Giáo trình sức khỏe môi trường_Bài 8

Chia sẻ: Love Love | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:18

Thêm vào BST

Báo xấu

154
lượt xem 52
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trong suốt lịch sử loài người, côn trùng và gặm nhấm đã gây nhiều phiến toái và nguy hiểm cho sức khỏe con người. Những loại động vật này đã phá hoại các nguồn thức ăn của con người và truyền các bệnh nguy hiểm sang con người.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình sức khỏe môi trường_Bài 8

BµI 8 KIÓM SO¸T VÐC - T¥ TRUYÒN BÖNH MôC TI£U 1. Tr×nh bµy ®−îc vai trß cña mét sè lo¹i vÐc-t¬ truyÒn bÖnh. 2. LiÖt kª vµ m« t¶ ®−îc mét sè lo¹i vÐc-t¬ chñ yÕu vµ mét sè bÖnh chÝnh do vÐc-t¬ truyÒn ë ViÖt Nam. 3. M« t¶ ®−îc mét sè biÖn ph¸p kiÓm so¸t vÐc-t¬ ë ViÖt Nam. 1. GIíI THIÖU VÒ VÐC-T¥ Vµ BÖNH DO VÐC -T¥ TRUYÒN 1.1. Kh¸i niÖm vÒ vÐc - t¬ truyÒn bÖnh Trong suèt lÞch sö loµi ng−êi, c«n trïng vµ gÆm nhÊm ®· g©y nhiÒu phiÒn to¸i vµ nguy hiÓm cho søc khoÎ con ng−êi. Nh÷ng lo¹i ®éng vËt nµy ®· ph¸ ho¹i c¸c nguån thøc ¨n cña con ng−êi vµ truyÒn c¸c bÖnh nguy hiÓm sang con ng−êi. Do vËy, c¸c bÖnh do vÐc-t¬ truyÒn ®· g©y ra nhiÒu nçi lo l¾ng vÒ mÆt søc khoÎ còng nh− tö vong cho con ng−êi. Chóng ta ®· biÕt ®Õn mét vô dÞch lín x¶y ra vµo nh÷ng n¨m 40 cña thÕ kû 14 (1340s), 1/4 d©n sè thÕ giíi ®· chÕt v× bÖnh dÞch h¹ch, mét c¨n bÖnh do chuét vµ bä chÐt truyÒn (®· ®−îc biÕt tíi víi c¸i tªn c¸i ChÕt §en The Black Death). HiÖn nay, c¸c bÖnh do vÐc-t¬ truyÒn vÉn lµ vÊn ®Ò hÕt søc bøc xóc, ®Æc biÖt lµ ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn. Do vËy, nh÷ng cè g¾ng ®Ó ng¨n ngõa nh÷ng bÖnh nµy lµ chó träng vµo viÖc phßng ngõa vµ kiÓm so¸t vÐc-t¬. VÐc-t¬ lµ bÊt kú sinh vËt nµo cã kh¶ n¨ng truyÒn mÇm bÖnh hoÆc t¸c nh©n g©y bÖnh tíi khèi c¶m thô. C¸c bÖnh phæ biÕn do vÐc-t¬ truyÒn lµ: bÖnh do ricketsia, dÞch h¹ch, sèt rÐt, sèt xuÊt huyÕt, c¸c bÖnh th−¬ng hµn, lþ trùc trïng, amÝp, sèt do chuét c¾n, Øa ch¶y v.v. Hai lo¹i vÐc-t¬ nguy hiÓm nhÊt lµ gÆm nhÊm (chñ yÕu lµ chuét) vµ c«n trïng thuéc nhãm ch©n khíp (vÝ dô ruåi, muçi, gi¸n, rËn, bä chÐt v.v.). Theo c¬ chÕ truyÒn bÖnh, vÐc-t¬ ®−îc chia lµm 2 nhãm lµ truyÒn bÖnh c¬ häc vµ truyÒn bÖnh sinh häc. 1.1.1. TruyÒn bÖnh c¬ häc TruyÒn bÖnh c¬ häc lµ sù truyÒn bÖnh víi ý nghÜa c«n trïng trung gian mang mÇm bÖnh tíi khèi c¶m nhiÔm mµ kh«ng cã sù nh©n lªn cña t¸c nh©n g©y bÖnh trong vËt chñ trung gian. Nhãm truyÒn bÖnh rÊt ®¬n gi¶n lµ mang c¬ häc c¨n nguyªn g©y bÖnh tíi khèi c¶m thô bëi c¸c loµi bß s¸t hay c«n trïng trung gian biÕt bay qua ch©n 183
bÈn hoÆc vßi cña chóng, hoÆc nh− nh÷ng kÎ mang theo mÇm bÖnh (t¸c nh©n nhiÔm khuÈn) qua ®−êng tiªu ho¸ cña chóng. C¸c vÐc-t¬ ®iÓn h×nh theo con ®−êng truyÒn bÖnh c¬ häc lµ gi¸n, ruåi nhµ. Nh÷ng bÖnh chóng truyÒn chñ yÕu lµ th−¬ng hµn, t¶, lþ, m¾t hét, v.v. 1.1.2. TruyÒn bÖnh theo ®−êng sinh häc TruyÒn bÖnh sinh häc cã nghÜa lµ c¨n nguyªn g©y bÖnh b¾t buéc ph¶i qua vßng nh©n lªn, ph¸t triÓn vÒ sè l−îng ë trong c¬ thÓ vËt chñ trung gian (®éng vËt ch©n ®èt) tr−íc khi chóng cã thÓ truyÒn t¸c nh©n g©y bÖnh vµo vËt chñ lµ ng−êi. Thêi kú ñ bÖnh yªu cÇu ph¶i cã sù th©m nhiÔm cña t¸c nh©n g©y bÖnh vµo c«n trïng, th−êng th−êng b»ng ®−êng tiªu ho¸ tr−íc khi chóng trë thµnh t¸c nh©n g©y nhiÔm cho ng−êi. Sù truyÒn bÖnh cho ng−êi hoÆc c¸c loµi ®éng vËt cã x−¬ng sèng kh¸c cã thÓ t−¬ng tù nh− sù tiªm chÝch, trong qu¸ tr×nh hót m¸u cña c«n trïng c¸c mÇm bÖnh tõ c¸c tuyÕn n−íc bät cña chóng truyÒn vµo ng−êi vµ ®éng vËt hoÆc sù ch¶y ng−îc trë l¹i vµo vÕt ®èt; cã thÓ lµ sù l¾ng ®äng c¸c mÇm bÖnh tõ ph©n vµo da vµ nh÷ng chÊt cã kh¶ n¨ng thÊm qua vÕt ®èt hoÆc nh÷ng vïng tæn th−¬ng do vÕt g·i, vÕt trît. Sù truyÒn bÖnh nµy bao gåm nhãm truyÒn bÖnh sinh häc (t¸c nh©n g©y bÖnh sèng cïng víi ®éng vËt ch©n ®èt) vµ kh«ng ph¶i ®¬n gi¶n lµ mang c¬ häc mµ vÐc - t¬ nh− lµ mét ph−¬ng tiÖn vËn chuyÓn VÝ dô: Plasmodium ph¸t triÓn trong c¬ thÓ muçi Anophelles (bÖnh sèt rÐt), hay vi khuÈn dÞch h¹ch ph¸t triÓn trong d¹ dµy bä chÐt Xenopchylla cheopis (bÖnh dÞch h¹ch), virus Dengue ph¸t triÓn trong c¬ thÓ muçi Aedes aegypti (bÖnh sèt xuÊt huyÕt), virus viªm n·o NhËt B¶n B ph¸t triÓn vµ nh©n lªn trong c¬ thÓ muçi Culex taetrinyorhyncus (bÖnh viªm n·o NhËt B¶n B) v.v… 1.2. Vµi nÐt chung vÒ dÞch tÔ häc vÐc - t¬ truyÒn bÖnh §a sè bÖnh truyÒn nhiÔm bao gåm 3 yÕu tè trong ®ã 2 yÕu tè sèng chÝnh lµ vËt chñ vµ vËt ký sinh, cßn yÕu tè thø 3 lµ ®−êng truyÒn. BÖnh l©y qua vÐc-t¬ truyÒn bÖnh bao gåm Ýt nhÊt lµ 3 yÕu tè tham gia vµo víi ®iÒu kiÖn m«i tr−êng thÝch hîp: − C¬ thÓ c¶m thô (ng−êi kh«ng ®−îc b¶o vÖ hoÆc ®éng vËt). − VÐc- t¬ truyÒn bÖnh (muçi, ve, bä chÐt, ruåi nhµ, v.v.). − T¸c nh©n g©y bÖnh (virus, vi khuÈn, nÊm ®¬n bµo, giun, s¸n v.v.). Ngoµi 3 yÕu tè nãi trªn, c¸c bÖnh g©y ra bëi vÐc-t¬ truyÒn bÖnh th−êng bao gåm thªm yÕu tè tham gia vµo qu¸ tr×nh g©y bÖnh trong ®iÒu kiÖn m«i tr−êng truyÒn bÖnh phï hîp nh− nhiÖt ®é, ®é Èm, ¸nh s¸ng vµ yÕu tè æ chøa. æ chøa cã thÓ lµ nh÷ng æ bÖnh thiªn nhiªn nh− chim, chuét hoÆc nh÷ng ®éng vËt cã x−¬ng sèng kh¸c nh− c¸o, chån... hoÆc nh÷ng t¸c nh©n nhiÔm trïng tõ m«i tr−êng bÞ l©y nhiÔm, hoÆc phèi hîp c¶ 2 yÕu tè ®ã. Ngoµi ra, æ chøa cã thÓ lµ ng−êi nh− tr−êng hîp bÖnh sèt xuÊt huyÕt. 184
VËT CHñ (vÝ dô con ng−êi) BÖnh truyÒn nhiÔm T¸C NH¢N VÐC -T¥ G¢Y BÖNH TRUYÒN BÖNH (vÝ dô vi khuÈn, vi rus) (vÝ dô muçi) S¬ ®å 8.1. C¸c yÕu tè chÝnh cña bÖnh l©y qua vÐc - t¬ truyÒn bÖnh Do vËy, muèn khèng chÕ bÖnh m«i tr−êng cã hiÖu qu¶, chØ cÇn ph¸ vì mét kh©u (mét m¾t xÝch) trong qu¸ tr×nh g©y bÖnh ®−îc m« t¶ trong s¬ ®å 2.1. VÒ lý thuyÕt: nÕu cã thÓ tiªu diÖt hÕt t¸c nh©n g©y bÖnh hoÆc vËt chñ trung gian hoÆc tiªm phßng v¾c-xin cho khèi c¶m thô th× cã thÓ thanh to¸n ®−îc c¸c bÖnh truyÒn nhiÔm. Nh−ng trªn thùc tÕ th× th−êng chóng ta ph¶i t¸c ®éng vµo c¶ 3 m¾t xÝch trong qu¸ tr×nh g©y bÖnh míi cã thÓ kiÓm so¸t ®−îc mét bÖnh nhiÔm trïng l©y nµo ®ã. 1.3. §Æc ®iÓm sinh häc cña mét sè lo¹i vÐc - t¬ truyÒn bÖnh chÝnh ë ViÖt Nam 1.3.1. Muçi a. Ph©n bè Anopheles minimus, An. dirus, An. balabasensis... lµ nh÷ng loµi muçi truyÒn bÖnh sèt rÐt chÝnh ë ViÖt Nam, ph©n bè ë hÇu hÕt c¸c tØnh thµnh cã sèt rÐt l−u hµnh suèt däc chiÒu dµi cña ®Êt n−íc ta. ë ViÖt Nam, muçi Ae. aegypti (g©y bÖnh Dengue xuÊt huyÕt) gÆp ë mäi miÒn cña ®Êt n−íc. Culex pipiens quinquefascitus, muçi truyÒn viªm n·o, giun chØ ph©n bè kh¾p c¸c khu vùc nhiÖt ®íi vµ cËn nhiÖt ®íi. b. §Æc tÝnh sinh häc vµ tËp qu¸n − Vßng ®êi cña muçi gåm cã 4 giai ®o¹n: trøng, Êu trïng, cung qu¨ng, tr−ëng thµnh (s¬ ®å 8.2). − Muçi th−êng ®Î trøng vµo mÐp n−íc, nh÷ng n¬i Èm thÊp vµ cã kh¶ n¨ng ngËp n−íc. − Giai ®o¹n Êu trïng kÐo dµi tõ 7-10 ngµy, nh−ng cã thÓ kÐo dµi tíi 7 th¸ng nÕu ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh kh¾c nghiÖt. 185
H×nh 8.1. H×nh thÓ cña muçi Trøng Êu trïng Tr−ëng Cung qu¨ng thµnh S¬ ®å 8.2. Vßng ®êi cña muçi − Giai ®o¹n nhéng: vÉn chuyÓn ®éng, ®¸p øng víi nh÷ng kÝch thÝch bªn ngoµi, cã thÓ kÐo dµi tõ 1 - 5 ngµy. − Thêi gian ho¹t ®éng: muçi Anopheles vµ Culex ho¹t ®éng vÒ ®ªm vµ ®èt khi trêi tèi. Aedes ho¹t ®éng vµo ban ngµy. − N¬i sèng: th−êng sèng ë nh÷ng n¬i tèi, m¸t, Èm trong nhµ hoÆc khu vùc xung quanh nhµ ë. c. T¸c h¹i Muçi truyÒn c¸c bÖnh sèt rÐt, sèt xuÊt huyÕt, viªm n·o, sèt vµng vµ giun chØ, c¸c bÖnh nµy cã thÓ g©y ra bÊt cø hËu qu¶ nµo, tõ sèt nhÑ tíi tö vong. 186
S¬ ®å 8.3 d−íi ®©y tr×nh bµy mét sè bÖnh do muçi truyÒn x¶y ra theo con ®−êng ng−êi – muçi – ng−êi. Muçi hót mÇm bÖnh tõ ng−êi nhiÔm bÖnh MÇm bÖnh ph¸t triÓn C¸c triÖu chøng xuÊt hiÖn trong c¬ thÓ muçi vµ ng−êi bÞ bÖnh Muçi bÞ nhiÔm mÇm bÖnh MÇm bÖnh ph¸t triÓn trong c¬ thÓ ng−êi Muçi nhiÔm mÇm bÖnh ®èt ng−êi kh¸c vµ truyÒn mÇm bÖnh S¬ ®å 8.3. Sù truyÒn bÖnh theo con ®−êng ng−êi - muçi - ng−êi 1.3.2. Ruåi nhµ a. Ph©n bè Musca domestica lµ lo¹i ruåi nhµ phæ biÕn, ph©n bè trªn toµn thÕ giíi. b. §Æc ®iÓm sinh häc vµ tËp qu¸n (h×nh 8.2) ThËn §Çu §Çu Bông Ch©n C¸nh H×nh 8.2. H×nh thÓ cña ruåi nhµ − Vßng ®êi cña ruåi nhµ cã bèn giai ®o¹n: trøng, Êu trïng, nhéng vµ ruåi tr−ëng thµnh (s¬ ®å 8.4). − TÇm ho¹t ®éng: + ChØ ho¹t ®éng trong ¸nh s¸ng. + ThÝch ®Ëu ë c¸c d©y hÑp, c¸c c¹nh, mÐp sÉm mµu. + Cã xu h−íng ®Ëu trªn c¸c d©y c¨ng theo ph−¬ng th¼ng ®øng. 187
Thøc ¨n cña ruåi nhµ chñ yÕu lµ c¸c dung dÞch nh− xi - r«, s÷a, h¬i n−íc trªn hoa qu¶, rau thèi r÷a, ®êm mñ, ph©n vµ n−íc tiÓu; c¸c vïng da Èm −ít nh− miÖng, lç mòi, m¾t; vÕt loÐt vµ vÕt th−¬ng; thÞt, pho m¸t, ®−êng, c¸c chÊt h÷u c¬ thèi r÷a cã nguån gèc tõ ®éng vËt vµ thùc vËt (ph©n sóc vËt, chÊt bµi tiÕt cña con ng−êi, r¸c th¶i sau khi chÕ biÕn thøc ¨n, ph©n h÷u c¬...). Trøng Tr−ëng thµnh Êu trïng Trøng 2-3 9 - 10 ChÕt Tr−ëng thµnh th¸ng th¸ng S¬ ®å 2.4. Vßng ®êi cña ruåi nhµ c. T¸c h¹i Mang mÇm bÖnh c¬ häc vµ cã thÓ truyÒn c¸c bÖnh ®−êng tiªu ho¸ nh− lþ, Øa ch¶y, th−¬ng hµn, t¶, c¸c bÖnh giun s¸n... 1.3.3. Gi¸n a. Ph©n bè Blatella germanica lµ loµi gi¸n phæ biÕn trªn toµn thÕ giíi. b. §Æc ®iÓm sinh häc − Vßng ®êi cña gi¸n gåm cã 3 giai ®o¹n: trøng, Êu trïng vµ gi¸n tr−ëng thµnh (s¬ ®å 2.5). − N¬i sèng: chç Êm vµ Èm nh− ë bÕp, gÇn c¸c dông cô nÊu ¨n, sau èng dÉn n−íc nãng; sau chai, b¸t ®Üa trong ch¹n; d−íi ®å ®¹c, th¶m vµ tÊm lãt nhµ; d−íi c¸c bån röa; trong cèng r·nh, nhµ vÖ sinh, v.v. − Thøc ¨n: gi¸n ¨n ®−îc hÇu hÕt tÊt c¶ mäi thø, tõ giÊy, v«i quÐt t−êng, tãc, l«ng thó vËt, sîi th«, kÑp s¸ch, thøc ¨n, m¸u, ®êm kh« vµ t−¬i. − Di chuyÓn: di chuyÓn mét c¸ch tù do tõ nhµ nµy sang nhµ kh¸c, tõ cèng r·nh tíi c¸c chung c− cña ng−êi. Chóng còng x©m nhËp vµo c¸c nhµ xung quanh tõ kh¸ch s¹n hay nhµ hµng gÇn ®ã. 188
Th©n Ngùc §Çu CÇn ¨ngten Ch©n H×nh 8.3. H×nh thÓ cña gi¸n Trøng Tr−ëng thµnh Êu trïng Trøng 2-3 9 - 10 ChÕt Tr−ëng thµnh th¸ng th¸ng S¬ ®å 8.5. Vßng ®êi cña gi¸n c. T¸c h¹i − Mang mÇm bÖnh c¬ häc, truyÒn c¸c bÖnh: Øa ch¶y, lþ, t¶, sèt th−¬ng hµn, c¸c bÖnh l©y qua thøc ¨n. − Mang trøng ký sinh trïng, virus g©y bÖnh viªm tuû x¸m, c¸c vi sinh vËt kh¸c: viªm gan, phong... 3.4. Chuét a. §Æc ®iÓm sinh häc − Lµ loµi ®éng vËt cã vó thuéc bé gÆm nhÊm. − Lµ mét trong nh÷ng nhãm ®«ng ®¶o, dÔ thÝch nghi víi c¸c ®iÒu kiÖn sèng kh¸c nhau. 189
− R¨ng cöa ®−îc biÖt ho¸ ®Ó gÆm nhÊm, mäc liªn tôc trong suèt vßng ®êi do chóng ph¶i gÆm c¸c ®å vËt mét c¸ch th−êng xuyªn. Cã khøu gi¸c rÊt nh¹y, t¹o ra nhiÒu mïi tù nhiªn ®Æc tr−ng (pheromone) ®Ó thu hót ®ång lo¹i qua c¸c chÊt nhên tiÕt ra tõ ®u«i vµ do n−íc tiÓu. a. T¸c h¹i − Mèi nguy hiÓm vÒ søc khoÎ: + Chuét cã thÓ mang trªn m×nh chóng rÊt nhiÒu mÇm bÖnh, nhiÒu bÖnh cã thÓ truyÒn sang ng−êi. + Ph−¬ng thøc gieo r¾c nguån bÖnh: trong qu¸ tr×nh t×m thøc ¨n hay t×m b¹n t×nh vµo buæi ®ªm, chóng liªn tôc th¶i ph©n, n−íc tiÓu vµ l«ng. Nh÷ng thø nµy cã thÓ r¬i vµo thøc ¨n, gi−êng, chiÕu cña con ng−êi. + Chuét nhµ vµ chuét cèng cã thÓ truyÒn bÖnh dÞch h¹ch, th−¬ng hµn, sèt do chuét c¾n, giun, nhiÔm ®éc thøc ¨n do th−¬ng hµn vµ c¸c bÖnh nhiÔm trïng kh¸c. §Æc biÖt, dÞch h¹ch lµ mét trong nh÷ng bÖnh l−u hµnh t¹i ®Þa ph−¬ng ë mét sè tØnh T©y Nguyªn (Gia Lai, §¨k L¨k...). + Ho¹t ®éng vÒ ®ªm cña gÆm nhÊm cßn quÊy ph¸ giÊc ngñ cña con ng−êi, trong mét sè tr−êng hîp, cã thÓ g©y nªn sù ho¶ng sî, thËm chÝ tai n¹n nghiªm träng. − Ph¸ ho¹i mïa mµng: Ph¸ ho¹i hµng ngµn hecta hoa mµu, lóa, ng«..., g©y thiÖt h¹i hµng tr¨m tû ®ång mçi n¨m. − Lµm h− h¹i c¸c c«ng tr×nh vµ néi thÊt: + Lµm h− h¹i cÊu tróc cña c¸c c«ng tr×nh, ®ång thêi thu hót c¸c ®éng vËt cã h¹i kh¸c. + G©y h− h¹i ®å ®¹c cã bäc ®Öm, bé s−u tËp cña b¶o tµng, c¸c ®å da, quÇn ¸o, d©y ®iÖn vµ c¸c dông cô kh¸c. + G©y h− h¹i cho c¸c khu v−ên vµ c©y c¶nh. 1.4. §Æc ®iÓm cña mét sè bÖnh chÝnh do vÐc - t¬ truyÒn bÖnh ë ViÖt Nam 1.4.1. Sèt Dengue/sèt xuÊt huyÕt Dengue T¸c nh©n g©y bÖnh: lµ virus Dengue, cã c¸c typ huyÕt thanh D 1, 2, 3 vµ 4 thuéc hä Flavi virus (Flaviviruses). Sù l−u hµnh: c¸c typ virus Dengue hiÖn nay ®ang lµ nguyªn nh©n g©y bÖnh l−u hµnh ®Þa ph−¬ng ë hÇu hÕt c¸c n−íc vïng nhiÖt ®íi. T¹i ViÖt Nam, bÖnh sèt xuÊt 190
huyÕt Dengue th−êng l−u hµnh ë nh÷ng vïng ®ång b»ng B¾c Bé, c¸c thµnh phè lín nh−: Hµ Néi, H¶i Phßng… vµ hÇu hÕt c¸c tØnh ven biÓn miÒn Trung vµo mïa hÌ -thu. ë c¸c tØnh phÝa Nam, dÞch l−u hµnh quanh n¨m. æ chøa: virus ®−îc duy tr× trong chu tr×nh ng−êi - muçi Aedes aegypti t¹i c¸c trung t©m thµnh phè vïng nhiÖt ®íi (h×nh 8.4) chu tr×nh khØ - muçi lµ æ chøa cña virus ë §«ng Nam ¸ vµ T©y Phi. VÐc-t¬ truyÒn bÖnh: lµ muçi thuéc chi Aedes. ë ViÖt Nam chñ yÕu bÖnh ®−îc l©y truyÒn qua 2 loµi muçi lµ Aedes aegypti (ë c¸c thµnh phè) vµ A. albopictus (ë vïng Duyªn H¶i, n«ng th«n). Thêi gian ho¹t ®éng cña muçi chñ yÕu vµo ban ngµy, nhÊt lµ tõ 9 giê s¸ng ®Õn 3 giê chiÒu. H×nh 8.4. Mét sè h×nh ¶nh vÒ vÐc-t¬ truyÒn bÖnh sèt xuÊt huyÕt - muçi Aedes aegypti − C¸ch l©y truyÒn: qua vÕt ®èt cña muçi mang virus. − Thêi kú ñ bÖnh: 3 - 14 ngµy, th«ng th−êng tõ 5 - 7 ngµy. − Møc ®é nguy hiÓm: g©y thµnh dÞch lín, cã thÓ g©y tö vong nÕu kh«ng ®−îc ®iÒu trÞ kÞp thêi. 1.4.2. BÖnh sèt rÐt T¸c nh©n g©y bÖnh: Plasmodium falciparum, P. vivax, P. malariae, P. ovale ph¸t triÓn h÷u tÝnh trong c¬ thÓ muçi vµ truyÒn cho ng−êi. ë ng−êi, Plasmodium ph¸t triÓn v« tÝnh vµ ®−îc muçi hót m¸u vµo trong c¬ thÓ muçi, ph¸t triÓn h÷u tÝnh vµ tËp trung ë tuyÕn n−íc bät cña muçi. 191
− Sù l−u hµnh: l−u hµnh réng r·i, ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ ë nhiÒu vïng nhiÖt ®íi vµ cËn nhiÖt ®íi. C¸c vïng l©y truyÒn cao: Nam Mü (Brazil) vµ §«ng Nam ¸. T¹i ViÖt Nam, bÖnh th−êng l−u hµnh ë vïng rõng nói, ven biÓn, ®ång b»ng S«ng Cöu Long (h×nh 8.5). − VÐc-t¬ truyÒn bÖnh: muçi Anopheles c¸i. Thêi gian ho¹t ®éng cña muçi chñ yÕu vµo lóc chËp cho¹ng tèi. − Thêi kú ñ bÖnh: + 7 - 14 ngµy ®èi víi P. falciparum. + 8 - 14 ngµy ®èi víi P. vivax vµ P. ovale. + 7 - 30 ngµy ®èi víi P. malariae. − Møc ®é nguy hiÓm: g©y sèt rÐt l−u hµnh, sèt rÐt ¸c tÝnh vµ biÕn chøng, cã thÓ tö vong, ®Æc biÖt lµ ë phô n÷ vµ trÎ em (xem thªm b¶ng 8.1). H×nh 8.5. B¶n ®å ph©n bè bÖnh sèt rÐt trªn toµn thÕ giíi 192
Myammar Lµo ViÖt Nam Th¸i Lan Philippine Campuchia Singapore Indonesia H×nh 8.6. B¶n ®å ph©n bè bÖnh sèt rÐt ë khu vùc §«ng Nam ¸ B¶ng 8.1. TriÖu chøng cña vÕt muçi ®èt vµ c¸c bÖnh do muçi truyÒn Muçi BÖnh TriÖu chøng chÝnh An. stephensi VÕt c¾n Ngøa vµ viªm dÞ øng, phï khu tró sau ®ã mét quÇng ®á ®−îc t¹o Ae. aegypti thµnh C.p. quinqueasciatus An. minimus, An. dirus.. Sèt rÐt RÐt run, sèt, ®au ®Çu vµ c¸c chi Ae. aegypti Sèt xuÊt huyÕt Sèt, ®au ®Çu, ®au nhiÒu t¹i c¸c chi vµ khíp. BiÕn chøng: xuÊt huyÕt Culex tritaeniorhyncus Viªm n·o NhËt B¶n B §au ®Çu, sèt, buån n«n sau ®ã co giËt, h«n mª C. quinquefasciatus Viªm n·o St. Louis Sèt, ®au, ®au ®Çu vµ h«n mª C. quinquefasciatus, Giun chØ Sèt, ®au ®Çu, ph¸t ban, viªm h¹ch An. gamblae, An. funestus, vµ m¹ch b¹ch huyÕt Ae.polynesiensis... 1.4.3. Viªm n·o NhËt B¶n B Viªm n·o NhËt B¶n B lµ bÖnh nhiÔm trïng toµn th©n nh−ng nÆng nÒ nhÊt lµ ë n·o, g©y dÞch vÒ mïa hÌ. T¸c nh©n g©y bÖnh: Arbovirus nhãm B, chñng Flavivirus, hä Togaviridae. 193
Sù l−u hµnh: hiÖn nay viªm n·o NhËt B¶n B ®ang cã chiÒu h−íng gi¶m dÇn ë Trung Quèc, NhËt B¶n, Hµn Quèc; nh−ng l¹i ®ang cã chiÒu h−íng gia t¨ng ë mét sè n−íc §«ng Nam ¸ vµ Nam ¸: B¨ngladesh, Burma, Ên §é, Nepal, Th¸i Lan vµ ViÖt Nam. VÐc-t¬ truyÒn bÖnh: ë ViÖt Nam, muçi Culex tritecniorhyncus ®ãng vai trß quan träng. Muçi nµy sinh s¶n vµ ph¸t triÓn nhiÒu ë ®ång ruéng, chóng ®èt chim, gia sóc vµ ng−êi. Muçi Culex ho¹t ®éng trong vµ quanh nhµ, hót m¸u vÒ ®ªm, ngõng ho¹t ®éng lóc 8 giê s¸ng. Tû lÖ l©y lan bÖnh phô thuéc nhiÒu vµo thêi tiÕt chi phèi sù sinh s¶n cña vÐc t¬ truyÒn bÖnh vµ khèi c¶m thô. Ng−êi lín vµ trÎ lín th−êng cã miÔn dÞch nªn tû lÖ m¾c bÖnh cao nhÊt th−êng gÆp ë trÎ em tõ 3 ®Õn 7 tuæi. Thêi kú ñ bÖnh: trung b×nh 1 tuÇn, tèi thiÓu lµ 5 ngµy, tèi ®a lµ 15 ngµy. Møc ®é nguy hiÓm: khëi ph¸t bÖnh tõ 1 ®Õn 4 ngµy, ng¾n nhÊt lµ 12 giê. Bao gåm c¸c triÖu chøng kh«ng ®Æc hiÖu nh−: sèt, ho, mÊt ngñ, quÊy khãc. Thêi kú toµn ph¸t: 7 ®Õn 10 ngµy, bao gåm c¸c héi chøng thÇn kinh, tinh thÇn phong phó vµ héi chøng nhiÔm trïng. Cã thÓ g©y co giËt, h«n mª, liÖt v.v... vµ thËm chÝ tö vong. §iÒu trÞ: hiÖn nay vÉn chØ ®iÒu trÞ triÖu chøng, kh«ng cã thuèc ®iÒu trÞ ®Æc hiÖu. §−êng l©y truyÒn cña bÖnh (s¬ ®å 8.6). Chim Dª Chim liÕu ®iÕu Muçi Muçi Ng−êi Bß Lîn S¬ ®å 8.6. §−êng l©y truyÒn bÖnh viªm n·o NhËt B¶n B 1.4.4. DÞch h¹ch T¸c nh©n g©y bÖnh: trùc khuÈn dÞch h¹ch Yersinia pestis (h×nh 8.7). M¶ng vi khuÈn trªn phiÕn ®µn m¸u. Chó ý c¸c h×nh ¶nh nh− chiÕc ghim H×nh 8.7. Trùc khuÈn g©y bÖnh dÞch h¹ch Yersinia pestis trong m¸u ng−êi 194
− Sù l−u hµnh: bÖnh th−êng l−u hµnh ë mét sè vïng thuéc miÒn T©y n−íc Mü, nh÷ng vïng réng lín cña Nam Mü, B¾c – Trung - T©y vµ Nam Phi, Trung vµ §«ng Nam ¸. ë ViÖt Nam, bÖnh th−êng l−u hµnh ë T©y Nguyªn. − æ chøa: c¸c loµi gÆm nhÊm hoang d¹i, ®Æc biÖt lµ chuét vµ sãc ®Êt lµ æ chøa tù nhiªn cña dÞch h¹ch. Nh÷ng ®éng vËt nu«i trong nhµ (chñ yÕu lµ mÌo) còng cã thÓ lµ nguån truyÒn nhiÔm l©y sang ng−êi. − VÐc-t¬ truyÒn bÖnh: bä chÐt, ®Æc biÖt lµ loµi Xenopsylla cheopis bä chÐt chuét (h×nh 8.8). §«i khi l©y lan tõ ng−êi sang ng−êi qua bä chÐt Pulex irritans. KÝch th−íc thùc H×nh 8.8. Bä chÐt Xenopsylla cheopis (vÐc-t¬ truyÒn bÖnh dÞch h¹ch) − C¸ch l©y truyÒn: qua vÕt ®èt cña bä chÐt mang bÖnh. − Thêi kú ñ bÖnh: tõ 1-7 ngµy, cã thÓ kÐo dµi thªm vµi ngµy ë nh÷ng ng−êi ®· ®−îc tiªm phßng. §èi víi dÞch h¹ch thÓ phæi tiªn ph¸t tõ 2 - 4 ngµy, th−êng lµ rÊt ng¾n, thËm chÝ chØ 24 h. − Møc ®é nguy hiÓm: ë møc ®é c¸ thÓ, nÕu kh«ng ®−îc ph¸t hiÖn vµ ®iÒu trÞ sím cã thÓ g©y tö vong ë møc ®é quÇn thÓ cã thÓ g©y nªn mét vô dÞch lín trªn mét diÖn réng. 2. C¸C BIÖN PH¸P KIÓM SO¸T VÐC - T¥ TRUYÒN BÖNH 2.1. VÖ sinh m«i tr−êng, vÖ sinh c¸ nh©n vµ vÖ sinh khu vùc xung quanh nhµ ë / kiÓm so¸t m«i tr−êng − VÖ sinh c¸ nh©n: + Th−êng xuyªn gi÷ cho c¬ thÓ s¹ch sÏ. + Gi÷ vÖ sinh ¨n uèng, röa tay tr−íc khi ¨n vµ sau khi ®i ngoµi. − VÖ sinh m«i tr−êng vµ vÖ sinh khu vùc xung quanh nhµ ë: + Sö dông hè xÝ hîp vÖ sinh. 195
+ Ng¨n chÆn n¬i th©m nhËp cña vÐc - t¬ g©y bÖnh: ch¨ng l−íi chèng muçi, ruåi quanh nhµ, n»m mµn, chÆn c¸c lç mµ chuét cã thÓ ra vµo v.v... §èi víi khu vùc ®−îc coi lµ cã nguy c¬ cao vÒ muçi (rõng, n¬i Èm thÊp) cÇn mÆc quÇn ¸o dµi khi ®i lµm. + Lo¹i bá thøc ¨n thõa. + Lo¹i bá n¬i tró Èn vµ n¬i sinh s¶n cña c¸c lo¹i vÐc-t¬ truyÒn bÖnh: • Tr¸nh ®äng n−íc: kh«ng ®Ó c¸c m¶nh vì, vá lä cã chøa n−íc, c¸c vòng n−íc tï ®äng quanh nhµ. • Che ®Ëy c¸c dông cô chøa n−íc. • Dän dÑp c¸c n¬i Èm thÊp cã thÓ lµ n¬i tró Èn cña muçi, ruåi, gi¸n, chuét. • HÖ thèng tho¸t n−íc bÈn ph¶i ®−îc lµm tèt. • Thu gom vµ xö lý chÊt th¶i hîp vÖ sinh. Thay ®æi tËp qu¸n vÖ sinh, sinh ho¹t vµ canh t¸c l¹c hËu ®Ó h¹n chÕ sù ph¸t triÓn cña vÐc-t¬ Ph¸ vì chu tr×nh sèng cña ký sinh trïng: uèng thuèc diÖt ký sinh trïng sèt rÐt. T¨ng c−êng c¸c biÖn ph¸p truyÒn th«ng, gi¸o dôc søc khoÎ cho céng ®ång vÒ c¸c biÖn ph¸p phßng chèng vÐc-t¬ truyÒn bÖnh vµ c¸c bÖnh do vÐc-t¬ truyÒn. 2.2. BiÖn ph¸p ho¸ häc, c¬ häc vµ sinh häc 2.2.1. BiÖn ph¸p ho¸ häc ë møc céng ®ång: phun ho¸ chÊt diÖt c«n trïng: diÖt ruåi, muçi, gi¸n v.v... T¹i tõng gia ®×nh, cã thÓ dïng h−¬ng xua muçi, èng xÞt c«n trïng, dïng b¶ chuét… n»m mµn tÈm ho¸ chÊt v.v... T¹i c¸c c¸nh ®ång: dïng h¬i ®éc hoÆc måi ®éc ®Ó diÖt chuét. 2.2.2. BiÖn ph¸p c¬ häc, lý häc − VØ ®Ëp ruåi. − Hép nhö muçi. − BÉy chuét, keo dÝnh chuét, x«ng khãi b¾t chuét v.v.. − ¸nh s¸ng. 2.2.3. BiÖn ph¸p sinh häc − Sö dông mét sè ®éng vËt ®−îc coi lµ thiªn ®Þch cña c¸c lo¹i vÐc-t¬ truyÒn bÖnh ®Ó lo¹i trõ c¸c lo¹i vÐc-t¬ truyÒn bÖnh nµy. 196
− T¨ng c−êng nu«i mÌo, r¾n, có ®Ó diÖt chuét. CÊm s¨n b¾t tr¸i phÐp mÌo, r¾n vµ có. Cã thÓ dïng b¶ chuét vi sinh ®Ó lµm bÉy nhö chuét. Môc ®Ých cña biÖn ph¸p nµy lµ g©y dÞch cho chuét b»ng c¸c dßng vi khuÈn, chuét cã thÓ bÞ chÕt mµ kh«ng ¶nh h−ëng tíi c¸c vËt nu«i kh¸c. − Th¶ mesocyclops vµ c¸ vµo c¸c bÓ chøa n−íc vµ c¸c ao hå ®Ó tiªu diÖt Êu trïng muçi. − NÊm diÖt bä gËy. BµI TËP T×NH HUèNG Môc tiªu − ¸p dông ®−îc c¸c kiÕn thøc lý thuyÕt vÒ kiÓm so¸t vÐc-t¬ truyÒn bÖnh vµo c¸c tr−êng hîp thùc tÕ cô thÓ. − X¸c ®Þnh ®−îc nh÷ng yÕu tè cã thÓ dÉn tíi gia t¨ng hoÆc gi¶m sè l−îng cña c¸c lo¹i vÐc-t¬. − §−a ra mét sè gi¶i ph¸p kh¶ thi ®Ó kiÓm so¸t vÐc t¬ truyÒn bÖnh. T×nh huèng ë ViÖt Nam, cã nhiÒu bÖnh do vÐc-t¬ truyÒn. VÝ dô, c¸c vô dÞch viªm n·o NhËt B¶n (lo¹i B) x¶y ra 4 n¨m mét lÇn. ë miÒn Nam, c¸c vô dÞch vÒ sèt Dengue x¶y ra hµng n¨m. ë nh÷ng vïng ven biÓn, tû lÖ bÞ c¸c bÖnh s¸n l¸ kh¸ cao do tËp qu¸n ¨n c¸ sèng (gái c¸). NhiÒu nghiªn cøu cho thÊy tû lÖ bÞ nhiÔm s¸n l¸ ë chã vµ mÌo vµo kho¶ng 90% ®Õn 95%. ë vïng nói vµ cao nguyªn n−íc ta c¸c vô dÞch h¹ch vÉn l¸c ®¸c x¶y ra hµng n¨m. Trong bµi tËp nµy, häc viªn sÏ ®−îc chia lµm 4 nhãm. Mçi nhãm sÏ ®−îc ®−a mét bµi tËp gåm mét sè c¸c c©u hái. C¸c nhãm th¶o luËn tr¶ lêi c¸c c©u hái vµ tr×nh bµy tr−íc líp. Nhãm 1. Sèt Dengue. Nhãm 2. S¸n l¸ gan. Nhãm 3. BÖnh do Rickettsia. Nhãm 4. DÞch h¹ch. Mçi nhãm cÇn ph¶i tr¶ lêi ®−îc nh÷ng c©u hái sau ®©y vÒ chñ ®Ò ®−îc ph©n c«ng: 1. Sinh vËt hoÆc nhãm c¸c sinh vËt nµo lµ vÐc-t¬ truyÒn c¸c bÖnh trªn? 2. §Æc ®iÓm m«i tr−êng sèng cña c¸c vÐc-t¬ nµy? 197
3. C¸c ®iÒu kiÖn lµm gia t¨ng hoÆc h¹n chÕ sù ph¸t triÓn vÒ sè l−îng cña vÐc-t¬? 4. C¸c biÖn ph¸p kiÓm so¸t nh»m gi¶m sè l−îng vÐc-t¬? Tù L¦îNG GI¸ H·y ®¸nh dÊu x vµo « ®óng hoÆc sai: C©u hái Tr¶ lêi 1 Vµo n¨m 1340s, bÖnh t¶ (do ruåi, gi¸n truyÒn) ®· O §óng O Sai hoµnh hµnh c−íp ®i sinh m¹ng cña gÇn d©n sè thÕ giíi vµ ®−îc biÕt ®Õn nh− lµ “c¸i chÕt ®en” 2 ë ViÖt Nam, muçi Aedes dirus vµ Aedes balabasensis O §óng O Sai lµ nh÷ng loµi muçi chÝnh truyÒn bÖnh sèt rÐt 3 Muçi Anopheles vµ Culex chñ yÕu ho¹t ®éng vµ ®èt O §óng O Sai ng−êi vµo ban ngµy, ®Æc biÖt lµ 2 giê sau khi mÆt trêi mäc vµ 2 giê tr−íc khi mÆt trêi lÆn 4 Ruåi lµ vÐc-t¬ truyÒn bÖnh sinh häc, cã thÓ truyÒn c¸c O §óng O Sai bÖnh ®−êng tiªu ho¸ nh− lþ, Øa ch¶y, t¶, th−¬ng hµn, c¸c bÖnh giun s¸n... 5 T¸c nh©n g©y bÖnh sèt Dengue vµ sèt xuÊt huyÕt O §óng O Sai Dengue lµ muçi Aedes aegypti 6 Viªm n·o NhËt B¶n B lµ bÖnh nhiÔm trïng toµn th©n O §óng O Sai nh−ng nÆng nÒ nhÊt lµ ë n·o vµ hiÖn vÉn ch−a cã thuèc ®iÒu trÞ ®Æc hiÖu 7 T¸c nh©n g©y bÖnh dÞch h¹ch lµ trùc khuÈn Yersinia O §óng O Sai pestis Chän mét c©u tr¶ lêi ®óng nhÊt vµ khoanh trßn vµo lùa chän ®ã (mçi c©u hái chØ cã mét lùa chän ®óng nhÊt) 8 Muçi kh«ng truyÒn bÖnh nµo sau ®©y? A. Viªm n·o B. Sèt vµng C. Sèt Q D. Giun chØ 198
9 C¸ch l©y truyÒn bÖnh dÞch h¹ch lµ A. Qua vÕt c¾n cña chuét mang mÇm bÖnh B. Qua nuíc tiÓu vµ ph©n cña chuét mang mÇm bÖnh C. Qua vÕt ®èt cña bä chÐt chuét mang mÇm bÖnh D. Qua vÕt ®èt cña mß mang mÇm bÖnh sèng ký sinh trªn chuét 10 TriÖu chøng nµo sau ®©y KH¤NG ph¶i lµ triÖu chøng cña bÖnh sèt Dengue A. Sèt cao B. §au nhøc c¬, khíp x−¬ng C. Ch¶y m¸u r¨ng, m¸u cam E. §au sau hèc m¾t 11 BiÖn ph¸p nµo sau ®©y KH¤NG ph¶i lµ biÖn ph¸p kiÓm so¸t gi¸n A. Thu gom vµ xö lý chÊt th¶i hîp vÖ sinh B. Dïng ho¸ chÊt tiªu diÖt Êu trïng d¸n C. Dïng ho¸ chÊt diÖt gi¸n ë giai ®o¹n nhéng E. Dïng ho¸ chÊt diÖt gi¸n tr−ëng thµnh 12. ë ViÖt Nam, muçi truyÒn bÖnh viªm n·o NhËt B¶n lµ A. Culex tritaeniorhyncus B. Aedes albopictus C. Aedes aegypti D. Anopheles quadrimaculatus 13. H·y m« t¶ sù kh¸c nhau c¬ b¶n cña truyÒn bÖnh c¬ häc vµ truyÒn bÖnh sinh häc, cho vÝ dô cô thÓ. §iÒn vµo chç trèng: 14. Vßng ®êi cña ruåi ®−îc chia lµm ................ giai ®o¹n, ®ã lµ .................. ................................................................................................................................. 15. Vßng ®êi cña gi¸n ®−îc chia lµm ................ giai ®o¹n, ®ã lµ .................. ............................................................................................................................. 199
TµI LIÖU §äC TH£M 1. Lª §×nh C«ng vµ céng sù (1997). Phßng chèng bÖnh sèt rÐt vµ c¸c bÖnh ký sinh trïng, ViÖn Sèt rÐt Ký sinh trïng C«n trïng, Hµ Néi. 2. TrÇn Xu©n Mai vµ céng sù (1994), Ký sinh trïng y häc gi¸o tr×nh ®¹i häc, t¸i b¶n lÇn thø nhÊt. Trung t©m §µo t¹o vµ båi d−ìng c¸n bé y tÕ TP. Hå ChÝ Minh. 200