận và ý nghĩa nghiên cứu Triết học; khái lược lịch sử Triết học phương Đông cổ đại và trung đại; Triết học Ấn Độ cổ, trung đại; lịch sử Triết học Trung Quốc cổ, trung đại; ảnh hưởng của Triết học Trung Quốc và Ấn Độ cổ, trung đại đến Việt Nam;... Đây là tài liệu học tập, tham khảo dành cho sinh viên và giảng viên khoa Triết học và những người nghiên cứu về Triết học.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giao trinh Lịch sử Triết học căn bản

Ch¬ng 1 I. Nh÷ng vÊn ®Ò chung vÒ triÕt häc 1. Kh¸i niÖm triÕt häc TriÕt häc lµ mét h×nh th¸i ý thøc x· héi xuÊt hiÖn tõ khi x· héi ph©n chia giai cÊp, cã sù t¸ch biÖt gi÷a lao ®éng ch©n tay vµ lao ®éng trÝ ãc. TriÕt häc ra ®êi vµo kho¶ng thÕ kû thø VIII ®Õn thÕ kû thø VI tr.CN víi nh÷ng häc thuyÕt triÕt häc ®Çu tiªn trong lÞch sö ë Ên §é cæ ®¹i, Trung Quèc cæ ®¹i, Hyl¹p vµ LaM· cæ ®¹i. NghÜa xuÊt ph¸t cña thuËt ng÷ "triÕt häc" theo tiÕng H¸n lµ "triÕt"- cã nghÜa lµ trÝ, bao hµm sù hiÓu biÕt, sù nhËn thøc s©u réng vµ ®¹o lý. ThuËt ng÷ "triÕt häc" nguyªn nghÜa tiÕng Hy L¹p lµ philossophia- nghÜa lµ "yªu thÝch sù th«ng th¸i". Theo nghÜa ®ã, triÕt häc lµ h×nh th¸i cao nhÊt cña tri thøc. Nhµ triÕt häc lµ nhµ th«ng th¸i cã kh¶ n¨ng tiÕp cËn ch©n lý, lµm s¸ng tá b¶n chÊt cña mäi sù vËt. Nh vËy, tÊt c¶ c¸c kh¸i niÖm gèc cæ xa vÒ triÕt häc, nãi lªn triÕt häc bao gåm toµn bé tri thøc lÝ luËn cña nh©n lo¹i. Thùc chÊt lµ cha x¸c ®Þnh râ vµ ®Çy ®ñ vÒ ®èi tîng, nhiÖm vô vµ néi dung cña triÕt häc. HiÖn nay, theo quan ®iÓm m¸cxÝt, víi tÝnh c¸ch lµ mét h×nh th¸i ý thøc x· héi, triÕt häc lµ h×nh thøc ®Æc thï cña t duy bao gåm c¸c häc thuyÕt, häc ph¸i ph¶n ¸nh thÕ giíi b»ng mét hÖ thèng lÝ luËn th«ng qua c¸c kh¸i niÖm, ph¹m trï, quy luËt. Trong lÞch sö t t- ëng triÕt häc ®· xuÊt hiÖn c¸c häc thuyÕt triÕt häc nh: triÕt häc Ên §é, triÕt häc Trung Quèc, triÕt häc Hy L¹p-LaM·... hay häc thuyÕt b¶n thÓ (b¶n thÓ luËn), häc thuyÕt nhËn thøc (nhËn thøc luËn), häc thuyÕt ®¹o ®øc (®¹o ®øc häc), mü häc, l«gÝc häc... LÞch sö triÕt häc còng ®· xuÊt hiÖn c¸c häc ph¸i triÕt häc nh: triÕt häc duy vËt, triÕt häc duy t©m, triÕt häc siªu h×nh, triÕt häc duy vËt biÖn chøng. Trong c¸c häc ph¸i ®ã cã thÓ cã nhiÒu m«n ph¸i kh¸c nhau. Víi t c¸ch lµ mét khoa häc, triÕt häc lµ hÖ thèng quan ®iÓm lÝ luËn chung nhÊt vÒ thÕ giíi vµ vÞ trÝ con ngêi trong thÕ giíi ®ã, lµ khoa häc vÒ nh÷ng quy luËt vËn ®éng, ph¸t triÓn chung nhÊt cña tù nhiªn, x· héi vµ t duy. TriÕt häc kh¸c víi c¸c khoa häc kh¸c ë tÝnh ®Æc thï cña hÖ thèng tri thøc khoa häc vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu. Tri thøc triÕt häc mang tÝnh kh¸i qu¸t cao dùa trªn sù trõu tîng ho¸ vµ s©u s¾c vÒ thÕ giíi, vÒ b¶n chÊt cuéc sèng con ngêi. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu cña triÕt häc lµ xem xÐt thÕ giíi nh mét chØnh thÓ vµ t×m c¸ch ®a l¹i mét hÖ thèng c¸c quan niÖm vÒ chØnh thÓ ®ã. TriÕt häc lµ sù
diÔn t¶ thÕ giíi quan b»ng lÝ luËn. §iÒu ®ã chØ cã thÓ thùc hiÖn b»ng c¸ch triÕt häc ph¶i dùa trªn c¬ së tæng kÕt toµn bé lÞch sö cña khoa häc vµ lÞch sö cña b¶n th©n t tëng triÕt häc. Kh«ng ph¶i mäi triÕt häc ®Òu lµ khoa häc. Song c¸c häc thuyÕt triÕt häc ®Òu cã ®ãng gãp Ýt nhiÒu, nhÊt ®Þnh cho sù h×nh thµnh tri thøc khoa häc triÕt häc trong lÞch sö; lµ nh÷ng vßng kh©u, nh÷ng m¾t kh©u trªn "®êng xo¸y èc" v« tËn cña lÞch sö t t- ëng triÕt häc nh©n lo¹i. Tr×nh ®é khoa häc cña mét häc thuyÕt triÕt häc phô thuéc vµo sù ph¸t triÓn cña ®èi tîng nghiªn cøu, hÖ thèng tri thøc vµ hÖ thèng ph¬ng ph¸p nghiªn cøu. 2. VÊn ®Ò ®èi tîng cña triÕt häc trong lÞch sö triÕt häc Víi t c¸ch lµ mét khoa häc, triÕt häc cã ®èi tîng nghiªn cøu cña m×nh. §èi tîng cña triÕt häc lµ mét vÊn ®Ò trong lÞch sö triÕt häc tõ tríc ®Õn nay vÉn ®ang tranh luËn. Cã c¶ nh÷ng c©u tr¶ lêi kh¼ng ®Þnh vµ phñ ®Þnh xung quanh c¸c c©u hái: triÕt häc cã ®èi tîng hay kh«ng? cã ®èi tîng chung cña triÕt häc qua mäi thêi ®¹i hay kh«ng? cã ®èi tîng chung cña triÕt häc duy vËt vµ triÕt häc duy t©m kh«ng? cã ®èi tîng chung cña c¸c häc thuyÕt triÕt häc trong lÞch sö kh«ng? ®èi tîng cña triÕt häc cã kh¸c ®èi tîng cña khoa häc cô thÓ hay kh«ng vµ nÕu cã th× kh¸c nhau nh thÕ nµo?... Thêi cæ ®¹i, do khoa häc cha ph¸t triÓn, nhµ triÕt häc chÝnh lµ nhµ khoa häc, nhµ b¸ch khoa, th«ng th¸i trªn c¸c lÜnh vùc, triÕt häc bao hµm toµn bé tri thøc khoa häc cña nh©n lo¹i. Do vËy, triÕt häc lµ khoa häc cña mäi khoa häc. MÆc dï c¸c häc thuyÕt triÕt häc ®Òu cã c¸c kh¸ch thÓ nghiªn cøu riªng nh: c¸c yÕu tè thÕ giíi, nguyªn tö, khèi lîng, tån t¹i, ý niÖm .v.v. song thùc chÊt ®èi tîng cña triÕt häc cha ph©n biÖt ®îc víi ®èi tîng cña khoa häc cô thÓ. Thêi trung cæ, ë Ch©u ¢u t«n gi¸o ngù trÞ, thÕ giíi quan duy t©m t«n gi¸o thèng trÞ trong ®êi sèng tinh thÇn cña x· héi, k×m h·m sù ph¸t triÓn cña c¸c khoa häc. TriÕt häc ph¸t triÓn mét c¸ch khã kh¨n trong m«i trêng hÕt søc chËt hÑp, trë thµnh "n« béc" cña thÇn häc cã nhiÖm vô gi¶i thÝch kinh th¸nh. C¸c nhµ thÇn häc cho r»ng t«n gi¸o vµ triÕt häc cã ®iÓm chung lµ ®Òu ®i t×m ch©n lý. Song trÝ tuÖ cña Chóa lµ cao nhÊt, ch©n lý cña lßng tin lµ kh«ng cÇn chøng minh. TriÕt häc lµ mét bé phËn cña thÇn häc. ThÕ kû XV-XVI, do sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña khoa häc, ®· t¹o ra thêi kú Phôc Hng v¨n ho¸, trong ®ã cã triÕt häc. §¸p øng yªu cÇu cña thùc tiÔn, ®Æc biÖt lµ yªu cÇu cña s¶n xuÊt c«ng nghiÖp, c¸c bé m«n khoa häc chuyªn ngµnh, nhÊt lµ khoa häc thùc nghiÖm ®· ra ®êi víi tÝnh c¸ch lµ nh÷ng khoa häc ®éc lËp. Sù h×nh thµnh vµ cñng cè quan hÖ s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa; nh÷ng ph¸t hiÖn lín vÒ ®Þa lý vµ thiªn v¨n; nh÷ng thµnh tùu cña khoa häc tù nhiªn, khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n ®· më ra mét thêi kú míi cho sù ph¸t triÓn 2
triÕt häc. Do c¸c khoa häc cô thÓ ph¸t triÓn, dÇn dÇn t¸ch khái triÕt häc nªn ngîc l¹i triÕt häc dÇn dÇn t¸ch khái c¸c khoa häc cô thÓ vµ ph¸t triÓn thµnh c¸c bé m«n riªng biÖt, ®ã lµ b¶n thÓ luËn, nhËn thøc luËn, l«gÝc häc, triÕt häc lÞch sö, mü häc, ®¹o ®øc häc, t©m lý häc... Lóc nµy xuÊt hiÖn t tëng cho r»ng c¸c khoa häc cô thÓ ®· lµ triÕt häc, cßn triÕt häc kh«ng cã vai trß g×, kh«ng cÇn thiÕt, kh«ng cã ®èi tîng riªng. ThÕ kû XVII-XVIII vµ ®Çu thÕ kû XIX, lµ thêi kú c¶ triÕt häc duy vËt vµ triÕt häc duy t©m ®Òu ph¸t triÓn m¹nh. TriÕt häc duy vËt chñ nghÜa dùa trªn c¬ së tri thøc cña khoa häc thùc nghiÖm ®· ph¸t triÓn nhanh chãng trong cuéc ®Êu tranh víi chñ nghÜa duy t©m, t«n gi¸o vµ ®¹t tíi nh÷ng ®Ønh cao míi trong chñ nghÜa duy vËt thÕ kû XVII-XVIII ë Anh, Ph¸p, HµLan, víi nh÷ng ®¹i biÓu tiªu biÓu nh Ph.Bªc¬n, T.Hèpx¬ (Anh), §i®r«, Henvªtióyt (Ph¸p), Xpin«da (HµLan)... C¸c häc thuyÕt triÕt häc tiªu biÓu: triÕt häc tù nhiªn, triÕt häc x· héi vµ ®Ønh cao lµ triÕt häc nh©n b¶n cña Phoi¬b¾c nöa ®Çu thÕ kû XIX. MÆt kh¸c, t duy triÕt häc còng ®îc ph¸t triÓn trong c¸c häc thuyÕt triÕt häc duy t©m mµ ®Ønh cao lµ triÕt häc Hªghen, ®¹i biÓu xuÊt s¾c cña triÕt häc cæ ®iÓn §øc. Sù ph¸t triÓn cña c¸c khoa häc cô thÓ ®· tõng bíc lµm mÊt ®i vai trß cña triÕt häc lµ "khoa häc cña c¸c khoa häc" mµ triÕt häc Hªghen lµ hÖ thèng triÕt häc cuèi cïng mang tham väng ®ã. Hªghen xem triÕt häc cña «ng lµ mét hÖ thèng phæ biÕn cña sù nhËn thøc, trong ®ã c¸c ngµnh khoa häc riªng biÖt chØ lµ nh÷ng m¾t kh©u phô thuéc vµo triÕt häc. Sù ph¸t triÓn kinh tÕ-x· héi vµ cña khoa häc ®Çu thÕ kû XIX ®· dÉn ®Õn sù ra ®êi cña triÕt häc M¸c. TriÕt häc M¸c ®· ®o¹n tuyÖt triÖt ®Ó víi quan niÖm "khoa häc cña khoa häc", x¸c ®Þnh ®îc ®èi tîng nghiªn cøu cña m×nh lµ tiÕp tôc gi¶i quyÕt mèi quan hÖ gi÷a vËt chÊt vµ ý thøc trªn lËp trêng duy vËt triÖt ®Ó vµ nghiªn cøu nh÷ng quy luËt chung nhÊt cña tù nhiªn, x· héi vµ t duy. Tuy vËy, nhiÒu häc thuyÕt triÕt häc hiÖn ®¹i ph¬ng T©y x¸c ®Þnh ®èi tîng nghiªn cøu riªng cña m×nh nh m« t¶ nh÷ng hiÖn tîng tinh thÇn, ph©n tÝch ng÷ nghÜa, chó gi¶i v¨n b¶n... ChÝnh v× vËy mµ vÊn ®Ò triÕt häc víi tÝnh c¸ch lµ mét khoa häc vµ ®èi tîng cña nã ®· vµ ®ang g©y ra cuéc tranh luËn kÐo dµi trong lÞch sö triÕt häc ®Õn nay. 3. TriÕt häc - h¹t nh©n lÝ luËn cña thÕ giíi quan §Ó tån t¹i vµ ph¸t triÓn, con ngêi ph¶i t×m c¸ch thÝch nghi vµ c¶i t¹o thÕ giíi. Muèn vËy, con ngêi cÇn ph¶i hiÓu vÒ thÕ giíi xung quanh vµ hiÓu b¶n th©n m×nh. §Æc tÝnh cña t duy con ngêi lµ muèn hiÓu biÕt vµ cã kh¶ n¨ng hiÓu biÕt ®Õn tËn cïng, hoµn toµn ®Çy ®ñ c¸c vÊn ®Ò ®ã. Song tri thøc mµ con ngêi vµ c¶ loµi ngêi 3
®¹t ®îc ë tõng giai ®o¹n lÞch sö lµ cã h¹n. Do vËy, qu¸ tr×nh t×m tßi, gi¶i ®¸p c¸c vÊn ®Ò nãi trªn lu«n lu«n diÔn ra trong lÞch sö, ®· h×nh thµnh nªn nh÷ng quan niÖm nhÊt ®Þnh vÒ thÕ giíi vµ con ng- êi. ThÕ giíi quan lµ toµn bé nh÷ng quan niÖm vÒ thÕ giíi vµ vÒ vÞ trÝ cña con ngêi trong thÕ giíi ®ã. ThÕ giíi quan bao hµm nh©n sinh quan, tøc lµ toµn bé nh÷ng quan niÖm vÒ cuéc sèng cña con ngêi vµ loµi ngêi. ThÕ giíi quan lµ mét khèi thèng nhÊt hoµ quyÖn nh÷ng yÕu tè c¶m xóc vµ trÝ tuÖ, tri thøc vµ niÒm tin. Tri thøc ®îc thÓ nghiÖm l©u dµi trong cuéc sèng trë thµnh niÒm tin, lý tëng lµ tr×nh ®é ph¸t triÓn cao cña thÕ giíi quan. Cã c¸c lo¹i h×nh vµ h×nh thøc lÞch sö cña thÕ giíi quan ®îc h×nh thµnh tõ toµn bé tri thøc vµ kinh nghiÖm sèng cña con ngêi vµ x· héi loµi ngêi. Tri thøc do c¸c khoa häc cô thÓ ®a l¹i lµ c¬ së trùc tiÕp cho sù h×nh thµnh nh÷ng quan niÖm nhÊt ®Þnh vÒ tõng mÆt, tõng bé phËn cña thÕ giíi. TriÕt häc t¹o nªn hÖ thèng lÝ luËn bao gåm nh÷ng quan ®iÓm chung nhÊt vÒ thÕ giíi nh mét chØnh thÓ. Do vËy, cã thÕ giíi quan khoa häc cô thÓ vµ thÕ giíi quan triÕt häc. T duy cña con ngêi vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cïng víi qu¸ tr×nh ho¹t ®éng thùc tiÔn ngµy cµng phong phó, ®a d¹ng vµ phøc t¹p, th«ng qua cuéc ®Êu tranh gi÷a ch©n lý vµ sai lÇm. Do vËy, ®· h×nh thµnh trong lÞch sö thÕ giíi khoa häc vµ thÕ giíi quan ph¶n khoa häc. Bªn c¹nh nh÷ng quan niÖm ®óng ®¾n vÒ thÕ giíi vµ vÞ trÝ cña con ngêi trong thÕ giíi, cßn cã nh÷ng quan niÖm sai lÇm vÒ c¸c vÊn ®Ò ®ã. H×nh th¸i biÓu hiÖn tËp trung vµ kh¸i qu¸t thÕ giíi quan cña ng- êi nguyªn thuû lµ huyÒn tho¹i. HuyÒn tho¹i (bao gåm c¶ thÇn tho¹i) lµ ph¬ng thøc c¶m nhËn thÕ giíi rÊt ®Æc trng cña "t duy nguyªn thuû", trong ®ã c¸c yÕu tè tri thøc vµ xóc c¶m, lý trÝ vµ tÝn ng - ìng, hiÖn thùc vµ tëng tîng, c¸i cã thËt vµ hoang ®êng... hoµ quyÖn vµo nhau, diÔn t¶ thÕ giíi quan cña céng ®ång ng êi nguyªn thuû. Víi sù ra ®êi cña t«n gi¸o, mét h×nh th¸i lÞch sö míi thÓ hiÖn tÝnh ®a d¹ng trong quan niÖm vÒ thÕ giíi ra ®êi, ®ã lµ thÕ giíi quan t«n gi¸o. ThÕ giíi quan t«n gi¸o ph¶n ¸nh hoang ®êng vÒ thÕ giíi lµ mét h×nh thøc lÞch sö cña thÕ giíi quan ®· th©m nhËp s©u vµo cuéc sèng thêng ngµy cña con ngêi. Víi t duy triÕt häc - mét ph¬ng thøc míi cña t duy trong nhËn thøc thÕ giíi ®îc h×nh thµnh, t duy con ngêi ®¹t tíi bíc chuyÓn biÕn vÒ chÊt nhê sù xuÊt hiÖn tÇng líp lao ®éng trÝ ãc trong x· héi cæ ®¹i. Kh¸c víi huyÒn tho¹i, triÕt häc diÔn t¶ thÕ giíi quan cña con ngêi díi d¹ng mét hÖ thèng c¸c ph¹m trï, lµ c¸c bËc thang trong qu¸ tr×nh nhËn thøc thÕ giíi. Trong thÕ giíi quan triÕt häc, t duy lÝ luËn lµ yÕu tè chñ ®¹o, kh¸c víi trong huyÒn tho¹i, biÓu tîng c¶m tÝnh lµ 4
chñ ®¹o. Víi ý nghÜa ®ã, triÕt häc ®îc xem lµ tr×nh ®é tù gi¸c trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña thÕ giíi quan, lµ khoa häc vÒ thÕ giíi quan. Kh¸c víi c¸c khoa häc cô thÓ, ®em l¹i quan niÖm ®óng ®¾n vÒ tõng mÆt, tõng bé phËn cña thÕ giíi, lµ c¬ së trùc tiÕp cho thÕ giíi quan triÕt häc, triÕt häc t¹o nªn mét hÖ thèng lÝ luËn bao gåm nh÷ng quan ®iÓm chung nhÊt vÒ thÕ giíi nh mét chØnh thÓ. Nh vËy kh«ng ph¶i chØ cã triÕt häc míi lµ khoa häc vÒ thÕ giíi quan, mµ triÕt häc lµ h¹t nh©n lÝ luËn cña thÕ giíi quan, lµ hÖ thèng c¸c quan ®iÓm lÝ luËn chung nhÊt vÒ thÕ giíi vµ vÒ vÞ trÝ cña con ngêi trong thÕ giíi ®ã. 4. VÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc. Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m TÊt c¶ c¸c hiÖn tîng trong thÕ giíi chØ cã thÓ hoÆc lµ hiÖn t- îng vËt chÊt, tån t¹i bªn ngoµi ý thøc chóng ta, hoÆc lµ hiÖn tîng tinh thÇn tån t¹i trong ý thøc chóng ta. MÆc dï c¸c häc thuyÕt triÕt häc ®a ra c¸c quan niÖm kh¸c nhau vÒ thÕ giíi th× c©u hái ®Æt ra cÇn tr¶ lêi lµ: ThÕ giíi tån t¹i bªn ngoµi ®Çu ãc con ngêi cã quan hÖ nh thÕ nµo víi thÕ giíi tinh thÇn tån t¹i trong ®Çu ãc con ngêi? t duy cña con ngêi cã kh¶ n¨ng hiÓu biÕt tån t¹i thùc cña thÕ giíi hay kh«ng? Cã thÓ nãi, bÊt kú trêng ph¸i triÕt häc nµo còng cã c¸i chung lµ ph¶i ®Ò cËp ®Õn vµ gi¶i quyÕt mèi quan hÖ gi÷a vËt chÊt vµ ý thøc. ë ®©u, lóc nµo viÖc nghiªn cøu ®îc tiÕn hµnh kh«ng ph¶i b»ng nh÷ng nÐt chi tiÕt, nh÷ng biÓu hiÖn cô thÓ nh c¸c khoa häc cô thÓ mµ ®îc thùc hiÖn mét c¸ch kh¸i qu¸t trªn b×nh diÖn vÊn ®Ò quan hÖ gi÷a vËt chÊt vµ ý thøc th× lóc ®ã t duy triÕt häc ®îc b¾t ®Çu. VÊn ®Ò quan hÖ gi÷a vËt chÊt vµ ý thøc, gi÷a tån t¹i vµ t duy hay gi÷a tù nhiªn vµ tinh thÇn lµ vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc. §©y lµ vÊn ®Ò c¬ së, nÒn t¶ng, xuyªn suèt mäi häc thuyÕt triÕt häc trong lÞch sö, quyÕt ®Þnh sù tån t¹i cña triÕt häc. KÕt qu¶ vµ th¸i ®é cña viÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò c¬ b¶n triÕt häc quyÕt ®Þnh sù h×nh thµnh thÕ giíi quan vµ ph¬ng ph¸p luËn cña c¸c triÕt gia, x¸c ®Þnh b¶n chÊt cña c¸c trêng ph¸i triÕt häc. Gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy lµ c¬ së, ®iÓm xuÊt ph¸t ®Ó gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò kh¸c cña triÕt häc, ®ång thêi quyÕt ®Þnh c¸ch xem xÐt c¸c vÊn ®Ò kh¸c trong ®êi sèng x· héi. VÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc cã hai mÆt. MÆt thø nhÊt tr¶ lêi c©u hái: gi÷a vËt chÊt vµ ý thøc, giíi tù nhiªn vµ tinh thÇn c¸i nµo cã tríc, c¸i nµo cã sau, c¸i nµo quyÕt ®Þnh c¸i nµo? MÆt thø hai tr¶ lêi c©u hái: con ngêi cã kh¶ n¨ng nhËn thøc ®îc thÕ giíi hay kh«ng? Tuú thuéc vµo lêi gi¶i ®¸p cho c©u hái thø nhÊt, c¸c häc thuyÕt triÕt häc kh¸c nhau chia thµnh hai trµo lu c¬ b¶n lµ chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m. 5
Chñ nghÜa duy vËt kh¼ng ®Þnh vËt chÊt cã tríc, ý thøc cã sau; thÕ giíi vËt chÊt tån t¹i mét c¸ch kh¸ch quan, ®éc lËp víi ý thøc con ngêi vµ kh«ng do ai s¸ng t¹o ra; cßn ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh thÕ giíi kh¸ch quan vµo bé ãc con ngêi; kh«ng thÓ cã tinh thÇn, ý thøc nÕu kh«ng cã vËt chÊt. H×nh th¸i lÞch sö ®Çu tiªn cña chñ nghÜa duy vËt lµ chñ nghÜa duy vËt chÊt ph¸c, ng©y th¬ thêi cæ ®¹i. H×nh th¸i nµy ®· xuÊt hiÖn ë nhiÒu d©n téc trªn thÕ giíi mµ tiªu biÓu lµ ë c¸c níc Ên §é, Trung quèc vµ HyL¹p, La M·. Quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy vËt thêi kú nµy chÊt ph¸c, ng©y th¬, xuÊt ph¸t tõ giíi tù nhiªn ®Ó cè gi¶i thÝch thÕ giíi. Quan ®iÓm ®ã nãi chung lµ ®óng ®¾n nhng do khoa häc cha ph¸t triÓn nªn triÕt häc cha thÓ dùa vµo thµnh tùu cña c¸c bé m«n khoa häc chuyªn ngµnh. Do vËy, chñ nghÜa duy vËt cha ®øng v÷ng ®îc tríc sù tÊn c«ng cña chñ nghÜa duy t©m vµ t«n gi¸o, ®Æc biÖt trong thêi kú trung cæ. H×nh th¸i thø hai lµ chñ nghÜa duy vËt, m¸y mãc, siªu h×nh thÕ kû XVII-XVIII. H×nh th¸i nµy ra ®êi khi giai cÊp t s¶n ®ang lªn, nh»m chèng l¹i thÕ giíi quan duy t©m, t«n gi¸o cña giai cÊp phong kiÕn. Nhng do ¶nh hëng cña quan ®iÓm m¸y mãc, c¬ häc vµ ph¬ng ph¸p m« t¶, thùc nghiÖm, chia c¾t nªn chñ nghÜa duy vËt kh«ng tho¸t khái quan ®iÓm m¸y mãc, siªu h×nh. Qu¸ tr×nh ®Êu tranh kh¾c phôc c¸c thiÕu sãt m¸y mãc, siªu h×nh vµ duy t©m khi xem xÐt c¸c hiÖn tîng x· héi cña chñ nghÜa duy vËt thÕ kû XVII-XVIII còng ®ång thêi lµ qu¸ tr×nh ra ®êi cña h×nh th¸i lÞch sö thø ba lµ chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng. Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng ®îc x©y dùng vµ kh«ng ngõng ph¸t triÓn trªn c¬ së khoa häc hiÖn ®¹i vµ thùc tiÔn cña thêi ®¹i míi. §èi lËp víi chñ nghÜa duy vËt, chñ nghÜa duy t©m cho r»ng ý thøc, tinh thÇn cã tríc vµ lµ c¬ së cho sù tån t¹i cña giíi tù nhiªn, vËt chÊt. Chñ nghÜa duy t©m còng xuÊt hiÖn ngay tõ thêi cæ ®¹i vµ tån t¹i díi hai d¹ng chñ yÕu: chñ nghÜa duy t©m kh¸ch quan vµ chñ nghÜa duy t©m chñ quan. Chñ nghÜa duy t©m kh¸ch quan víi c¸c ®¹i biÓu næi tiÕng nh Plat«n, Hªghen... cho r»ng cã mét thùc thÓ tinh thÇn ("lý tÝnh thÕ giíi"; "tinh thÇn tuyÖt ®èi", "ý niÖm tuyÖt ®èi") lµ c¸i cã tríc thÕ giíi vËt chÊt, tån t¹i ë bªn ngoµi con ngêi vµ ®éc lËp ®èi víi con ngêi, nã s¶n sinh ra vµ quyÕt ®Þnh tÊt c¶ c¸c qu¸ tr×nh cña thÕ giíi vËt chÊt. Chñ nghÜa duy t©m chñ quan víi c¸c ®¹i biÓu næi tiÕng nh BÐcc¬li, Hium, PhÝcht¬, v.v... cho r»ng c¶m gi¸c, ý thøc cña con ng- êi lµ c¸i cã tríc vµ quyÕt ®Þnh sù tån t¹i cña mäi sù vËt, hiÖn tîng bªn ngoµi. C¸c sù vËt, hiÖn tîng chØ lµ "nh÷ng tæng hîp cña c¶m gi¸c", lµ "phøc hîp cña c¸c c¶m gi¸c". Do phñ nhËn sù tån t¹i cña thÕ giíi kh¸ch quan, chñ nghÜa duy t©m chñ quan còng phñ nhËn lu«n 6
c¶ tÝnh quy luËt kh¸ch quan cña c¸c sù vËt, hiÖn tîng vµ tÊt yÕu dÉn ®Õn chñ nghÜa duy ng·. C¶ hai d¹ng cña chñ nghÜa duy t©m, tuy cã kh¸c nhau trong quan niÖm cô thÓ nhng ®Òu thèng nhÊt víi nhau ë chç coi ý thøc, tinh thÇn lµ c¸i cã tríc, lµ c¸i s¶n sinh ra vµ quyÕt ®Þnh vËt chÊt. V× vËy, t«n gi¸o thêng sö dông c¸c häc thuyÕt duy t©m lµm c¬ së lÝ luËn cho c¸c quan ®iÓm cña m×nh. Tuy nhiªn, thÕ giíi quan t«n gi¸o dùa trªn c¬ së lßng tin. Cßn chñ nghÜa duy t©m triÕt häc dùa trªn c¬ së tri thøc, lµ s¶n phÈm cña t duy lý tÝnh cña con ngêi. Do vËy, c¸c häc thuyÕt triÕt häc duy t©m Ýt nhiÒu ®Òu cã nh÷ng ®ãng gãp quan träng vµo sù ph¸t triÓn t tëng triÕt häc nh©n lo¹i. Chñ nghÜa duy vËt cã nguån gèc x· héi lµ mèi liªn hÖ víi c¸c lùc lîng x· héi, c¸c giai cÊp tiÕn bé, c¸ch m¹ng vµ nguån gèc nhËn thøc cña nã lµ mèi liªn hÖ víi sù ph¸t triÓn cña khoa häc. Chñ nghÜa duy t©m cã nguån gèc x· héi lµ mèi liªn hÖ víi c¸c lùc lîng x· héi, c¸c giai cÊp ph¶n tiÕn bé, nguån gèc nhËn thøc cña nã lµ tuyÖt ®èi ho¸ mét mÆt cña qu¸ tr×nh nhËn thøc, t¸ch ý thøc ra khái thÕ giíi vËt chÊt. LÞch sö triÕt häc lu«n lu«n diÔn ra cuéc ®Êu tranh gi÷a chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m (hai ®¶ng ph¸i chÝnh) t¹o nªn ®éng lùc bªn trong cña sù ph¸t triÓn t duy triÕt häc, ®ång thêi biÓu hiÖn cuéc ®Êu tranh hÖ t tëng cña c¸c giai cÊp ®èi ®Þch trong x· héi. C¸c häc thuyÕt triÕt häc thuéc nhÊt nguyªn luËn (duy vËt hoÆc duy t©m) th× cho r»ng thÕ giíi chØ cã mét nguån gèc duy nhÊt, mét trong hai thùc thÓ (vËt chÊt hoÆc ý thøc) lµ c¸i cã tríc quyÕt ®Þnh c¸i kia. Ngoµi nhÊt nguyªn luËn cßn cã c¸c häc thuyÕt triÕt häc nhÞ nguyªn luËn, ®ã lµ c¸c häc thuyÕt cho r»ng vËt chÊt vµ ý thøc lµ hai nguyªn thÓ song song tån t¹i, lµ hai nguån gèc t¹o nªn thÕ giíi. L¹i cã c¶ nh÷ng häc thuyÕt triÕt häc ®a nguyªn luËn, nh÷ng häc thuyÕt ®ã cho r»ng v¹n vËt lµ do v« sè nguyªn thÓ ®éc lËp cÊu thµnh. C¸c häc thuyÕt triÕt häc nhÞ nguyªn luËn hoÆc ®a nguyªn luËn ®Òu kh«ng triÖt ®Ó khi gi¶i quyÕt mÆt thø nhÊt vÊn ®Ò c¬ b¶n triÕt häc do ®ã thêng sa vµo chñ nghÜa duy t©m. §èi víi mÆt thø hai vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc, tr¶ lêi c©u hái con ngêi cã kh¶ n¨ng nhËn thøc ®îc thÕ giíi hay kh«ng, ®a sè c¸c nhµ triÕt häc, c¶ duy vËt vµ duy t©m ®Òu tr¶ lêi kh¼ng ®Þnh, tøc lµ thuéc trêng ph¸i "kh¶ tri". TriÕt häc gäi ®ã lµ tÝnh ®ång nhÊt cña t duy vµ tån t¹i. C¸c nhµ triÕt häc duy vËt t×m c¬ së cña sù ®ång nhÊt ®ã ë vËt chÊt, cßn c¸c nhµ triÕt häc duy t©m t×m c¬ së ®ã ë ý thøc, tinh thÇn. C¸c nhµ triÕt häc cho r»ng con ng êi kh«ng thÓ hiÓu biÕt thÕ giíi, hä thuéc vµo c¸c häc thuyÕt ® îc gäi lµ "thuyÕt kh«ng thÓ biÕt" (bÊt kh¶ tri). ThuyÕt kh«ng thÓ biÕt ®· bÞ phª ph¸n gay g¾t. §ång thêi, chÝnh thùc tiÔn cña con ngêi ®· b¸c bá thuyÕt kh«ng thÓ biÕt mét c¸ch triÖt ®Ó nhÊt. 7
5. BiÖn chøng vµ siªu h×nh Trong lÞch sö triÕt häc, nghÜa xuÊt ph¸t cña tõ "biÖn chøng" lµ nghÖ thuËt tranh luËn ®Ó t×m ch©n lý b»ng c¸ch ph¸t hiÖn m©u thuÉn trong c¸ch lËp luËn, cßn nghÜa xuÊt ph¸t cña tõ "siªu h×nh" lµ dïng ®Ó chØ triÕt häc, víi tÝnh c¸ch lµ khoa häc siªu c¶m tÝnh, phi thùc nghiÖm. HiÖn nay, biÖn chøng vµ siªu h×nh dïng ®Ó chØ hai ph ¬ng ph¸p t duy ®èi lËp nhau, ®ã lµ ph¬ng ph¸p t duy biÖn chøng vµ ph¬ng ph¸p t duy siªu h×nh. Mét vÊn ®Ò quan träng mµ triÕt häc quan t©m lµ lµm s¸ng tá c¸c sù vËt, hiÖn tîng cña thÕ giíi xung quanh ta tån t¹i nh thÕ nµo. MÆc dï cã nhiÒu c¸ch tr¶ lêi kh¸c nhau nhng suy cho cïng ®Òu quy vÒ hai quan ®iÓm chÝnh ®èi lËp nhau lµ biÖn chøng vµ siªu h×nh. Sù ®èi lËp hai ph¬ng ph¸p xem xÐt thÕ giíi thÓ hiÖn ë chç, quan ®iÓm siªu h×nh chØ nh×n thÊy nh÷ng sù vËt riªng biÖt, kh«ng liªn hÖ, kh«ng vËn ®éng, ph¸t triÓn. Ngîc l¹i quan ®iÓm biÖn chøng kh«ng chØ thÊy sù vËt c¸ biÖt mµ cßn thÊy mèi liªn hÖ phæ biÕn; kh«ng chØ thÊy sù tån t¹i mµ c¶ sù sinh thµnh vµ tiªu vong cña sù vËt; kh«ng chØ thÊy tr¹ng th¸i tÜnh mµ cßn thÊy c¶ tr¹ng th¸i ®éng cña sù vËt. VÒ tÝnh chÊt cña t duy, ®èi víi nhµ siªu h×nh, t duy cña hä lµ cøng nh¾c. Ngîc l¹i, t duy biÖn chøng lµ mét t duy mÒm dÎo, linh ho¹t, kh«ng cã nh÷ng ranh giíi tuyÖt ®èi, nghiªm ngÆt. Ph¬ng ph¸p biÖn chøng vµ ph¬ng ph¸p siªu h×nh ®· xuÊt hiÖn ngay tõ thêi cæ ®¹i, lu«n lu«n g¾n liÒn víi lÞch sö ph¸t triÓn cña khoa häc, cña thùc tiÔn vµ ®· tr¶i qua nhiÒu giai ®o¹n kh¸c nhau. Giai ®o¹n ®Çu tiªn lµ phÐp biÖn chøng tù ph¸t thêi cæ ®¹i, thÓ hiÖn râ nÐt trong triÕt häc Trung Hoa, triÕt häc Hyl¹p cæ ®¹i. C¸c nhµ biÖn chøng cæ ®¹i ®· thÊy r»ng c¸c sù vËt, hiÖn tîng cña thÕ giíi tån t¹i trong nh÷ng mèi liªn hÖ, t¸c ®éng qua l¹i lÉn nhau, trong ®ã tÊt c¶ ®Òu vËn ®éng, biÕn ho¸, sinh thµnh vµ tiªu vong. Song do khoa häc vµ thùc tiÔn cha ®¹t tr×nh ®é ph©n tÝch giíi tù nhiªn nªn c¸c nhµ biÖn chøng cæ ®¹i m¬Ý chØ chó ý ®Õn sù vËn ®éng, sù qu¸ ®é, nh÷ng mèi liªn hÖ nhiÒu h¬n lµ chó ý ®Õn c¸i ®ang vËn ®éng, ®ang qu¸ ®é, ®ang liªn hÖ víi nhau. Theo ¡ngghen, c¸ch nhËn xÐt thÕ giíi nh vËy cßn nguyªn thuû, ng©y th¬, nhng c¨n b¶n lµ ®óng vµ lµ kÕt qu¶ cña mét trùc kiÕn thiªn tµi, song cha ph¶i lµ kÕt qu¶ cña nh÷ng sù nghiªn cøu vµ thùc nghiÖm khoa häc. Tõ nöa cuèi thÕ kû XV trë ®i, nÒn khoa häc tù nhiªn thùc sù ph¸t triÓn ®em ®Õn sù ph©n ngµnh m¹nh mÏ. Khoa häc tù nhiªn ®· ®i s©u ph©n tÝch, chia nhá giíi tù nhiªn, cè ®Þnh nh÷ng m¶ng riªng biÖt ®Ó nghiªn cøu, ®· ®em ®Õn nh÷ng thµnh tùu vÜ ®¹i trong nhËn thøc thÕ giíi, nhng ph¬ng ph¸p nghiªn cøu ®ã ®· ®Ó l¹i thãi quen xem xÐt sù vËt mét c¸ch siªu h×nh. §Õn khi Lècc¬, Bªc¬n 8
®em c¸ch xem xÐt cña khoa häc tù nhiªn vµo triÕt häc th× ph¬ng ph¸p t duy siªu h×nh trë thµnh thèng trÞ trong triÕt häc. Tuy vËy, ph¬ng ph¸p t duy siªu h×nh ®· ®ãng mét vai trß tÝch cùc trong qu¸ tr×nh nhËn thøc thÕ giíi. Khi khoa häc ph¸t triÓn, tõ viÖc nghiªn cøu cã tÝnh chÊt su tËp, m« t¶ tõng sù vËt, hiÖn tîng cña thÕ giíi, ®ßi hái chuyÓn sang nghiªn cøu c¸c sù vËt hiÖn tîng trong qu¸ tr×nh ph¸t sinh, vËn ®éng, ph¸t triÓn cña nã th× ph¬ng ph¸p t duy siªu h×nh kh«ng cßn ®¸p øng ®îc yªu cÇu cña nhËn thøc khoa häc n÷a. Khoa häc ph¸t triÓn, cïng víi nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu míi ®ßi hái ph¶i cã c¸ch nh×n biÖn chøng vÒ giíi tù nhiªn. NÒn triÕt häc cæ ®iÓn §øc ®· ph¸t triÓn theo tinh thÇn biÖn chøng vµ cho ra ®êi phÐp biÖn chøng duy t©m mµ ®Ønh cao lµ phÐp biÖn chøng duy t©m cña Hªghen. M©u thuÉn lín nhÊt cña triÕt häc Hªghen lµ m©u thuÉn gi÷a ph¬ng ph¸p biÖn chøng víi hÖ thèng duy t©m. ChÝnh sù ph¸t triÓn cña khoa häc vµ thùc tiÔn, mµ trùc tiÕp lµ thùc tiÔn s¶n xuÊt vËt chÊt vµ thùc tiÔn ®Êu tranh chÝnh trÞ - giai cÊp, ®ßi hái ph¶i ph¸ bá hÖ thèng triÕt häc duy t©m cña Hªghen. C¸c M¸c vµ Ph.¡ngghen ®· c¶i t¹o phÐp biÖn chøng duy t©m cña Hªghen vµ s¸ng t¹o ra phÐp biÖn chøng duy vËt -giai ®o¹n ph¸t triÓn cao nhÊt cña phÐp biÖn chøng. C«ng lao cña M¸c vµ Ph.¡ngghen cßn ë chç t¹o ®îc sù thèng nhÊt gi÷a chñ nghÜa duy vËt víi phÐp biÖn chøng trong lÞch sö ph¸t triÓn triÕt häc nh©n lo¹i, lµm cho chñ nghÜa duy vËt trë thµnh chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng. II- LÞch sö triÕt häc víi tÝnh c¸ch lµ mét khoa häc 1. LÞch sö triÕt häc vµ ®Æc ®iÓm cña nã Víi tÝnh c¸ch lµ mét bé phËn cña ý thøc x· héi, lÞch sö triÕt häc lµ toµn bé qu¸ tr×nh ph¸t sinh, ph¸t triÓn cña c¸c t tëng triÕt häc, c¸c khuynh híng, c¸c hÖ thèng triÕt häc qua c¸c giai ®o¹n kh¸c nhau cña lÞch sö x· héi trong sù phô thuéc xÐt ®Õn cïng vµo tån t¹i x· héi. Nãi c¸ch kh¸c lÞch sö triÕt häc lµ toµn bé t tëng triÕt häc trong qu¸ tr×nh lÞch sö cña nã. Víi tÝnh c¸ch lµ mét khoa häc, lÞch sö triÕt häc lµ khoa häc nghiªn cøu sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cã quy luËt cña c¸c t tëng triÕt häc vµ nghiªn cøu l«gÝc néi t¹i cña c¸c khuynh híng, c¸c hÖ thèng triÕt häc tiªu biÓu trong lÞch sö. Nãi c¸ch kh¸c, lÞch sö triÕt häc lµ khoa häc nghiªn cøu triÕt häc trong sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cã quy luËt cña nã. §Æc ®iÓm næi bËt cña lÞch sö triÕt häc lµ cã sù giao thoa, kÕt hîp gi÷a khoa häc lÞch sö vµ triÕt häc. §ßi hái tiÕp cËn, nghiªn cøu lÞch sö triÕt häc ph¶i am hiÓu c¶ lÞch sö vµ triÕt häc. Tríc hÕt, ph¶i b¶o ®¶m ®îc yªu cÇu vÒ tÝnh ch©n thùc, kh¸ch quan theo thêi 9
gian, trong ®ã ph¶i næi bËt c¸c sù kiÖn thuéc vÒ triÕt häc. MÆt kh¸c, ph¶i ®¸p øng ®îc yªu cÇu cña khoa häc triÕt häc mµ quan träng nhÊt lµ tÝnh lÝ luËn (triÕt lý) cña c¸c vÊn ®Ò lÞch sö. §ßi hái cña lÞch sö triÕt häc lµ ph¶i cã sù kh¸i qu¸t cao vÒ lÝ luËn vµ thùc tiÔn. MÆc dï vËy, so víi khoa häc lÞch sö th× lÞch sö triÕt häc kh«ng nghiªn cøu tÊt c¶ c¸c sù kiÖn trong chiÒu dµi lÞch sö, mµ chØ nghiªn cøu c¸c sù kiÖn cã tÝnh chÊt ®iÓn h×nh liªn quan ®Õn t tëng triÕt häc. So víi triÕt häc, lÞch sö triÕt häc kh«ng ®i s©u vµo néi dung t tëng triÕt häc cña mét trêng ph¸i, mét häc thuyÕt triÕt häc mµ chØ nghiªn cøu nh÷ng t tëng c¬ b¶n ®Ó lµm râ qu¸ tr×nh h×nh thµnh ph¸t triÓn cña nã. 2. §èi tîng cña lÞch sö triÕt häc C¸c M¸c lµ ngêi ®Çu tiªn ®Æt c¬ së hiÖn thùc cho lÝ luËn vÒ lÞch sö triÕt häc, nhê ®ã lÞch sö triÕt häc trë thµnh mét khoa häc thËt sù, kh«ng ph¶i lµ nh÷ng sö liÖu t tëng cña t tëng hçn ®én mµ chØ ra tÝnh quy luËt trong sù ph¸t triÓn t tëng triÕt häc. §èi tîng cña lÞch sö triÕt häc lµ nghiªn cøu nh÷ng quy luËt ph¸t triÓn cña t tëng triÕt häc vµ l«gÝc néi t¹i qu¸ tr×nh ph¸t sinh, ph¸t triÓn cña c¸c hÖ thèng triÕt häc trong lÞch sö. Víi tÝnh c¸ch lµ mét h×nh th¸i ý thøc x· héi, lÞch sö triÕt häc cã hai nhãm tÝnh quy luËt: nhãm tÝnh quy luËt ph¶n ¸nh vµ nhãm tÝnh quy luËt giao lu. Nhãm tÝnh quy luËt ph¶n ¸nh bao gåm ph¶n ¸nh ®iÒu kiÖn kinh tÕ, x· héi (thùc tiÔn) vµ ph¶n ¸nh sù ph¸t triÓn khoa häc (khoa häc tù nhiªn vµ khoa häc x· héi). Nhãm tÝnh quy luËt giao lu bao gåm giao lu ®ång lo¹i vµ giao lu kh¸c lo¹i. Giao lu ®ång lo¹i bao gåm giao lu theo lÞch ®¹i (kÕ thõa, ph¸t triÓn t tëng triÕt häc nh©n lo¹i theo chiÒu däc thêi gian) vµ giao lu theo ®ång ®¹i (liªn hÖ, ¶nh hëng, kÕ thõa, kÕt hîp c¸c häc thuyÕt triÕt häc trong cïng mét thêi gian). Giao lu kh¸c lo¹i bao gåm giao lu gi÷a triÕt häc víi c¸c h×nh th¸i ý thøc x· héi kh¸c (kÕ thõa c¸c h×nh th¸i ý thøc x· héi) vµ giao lu gi÷a c¸c hÖ thèng triÕt häc kh¸c nhau (gi÷a duy vËt vµ duy t©m, gi÷a biÖn chøng vµ siªu h×nh). Nh vËy, theo quan ®iÓm m¸c-xÝt, lÞch sö t tëng triÕt häc ®îc ph¸t sinh, ph¸t triÓn tu©n theo nh÷ng tÝnh quy luËt lµ: Sù h×nh thµnh, ph¸t triÓn cña c¸c t tëng triÕt häc phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi vµ nhu cÇu ph¸t triÓn cña thùc tiÔn x· héi. Sù ph¸t triÓn cña t tëng triÕt häc - mét h×nh th¸i ý thøc x· héi, phô thuéc vµo tån t¹i x· héi, mµ tríc hÕt lµ phô thuéc vµo sù ph¸t triÓn cña nÒn s¶n xuÊt vËt chÊt. §Æc biÖt, t tëng triÕt häc lµ sù ph¶n ¸nh nhu cÇu ph¸t triÓn cña thùc tiÔn x· héi. Do vËy, nã trùc tiÕp phô thuéc vµo thùc tiÔn ®Êu tranh giai cÊp, ®Êu tranh chÝnh trÞ, x· héi. Sù h×nh thµnh, ph¸t triÓn cña c¸c t tëng triÕt häc phô thuéc vµo sù ph¸t triÓn cña khoa häc x· héi vµ khoa häc tù nhiªn. Tr×nh ®é 10
ph¸t triÓn cña t duy triÕt häc nh©n lo¹i phô thuéc vµo tr×nh ®é nhËn thøc chung cña nh©n lo¹i, tøc lµ phô thuéc vµo sù ph¸t triÓn cña khoa häc tù nhiªn vµ khoa häc x· héi. Khoa häc ph¸t triÓn, võa lµ c¬ së, ®iÒu kiÖn cho triÕt häc ph¸t triÓn. Ngîc l¹i triÕt häc ph¸t triÓn, võa lµ kÕt qu¶, võa lµ c¬ së cho sù ph¸t triÓn cña c¸c khoa häc. TriÕt häc víi tÝnh c¸ch lµ mét khoa häc phô thuéc vµo tr×nh ®é ph¸t triÓn cña khoa häc vµ v¨n ho¸ nãi chung cña nh©n lo¹i. C¶ ®iÒu kiÖn kinh tÕ-x· héi vµ tr×nh ®é ph¸t triÓn khoa häc, xÐt ®Õn cïng quyÕt ®Þnh néi dung c¸c luËn thuyÕt triÕt häc vµ trong chõng mùc, quyÕt ®Þnh c¶ h×nh thøc thÓ hiÖn t tëng triÕt häc. Sù h×nh thµnh, ph¸t triÓn cña c¸c t tëng triÕt häc phô thuéc vµo cuéc ®Êu tranh gi÷a hai khuynh híng triÕt häc c¬ b¶n- chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m. §©y lµ mét h×nh thøc giao lu ®Æc biÖt gi÷a c¸c hÖ t tëng triÕt häc trong toµn bé lÞch sö cña nã. Trong qu¸ tr×nh ®Êu tranh víi c¸c häc thuyÕt ®èi lËp, mçi häc thuyÕt triÕt häc còng tù ®Êu tranh víi b¶n th©n m×nh ®Ó v¬n lªn mét tr×nh ®é míi. Qu¸ tr×nh ®Êu tranh gi÷a triÕt häc duy vËt vµ triÕt häc duy t©m, còng ®ång thêi lµ mét qu¸ tr×nh giao lu ®Æc biÖt, bao gåm hÊp thô nh÷ng g× tÝch cùc, tiÕn bé, hîp lý, ®ång thêi läc bá nh÷ng g× lçi thêi, l¹c hËu, tiªu cùc, bÊt hîp lý trong néi dung t tëng triÕt häc. §Êu tranh gi÷a duy vËt vµ duy t©m lµ ®Êu tranh gi÷a hai mÆt ®èi lËp c¬ b¶n nhÊt trong néi dung t tëng triÕt häc nh©n lo¹i. Th«ng qua cuéc ®Êu tranh nãi trªn mµ triÕt häc cña mçi thêi ®¹i cã sù ph¸t triÓn mang tÝch ®éc lËp t¬ng ®èi so víi sù ph¸t triÓn cña ®iÒu kiÖn kinh tÕ, x· héi, v¨n ho¸ vµ khoa häc, lµm cho mçi hÖ thèng triÕt häc cã thÓ "vît tríc" hoÆc "thôt lïi" so víi ®iÒu kiÖn vËt chÊt cña thêi ®¹i ®ã. §Êu tranh gi÷a chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m lµ "sîi chØ ®á" xuyªn suèt toµn bé lÞch sö t tëng triÕt häc, t¹o thµnh ®éng lùc bªn trong lín nhÊt cña sù ph¸t triÓn t tëng triÕt häc nh©n lo¹i, lµ b¶n chÊt cña toµn bé lÞch sö t tëng triÕt häc. Sù h×nh thµnh, ph¸t triÓn cña t tëng triÕt häc phô thuéc vµo cuéc ®Êu tranh gi÷a hai ph¬ng ph¸p nhËn thøc trong lÞch sö lµ ph¬ng ph¸p biÖn chøng vµ ph¬ng ph¸p siªu h×nh. LÞch sö cã nhiÒu c¸ch tr¶ lêi kh¸c nhau ®èi víi vÊn ®Ò c¸c sù vËt, hiÖn tîng cña thÕ giíi xung quanh ta tån t¹i nh thÕ nµo, nhng ®Òu quy vÒ hai quan ®iÓm chÝnh ®èi lËp nhau lµ biÖn chøng vµ siªu h×nh. Sù ph¸t triÓn cña lÞch sö triÕt häc còng chÝnh lµ sù ph¸t triÓn cña tr×nh ®é nhËn thøc, cña ph¬ng ph¸p t duy nh©n lo¹i, th«ng qua cuéc ®Êu tranh gi÷a biÖn chøng vµ siªu h×nh. §©y còng lµ sù ®Êu tranh gi÷a hai mÆt ®èi lËp, t¹o nªn ®éng lùc bªn trong cña sù ph¸t triÓn t tëng triÕt häc nh©n lo¹i. §Êu tranh gi÷a hai ph- ¬ng ph¸p nhËn thøc biÖn chøng vµ siªu h×nh g¾n liÒn víi cña 11
®Êu tranh gi÷a hai thÕ giíi quan duy vËt vµ duy t©m, nh ng kh«ng ph¶i lµ ®ång nhÊt. Sù h×nh thµnh, ph¸t triÓn cña t tëng triÕt häc nh©n lo¹i phô thuéc vµo sù kÕ thõa vµ ph¸t triÓn c¸c t tëng triÕt häc trong tiÕn tr×nh lÞch sö. §©y lµ quy luËt giao lu t tëng triÕt häc cïng lo¹i theo chiÒu däc tiÕn tr×nh lÞch sö. Giao lu t tëng triÕt häc cïng lo¹i trong lÞch sö lµ mét ph¬ng thøc t¸i t¹o t tëng. Sù t¸i t¹o t tëng cña mét hÖ thèng triÕt häc lµ mét qu¸ tr×nh triÓn khai nh÷ng tiÒm thÕ tån t¹i ë c¸i ban ®Çu, c¸i xuÊt ph¸t cña c¶ hÖ thèng triÕt häc ®ã trong lÞch sö. TriÕt häc cña mçi thêi ®¹i lÞch sö bao giê còng dùa vµo tµi liÖu lÞch sö cña triÕt häc c¸c thêi ®¹i tríc, lÊy ®ã lµm tiÒn ®Ò, lµm ®iÓm xuÊt ph¸t cho hÖ thèng triÕt häc cña m×nh. Tuy vËy bao giê nã còng ®îc chän läc, söa ch÷a l¹i, lý gi¶i l¹i vµ ph¸t triÓn phï hîp víi ®iÒu kiÖn lÞch sö míi vµ theo tinh thÇn mµ nã ®¹i biÓu vÒ t tëng. §©y chÝnh lµ sù phñ ®Þnh biÖn chøng, bao gåm duy tr× nh÷ng gi¸ trÞ tiÒm thÕ vµ c¶i t¹o cã phª ph¸n nh÷ng thµnh tùu t tëng cã gi¸ trÞ, nghÜa lµ sù kÕ thõa biÖn chøng trªn con ®êng ph¸t triÓn cña lÞch sö t tëng triÕt häc. Sù h×nh thµnh, ph¸t triÓn cña t tëng triÕt häc phô thuéc vµo sù liªn hÖ, ¶nh hëng, kÕ thõa, kÕt hîp gi÷a c¸c häc thuyÕt triÕt häc trong mèi quan hÖ d©n téc vµ quèc tÕ. T tëng triÕt häc nh©n lo¹i kh«ng ph¶i lµ tæng sè ®¬n thuÇn cña c¸c hÖ thèng triÕt häc h×nh thµnh trong tõng níc riªng lÎ, t¸ch rêi, ®éc lËp víi nhau. Nh÷ng häc thuyÕt triÕt häc ph¸t sinh, vµ ph¸t triÓn ë mçi níc, b»ng c¸c ph¬ng thøc kh¸c nhau, ®Òu n»m trong mèi quan hÖ lÉn nhau nhÊt ®Þnh víi nh÷ng häc thuyÕt triÕt häc ë c¸c níc kh¸c, võa chÞu ¶nh hëng, võa t¸c ®éng trë l¹i c¸c häc thuyÕt triÕt häc kh¸c. §©y chÝnh lµ tÝnh quy luËt vÒ sù giao lu cïng lo¹i, cïng thêi ®¹i lÞch sö cña c¸c t tëng triÕt häc kh¸c nhau ë c¸c vïng, miÒn, c¸c quèc gia, d©n téc kh¸c nhau. Sù ph¸t triÓn t tëng triÕt häc lµ kÕt qu¶ cña sù thèng nhÊt vµ liªn hÖ lÉn nhau gi÷a c¸c t tëng triÕt häc trong mèi quan hÖ d©n téc vµ quèc tÕ. Sù h×nh thµnh, ph¸t triÓn cña c¸c t tëng triÕt häc phô thuéc vµo mèi quan hÖ víi c¸c t tëng chÝnh trÞ, ph¸p quyÒn, ®¹o ®øc, t«n gi¸o, nghÖ thuËt... §©y lµ mét tÝnh quy luËt vÒ sù giao lu kh¸c lo¹i, giao lu gi÷a h×nh th¸i ý thøc triÕt häc víi c¸c h×nh th¸i ý thøc x· héi kh¸c. §©y còng lµ mét biÓu hiÖn cña tÝnh ®éc lËp t¬ng ®èi cña ý thøc x· héi trong ®ã c¸c h×nh th¸i ý thøc x· héi cã mèi quan hÖ t¸c ®éng lÉn nhau. H×nh th¸i ý thøc nµo, t«n gi¸o hay nghÖ thuËt, ®¹o ®øc hay ph¸p quyÒn... cã ¶nh hëng lín ®Õn néi dung t tëng triÕt häc lµ tuú ®iÒu kiÖn lÞch sö cô thÓ. Song, trong nhiÒu trêng hîp, hÖ t tëng triÕt häc trë thµnh c¬ së lÝ luËn cña hÖ t tëng chÝnh trÞ, ph¸p quyÒn, ®¹o ®øc, t«n gi¸o nghÖ thuËt. Ngîc l¹i, c¸c hÖ t tëng kh¸c lo¹i nµy trë thµnh c¸i biÓu hiÖn cña triÕt häc. Nhê sù giao lu 12
®ång lo¹i vµ kh¸c lo¹i mµ mét d©n téc cã thÓ cã tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ kh«ng cao, nhng l¹i cã tr×nh ®é ph¸t triÓn triÕt häc kh¸ cao, vît xa c¸c d©n téc kh¸c. §ã lµ mét thùc tÕ lÞch sö. Nh vËy, lÞch sö triÕt häc víi tÝnh c¸ch lµ mét khoa häc, lµ lÞch sö vËn ®éng, ph¸t triÓn cã qui luËt cña c¸c t tëng triÕt häc. III- Sù ph©n vïng vµ ph©n kú cña lÞch sö triÕt häc 1. Sù ph©n vïng lÞch sö triÕt häc Sù ph©n chia c¸c vïng lÞch sö triÕt häc tríc hÕt c¨n cø vµo ®iÒu kiÖn tù nhiªn. TriÕt häc lµ mét h×nh th¸i ý thøc x· héi ph¶n ¸nh tån t¹i x· héi, do vËy t tëng triÕt häc Ýt nhiÒu ph¸n ¸nh vµ mang dÊu Ên cña nh÷ng ®iÒu kiÖn kh«ng gian, ®Þa lý, tù nhiªn. Ngêi ta ®· c¨n cø vµo ph¬ng vÞ mÆt trêi (§«ng hoÆc T©y) ®Ó ph©n chia vïng lÞch sö triÕt häc lµ lÞch sö triÕt häc ph ¬ng §«ng hoÆc lÞch sö triÕt häc ph¬ng T©y. §©y lµ hai vïng lÞch sö triÕt häc lín, tæng qu¸t nhÊt víi c¸c ®Æc ®iÓm kh¸c nhau vÒ sù h×nh thµnh, ph¸t triÓn còng nh néi dung t tëng triÕt häc. Trong hai vïng triÕt häc tæng qu¸t ®ã, thêng cã nh÷ng nÒn triÕt häc lín cña c¸c níc lín mµ sù h×nh thµnh lÞch sö c¸c quèc gia d©n téc ®ã t - ¬ng ®èi æn ®Þnh vµ cã ¶nh hëng lín vÒ v¨n ho¸ trong khu vùc. Cïng víi ®iÒu kiÖn tù nhiªn th× c¨n cø chñ yÕu nhÊt ®Ó ph©n vïng lÞch sö triÕt häc lµ ®iÒu kiÖn kinh tÕ, chÝnh trÞ, v¨n ho¸, x· héi. Ngoµi ra, chiÕn tranh còng lµ mét ®iÒu kiÖn ¶nh hëng ®Õn sù h×nh thµnh c¸c vïng lÞch sö triÕt häc. C¸c cuéc chiÕn tranh lín cña thÕ giíi cã thÓ k×m h·m hoÆc s¸t nhËp c¸c vïng lÞch sö triÕt häc. Trong lÞch sö ®· xuÊt hiÖn nhiÒu vïng lín lÞch sö triÕt häc. Vïng triÕt häc ¶-rËp (Do th¸i) ra ®êi sím nhÊt, bao gåm toµn bé vïng Trung CËn §«ng hiÖn nay. Vïng triÕt häc Ên §é, vïng triÕt häc Trung Quèc ph¸t triÓn rùc rì nhÊt kho¶ng thÕ kû 7 ®Õn thÕ kû 2 tríc c«ng nguyªn. Vïng triÕt häc HyL¹p-LaM· ph¸t triÓn rùc rì cïng víi chÕ ®é chiÕm h÷u n« lÖ ë ch©u ¢u ra ®êi, ph¸t triÓn. Vïng triÕt häc ViÔn §«ng còng ®îc coi lµ mét vïng triÕt häc kh¸ ph¸t triÓn, bao gåm c¶ triÕt häc Nga vµ c¸c níc §«ng Liªn X« (cò). Cã nh÷ng vïng triÕt häc vÒ sau kh«ng ph¸t triÓn, bÞ s¸t nhËp, nh triÕt häc LaM· s¸t nhËp cïng triÕt häc HyL¹p (thµnh triÕt häc HyL¹p), t tëng triÕt häc cña mét phÇn ViÔn §«ng ®îc s¸t nhËp thµnh triÕt häc ph¬ng §«ng. Sù ph©n vïng lÞch sö cho phÐp vµ ®ßi hái khi nghiªn cøu lÞch sö t tëng triÕt häc chØ cÇn thiÕt nghiªn cøu c¸c vïng lÞch sö triÕt häc ph¸t triÓn, tiªu biÓu nhÊt. 2. Sù ph©n kú lÞch sö triÕt häc TriÕt häc lµ mét bé phËn cÊu thµnh kiÕn tróc thîng tÇng x· héi vÒ t tëng xÐt ®Õn cïng phô thuéc vµo c¬ së kinh tÕ x· héi, do vËy 13
ph©n kú lÞch sö triÕt häc tríc hÕt dùa trªn lÞch sö ph¸t triÓn cña c¸c h×nh th¸i kinh tÕ x· héi. Ph©n kú lÞch sö triÕt häc cßn ph¶i c¨n cø vµo l«gÝc néi t¹i cña sù ph¸t triÓn c¸c hÖ thèng triÕt häc. Bëi v×, triÕt häc lµ mét h×nh th¸i ý thøc x· héi cã tÝnh ®éc lËp t¬ng ®èi. Tr×nh ®é ph¸t triÓn triÕt häc lµ biÓu hiÖn tr×nh ®é nhËn thøc cña nh©n lo¹i, phô thuéc vµo diÔn biÕn chung cña nhËn thøc nh©n lo¹i. Sù ph¸t triÓn cña triÕt häc cßn phô thuéc vµo tr×nh ®é ph¸t triÓn khoa häc tù nhiªn, khoa häc x· héi. Sù ph©n kú lÞch sö triÕt häc cßn ph¶i c¨n cø vµo bíc ngoÆt c¸ch m¹ng do sù s¸ng lËp ra c¸c häc thuyÕt triÕt häc cã tÝnh chÊt v¹ch thêi ®¹i. Do vËy, cã thêi ®¹i triÕt häc tríc M¸c vµ cã thêi ®¹i triÕt häc M¸c (kÓ tõ sau khi chñ nghÜa M¸c xuÊt hiÖn). Trong mçi thêi ®¹i triÕt häc l¹i ®îc ph©n chia thµnh nh÷ng thêi kú lín. Tuú ®Æc ®iÓm mçi thêi kú, cã nh÷ng h×nh thøc ®Êu tranh cô thÓ gi÷a chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m. Theo nh÷ng c¨n cø nãi trªn, th«ng thêng ngêi ta ph©n chia nh÷ng thêi kú lÞch sö triÕt häc nh sau: - TriÕt häc cña x· héi chiÕm h÷u n« lÖ. - TriÕt häc cña x· héi phong kiÕn. - TriÕt häc thêi kú tiÒn t b¶n. - TriÕt häc cña x· héi t b¶n. - TriÕt häc M¸c - Lªnin (bao gåm thêi kú M¸c -¡ngghen vµ thêi kú Lªnin b¶o vÖ, ph¸t triÓn triÕt häc M¸c). IV- Nh÷ng yªu cÇu ph¬ng ph¸p luËn vµ ý nghÜa cña nghiªn cøu lÞch sö triÕt häc 1. Nh÷ng yªu cÇu ph¬ng ph¸p luËn cña viÖc nghiªn cøu lÞch sö triÕt häc NhËn thøc khoa häc ph¶i phï hîp víi quy luËt kh¸ch quan. Tõ tÝnh quy luËt cña sù h×nh thµnh, ph¸t triÓn t tëng triÕt häc, cã thÓ rót ra nh÷ng yªu cÇu, nh÷ng nguyªn t¾c ph¬ng ph¸p luËn trong nghiªn cøu lÞch sö triÕt häc. Tríc hÕt lµ nguyªn t¾c tÝnh kh¸ch quan trong nghiªn cøu lÞch sö triÕt häc. LÞch sö t tëng triÕt häc phô thuéc vµo lÞch sö ®êi sèng vËt chÊt cña x· héi, tríc hÕt lµ c¬ së kinh tÕ vµ thùc tiÔn ®Êu tranh giai cÊp. §ång thêi t tëng triÕt häc t¸c ®éng trë l¹i ®èi víi ®iÒu kiÖn kinh tÕ- x· héi. Do vËy, nghiªn cøu sù h×nh thµnh, ph¸t triÓn cña t tëng triÕt häc ph¶i chØ ra nguån gèc kinh tÕ- x· héi ( nÒn t¶ng, c¬ së vËt chÊt) cña nã. Phª ph¸n quan ®iÓm duy t©m, coi triÕt 14
häc tù nã s¶n sinh ra t tëng triÕt häc, t¸ch khái ®iÒu kiÖn kinh tÕ -x· héi, triÕt häc kh«ng cã tÝnh giai cÊp vµ kh«ng cã vai trß ®èi víi ®Êu tranh giai cÊp. TÝnh kh¸ch quan g¾n liÒn víi tÝnh khoa häc trong nhËn thøc toµn diÖn nh÷ng ®ãng gãp cña c¸c t tëng triÕt häc kh¸c nhau, kh¾c phôc t tëng chñ quan, phiÕn diÖn trong ®¸nh gi¸ c¸c trµo lu triÕt häc. Nghiªn cøu lÞch sö t tëng triÕt häc ®ßi hái ph¶i dùa trªn c¬ së nguyªn t¾c tÝnh ®¶ng. CÇn thÊy râ cuéc ®Êu tranh gi÷a chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m lµ l«gÝc néi t¹i, xuyªn suèt toµn bé lÞch sö triÕt häc. §ßi hái khi nghiªn cøu mçi triÕt gia, mçi häc thuyÕt triÕt häc ph¶i c¨n cø vµo nguyªn t¾c tÝnh ®¶ng ®Ó ph©n biÖt ®îc duy vËt hoÆc duy t©m. §ång thêi ®Êu tranh gi÷a duy vËt vµ duy t©m lµ mét h×nh thøc giao lu t tëng triÕt häc. Do vËy, kh«ng ®îc ®em ®èi lËp mét c¸ch gi¶n ®¬n c¸c häc thuyÕt triÕt häc mµ ph¶i thÊy râ ph¬ng diÖn giao nhau, tiÕp cËn nhau, chuyÓn ho¸ lÉn nhau gi÷a c¸c t tëng triÕt häc trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh. TÝnh ®¶ng trong nghiªn cøu lÞch sö triÕt häc g¾n liÒn víi tÝnh chÝnh trÞ, tÝnh giai cÊp. §»ng sau cuéc ®Êu tranh gi÷a c¸c ®¶ng ph¸i trong triÕt häc lµ cuéc ®Êu tranh gi÷a c¸c hÖ t tëng ®èi ®Þch cña c¸c giai cÊp trong x· héi. Nghiªn cøu lÞch sö t tëng triÕt häc ph¶i dùa vµo nguyªn t¾c tÝnh lÞch sö. Xem xÐt c¸c t tëng triÕt häc ph¶i theo quan ®iÓm lÞch sö, g¾n liÒn víi kinh nghiÖm lÞch sö trong ®iÒu kiÖn cô thÓ. Ph¶i dùng l¹i mét c¸ch trung thùc vµ kh¸ch quan lÞch sö ph¸t triÓn tiÕn bé cña c¶ triÕt häc ph¬ng §«ng vµ ph¬ng T©y víi nh÷ng ®Æc thï vÒ néi dung vµ phong c¸ch t duy vèn cã cña nã, chèng th¸i ®é ®Ò cao hoÆc h¹ thÊp, thËm chÝ phñ ®Þnh s¹ch tr¬n nh÷ng di s¶n triÕt häc cña qu¸ khø. Quan ®iÓm lÞch sö trong xem xÐt c¸c t tëng triÕt häc ®ßi hái nh×n nhËn mét häc thuyÕt triÕt häc kh«ng ph¶i lµ cã g× míi so víi hiÖn nay, mµ cã g× míi so víi c¸c häc thuyÕt tríc kia. Xem xÐt mäi häc thuyÕt triÕt häc víi tÝnh c¸ch lµ nh÷ng bËc thang nhÊt ®Þnh trong qu¸ tr×nh nhËn thøc thÕ giíi, ®ßi hái kh«ng ®îc phÐp hiÖn ®¹i ho¸ nã, kh«ng cho phÐp g¸n ghÐp nh÷ng t tëng mµ hä kh«ng cã vµ kh«ng thÓ cã. Ph¶i t×m ®îc sù liªn hÖ gi÷a qu¸ khø vµ hiÖn t¹i, thÊy ®îc céi nguån lÞch sö vµ c¶ xu híng ph¸t triÓn, kh«ng gß Ðp, kh«ng ¸p ®Æt, kh«ng xuyªn t¹c lÞch sö theo ý muèn chñ quan nh»m phôc vô môc ®Ých chÝnh trÞ nµo ®ã. Nghiªn cøu lÞch sö triÕt häc ph¶i trªn nguyªn t¾c tÝnh kÕ thõa. Xem xÐt sù h×nh thµnh, ph¸t triÓn cña t tëng triÕt häc ph¶i thÊy ®îc sù giao lu ®ång lo¹i( víi c¸c t tëng triÕt häc kh¸c) vµ giao lu kh¸c lo¹i ( víi c¸c h×nh th¸i ý thøc x· héi kh¸c), x¸c ®Þnh ®îc mèi quan hÖ cña nã víi t tëng chÝnh trÞ, ph¸p quyÒn, t«n gi¸o, nghÖ thuËt...Trong mèi quan hÖ gi÷a triÕt häc víi c¸c h×nh th¸i ý thøc x· héi kh¸c, thÊy 15
râ sù x©m nhËp, ¶nh hëng, lµm tiÒn ®Ò, ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn cho nhau. LÞch sö t tëng triÕt häc còng chÝnh lµ lÞch sö ph¸t triÓn cña nhËn thøc nh©n lo¹i, cho nªn trong sù ph¸t triÓn cña nã cã mèi liªn hÖ mËt thiÕt vµ kÕ thõa sù ph¸t triÓn cña khoa häc tù nhiªn vµ khoa häc x· héi. Quan ®iÓm kÕ thõa ®ßi hái xem xÐt l«gÝc ph¸t triÓn néi t¹i cña c¸c trêng ph¸i triÕt häc víi tÝch c¸ch lµ mét qu¸ tr×nh phñ ®Þnh biÖn chøng, bao gåm sù kÕ thõa, läc bá, bæ sung vµ ph¸t triÓn. Nguyªn t¾c kÕ thõa ph¶i g¾n víi nguyªn t¾c lÞch sö, ®ßi hái ph¶i xem xÐt nh÷ng g× ®îc kÕ thõa trong lÞch sö, xem xÐt mèi liªn hÖ gi÷a qu¸ khø vµ hiÖn t¹i, mèi liªn hÖ gi÷a d©n téc vµ quèc tÕ. Nghiªn cøu lÞch sö triÕt häc ph¶i trªn nguyªn t¾c tÝnh thùc tiÔn. Ph¶i t×m ®îc mèi liªn hÖ gi÷a t tëng triÕt häc víi thùc tiÔn x· héi. LÞch sö triÕt häc lµ qu¸ tr×nh t duy ®i t×m lêi gi¶i ®¸p cho nh÷ng vÊn ®Ò mµ nhu cÇu thùc tiÔn ®ßi hái ph¶i tr¶ lêi vÒ mÆt nhËn thøc. Ph¶i t×m cho ®îc yªu cÇu thùc tiÔn cña t tëng triÕt häc. Nhu cÇu thùc tiÔn lµ c¬ së cho t tëng triÕt häc ph¸t triÓn. Ngîc l¹i, sù tiÕn bé vÒ t tëng triÕt häc lµ mét nguån gèc lý luËn cho sù tiÕn bé trong thùc tiÔn, trong lÞch sö vËt chÊt x· héi. 2. ý nghÜa nghiªn cøu lÞch sö triÕt häc LÞch sö triÕt häc cã kh¶ n¨ng bao qu¸t lÞch sö x· héi s©u réng díi h×nh thøc lý luËn, cho ta kh¶ n¨ng hiÓu biÕt vµ kh¸i qu¸t sù ph¸t triÓn lÞch sö t tëng vµ lÞch sö t tëng triÕt häc cña nh©n lo¹i. LÞch sö triÕt häc lµ " bøc ®å ¶nh rót gän" cña nh÷ng thêi ®¹i lÞch sö díi h×nh thøc t tëng- lý luËn trõu tîng nhÊt. Do vËy, nghiªn cøu lÞch sö triÕt häc gióp mçi ngêi lµm giÇu trÝ tuÖ cña m×nh b»ng c¸ch th©u tãm trÝ tuÖ cña mçi thêi ®¹i lÞch sö ®îc kÕt tinh trong triÕt häc. LÞch sö triÕt häc lµ lÞch sö ph¸t triÓn t duy cña nh©n lo¹i díi h×nh thøc lý luËn triÕt häc, gióp ta n¾m ®îc kinh nghiÖm cña sù nhËn thøc khoa häc, sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña ph¬ng ph¸p nhËn thøc khoa häc trong lÞch sö. Do vËy, nghiªn cøu lÞch sö triÕt häc gióp ta x©y dùng ph¬ng ph¸p nhËn thøc khoa häc, ph¬ng ph¸p t duy ®óng ®¾n, rÌn luyÖn n¨ng lùc t duy ®éc lËp, phª ph¸n, biÕt tranh luËn, tù tranh luËn, kÕ thõa, läc bá, ph¸t triÓn nhËn thøc khoa häc; gióp ta x©y dùng thÕ giíi quan, ph¬ng ph¸p luËn khoa häc, tho¸t khái ¶nh hëng tù ph¸t cña quan ®iÓm duy t©m, siªu h×nh, phiÕn diÖn. LÞch sö triÕt häc trang bÞ cho ta vò khÝ s¾c bÐn trong cuéc ®Êu tranh t tëng, lý luËn hiÖn nay. Nghiªn cøu lÞch sö triÕt häc, gióp chóng ta hiÓu râ tÝnh chÊt ®óng ®¾n, tiÕn bé cña thÕ giíi quan duy vËt vµ tÝnh chÊt h¹n chÕ, sai lÇm cña thÕ giíi quan duy t©m. LÞch sö phÐp biÖn chøng tõ lóc khëi thuû cho ®Õn nay lµ lÞch sö ®Êu tranh, t×m tßi ch©n lý, ph¸t triÓn nhËn thøc khoa häc. 16
LÞch sö triÕt häc cho thÊy, chØ cã triÕt häc nµo g¾n liÒn mËt thiÕt víi ®êi sèng, víi thùc tiÔn míi gióp con ngêi t×m ra ch©n lý kh¸ch quan, gi¶i thÝch ®óng ®¾n thÕ giíi vµ c¶i biÕn cã hiÖu qu¶ thÕ giíi hiÖn thùc v× cuéc sèng con ngêi. Nghiªn cøu lÞch sö triÕt häc, trang bÞ cho chóng ta thÕ giíi quan khoa häc vµ c¸ch m¹ng, n©ng t duy cña chóng ta lªn tÇm biÖn chøng th× còng ®ång thêi trang bÞ cho ta vò khÝ t tëng, chuÈn mùc phª ph¸n, ®¸nh gi¸, ®Êu tranh víi c¸c trµo lu t tëng ph¶n khoa häc, ph¶n ®éng. Nghiªn cøu toµn bé lÞch sö h×nh thµnh, ph¸t triÓn cña t tëng triÕt häc nh©n lo¹i gióp chóng ta kh¼ng ®Þnh sù xuÊt hiÖn triÕt häc m¸c-xÝt lµ tÊt yÕu lÞch sö, phï hîp víi l«gÝc kh¸ch quan cña sù ph¸t triÓn t tëng triÕt häc nh©n lo¹i; thÊy ®îc triÕt häc m¸c-xÝt kh«ng n»m bªn ngoµi mµ ®· vµ ®ang ph¸t triÓn gi÷a dßng v¨n minh nh©n lo¹i, kh¼ng ®Þnh b¶n chÊt khoa häc vµ c¸ch m¹ng cña triÕt häc m¸c-xÝt. Nghiªn cøu toµn bé lÞch sö t tëng triÕt häc cßn cho thÊy tiÕp cËn triÕt häc m¸c-xÝt chÝnh lµ tiÕp cËn t duy triÕt häc cña nh©n lo¹i ë tr×nh ®é hiÖn ®¹i. Nghiªn cøu lÞch sö triÕt häc cho thÊy tÝnh tÊt yÕu më réng, ph¸t triÓn triÕt häc m¸c-xÝt trong ®iÒu kiÖn míi cña thêi ®¹i; tÝnh tÊt yÕu cña viÖc ®Êu tranh víi c¸c quan ®iÓm sai lÇm, ph¶n ®éng, c¬ héi, xÐt l¹i...nh»m b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn triÕt häc m¸c-xÝt. 17
Ch¬ng II Kh¸i lîc lÞch sö triÕt häc Ph¬ng ®«ng cæ, trung ®¹i Ph¬ng §«ng cæ, trung ®¹i lµ mét vïng ®Êt réng lín tr¶i dµi tõ AiCËp, Babilon tíi Ên §é, Trung Quèc... Do vÞ trÝ ®Þa lý kh¸ ®Æc biÖt: nói cao, s«ng dµi, biÓn réng... ®· t¹o nªn mét hoµn c¶nh ®Þa lý kh¸ thuËn lîi cho con ngêi cæ ®¹i tån t¹i vµ ph¸t triÓn. Theo tµi liÖu kh¶o cæ häc, n¬i ®©y ®· xuÊt hiÖn nh÷ng nÒn v¨n minh rÊt sím. §ã lµ c¸c nÒn v¨n minh s«ng Nin (Ai CËp), nÒn v¨n minh s«ng Tig¬r¬ vµ ¥ph¬r¸t (I-R¾c), nÒn v¨n minh s«ng Hoµng (Trung Quèc), nÒn v¨n minh s«ng H»ng (Ên §é)... Cïng víi nh÷ng nÒn v¨n minh trªn, nh÷ng t tëng triÕt häc vµ v¨n ho¸ còng xuÊt hiÖn hÕt søc ®a d¹ng vµ phong phó. Mçi quèc gia, d©n téc ph¬ng §«ng ®Òu cã lÞch sö t tëng, v¨n ho¸ cña m×nh vµ cã nh÷ng ®ãng gãp nhÊt ®Þnh trong sù ph¸t triÓn cña t tëng triÕt häc, v¨n ho¸ thÕ giíi. Næi bËt vµ xuÊt s¾c nhÊt ph¶i kÓ ®Õn hai trung t©m lín ®ã lµ Ên §é vµ Trung Quèc. TriÕt häc Ên §é , Trung Quèc cæ, trung ®¹i kh«ng chØ cã cèng hiÕn to lín cho sù ph¸t triÓn cña t tëng triÕt häc nh©n lo¹i, mµ ®· tõ l©u cã ¶nh hëng rÊt lín ®Õn v¨n ho¸ ViÖt Nam. Nghiªn cøu lÞch sö t tëng triÕt häc Ên §é, Trung Quèc cæ, trung ®¹i thùc sù cÇn thiÕt cho viÖc t×m hiÓu t tëng, v¨n ho¸ cña ViÖt Nam . 18
I- TriÕt häc Ên §é cæ, trung ®¹i 1. §iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi Ên §é lµ mét níc lín ë miÒn nam ch©u ¸, hai mÆt §«ng Nam vµ T©y Nam gi¸p Ên §é D¬ng, phÝa B¾c lµ d·y nói Hymalaya hïng vÜ, ¸n ng÷ theo vßng cung dµi 2600 Km. TiÕp xuèng phÝa Nam lµ vïng ®ång b»ng Ên - H»ng, do c¸c con s«ng Ên (Indus), s«ng H»ng (Gange) vµ s«ng Brahmapoutra chuyªn chë phï sa båi ®¾p nªn. Gi÷a miÒn B¾c vµ miÒn Nam Ên §é ®îc ph©n chia bëi d·y nói Vindhya vµ vïng xa m¹c Thar réng lín MiÒn Nam Ên §é lµ vïng cao nguyªn réng lín (Cao nguyªn Dekkan) cã nhiÒu rõng nói, s«ng ngßi ch¶y qua, ®æ ra Ên §é D¬ng. Do ®Þa h×nh hiÓm trë nªn mùc níc c¸c con s«ng ë ®©y kh«ng æn ®Þnh, ch¶y víi tèc ®é lín. §iÒu kiÖn thiªn nhiªn ®· lµm cho con ngêi vµ x· héi Ên §é cã nh÷ng s¾c th¸i riªng trong lÞch sö tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña m×nh. LÞch sö Ên §é cæ, trung ®¹i cã thÓ chia thµnh ba giai ®o¹n chÝnh: Giai ®o¹n thø nhÊt: Tõ thiªn niªn kû I ®Õn kho¶ng gi÷a thiªn niªn kû II tr.CN. §©y lµ giai ®o¹n thêng ®îc gäi lµ" NÒn v¨n minh Harappa" hay (NÒn v¨n minh s«ng Ên) khëi ®Çu cho v¨n minh Ên §é. Cho ®Õn ngµy nay, ngêi ta cßn biÕt qu¸ Ýt vÒ nã. Chñ nh©n cña nÒn v¨n minh nµy lµ ngêi Dravida, hiÖn nay cßn sinh sèng ë nam Ên §é. Giai ®o¹n thø hai: TiÕp nèi giai ®o¹n thø nhÊt ®Õn thÕ kû VII tr.CN. §©y lµ giai ®o¹n h×nh thµnh c¸c quèc gia chiÕm h÷u n« lÖ ®Çu tiªn cña ngêi Arya trªn lu vùc s«ng Ên vµ s«ng H»ng vµ còng lµ thêi kú rùc rì nhÊt cña nÒn v¨n minh Ên §é cæ, trung ®¹i. Kho¶ng gi÷a thiªn niªn kû II tr. CN, ngêi Arya tõ phÝa b¾c tiÕn dÇn xuèng phÝa §«ng Nam, nhanh chãng chinh phôc ®¹i bé phËn thæ d©n Ên, lËp nªn ®Êt níc Aryavarta cña hä. §©y lµ sù kiÖn quan träng vÒ lÞch sö, ®¸nh dÊu sù hoµ trén gi÷a hai nÒn v¨n minh cña hai chñng téc kh¸c nhau. ChÝnh qu¸ tr×nh nµy ®· lµm xuÊt hiÖn mét nÒn v¨n minh míi cña ngêi Ên §é: nÒn v¨n minh Veda . Do chiÕm ®îc nh÷ng vïng ®Êt ®ai mÇu mì, l¹i cã lùc lîng lao ®éng dåi dµo (®ai bé phËn thæ d©n Ên bÞ biÕn thµnh n« lÖ), do tiÕp thu kü thuËt, v¨n minh cña ngêi Dravida, ngêi Arya b¾t ®Çu chuyÓn dÇn tõ ch¨n nu«i, du môc sang ®êi sèng n«ng nghiÖp ®Þnh c, ph¸t triÓn thñ c«ng nghiÖp vµ th¬ng nghiÖp. Sù ph¸t triÓn kinh tÕ ®· t¹o ra mét bíc thay ®æi c¸c quan hÖ x· héi. ChÕ ®é thÞ téc bÞ tan r·, x· héi dùa trªn c¬ së kÕt cÊu kinh tÕ theo m« h×nh " c«ng x· n«ng th«n" ra ®êi; mèi quan hÖ huyÕt thèng trong céng ®ång trë nªn mong manh, yÕu ít, thay vµo ®ã lµ quan hÖ kinh tÕ, giai cÊp, ®¼ng cÊp ®îc cñng cè vµ ph¸t triÓn. 19
ViÖc ph©n ho¸ x· héi thµnh c¸c giai cÊp, ®¼ng cÊp t¨ng l÷, quÝ téc, b×nh d©n vµ n« lÖ lµ nguyªn nh©n chÝnh lµm cho x· héi lu«n diÔn ra c¸c cuéc ®Êu tranh hÕt søc quyÕt liÖt gi÷a c¸c lùc lîng ®èi lËp. §iÒu ®ã phÇn nµo gi¶i thÝch ®îc v× sao cuéc ®Êu tranh trªn lÜnh vùc hÖ t tëng (trong ®ã cã triÕt häc) ë thêi kú nµy l¹i s«i næi, phong phó vµ ®a d¹ng nh vËy. Giai ®o¹n thø ba: Trong kho¶ng 5 - 6 thÕ kû (tõ thÕ kû VI tr. CN ®Õn thÕ kû I tr. CN). §©y lµ thêi kú x· héi Ên §é cã nh÷ng biÕn cè lín lao c¶ vÒ kinh tÕ, chÝnh trÞ , x· héi vµ t tëng. Lóc nµy c¸c quèc gia chiÕm h÷u n« lÖ ®· thùc sù ph¸t triÓn vµ thêng g©y chiÕn tranh ®Ó th«n tÝnh lÉn nhau, dÉn tíi h×nh thµnh c¸c quèc gia lín, c¸c v¬ng triÒu thèng nhÊt ë Ên §é. Thêi kú nµy søc s¶n xuÊt ph¸t triÓn rÊt m¹nh do s¸ng t¹o nh÷ng c«ng cô s¶n xuÊt b»ng s¾t, më mang thuû lîi, khai khÈn ®Êt ®ai... NghÒ thñ c«ng còng rÊt ph¸t ®¹t, nhÊt lµ nghÒ dÖt b«ng, ®ay, t¬ lôa, nghÒ luyÖn s¾t , nghÒ lµm ®å gç, gèm sø... Sù ph¸t triÓn kinh tÕ dÉn ®Õn giao lu bu«n b¸n còng ®îc ph¸t triÓn. NhiÒu con ®êng th¬ng m¹i thuû, bé, nèi liÒn c¸c thµnh thÞ víi nhau vµ th«ng tõ Ên §é qua c¸c níc Trung Hoa, Ai CËp vµ c¸c níc Trung ¸...®îc kiÕn t¹o. Nhu cÇu ph¸t triÓn vÒ mäi mÆt cña x· héi ®· t¹o ra nh÷ng ®éng lùc m¹nh mÏ cho khoa häc ph¸t triÓn. Ngêi Ên §é lóc nµy ®· biÕt qu¶ ®Êt trßn vµ quay quanh trôc cña nã, biÕt lµm lÞch chÝnh x¸c, ®· gi¶i thÝch ®îc hiÖn tîng nhËt thùc, nguyÖt thùc. VÒ to¸n häc, ®¹i sè, h×nh häc, lîng gi¸c,y häc vµ ho¸ häc ®Òu ph¸t triÓn. NÒn v¨n häc nghÖ thuËt còng ph¸t triÓn rùc rì. §©y lµ thêi kú ph¸t triÓn t duy trõu tîng, thêi kú h×nh thµnh hÖ thèng c¸c t«n gi¸o lín Ên §é. TÊt c¶ nh÷ng ®Æc ®iÓm lÞch sö, kinh tÕ, chÝnh trÞ-x· héi cïng víi sù ph¸t triÓn rùc rì cña v¨n ho¸, khoa häc cña Ên §é lµ nh÷ng tiÒn ®Ò lý luËn vµ thùc tiÔn phong phó lµm n¶y sinh vµ ph¸t triÓn nh÷ng t tëng triÕt häc Ên §é cæ, trung ®¹i. T tëng triÕt häc Ên §é ®îc h×nh thµnh tõ cuèi thiªn niªn kû II, ®Çu thiªn niªn kû I tr. CN, b¾t nguån tõ thÕ giíi quan thÇn tho¹i, t«n gi¸o. Nh÷ng ý thøc vÒ triÕt häc, nh÷ng t tëng triÕt lý trõu tîng lý gi¶i vÒ nguyªn lý cña vò trô, gi¶i thÝch vÒ b¶n chÊt ®êi sèng t©m linh con ngêi... chØ thùc sù xuÊt hiÖn tõ thêi ®¹i Upanishad (kho¶ng thÕ kû X ®Õn thÕ kû VI tr. CN). TriÕt häc Ên §é cæ, trung ®¹i ®îc chia ra thµnh hai trêng ph¸i: ChÝnh thèng vµ kh«ng chÝnh thèng. Ph¸i chÝnh thèng (µstika) gåm cã: Sµmkhya; Mimµnsa; Vedµnta; Yoga; Núaya vµ Vaisªsika. Ph¸i kh«ng chÝnh thèng(nµstika) gåm cã: Jaina; Lokµyata vµ Buddha (PhËt gi¸o). Tiªu chuÈn chÝnh ®Ó ph©n biÖt gi÷a hai trêng ph¸i ®ã lµ sù thõa nhËn hay kh«ng thõa nhËn tÝnh ®óng ®¾n cña triÕt häc Vªda. 20