Giáo trình Lúa-Bắp-Thuốc bảo vệ thực vật (Nghề: Trồng trọt và bảo vệ thực vật - Trung cấp) - Trường Trung cấp Trường Sơn, Đắk Lắk

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:103

Thêm vào BST

Báo xấu

10
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Giáo trình Lúa-Bắp-Thuốc bảo vệ thực vật (Nghề: Trồng trọt và bảo vệ thực vật - Trung cấp) được biên soạn với mục tiêu nhằm giúp sinh viên phân biệt được các giống lúa, bắp khác nhau; Mô tả được đặc điểm thực vật học của cây lúa, cây bắp; Trình bày được yêu cầu sinh trưởng phát triển của từng loại lúa, bắp; Phân biệt các loại phân bón, thuốc bảo vệ thực vật, thường sử dụng trong sản xuất.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Lúa-Bắp-Thuốc bảo vệ thực vật (Nghề: Trồng trọt và bảo vệ thực vật - Trung cấp) - Trường Trung cấp Trường Sơn, Đắk Lắk

SỞ LAO ĐỘNG, THƯƠNG BINH VÀ XÃ HỘI ĐẮK LẮK TRƯỜNG TRUNG CẤP TRƯỜNG SƠN GIÁO TRÌNH MÔN HỌC/MÔ ĐUN: LÚA – BẮP – THUỐC BVTV NGÀNH/NGHỀ: TRỒNG TRỌT - BVTV TRÌNH ĐỘ: TRUNG CẤP Ban hành kèm theo Quyết định số: 226/QĐ - TCTS ngày 15 tháng 12 năm 2022 của Hiệu trưởng trường Trung Cấp Trường Sơn Năm 2022 i
TUYÊN BỐ BẢN QUYỀN Tài liệu này thuộc loại sách giáo trình nên các nguồn thông tin có thể được phép dùng nguyên bản hoặc trích dùng cho các mục đích về đào tạo và tham khảo. Mọi mục đích khác mang tính lệch lạc hoặc sử dụng với mục đích kinh doanh thiếu lành mạnh sẽ bị nghiêm cấm. ii
LỜI GIỚI THIỆU Nội dung cuốn giáo trình mô đun này hướng dẫn người học về các biện pháp kỹ thuật canh tác về 2 loại cây lương thực chính trong nông nghiệp là Lúa, Bắp; các khái niệm cơ bản về thuốc BVTV, cách sử dụng chính xác và khoa học thuốc BVTV trong nông nghiệp. Thời gian môn học này là 90 giờ (Lý thuyết: 30 giờ; Thực hành, thí nghiệm, thảo luận, bài tập: 57 giờ, kiểm tra: 3 giờ) Ban biên soạn chúng tôi xin chân thành cảm ơn sự hướng dẫn, chỉ đạo của Ban giám hiệu trường Trung cấp Trường Sơn, cùng với sự giúp đỡ, đóng góp ý kiến, tạo điều kiện thuận lợi của quý thầy, cô phòng Đào tạo; các kiến thức, tư liệu, nghiên cứu của các tác giả đã giúp xây dựng hoàn thiện giáo trình này. Các thông tin trong giáo trình này có giá trị hướng dẫn giáo viên thiết kế, tổ chức giảng dạy và vận dụng phù hợp với điều kiện, bối cảnh thực tế của từng vùng trong quá trình dạy học. Trong quá trình biên soạn giáo trình. Dù đã hết sức cố gắng nhưng chắc chắn không tránh khỏi những khiếm khuyết. Chúng tôi rất mong nhận được ý kiến đóng góp từ các nhà giáo, các chuyên gia, người sử dụng lao động và người trực tiếp lao động trong lĩnh vực chăm sóc lúa, bắp để giáo trình được điều chỉnh, bổ sung cho hoàn thiện hơn, góp phần nâng cao chất lượng, hiệu quả và đáp ứng được nhu cầu học nghề trong thời kỳ đổi mới. Xin chân thành cảm ơn! …………., ngày……tháng……năm……… Tham gia biên soạn 1. Chủ biên Th.S Võ Thanh Toàn 2. KS Hoàng Thị Thành iii
MỤC LỤC TUYÊN BỐ BẢN QUYỀN ...................................................................................... ii LỜI GIỚI THIỆU ..................................................................................................... iii MỤC LỤC ................................................................................................................ iv GIÁO TRÌNH MÔN HỌC/MÔ ĐUN....................................................................... 1 BÀI 1: NGUỒN GỐC, GIÁ TRỊ KINH TẾ, VÀ TÌNH HÌNH SẢN XUẤT CÂY LÚA ........................................................................................................................... 3 Giới thiệu: .................................................................................................................. 3 Mục tiêu:.................................................................................................................... 3 Nội dung chính: ......................................................................................................... 3 1. Nguồn gốc lịch sử.................................................................................................. 3 1.1. Nguồn gốc phát sinh cây lúa .............................................................................. 4 2. Giá trị kinh tế của cây lúa...................................................................................... 4 2.1. Lợi ích ................................................................................................................ 4 2.2. Giá trị kinh tế...................................................................................................... 5 3. Sản xuất lúa gạo ở Việt Nam................................................................................. 5 4. Câu hỏi ôn tập........................................................................................................ 6 Bài 2: ĐẶC TÍNH SINH VẬT HỌC; THỜI KỲ SINH TRƯỞNG, PHÁT TRIỂN VÀ ĐIỀU KIỆN NGOẠI CẢNH CỦA CÂY LÚA ................................................. 7 Giới thiệu ................................................................................................................... 7 Mục tiêu ..................................................................................................................... 7 Nội dung chính .......................................................................................................... 7 1. Đặc tính sinh vật học ............................................................................................. 7 1.1. Rễ lúa .................................................................................................................. 7 1.2. Thân lúa .............................................................................................................. 8 1.3. Lá lúa .................................................................................................................. 9 1.4. Bông lúa, hạt..................................................................................................... 11 2. Các giai đoạn sinh trưởng phát triển ................................................................... 12 2.1. Giai đoạn nẩy mầm .......................................................................................... 12 2.2. Giai đoạn mạ .................................................................................................... 12 2.3. Giai đoạn đẻ nhánh ........................................................................................... 12 2.4. Giai đoạn làm đốt làm đòng ............................................................................. 13 2.5. Trổ bông làm hạt .............................................................................................. 13 2.6. Thời kỳ chín ..................................................................................................... 14 3. Điều kiện ngoại cảnh ........................................................................................... 15 3.1. Nhiệt độ ............................................................................................................ 15 3.2. Đất .................................................................................................................... 15 3.3. Nước ................................................................................................................. 15 3.4. Ánh sáng ........................................................................................................... 16 4. Câu hỏi ôn tập...................................................................................................... 16 Bài 3: LẬP KẾ HOẠCH SẢN XUẤT LÚA THEO TIÊU CHUẨN VIETGAP ... 17 Giới thiệu ................................................................................................................. 17 iv
Mục tiêu ................................................................................................................... 17 Nội dung chính ........................................................................................................ 17 1. Thu thập thông tin về tình hình sản xuất để lập kế hoạch................................... 17 2. Xác định mục tiêu của bản kế hoạch ................................................................... 18 3. Xác định kết quả cần đạt được ............................................................................ 18 4. Xác định các hoạt động sản xuất ......................................................................... 18 5. . Xác định các nguồn lực hỗ trợ .......................................................................... 18 6. Lập bảng kế hoạch sản xuất ................................................................................ 19 7. Thực hành ............................................................................................................ 19 8. Bài tập ôn tập....................................................................................................... 19 Bài 4: KỸ THUẬT TRỒNG VÀ CHĂM SÓC LÚA THEO VIETGAP ............... 20 Giới thiệu ................................................................................................................. 20 Mục tiêu ................................................................................................................... 20 Nội dung: ................................................................................................................. 20 1. So sánh sản xuất thông thường và GAP.............................................................. 20 2. Sản xuất theo tiêu chuẩn GAP............................................................................. 21 2.1. Chọn giống ....................................................................................................... 21 2.2. Mật độ - khoảng cách ....................................................................................... 21 2.3. Làm đất, bón phân lót ....................................................................................... 22 2.4. Thời vụ trồng .................................................................................................... 25 2.5. Chăm sóc sau khi trồng .................................................................................... 27 2.6. Bón phân........................................................................................................... 28 2.7. Làm cỏ .............................................................................................................. 28 2.8. Quản lý sâu bệnh hại ........................................................................................ 29 3. Thực hành ............................................................................................................ 30 4. Câu hỏi ôn tập...................................................................................................... 30 Bài 5: THU HOẠCH, SƠ CHẾ, BẢO QUẢN ....................................................... 31 Giới thiệu ................................................................................................................. 31 Mục tiêu ................................................................................................................... 31 Nội dung chính ........................................................................................................ 31 1. Thời điểm thu hoạch............................................................................................ 31 2. Kỹ thuật thu hoạch .............................................................................................. 32 3. Sơ chế .................................................................................................................. 33 4. Bảo quản .............................................................................................................. 34 5. Thực hành ............................................................................................................ 34 6. Kiểm tra ............................................................................................................... 34 Bài 6: TÍNH TOÁN HIỆU QUẢ KINH TẾ ........................................................... 35 Giới thiệu ................................................................................................................. 35 Mục tiêu :................................................................................................................. 35 Nội dung: ................................................................................................................. 35 1. Tập hợp các chi phí đầu vào................................................................................ 35 2. Tập hợp các chi phí đầu ra .................................................................................. 36 3. Tính toán hiệu quả sản xuất................................................................................. 37 4. Thực hành ............................................................................................................ 38 v
5. Câu hỏi ôn tập...................................................................................................... 38 Bài 7: NGUỒN GỐC, GIÁ TRỊ KINH TẾ VÀ TÌNH HÌNH SẢN XUẤT CỦA CÂY BẮP ......................................................................................................................... 39 Giới thiệu ................................................................................................................. 39 Mục tiêu ................................................................................................................... 39 Nội dung chính ........................................................................................................ 39 1. Nguồn gốc lịch sử................................................................................................ 39 2. Tầm quan trọng về kinh tế xã hội của cây bắp.................................................... 40 2.1. Sản xuất bắp trên thế giới ................................................................................. 40 2.2. Giá trị kinh tế.................................................................................................... 40 2.3. Công dụng của bắp ........................................................................................... 41 3. Sản xuất bắp ở Việt Nam .................................................................................... 42 3.1. Tình hình sản xuất bắp ..................................................................................... 42 3.2. Các vùng trồng bắp ở Việt Nam...................................................................... 42 4. Câu hỏi ôn tập...................................................................................................... 43 BÀI 8: ĐẶC TÍNH SINH VẬT HỌC; THỜI KỲ SINH TRƯỞNG, PHÁT TRIỂN VÀ ĐIỀU KIỆN NGOẠI CẢNH CỦA CÂY BẮP ................................................ 44 Giới thiệu ................................................................................................................. 44 Mục tiêu ................................................................................................................... 44 Nội dung bài chính .................................................................................................. 44 1. Đặc tính sinh vật học ........................................................................................... 44 1.1. Hệ thống rễ bắp ................................................................................................ 44 1.2. Thân .................................................................................................................. 45 1.3. Lá bắp ............................................................................................................... 45 1.4. Hoa bắp............................................................................................................. 46 1.5. Hạt bắp ............................................................................................................. 46 2. Các thời kỳ sinh trưởng, phát triển của cây bắp.................................................. 47 2.1. Giai đoạn nẩy mầm(từ gieo đến lúc có 3 lá thật) ............................................. 47 2.2. Giai đoạn cây con (giai đoạn bắp 3 lá đến phân hóa hoa) ............................... 48 2.3. Giai đoạn phân hóa cơ quan sinh sản( từ phân hóa hoa đến trỗ cờ) ................ 48 2.4. Giai đoạn nở hoa(bao gồm trỗ cờ, tung phấn phun râu, thụ tinh) .................... 49 2.5. Giai đoạn chín(bao gồm từ thụ tinh đến chín) ................................................. 49 3. Điều kiện ngoại cảnh ........................................................................................... 50 3.1. Nhiệt độ ............................................................................................................ 50 3.2. Đất .................................................................................................................... 51 3.3. Nước ................................................................................................................. 51 3.4. Ánh sáng ........................................................................................................... 52 3.5. Thực hành ......................................................................................................... 52 4. Câu hỏi ôn tập...................................................................................................... 53 BÀI 9: LẬP KẾ HOẠCH SẢN XUẤT BẮP THEO TIÊU CHUẨN GAP ........... 54 Giới thiệu ................................................................................................................. 54 Mục tiêu của bài: ..................................................................................................... 54 Nội dung bài: ........................................................................................................... 54 1. Thu thập thông tin về tình hình sản xuất để lập kế hoạch ................................... 54 vi
2. Xác định mục tiêu của bản kế hoạch ................................................................... 55 3. Xác định kết quả cần đạt được ............................................................................ 55 4. Xác định các hoạt động sản xuất ......................................................................... 55 5. . Xác định các nguồn lực hỗ trợ .......................................................................... 55 6. Lập bảng kế hoạch sản xuất ................................................................................ 56 7. Thực hành ............................................................................................................ 56 BÀI 10: KỸ THUẬT TRỒNG VÀ CHĂM SÓC CÂY BẮP THEO GAP ............ 57 Giới thiệu ................................................................................................................. 57 Mục tiêu của bài: ..................................................................................................... 57 Nội dung bài: ........................................................................................................... 57 1. Sản xuất thông thường......................................................................................... 57 2. Sản xuất theo tiêu chuẩn GAP............................................................................. 57 2.1. Giống ................................................................................................................ 57 2.2. Chuẩn bị đất trồng ............................................................................................ 58 2.3. Thời vụ trồng .................................................................................................... 58 2.4. Cách trồng ........................................................................................................ 59 2.5. Mật độ, khoảng cách trồng ............................................................................... 59 3. Chăm sóc ............................................................................................................. 59 3.1. Tưới nước ......................................................................................................... 59 3.2. Dặm bắp ........................................................................................................... 60 3.3. Tỉa bắp .............................................................................................................. 60 3.4. Bón phân........................................................................................................... 60 3.5. Làm cỏ .............................................................................................................. 61 4. Thụ phấn bổ sung cho bắp................................................................................... 61 5. Quản lý sâu, bệnh hại .......................................................................................... 61 5.1. Quản lý sâu hại ................................................................................................. 61 5.2. Quản lý bệnh hại .............................................................................................. 62 6. Thực hành ............................................................................................................ 62 7. Câu hỏi ôn tập...................................................................................................... 62 BÀI 11: THU HOẠCH, SƠ CHẾ, BẢO QUẢN .................................................... 63 Giới thiệu ................................................................................................................. 63 Mục tiêu :................................................................................................................. 63 Nội dung chính ........................................................................................................ 63 1. Thời điểm thu hoạch............................................................................................ 63 1.1. Vụ trồng ............................................................................................................ 63 1.2. Thời gian thu hoạch .......................................................................................... 63 2. Kỹ thuật thu hoạch .............................................................................................. 63 2.1. Trang thiết bị, dụng cụ thu hoạch bắp .............................................................. 63 2.2. Kỹ thuật thu hoạch ........................................................................................... 64 3. Sơ chế .................................................................................................................. 64 4. Bảo quản .............................................................................................................. 66 4.1. Trang thiết bị bảo quản..................................................................................... 66 4.2. Kỹ thuật bảo quản ............................................................................................ 66 5. Thực hành ............................................................................................................ 69 vii
6. Kiểm tra ............................................................................................................... 69 BÀI 12: TÍNH TOÁN HIỆU QUẢ KINH TẾ ........................................................ 70 Giới thiệu ................................................................................................................. 70 Mục tiêu của bài: ..................................................................................................... 70 Nội dung bài: ........................................................................................................... 70 1. Tập hợp các chi phí đầu vào................................................................................ 70 2. Tập hợp các chi phí đầu ra .................................................................................. 71 3. Tính toán hiệu quả sản xuất................................................................................. 72 4. Thực hành ............................................................................................................ 73 BÀI 13: SƠ LƯỢC LỊCH SỬ PHÁT TRIỂN NGÀNH THUỐC BVTV .............. 74 Giới thiệu ................................................................................................................. 74 Mục tiêu của bài: ..................................................................................................... 74 Nội dung bài: ........................................................................................................... 74 1. Tầm quan trọng của thuốc bảo vệ thực vật ......................................................... 74 2. Nội dung thuốc bảo vệ thực vật .......................................................................... 75 3. Thuộc tính và đặc điểm của thuốc bảo vệ thực vật ............................................. 77 4. Câu hỏi ôn tập...................................................................................................... 78 BÀI 14: CÁC KHÁI NIỆM CƠ BẢN VỀ THUỐC BVTV ................................... 79 Giới thiệu ................................................................................................................. 79 Mục tiêu của bài: ..................................................................................................... 79 Nội dung bài: ........................................................................................................... 79 1. Khái niệm về thuốc bảo vệ thực vật .................................................................... 79 1.1. Phân loại theo các gốc hóa học ........................................................................ 80 1.2. Phân loại theo công dụng ................................................................................. 81 1.3. Phân loại theo nhóm độc .................................................................................. 81 1.4. Phân loại theo thời gian hủy ............................................................................. 82 2. Sự tồn dư thuốc bảo vệ thực vật trên nông sản ................................................... 82 2.1. Nguyên nhân tồn dư thuốc bảo vệ thực vật trong nông sản ............................. 83 2.2. Tính nguy hại tồn dư thuốc bảo vệ thực vật trên nông sản và sức khỏe con người ................................................................................................................................. 84 3. Câu hỏi ôn tập...................................................................................................... 85 BÀI 15: PHƯƠNG PHÁP TÍNH TOÁN LƯỢNG THUỐC BVTV VÀ LƯỢNG NƯỚC ĐỂ SỬ DỤNG VÀ PHƯƠNG PHÁP XÁC ĐỊNH TÍNH ĐỘC VÀ HIỆU LỰC CỦA THUỐC ĐỐI VỚI DỊCH HẠI ............................................................. 86 Giới thiệu ................................................................................................................. 86 Mục tiêu của bài: ..................................................................................................... 86 Nội dung bài ............................................................................................................ 86 1. .Khái niệm chung ................................................................................................ 86 2. Phương pháp tính toán lượng thuốc BVTV và lượng nước để sử dụng ............. 87 3. Tiêu chuẩn tính toán lượng thuốc BVTV và lượng nước để sử dụng................. 88 4. Thực hành: tính toán lượng thuốc BVTV và lượng nước để sử dụng thuốc bảo vệ thực vật .................................................................................................................... 88 5. Phương pháp xác định tính độc và hiệu lực của thuốc đối với dịch hại ............. 88 6. Tiêu chuẩn xác định tính độc và hiệu lực của thuốc đối với dịch hại................. 89 viii
7. Thực hành: ........................................................................................................... 89 Bài 16: CÁC LOẠI THUỐC TRỪ SÂU, CÁC THUỐC TRỪ BỆNH CÂY, CÁC THUỐC DIỆT CỎ................................................................................................... 90 Giới thiệu ................................................................................................................. 90 Mục tiêu ................................................................................................................... 90 Nội dung bài ............................................................................................................ 90 1. Nhóm 1: Cacbarmat ............................................................................................ 90 2. Nhóm 2: Lân hữu cơ............................................................................................ 91 3. Nhóm 3: Cúc tổng hợp (Pyrethroide).................................................................. 91 4. Nhóm 4: Vi sinh .................................................................................................. 92 5. Thực hành: ........................................................................................................... 93 TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................... 94 ix
GIÁO TRÌNH MÔN HỌC/MÔ ĐUN Tên môn học/mô đun: Lúa – Bắp – Thuốc BVTV Mã môn học/mô đun: MĐ 18 Vị trí, tính chất, ý nghĩa và vai trò của môn học/mô đun: Vị trí + Mô đun kỹ thuật trồng Lúa – Bắp – Thuốc bảo vệ thực vật là mô đun chuyên môn - Tính chất: + Đây là một trong những mô đun kỹ năng quan trọng của ngành Trồng trọt và Bảo vệ thực vật. - Ý nghĩa và vai trò của môn học/mô đun: Nâng cao kiến thức của người học về các đặc điểm sinh lý, yêu cầu điều kiện tự nhiên, phương pháp trồng và chăm sóc cây Lúa, Bắp. Các khái niệm cơ bản của thuốc BVTV. Mục tiêu của môn học/mô đun: -Kiến thức + Phân biệt được các giống lúa, bắp khác nhau + Mô tả được đặc điểm thực vật học của cây lúa, cây bắp + Trình bày được yêu cầu sinh trưởng phát triển của từng loại lúa, bắp + Phân biệt các loại phân bón, thuốc bảo vệ thực vật, thường sử dụng trong sản xuất. + Trình bày được các nguyên tắc, tiến trình thực hiện làm đất, bón phân, quản lý dịch hại và chăm sóc cây lúa, cây bắp. + Áp dụng được kiến thức cơ bản về kinh tế, nghiên cứu thị trường để thực hiện tổ chức quản lý và sản xuất kinh doanh các sản phẩm cây lúa, cây bắp theo tiêu chuẩn GAP + Làm đất trồng lúa, trồng bắp đúng kỹ thuật, đảm bảo các yếu tố dinh dưỡng đất 1
+ Phân biệt được các loại giống bắp qua dạng hạt + Trình bày các khái niệm và nguyên lý cơ bản về thuốc BVTV -Kỹ năng + Thực hiện thành thạo các thao tác trong ngâm ủ hạt giống, làm mạ, bón phân, gieo trồng, chăm sóc, quản lý dịch hại, thu hoạch và bảo quản sản phẩm đảm bảo hiệu quả, an toàn và bảo vệ môi trường; + Sử dụng thành thạo và bảo trì được các dụng cụ, trang thiết bị, máy móc để sản xuất đảm bảo chất lượng và hiệu quả. + Thực hiện được nghiên cứu thị trường và lập được kế hoạch, tổ chức kinh doanh và sản xuất đạt hiệu quả; + Thực hiện được các kỹ thuật gieo trồng, chăm sóc và thu hoạch lúa, bắp + Sử dụng được thành thạo và bảo trì được các dụng cụ, trang thiết bị, máy móc để sản xuất đảm bảo chất lượng và hiệu quả. + Hiểu biết tác dụng của từng loại thuốc BVTV, biết cách sử dụng đúng, hợp lý và đánh giá hiệu quả thuốc BVTV - Năng lực tự chủ và trách nhiệm: + Tuân thủ theo đúng quy trình đảm bảo tiết kiệm vật tư, an toàn thực phẩm và bảo vệ môi trường; Nội dung của môn học/mô đun: 2
BÀI 1: NGUỒN GỐC, GIÁ TRỊ KINH TẾ, VÀ TÌNH HÌNH SẢN XUẤT CÂY LÚA Giới thiệu: Bài giảng trang bị người học kiến thức chung về nguồn gốc, giá trị kinh tế và tình hình sản xuất lúa gạo trên thế giới; Mục tiêu: Trình bày được nguồn gốc, giá trị và tình hình sản xuất cây lúa và nghề trồng lúa. - Trình bày được những thuận lợi và khó khăn của nghề trồng lúa. - Trình bày được nguồn gốc lịch sử của cây lúa - Phân biệt được các loại cây lúa khác nhau - Xác định được giá trị của cây lúa và vị trí quan trọng của nghề trồng lúa, định hướng đúng cho bản thân đối việc học và làm nghề trồng lúa. - Có ý thức học tập, nghiên cứu và thực hành thực tập theo đúng quy định Nội dung chính: 1. Nguồn gốc lịch sử Đến nay, có nhiều giả thiết khác nhau về nguồn gốc của chi Lúa trên trái đất, nhưng hầu hết đều thừa nhận rằng các loài lúa hoang dại đã xuất hiện từ thời tiền sử của trái đất (thời Gondwana). Theo công bố của 1 số nhà nghiên cứu, lúa xuất hiện đầu tiên ở dãy Himalaya, Miến Điện, Lào, Việt Nam và Trung Quốc. Từ các trung tâm trên lúa Indica phát tán đến lưu vực sông Hoàng Hà và sông Dương Tử rồi sang Nhật Bản, Triều Tiên và từ đó biến thành chủng Japonica. Lúa được hình thành ở Indonesia và là sản phẩm của quá trình chọn lọc từ Indica. Ở Việt Nam, theo kết quả khảo sát nguồn gen cây lúa những năm gần đây tìm thấy các loài lúa dại mọc nhiều ở vùng Tây Bắc, Nam Trung bộ, đồng bằng sông Cửu Long, Tây Nguyên là các loài O.granulata, O.nivara, O.ridleyi, O.rufipogon. Với điều kiện khí hậu nhiệt đới, Việt 3
Nam cũng có thể là cái nôi hình thành cây lúa nước. Từ lâu, cây lúa đã trở thành cây lương thực chủ yếu có ý nghĩa quan trọng trong nền kinh tế và xã hội của nước ta. Lúa trồng hiện nay có nguồn gốc từ lúa dại. Việc xác định trực tiếp tổ tiên của cây lúa trồng ở Châu Á (Oryza sativa) vẫn còn nhiều ý kiến khác nhau. Một số tác giả như Đinh Dĩnh, Bùi Huy Đáp, Đinh Văn Lữ…cho rằng: Oryza fatua là loài lúa dại gần nhất và được coi là tổ tiên của lúa trồng hiện nay. 1.1. Nguồn gốc phát sinh cây lúa 2. Giá trị kinh tế của cây lúa 2.1. Lợi ích a. Giá trị dinh dưỡng: Trong gạo có các chất dinh dưỡng như: tinh bột; protein; lipit; vitamin đặc biệt là một số vitamin nhóm B như B1, B2, B6, PP… Từ 4
những dinh dưỡng có trong hạt gạo, nên đã từ lâu gạo được coi là nguồn thực phẩm và dược phẩm có giá trị. b. Giá trị sử dụng: - Giá trị sử dụng chính: Ngoài giá trị gạo làm lương thực, còn được dùng để chế biến nhiều sản phẩm khác như bún, bánh, mỹ nghệ, kỹ nghệ, chế biến công nghiệp… và là nguồn nguyên liệu quý sản xuất tân dược. - Giá trị sử dụng phụ: Sản phẩm phụ của cây lúa như rơm, rạ, cám… còn là thức ăn tốt cho chăn nuôi, chế biến công nghiệp, dùng để làm giá thể nuôi trồng những loại nấm có giá trị dinh dưỡng cao. Sau khi thu hoạch, phần rơm rạ còn sót lại trên ruộng có tác dụng cải tạo đất, làm tăng độ phì của đất và là môi trường tốt cho vi sinh vật sống và hoạt động. 2.2. Giá trị kinh tế Lúa là một trong ba loài cây lương thực hàng đầu thế giới (lúa mì, lúa gạo, ngô) ba loài cây này cung cấp trên 50% năng lượng cho toàn thế giới. Lúa đứng thứ hai về diện tích và sản lượng, về diện tích lúa giao động trong khoảng 145-155 triệu ha, về sản lượng giao động trong khoảng 550-600 triệu tấn. Người châu Á sử dụng lúa làm lương thực chính. Khoảng 35% sản lượng lúa trên thế giới được dùng làm thức ăn gia súc.; làm nguyên liệu xuất khẩu góp phần mang lại nguồn ngoại tệ đáng kể cho đất nước. 3. Sản xuất lúa gạo ở Việt Nam Năng suất lúa của Việt nam đã đạt 6-7 tấn/ha. Nhiều địa phương ở Thái Bình, Hà Tây, Nam Định, Hải Phòng... đạt 10 tấn ha. Một số nơi ở miền núi phía Bắc: Điện Biên (Lai Châu), Hoà An (Cao Bằng), Văn Quan (Lạng Sơn) năng suất lúa lai đạt 12-14 tấn/ha. Tuy nhiên vẫn còn 30% diện tích đất trồng lúa của cả nước do tính chất đất xấu (chua mặn, phèn), điều kiện canh tác không thuận lợi (thiếu nước) năng suất lúa không vượt quá giới hạn 2,5 tấn/ha. - Tình hình sử dụng và xuất nhập lúa gạo ở Việt Nam: Năm 1880 nước ta đã tham gia xuất khẩu gạo. Thời gian sau đó, do nước ta có chiến tranh nên sản xuất nông nghiệp bị đình trệ. Việt Nam phải nhập gạo để đáp ứng nhu cầu trong nước; 5
Đến năm 1989 thì bắt đầu xuất khẩu gạo trở lại. Từ đó trở đi, lượng gạo xuất khẩu năm sau cao hơn năm trước. Tuy nhiên, càng ngày sản lượng lúa gạo của nước ta tiếp tục lập kỷ lục mới. Nhờ vậy, mặc dù xuất khẩu gạo tăng tốc nhanh về số lượng, nhưng vẫn đảm bảo đủ lượng gạo cho tiêu dùng và dự trữ ở trong nước. 4. Câu hỏi ôn tập 1. Vị trí, vai trò của lúa gạo trong nền nông nghiệp Việt Nam 2. Các lợi ích của lúa gạo đối với sức khoẻ con người 6
Bài 2 ĐẶC TÍNH SINH VẬT HỌC; THỜI KỲ SINH TRƯỞNG, PHÁT TRIỂN VÀ ĐIỀU KIỆN NGOẠI CẢNH CỦA CÂY LÚA Giới thiệu Bài học giúp học viên nắm được kiến thức chung về đặc điểm thực vật học của cây lúa, các yêu cầu điều kiện ngoại cảnh của cây Lúa Mục tiêu - Trình bày được đặc điểm các bộ phận thân, rễ, lá, nhánh, bông hoa, hạt, đặc biệt các đặc điểm liên quan đến kỹ thuật thâm canh tăng năng suất lúa - Trình bày được các giai đoạn sinh trưởng phát triển của cây lúa, yêu cầu quan trọng của giai đoạn đó. - Trình bày được yêu cầu của cây lúa về nhiệt độ, ánh sáng, nước, dinh dưỡng, đất trồng, trong từng giai đoạn sinh trưởng, phát triển. - Xác định được nhu cầu của cây lúa qua từng thời kỳ sinh trưởng. - Có ý thức học tập, nghiên cứu và thực hành thực tập theo đúng quy định Nội dung chính 1. Đặc tính sinh vật học 1.1. Rễ lúa a. Rễ mầm: Khi mới nảy mầm, rễ lúa mọc ra từ phôi trong hạt gạo, gọi là rễ mầm. Rễ mầm chỉ có một cái làm nhiệm vụ hút nước cho quá trình nảy mầm và làm tăng khả năng kháng bệnh cho lúa ở thời kỳ mạ. Rễ mầm có thể dài tới 15 cm và tồn tại đến khi cây lúa có 7 lá. b. Rễ phụ: Rễ phụ mọc ra từ các đốt thân cây lúa tạo thành một chùm rễ. Chùm rễ lúa chủ yếu nằm ở tầng đất mặt từ 0 – 10 cm. Chính vậy tầng đất này phải được cày, xới, bón phân đầy đủ để bộ rễ lúa phát triển thuận lợi. Cũng có một số rễ nằm 7
sâu hơn 10 cm dưới mặt đất, nhưng lượng rễ này không đáng kể. Cũng có một số rễ nằm sâu hơn 10 cm dưới mặt đất, nhưng lượng rễ này không đáng kể. Lưu ý: Ở điều kiện thuận lợi những đốt thân cây lúa ở bên trên mặt đất cũng ra rễ. Rễ này cũng có thể bám vào đất để làm nhiệm vụ hút nước và dinh dưỡng nuôi cây. Riêng đối với lúa sạ, do mật độ cây tương đối cao, phân bố rải rác và gieo nông nên bộ rễ lúa ăn rộng hơn so với lúa cấy. Bộ rễ thường phát triển mạnh ở lớp đất mặt, phân nhánh nhiều do lớp đất mặt có chứa lượng không khí lớn hơn so với tầng đất sâu. Các biện pháp làm đất, bón phân, tưới nước, làm cỏ... cũng có ảnh hưởng không nhỏ đến sự phát triển của bộ rễ. 1.2. Thân lúa 1.2.1 Thân cây lúa: Thân lúa gồm những đốt (mắt) và lóng nối tiếp nhau. Lóng là phần thân rỗng ở giữa hai mắt và thường được bẹ lá ôm chặt. Các lóng bên dưới ít phát triển nên các mắt rất khít nhau làm nhiệm vụ giữ cho cây đứng vững và vận chuyển các chất dinh dưỡng từ rễ lên thân và từ lá xuống rễ. - Thân giả: thời kỳ sinh trưởng dinh dưỡng, thân gồm các đốt xếp xít nhau, nằm phía dưới mặt đất, thân trên mặt đất là thân giả do các bẹ lá hợp thành. - Thân thật: sau thời kỳ sinh trưởng dinh dưỡng, các lóng thân thật bắt đầu phát triển. Các lóng phía dưới ngắn và cứng, các lóng phía trên dài và mềm, lóng trên cùng dài nhất. Mỗi lóng thân bên trong rỗng. Vỏ lóng làm nhiệm vụ lưu dẫn nước và chất dinh dưỡng để nuôi cây. Giống lúa nào có lóng ngắn, thành lóng dày, bẹ lá ôm sát thân thì thân sẽ vững chắc, khó đổ ngã và ngược lại. Mỗi thân lúa có 4 – 5 lóng dài phân biệt được. Các lóng phát triển dài dần từ phía dưới gốc đến trên ngọn. Lóng cuối cùng dài nhất là lóng mang bông. Mỗi nhánh lúa thường có 3 lóng dài (từ lóng trên cùng mang bông đến lóng thứ 3), tổng 3 lóng này và bông lúa chiếm tới 90 – 95% chiều dài thân. Ba lóng gần gốc ngắn và to, 3 lóng này càng to, càng cứng thì cây lúa chống đổ ngã càng tốt. Đất ruộng có nhiều nước, sạ cấy dày, thiếu ánh sáng, bón nhiều phân đạm thì lóng sẽ vươn dài, mềm yếu 8
và dễ đổ ngã. Vì vậy áp dụng các biện pháp kỹ thuật đồng bộ để điều chỉnh sự phát triển của cây lúa nói chung và các lóng, thân lúa nói riêng để góp phần nâng cao năng suất lúa 1.2.2 Nhánh lúa: Là một cây lúa con mọc từ mầm nhánh trên đốt thân cây mẹ. Nhánh lúa cũng có các bộ phận như rễ, thân, lá, hoa, quả, có thể sống độc lập như các cây lúa mọc từ hạt. Đẻ nhánh là một đặc tính sinh học của cây lúa, liên quan chặt chẽ đến quá trình hình thành số bông và năng suất cây lúa. Cây lúa non (cây mạ) được gọi là thân chính hay cây mẹ. Các nhánh mọc ra từ thân chính được gọi là nhánh cấp 1 (cây lúa thường có từ 5- 7 nhánh cấp 1). Các nhánh mọc ra từ nhánh cấp 1 được gọi là nhánh cấp 2 và các nhánh mọc ra từ nhánh cấp 2 được gọi là nhánh cấp 3. Cây lúa đẻ nhiều nhánh, nhưng thường chỉ có những nhánh đẻ sớm, ở vị trí mắt đẻ thấp và có từ 3 lá trở lên, điều kiện dinh dưỡng thuận lợi mới có thể phát triển trở thành nhánh hữu hiệu (nhánh có bông). Những nhánh đẻ muộn, có dưới 3 lá thì không thể có bông (gọi là nhánh vô hiệu). Trong điều kiện thuận lợi, đầy đủ dinh dưỡng và ánh sáng, cây lúa thường bắt đầu mọc nhánh ở đốt thứ hai, đồng thời với lá thứ năm trên thân chính. Sau đó cứ ra thêm một lá mới thì số chồi tương ứng sẽ xuất hiện. Nhánh lúa khi mới hình thành, sống dựa vào chất dinh dưỡng của nhánh mẹ. Khi nó có trên 10 rễ và trên 3 lá thì có thể sống tự lập. Các nhánh đẻ sớm thì bông sẽ to, các nhánh đẻ muộn thì bông nhỏ, các nhánh có dưới 3 lá khi nhánh mẹ phân hoá đòng sẽ trở thành nhánh vô hiệu (không có bông). Chính vậy trong canh tác lúa cần tác động các biện pháp kỹ thuật sao cho cây lúa đẻ nhánh sớm và đẻ nhánh tập trung để khống chế nhánh vô hiệu. 1.3. Lá lúa 1.3.1 Quá trình hình thành lá Lá lúa trên cây lúa được hình thành từ các mầm lá ở mắt hai bên thân cây lúa. Lá ra sau nằm về phía đối diện với lá ra trước đó. Lá đầu tiên khi hạt nảy mầm không có phiến lá còn gọi là bao mầm (không tính lá này). Lá mọc tiếp theo đó được tính 9
là lá thật đầu tiên. Quá trình hình thành của lá qua 4 thời kỳ nhỏ (hay còn gọi là bước): mầm lá phân hoá, hình thành phiến lá, hình thành bẹ lá, lá xuất hiện. 1.3.2 Số lá trên nhánh Các lá trên cây lúa phát triển liên tục từ dưới gốc lên ngọn. Số lá của một giống lúa đã được định sẵn trong phôi của hạt và là đặc điểm của giống. Tuy nhiên, trong quá trình canh tác, cũng có nhiều yếu tố ảnh hưởng đến tổng số lá như: khí hậu, thời tiết, biện pháp bón phân, kỹ thuật chăm sóc, thời vụ sạ, cấy… Ở nước ta nhóm giống lúa siêu ngắn ngày (dưới 75 ngày) có từ 10 – 11 lá. Các giống cực ngắn ngày (76 – 90 ngày), có từ 12 – 13 lá. Các giống ngắn ngày (91 – 115 ngày) có 14 – 15 lá, các giống dài ngày, phản ứng với ánh sáng ngày ngắn có thể có tới 20 – 21 lá. Thông thường trên cây lúa có khoảng 5 – 6 lá xanh cùng hoạt động, sau giai đoạn hoạt động thì các lá dưới gốc chuyển vàng rồi chết đi, các lá mới lại tiếp tục hoạt động. Tốc độ ra lá thay đổi theo thời gian sinh trưởng: thời kỳ mạ non trung bình 1 – 3 ngày ra 1 lá; thời kỳ mạ khoẻ 7 – 10 ngày ra 1 lá; sau cấy lúa bén rễ hồi xanh, trung bình 5 – 7 ngày ra 1 lá; đến cuối thời kỳ đẻ nhánh, chuyển sang làm đốt, làm đòng, tốc độ ra lá trung bình 12 – 15 ngày/lá. Các lá lúa trên thân chính được tạo ra và phát triển kế tiếp nhau từ dưới lên. Các lá lúa được sắp xếp so le nhau (mọc cách, đối diện). Mỗi một lá mới được tạo ra (theo các bước nói trên) trung bình mất 7 ngày. Lưu ý: Tốc độ ra lá của các thời kỳ có thể nhiều ngày hơn tuỳ thuộc vào thời tiết. Tổng thời gian hình thành 3 lá cuối cùng thường bằng thời gian làm đòng. 1.3.3 Sự xắp xếp lá trên thân và vai trò của các loại lá Lá thật trên cây lúa gồm có bẹ lá, cổ lá, gốc bản lá, thìa lìa, tai lá và phiến lá có các gân lá song song. - Phiến lá: Tính từ cổ lá tới chóp lá. Phiến lá là phần quan trọng nhất của lá, nơi diễn ra quá trình quang hợp để tạo ra các hợp chất hữu cơ nuôi cây. 10
- Thìa lìa: là phần kéo dài của bẹ lá ôm thân cây lúa, ở phần cuối chẻ đôi, có màu trắng. - Tai lá: Là phần kéo dài của mép phiến lá, xẻ thùy như chiếc lông chim, uốn cong hình chữ C ở hai bên cổ lá. Đây là bộ phận đặc trưng của cây lúa, trong họ hòa thảo chỉ có cây lúa mới có tai lá. Chính vì vậy rất dễ dàng phân biệt cây lúa với cây cỏ lồng vực (lúc cây lúa và cây cỏ lồng vực còn nhỏ từ 10-30 ngày sau mọc). Cây cỏ lồng vực không có tai lá, cây lúa có tai lá. Khi cây lúa về già thì tai lá bị rụng đi. - Bẹ lá: Là phần ôm lấy thân cây lúa, giống lúa nào có bẹ lá ôm sát thân thì cây lúa đứng vững, khó đổ ngã hơn. Bẹ lá có nhiều khoảng trống, nối liền các khí khổng ở phiến lá 8 thông với thân và rễ, dẫn khí từ trên lá xuống rễ, giúp cho rễ hô hấp được trong điều kiện ngập nước. Bẹ lá trên cùng lúc còn chứa bông lúa chưa trỗ gọi là bẹ bao đòng hay gọi là đòng lúa. Trong đời sống cây lúa lá thứ 2 tính từ trên xuống luôn hoạt động mạnh nhất nên lá này được gọi lá lá công năng. Cây lúa có nhiều nhánh nên ở mỗi thời kỳ đều có nhiều lá công năng cùng hoạt động mạnh. Lá hình thành cuối cùng là lá đòng, trên một nhánh lúa, lá đòng ở trên cùng do vậy được tiếp nhận nhiều ánh sáng nhất. Từ sau khi trỗ, lá đòng hoạt động như lá công năng nhưng do ra sau, trẻ hơn và ở phía trên nên nó có vai trò lớn nhất trong nuôi dưỡng bông lúa. Nắm được các đặc điểm của lá để chúng ta chủ động áp dụng các biện pháp kỹ thuật nhằm phát huy tối đa vai trò của bộ lá lúa trong quần thể ruộng lúa hướng tới đạt năng suất lúa cao nhất. 1.4. Bông lúa, hạt 1.4.1 Hình thái cấu tạo bông Bông lúa bao gồm nhiều nhánh gié có mang hạt lúa. Bông lúa có trục bông, gié cấp 1, gié cấp 2 và các hạt lúa. Hạt lúa được mang bởi một cuống ngắn mọc ra từ những nhánh gié này. Toàn bộ một bông lúa gồm có cổ bông, trục bông, các gié mang hạt lúa. 1.4.2 Cấu tạo hạt lúa 11