Giáo trình Tâm lý hành vi bất bình thường - ThS. Nguyễn Ngọc Lâm

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:71

Thêm vào BST

Báo xấu

41
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Giáo trình Tâm lý hành vi bất bình thường gồm có 13 chương, cung cấp cho người học những kiến thức như: khái niệm bất bình thường; hành vi con người; tâm bệnh học về tuổi thơ; lịch sử của tâm lý bệnh học và hệ thống phân loại; hoạt động tâm thần; biểu hiện của rối loạn tâm thần; lo âu và trầm cảm;... Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Tâm lý hành vi bất bình thường - ThS. Nguyễn Ngọc Lâm

GIAÙO TRÌNH MOÂN HOÏC TAÂM LYÙ HAØNH VI BAÁT BÌNH THÖÔØNG Th.S.Nguyeãn Ngoïc Laâm bieân soaïn Naêm 2002 1
MUÏC LUÏC Chöông 1 : Khaùi nieäm baát bình thöôøng……………………………………………………………. Tr 3 Chöông 2 : Haønh vi con ngöôøi…………………………………………………………………………….. tr 12 Chöông 3 : Taâm beänh hoïc veà tuoåi thô ……………………………………………………………. tr 18 Chöông 4 : Lòch söû cuûa taâm lyù beänh hoïc vaø heä thoáng phaân loaïi :……….. tr 28 Chöông 5 : Hoaït ñoäng taâm thaàn :……………………………………………………………………… tr 39 Chöông 6 : Bieåu hieän cuûa roái loaïn taâm thaàn :……………………………………………….. tr 43 Chöông 7 : Lo aâu vaø traàm caûm :…………………………………………………………………………… tr 48 Chöông 8 : Beänh höng – traàm caûm :………………………………………………………………….. tr 63 Chöông 9 : Xung ñoät vaø Stress :…………………………………………………………………………… tr 65 Chöông 10 : Roái loaïn nhaân caùch :………………………………………………………………………. tr 73 Chöông 11 : Beänh taâm thaàn phaân lieät :……………………………………………………………… tr 76 Chöông 12 : Roái loaïn tình duïc :…………………………………………………………………………… tr 79 Chöông 13 : Haønh vi töï töû ôû thanh thieáu nieân :…………………………………………….. tr 81 Taøi lieäu tham khaûo :………………………………………………………………………………………………… tr 85 2
CHÖÔNG 1 : KHAI NIEÄM BAÁT BÌNH THÖÔØNG X W Noùi ñeán ai ñoù baát bình thöôøng laø noùi ñeán caùi gì ? Laøm theá naøo ñeå bieát moät ngöôøi naøo ñoù baát bình thöôøng ? Taïi sao hoï ñaõ trôû thaønh nhö theá? Hoï coù thay ñoåi ñöôïc khoâng ? Tröôùc heát, chuùng ta caàn tìm hieåu theá naøo laø “bình thöôøng” vaø “baát bình thöôøng”. 1. CAÙC ÑÒNH NGHÓA VEÀ BAÁT BÌNH THÖÔØNG : Ngaøy nay coù nhieàu ñònh nghóa khaùc nhau ñöôïc söû duïng bôûi caùc nhaø taâm lyù vaø trong daân gian veà haønh vi baát bình thöôøng. 1.1. Söï leäch laïc so vôùi bình thöôøng (leäch chuaån): haønh vi khoâng bình thöôøng so vôùi ña soá : neáu laøm thoáng keâ vaø neáu laáy moät ñieåm trung bình thì ña soá con ngöôøi xoay quanh ñieåm aáy, moät ít ngöôøi ôû vò trí xa hôn : ví duï chieàu cao. Khoûang caùch vôùi nhöõng giaù trò trung bình ñoâi khi bò xem laø baát bình thöôøng (gïoïi laø ñôn vò leäch chuaån ) : ví duï IQ cuûa trí thoâng minh : döôùi 100 ñöôïc xem laø baát bình thöôøng veà trí thoâng minh. 1.2.. Vi phaïm chuaån möïc xaõ hoäi : vi phaïm caùc qui taéc xaõ hoäi. Phaàn lôùn caùc haønh vi cuûa chuùng ta ñöôïc ñònh hình theo caùc quy taéc (caùi gì laø ñuùng, sai). Ví duï : caùch thöùc aên maëc, haønh vi trong laàn heïn ñaàu tieân, nhìn ngöôøi laï, haønh vi sinh vieân / giaûng vieân, noùi chung ôû moïi khía caïnh cuûa cuoäc soáng. Ñaây laø ñònh chuaån thöôøng ñöôïc duøng nhieàu nhaát. 1.3. Haønh vi khoâng thích nghi : coù hai khía caïnh : khoâng thích öùng vôùi chính mình nhö khoâng ñaït muïc tieâu, khoâng thích öùng vôùi yeâu caàu cuoäc soáng vaø khoâng thích öùng vôùi xaõ hoäi ( nhö quaáy raày, khoâng hoaø nhaäp hay laøm hoûng chöùc naêng nhoùm xaõ hoäi) Ví duï: Tuaán, moät ngöôøi ñaøn oâng 38 tuoåi ngaøy naøo cuõng say röôïu ñeán möùc maát töï chuû. Anh ta hay gaây goã vôùi gia ñình vaø baïn beø anh vaø thöôøng ñaùnh nhau taïi nôi laøm vieäc. Tuaàn roài, anh maéng chöûi xeáp cuûa anh vaø bò nghæ vieäc. Anh khoâng yù muoán tìm vieäc khaùc vaø tieâu tieàn vaøo vieäc uoáng röôïu, xem video, anh khoâng heà nghiõ anh laø gì vaø khi ai xem thöôøng anh ta thì anh ta raát buoàn khoå. 1.4. Söï ñaâu khoå caù nhaân : Neáu con ngöôøi haøi loøng vôùi cuoäc soáng cuûa mình thì khoâng coù gì phaûi quan taâm ñeán laõnh vöïc söùc khoeû taâm thaàn. Nhöng khi lo aâu, khuûng hoaûng….. thì haønh vi vaø suy nghó cuûa ngöôøi baát haïnh deã bò xem laø baát bình thöôøng. 1.5. Leäch laïc töø moät lyù töôûng : vaán ñeà naøy tuøy thuoäc vaøo tính chaát ñaëc bieät cuûa “ lyù töôûng “ caù nhaân laø gì. Ñoù cuõng laø daáu hieäu cuûa beänh taâm thaàn theo moät soá thuyeát taâm lyù. 1.6. Roái loaïn veà maët y hoïc : baát bình thöôøng phaùt sinh khi coù beänh veà theå chaát. Haønh vi baát thöôøng laø daáu hieäu cuûa söï roái loaïn theå chaát. Ñoù laø khaùi nieäm phaùt sinh sinh vaät 3
(biogenic). Ngöôøi beänh khaùc vôùi ngöôøi khoâng beänh. Ví duï : beänh Alzheimer (naõo bò thaùi hoaù, taäp trung, trí nhôù keùm, khoù chòu, aûo giaùc) Khoâng coù moät ñònh nghóa naøo goïi laø ñuùng hay laø toát nhaát vì coù nhieàu khía caïnh cuûa baát bình thöôøng. 2. MOÄT SOÁ VAÁN ÑEÀ TRONG CAÙC ÑÒNH NGHÓA VEÀ BAÁT BÌNH THÖùÔØNG 2.1. Söï leäch laïc so vôùi bình thöôøng : Ñònh nghóa naøy lieân quan ñeán ngöôøi trung bình (average person = ideal person). Trung bình coù nghóa laø lyù töôûng khoâng ? Khaùc vôùi trung bình coù phaûi laø daáu hieäu cuûa leäch laïc khoâng ? Nhöng trong caùc laõnh vöïc hoaït ñoäng ngheä thuaät, khoa hoc, vaên hoaù…) nhieàu ngöôøi ñaõ leäch laïc so vôùi bình thöôøng thì laïi linh hoaït vaø mang ñeán nhieàu tieán boä cho loaøi ngöôøi. 2.2. Vi phaïm chuaån möïc xaõ hoäi : a) Nhöõng ngöôøi caûi caùch xaõ hoäi (nhö nöõ quyeàn) khoâng chaáp nhaän nhöõng chuaån möïc xaõ hoäi laïc haäu thì khoâng theå bò xem laø baát bình thöôøng. b) Thuyeát vaên hoaù töông ñoái : khoâng coù gì tuyeät ñoái, caùi baát thöôøng tuyeät ñoái vôùi chuùng ta laïi laø bình thöôøng ñoái vôùi daân toäc khaùc. Ví duï taïi Taân Guinea coù 3 boä toäc : Arapesh (nam vaø nöõ ñeàu dòu daøng, cuøng chaêm soùc con caùi), Mundugumar (nam vaø nöõ ñeàu hung döõ, aên thòt ngöôøi) vaø Tchumbuli (nam thì nham hieåm, toùc xoaén vaø maëc quaàn aùo ñeïp, thích ñi mua haøng trong khi nöõ maïnh meõ, quaûn lyù, khoâng trang ñieåm). Nhö vaäy khoâng coù tieâu chuaån vaên hoaù ñeå ñaùnh giaù ai bình thöôøng vaø ai baát bình thöôøng. Hôn nöõa, caùc quy taéc vaên hoaù coù theå thay ñoåi theo thôøi gian, qua caùc theá heä khaùc nhau. 2.3. Haønh vi khoâng thích nghi: Caùch ñaùnh giaù naøy khoâng quan taâm ñeán vieäc coù theå coù hoaøn caûnh khoâng bình thöôøng, caàn coù haønh vi khoâng bình thöôøng ñeå thích öùng. Ví duï coù ngöôøi Ñöùc khoâng thích nghi vôùi Ñöùc Quoác Xaõ, ngöôøi vôï khoâng theå ñöông ñaàu vôùi ngöôøi choàng laïm duïng baø ta. 2.4. Khuûng hoaûng caù nhaân : Noùi haønh vi baát thöôøng laø noùi haønh vi gaây ra khuûng hoaûng/khoù chòu vaø bình thöôøng laø khi khoâng coù söï khoù chòu. Vaäy taïi sao Charles Manson, keû gieát ngöôøi haøng loaït, vaãn toû ra bình thöôøng, khoâng caûm thaáy toäi loãi, cuõng nhö ngöôøi taâm thaàn nghe tieáng noùi cuûa ngöôøi meï ñaõ maát caûm thaáy vui söôùng. Ñ au buoàn khoâng haún laø ñieàu xaáu. Khi theå hieän ñau buoàn thì con ngöôøi coù theå khaéc phuïc toát hôn khoù khaên, söï lo aâu veà moät nguy cô naøo ñoù coù theå giuùp ta phoøng traùnh. 2.5. Leäch laïc töø moät yù töôûng : 4
Lyù töôûng cuûa ai ? lyù töôûng cuûa caù nhaân ? vaên hoaù ? trôøi ? Gioáng nhö caùc quy taéc xaõ hoäi, lyù töôûng mang tính töông ñoái qua caùc nhoùm vaø thôøi gian. Ví nhö Pythagoras xaây döïng toân giaùo döïa treân nhöõng lyù töôûng roû raøng nhö khoâng nhaët cuûa rôi, khoâng beû baùnh mì, khoâng ñi treân xa loä, kieâng aên ñaäu. 2.6. Roái loaïn veà maët y hoïc : Tröôùc ñaây cho raèng vaán ñeà trong sinh hoïc laø nguyeân nhaân cuûa vaán ñeà taâm lyù. Nhö chuùng ta ñaõ bieát coù nhieàu haønh vi baát thöôøng khoâng phaûi do vaán ñeà taâm lyù. Ví duï chöùng cuoàng loaïn (trieäu chöùng nhö teâ lieät, muø, ñieác, khoâng do nguyeân nhaân veà theå chaát) do moät noå löïc voâ thöùc muoán vöôït qua nhöõng caûm xuùc khoâng mong muoán. Theo WHO, söùc khoeû laø tình traïng thoaûi maùi hoaøn toaøn veà maët theå chaát, taâm thaàn vaø xaõ hoäi vaø khoâng ñôn thuaàn laø khoâng coù beänh taät. Duøng ñònh nghóa laø khoâng theå traùnh ñöôïc vaø laø caàn thieát. Khi choïn moät ñònh nghóa, ta thöôøng döïa treân caûm nhaän, caûm xuùc, tieän lôïi, thoùi quen, söï haáp daãn, ñaïo ñöùc. Ñònh nghóa ñöôïc duøng trong noäi dung moân hoïc naøy taát nhieân mang nhieàu khía caïnh khaùc nhau. Vaø cuõng vì theá maø chuùng ta cuøng phaùt hieän vaán ñeà. 3. CAÙC YEÁU TOÁ CUÛA BAÁT BÌNH THÖÔØNG 3.1. Ñau khoå : Ñau khoå veà maët taâm lyù vaø do ñoù caøng ñau khoå hôn. Nhöng ñau khoå chöa phaûi laø ñieàu kieän caàn thieát cuûa baát bình thöôøng vì coù ngöôøi bò xem laø baát bình thöôøng nhöng hoï khoâng ñau khoå. Ñau khoå cuõng chöa phaûi laø yeáu toá ñuû cuûa baát bình thöôøng vì ñau khoå laø chuyeän bình thöôøng cuûa cuoäc soáng. 3.2. Thieáu thích nghi : Moät haønh vi phuø hôïp vaø thích nghi laø yeáu toá cô sôû ñeå ñaùnh giaù moät haønh vi laø bình thöôøng hay baát thöôøng. Veà maët sinh hoïc, söï thích nghi ñöôïc öùng duïng trong ba caâu hoûi : Noù coù taêng cöôøng söï toàn taïi khoâng ? Coù taêng cöôøng cho söï an sinh caù nhaân khoâng ? Coù taêng cöôøng cho an sinh xaõ hoäi khoâng ? Nhöõng nhaø taâm lyù thieân veà hai caâu hoûi sau. Haønh vi naøo gaây caûn trôû, laøm phöông haïi an sinh caù nhaân hay xaõ hoäi thì ñöôïc xem laø khoâng bình thöôøng. Qua an sinh caù nhaân, chuùng ta muoán noùi ñeán khaû naêng laøm vieäc vaø khaû naêng giao tieáp toát vôùi moïi ngöôøi khaùc. Phieàn muoän vaø lo aâu laøm caûn trôû tình yeâu vaø coâng vieäc, khoù ñaït caùc muïc tieâu caù nhaân. Keû saùt nhaân, keû thích ñoát nhaø laø nhöõng keû laøm phöông haïi an sinh xaõ hoäi, ñöôïc xem laø baát bình thöôøng. 3.3. Söï phi lyù vaø khoù hieåu : Moät khi haønh vi cuûa ai ñoù coù veû laäp dò, khoù hieåu thì bò ñaùnh giaù laø baát bình thöôøng : caùc trieäu chöùng cuûa taâm thaàn phaân lieät (schizophrenia), nhöõng nieàm tin mô hoà vaø kyø quaëc, nhaän thöùc khoâng döïa treân thöïc teá khaùch quan. 5
3.4. Khoâng döï ñoùan tröôùc ñöôïc vaø thieáu töï chuû : Chuùng ta thöôøng mong ñôïi ngöôøi khaùc tröôùc sau nhö moät, bieát töï chuû vaø coù theå tieân ñoaùn tröôùc haønh vi cuûa hoï ñöôïc. Chuùng ta pheâ phaùn ngöôøi baát thöôøng laø ngöôøi khoâng nhö ta mong ñôïi. 3.5. Khoâng theo quy öôùc : aên maëc saëc sôû nôi toân nghieâm, haønh vi khoâng gioáng ai, hieám thaáy maø xaõ hoäi khoâng mong muoán, ví duï : ngöôøi Hippy. 3.6.Taïo söï khoù chòu nôi ngöôøi khaùc : môû aâm thanh to trong xoùm, vi phaïm caùc nguyeân taéc phi chính quy. 3.7. Vi phaïm nhöõng tieâu chuaån ñaïo ñöùc : laøm vieäc laø bình thöôøng, khoâng laøm vieäc laø baát thöôøng. Yeâu, trung thöïc, giuùp ñôõ ngöôøi khaùc laø bình thöôøng, khoâng nhö theá laø baát thöôøng. Coù nôi, ai khoâng tin vaät laï bay hoaëc khoâng tin coù moät ñaáng sieâu nhieân laø baát bình thöôøng. Ñònh nghóa “bình thöôøng” : “Bình thöôøng” chæ ñôn giaûn laø khoâng coù baát bình thöôøng. Neáu baát bình thöôøng laø moät vaán ñeà do phaùn xeùt vaø nhaõn quan xaõ hoäi thì ñoù cuõng laø bình thöôøng. Thaûo luaän veà tröôøng hôïp thuû daâm : Coù voâ lyù khoâng ? Khoâng vaø coù ñau khoå khoâng ? Khoâng, ngöôøi khaùc troâng thaáy coù khoù chòu khoâng ? Khoâng.Thuû daâm ôû moät soá nôi khoâng ñöôïc chaáp nhaän, nhöng noù khoâng hoäi ñuû caùc yeáu toá cuûa baát bình thöôøng. Theo Rosenhan(1969), caùc maët tích cöïc cuûa cuoäc soáng taïo söï baûo veä toát choáng laïi baát bình thöôøng, ñoù laø khaùi nieäm “soáng toái öu”(optimal living”). 4. CAÙC YEÁU TOÁ CUÛA CUOÄC SOÁNG TOÁI ÖU : Toái öu laø moät muïc tieâu, coù ngaøy naøo ñoù vaø trong nhöõng ñieàu kieän naøo ñoù, chuùng ta caûm thaáy thoûai maùi hôn, nhöng vaøo nhöõng luùc khaùc, mình laïi thaáy ít hôn, khoâng phaûi luùc naøo cuõng thaáy hoaøn toaøn haøi loøng. Coù saùu laõnh vöïc ñöôïc coâng nhaän laø soáng toái öu: 1. Thaùi ñoä tích cöïc ñoái vôùi chính mình : Töï chaáp nhaän mình, chaáp nhaän khaû naêng vaø giôùi haïn cuûa mình. 2. Taêng tröôûng vaø phaùt trieån : Bieát ñaàu tö cho cuoäc soáng, thoûa maõn ñöôïc caùc nhu caàu cô baûn. 3. Töï laäp : ñaùp öùng ñöôïc vôùi söï ñoøi hoûi cuûa moâi tröôøng xaõ hoäi vaø caùc tieâu chuaån noäi taïi, ñaùnh giaù toát veà chính mình hôn laø ngöôøi khaùc ñaùnh giaù toát veà mình. 6
PHAÙN XEÙT HAØNH VI Giöõa ngöôøi haønh ñoäng vaø ngöôøi quan saùt (ngöôøi haønh ñoäng ít khi töï cho mình baát bình thöôøng trong khi ngöôøi quan saùt coù khuynh höôùng phaùn xeùt ngöôøi khaùc laø baát bình thöôøng) HAØNH VI Ngöôøi cö xöû treân ñöôøng phoá Ngöôøi quan saùt Ngöôøi cö xöû Hieåu bieát nhieàu veà lyù do Hieåu bieát ít veà lyù do cuûa haønh vi Thoâng tin cuûa haønh vi Bieát haønh vi thöôøng phaùt Coù theå ñaùnh giaù doùù laø Haønh vi sinh nhö theá naøo. haønh vi thöôøng coù chæ qua thoâng moät laàn quan saùt thöôøng Coù theå coù tieâu chuaån ñaïo Tieâu Coù theå bò aûnh höôûng bôûi ñöùc vaø lyù töôûng rieâng ñeå chuaån caùc tieâu chuaån ñaïo ñöùc baøo chöõa haønh vi. vaø lyù töôûng maâu thuẫnvôùi haønh vi Töï ñaùnh giaù mình deã daøng Ñaùnh giaù ngöôøi khaùc khaéc Caùch hôn ngöôøi khaùc khe hôn vôùi chính mình nhìn Phaùn xeùt Bình thöôøng Baát bình thöôøng 7
4. Nhaän thöùc ñaày ñuû veà thöïc taïi : Khi chuùng ta gheùt ai, chuùng ta thöôøng tin raèng hoï luùc naøo cuõng deã gheùt, chöù chuùng ta khoâng chòu tìm caùch naøo ñoù ñeå thaáy hoï deã thöông. Neáu nhaän thöùc ñaày ñuû, chuùng ta traùnh ñöôïc nhöõng sai laàm trong cuoäc soáng. 5. Moâi tröôøng phaùt huy khaû naêng: Moâi tröôøng laøm vieäc, tình yeâu, vui chôi giaûi trí. 6. Quan heä tích cöïc vôùi ngöôøi khaùc: vui veû, giuùp ñôõ laãn nhau, toân troïng nhau, khaû naêng yeâu vaø ñöôïc yeâu. Baøi ñoïc theâm : Tạo cân bằng tâm lý X W Không quá hà khắc với chính mình: Bạn đừng định ra yêu cầu quá cao với mình, khi không đủ sức thực hiện lại chán nản. Cũng đừng vì quá cầu toàn để rồi luôn tự trách mình chưa hoàn thiện. Tốt nhất, bạn nên lập kế hoạch, thực hiện mục tiêu trong phạm vi khả năng mình, như thế lòng bạn sẽ thanh thản hơn. Ðặt kỳ vọng quá cao ở người khác: Dù là người thân nhất, cũng không nên đặt quá nhiều kỳ vọng vào họ. Bạn đừng quên, mỗi người đều có tư tưởng riêng, ưu khuyết điểm riêng, họ không thể giống bạn. Kỳ vọng của bạn như là một ảo tưởng, dễ làm bạn thất vọng chán nản, khi họ không đạt như ý bạn yêu cầu. Làm tan biến cơn giận: Khi nóng giận, bạn dễ phạm sai lầm. Có nhiều cách kiểm soát nóng giận như chơi thể thao, xem phim, ca nhạc v.v.... Ðôi khi cần "khuất phục": Nếu sự việc không có ảnh hưởng lớn, bạn cũng tránh cố chấp để giảm bớt sự phiền toái. Bạn nhớ, khuất phục ở đây là nhượng bộ trước điều có thể và hợp lý , chứ không phải ngại khó khăn, gian khổ, ngại phấn đấu, vươn lên. Nên nghỉ ngơi: 8
Khi gặp trở ngại, bạn nên tạm để cho sự phiền muộn lắng dịu bằng cách chia sẻ với người thân, bạn bè nếu có thể, hay đi du lịch, giải trí, để tâm hồn bình yên, bạn mới tìm cách giải quyết. Việc giúp đỡ người khác cũng nên làm vì khi đó chẳng những bạn quên đi phiền toái, mà còn tạo tình cảm quy báu với mọi người chung quanh. Ðừng tham việc quá sức: Muốn giảm bớt gánh nặng tinh thần, bạn đừng nên tiến hành cùng một lúc nhiều công việc, tránh lao tâm, lao lực vô ích. Ðừng cạnh tranh, hay đố kỵ với người khác: Học hỏi điều hay hơn của người khác là đáng quý , song đó hoàn toàn khác với sự tị nạnh, đố kỵ. Thói quen tị nạnh sẽ tạo trạng thái tinh thần căng thẳng cho bạn. Bạn không thể sống và làm việc tốt nếu luôn nghĩ rằng mình đang sống với kẻ thù. Sống chan hòa với mọi người: Người bị bài xích thường là người có tính đa nghi, cảnh giác với người khác. Bạn phải tỏ thiện chí đúng lúc, có quan hệ tốt với những người sống quanh mình. Như vậy tâm trí bạn sẽ thanh thản hơn. Giải trí: Ðây là biện pháp tốt nhất để giảm áp lực tinh thần của bạn. Hình thức giải trí ra sao không quan trọng, nếu bạn thấy vui vẻ thoải mái, tạo sự cân bằng ổn định tâm lý là tốt nhất. Theo B áo Người lao động 5. BAÁT BÌNH THÖÔØNG QUA THÔØI GIAN Theo thôøi gian, coù 3 caùch giaûi thích nguoàn goác cuûa baát bình thöôøng : 1. Giaûi thích theo taâm linh 2. Giaûi thích theo theå lyù 3. Giaûi thích theo taâm lyù 9
5.1. Giaûi thích theo taâm linh : Thuôû xöa, baát bình thöôøng ñeàu gaén vôùi ma quyû. ÔÛ moïi thôøi ñaïi vaø moïi nôi, ngöôøi ta ñeàu cho raèng ñoäng ñaát, luõ luït, beänh taät, maâu thuaån trong quan heä ngöôøi vaø ngöôøi ñeàu ñöôïc duøng ñeå giaûi thích nguoàn goác cuûa ñieàu khoâng bình thöôøng. Baát bình thöôøng xuaát phaùt töø caùch nhìn cuûa moät neàn vaên hoùa vaø ñöôïc giaûi thích theo töø rieâng cuûa mình(ví duï theo quan ñieåm duy taâm(animism) – giaûi thích nguoàn goác laø do ma quyû nhaäp - hay duy vaät – giaûi thích theo khoa hoïc hôn). Trong caùc xaõ hoäi caän ñaïi, ngöôøi ta tin laø moïi ngöôøi ñeàu coù linh hoàn vaø khi con ngöôøi bò roái loïan taâm thaàn thì cho ñoù laø do nguoàn goác taâm linh : ngöôøi beänh taâm thaàn laø do söï thaâm nhaäp vaø kieåm soùat cuûa hoàn ma(coù theå laø toå tieân, thuù, thaàn linh, vò anh huøng…): Ñieäu nhaûy ñieân cuoàng vaø töï cho mình laø choù soùi(lycanthropy = chöùng hoang töôûng hoùa soùi). Ñeán thôøi caùch maïng tö saûn taïi Chaâu Aâu(TK18), vôùi söï xuaát hieän cuûa chuû nghóa tö baûn, caùc giaù trò caù nhaân thay theá caùc giaù trò coâng xaõ, thaønh phoá thay theá daàn coäng ñoàng thoân queâ, cheá ñoä phong kieán ñang suy yeáu, Ki toâ giaùo trôû neân maïnh vaø ñaày quyeàn löïc : ai tin vaøo ma quyû, nhaát laø phuø thuûy seû bò xöû cheát. 5.2. Giaûi thích theo theå lyù : Thôøi coå ñaïi, con ngöôøi xem baát bình thöôøng laø do nguyeân nhaân theå lyù : ngöôøi ta khoan vaøo soï ngöôøi ñeå trò beänh chöùng ñau ñaàu cho ngöôøi bò chöùng cuoàng loïan(hysteria). Ngöôøi Ai-caäp cho raèng neáu ngöôøi phuï nöõ naøo maø bò ñau nhöùc ôû cô theå, maát gioïng noùi, ñau ñaàu, baïi lieät, u buoàn ñeàu do nguoàn goác laø sa töû cung. Hoï tin raèng moãi boä phaän trong cô theå coù theå di chuyeån ñeå ñi tìm nöôùc vaø thöùc aên vaø khi noù baùm vaøo tim thì phaùt sinh u buoàn, oùi möûa…(Theo chöõ Ai-caäp, hystera = uterus). Theo thuyeát cho raèng ngöôøi laø thuù(animalism), coù söï töông ñoàng giöõa thuù vaät vaø ngöôøi bò taâm thaàn vì ngöôøi bò taâm thaàn khoâng kieåm soùat ñöôïc haønh vi cuûa mình nhö thuù vaät vaø coù theå soáng nhö thuù vaät trong ñieàu kieän toài taøn maø khoâng phaûn khaùng. 5.3. Giaûi thích theo nguoàn goác töø taâm lyù(Psychogenic) : Nhaø vaät lyù Hy-laïp Galen(130 – 201 sau CN) ñaõ giuùp khaùm phaù caùc nguyeân nhaân taâm lyù cuûa baát bình thöôøng qua vieäc chaån maïch cho moät phuï nöõ bò maát nguû, bô phôø, luoân baát oån vaø nhaän thaáy khoâng coù nguyeân nhaân naøo veà maët theå chaát caû vì maïch vaãn bình thöôøng, tuy nhieân vaøo moät ngaøy noï, khi Galen baùo cho phuï nöõ naøy bieát laø coù thaáy ngöôøi yeâu ñi khieâu vuõ thì maïch cuûa ngöôøi phuï nöõ ñaäp loaïn leân. Nhöõng nhaän xeùt cuûa Galen bò laõng queân cho ñeán giöõa TK 18 thì ñöôïc ñeà caëp trôû laïi ñeán bôûi Franz Anton Mesmer(1734 – 1815). 10
Ñöôïc xem laø lang baêm, Mesmer cho raèng nhieàu beänh phaùt sinh do söï taéc ngheõn doøng chaûy cuûa moät caùi gì voâ hình maø oâng goïi laø “chaát löu coù söùc thu huùt toaøn boä”(universal magnetic fluid) vaø sau ñoù laø “söùc haáp daãn thuù vaät”(animal magnetism). Theo oâng, chaát löu naøy bò taùc ñoäng bôûi chu kyø hoïat ñoäng cuûa maët traêng vaø caùc vì sao treân vuõ truï. Cuoái cuøng, “ beänh taâm thaàn” ñöôïc ñaët teân cho ngöôøi döôùi möùc söùc khoûe bình thöôøng. Thoâng thöôøng Moät ngöôøi bò xem laø coù haønh vi baát bình thöôøng laø moät khi gia ñình vaø coäng ñoàng phaùn xeùt haønh vi cuûa ngöôøi aáy bò leäch laïc moät caùch nguy hieåm vaø khi qua traéc nghieäm ngöôøi aáy khoâng ñaùp öùng ñöôïc nhöõng tieâu chuaån cuûa möùc bình thöôøng, khi hoï töï cho mình khoâng bình thöôøng hoaëc coù haønh vi nôi coâng coäng nguy hieåm cho chính mính vaø cho ngöôøi khaùc. Phaù hoaïi Thi haønh SÖÏ TRÖØNG PHAÏT Löu ñaøy Saùt nhaân Soáng tuø toäi Möu phaûn Coâ laäp BV taâm thaàn Schizophrenia Aên cöôùp ÔÛ tuø Troäm caép Nghieän ma tuùy Kieåm tra nôi coâng coäng Ñe doïa Vi phaïm haønh chính Bò loaïi tröø Say röôïu Laïm duïng tình duïc Traùnh xa Phaûn öùng lo aâu, söï oån ñònh trong vieäc laøm Khoâng chaáp nhaän vaø trong hoân nhaân, baát ñoàng yù kieán Cheá nhaïo Lieàu lænh quaù ñaùng Phaûn öùng Nhìn chaèm chaèm Baát lòch söï, maëc aùo quaàn kyø dò HAØNH VI thuø gheùt Nheï Vöøa phaûi Hoaøn toaøn Möùc ñoä söï khoâng chaáp nhaän cuûa xaõ hoäi 11
CHÖÔNG 2 : HAØNH VI CON NGÖÔØI X W 1. HAØNH VI CON NGÖÔØI LAØ GÌ ? Haønh vi laø naêng löôïng mang tính taâm lyù, laø caùch söû duïng naêng löôïng cuûa mìnhCöû chæ, ñoäng taùc ñaùp laïi cuûa con ngöôøi khi coù moät KÍCH THÍCH töø beân ngoaøi hoaëc moät ÑOÄNG LÖÏC THUÙC ÑAÅY beân trong cuûa caù nhaân ñeå giaûi toûa moät söï MAÁT THAÊNG BAÈNG (NHU CAÀU) ñeå ñaït ñöôïc MUÏC ÑÍCH (THOÛA MAÕN NHU CAÀU - TAÙI LAÄP SÖÏ THAÊNG BAÈNG). Con ngöôøi haønh ñoäng ñeå thích nghi vôùi hoaøn caûnh ñeå toàn taïi vaø phaùt trieån. HOÏC THÖÙC Nhu caàu yù Caêng thaúng HAØNH VI Muïc ñích muoán khaùt khoù chòu maát (Nhu caàu Quaù trình yù thöùc voïng kích thaêng baèng ñöôïc thoûa thích maõn) Giaûm söï caêng thaúng 2. CAÙC NHU CAÀU CÔ BAÛN CUÛA CON NGÖÔØI Thöù baäc caùc nhu caàu cô baûn cuûa TS. Abraham Maslow ñöôïc trình baøy theo sô ñoà döôùi ñaây : 5. Nhu caàu töï theå hieän : coù ñieàu kieän ñeå phaùt huy tieàm naêng, khaû naêng 4. Nhu caàu töï khaúng ñònh (uy tín, thaønh coâng, coù vò trí trong xaõ hoäi) 3. Nhu caàu xaõ hoäi: giao tieáp, ñöôïc chaáp nhaän, ñöôïc yeâu thöông, thuoäc veà. 2. Nhu caàu ñöôïc an toaøn : ñöôïc che chôû, traät töï, oån ñònh, vieäc laøm, söùc khoûe 1. Nhu caàu sinh toàn: aên maëc, ôû, uoáng… 12
3. ÑAËC ÑIEÅM CUÛA CAÙC NHU CAÀU 3.1. Nhu caàu laø nguyeân nhaân cuûa hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi. 3.2. Baát cöù nhu caàu naøo cuõng coù muïc ñích vaø nhu caàu vaø muïc ñích luoân luoân thay ñoåi. Cuøng moät nhu caàu nhöng moãi ngöôøi höôùng ñeán muïc ñích khoâng gioáng nhau. 3.3. Caùc nhu caàu khoâng bao giôø ñöôïc thoûa maõn hoaøn toaøn. 3.4. Caùc nhu caàu sinh toàn gaây “caêng thaúng” maïnh nhaát ôû con ngöôøi. 3.5. YÙ thöùc nhu caàu ôû caùc caáp ñoä khaùc nhau: − Thaáy caàn caùi gì : YÙ höôùng (yù thöùc chöa roõ raøng, traïng thaùi tieàm taøng). − Muoán coù caùi gì : YÙ muoán (roõ raøng hôn, xaùc ñònh ñöôïc ñoái töôïng, chöa xaùc ñònh phöông thöùc). − Theâm caùi gì : YÙ ñònh, khaùt voïng (yù thöùc ñaày ñuû, saün saøng haønh ñoäng). Ñaëc ñieåm taâm lyù chung cuûa con ngöôøi bình thöôøng laø: MUOÁN soáng laâu SÔÏ cheát no aám, sung söôùng ñoùi khoå nhaøn nhaõ vaát vaõ giaøu coù ngheøo naøn hieåu bieát doát naùt danh voïng thaáp heøn, keùm coûi töï do leä thuoäc bình ñaúng - coâng baèng baát coâng laøm ñieàu thieän laøm ñieàu aùc gaëp may ruûi caùi ñeïp caùi xaáu Ñeå ñaït ñöôïc caùi MUOÁN vaø traùnh caùi SÔÏ chính laø ÑOÄNG LÖÏC thuùc ñaåy con ngöôøi haønh ñoäng. 13
5. KHAÙI NIEÄM BAÛN THAÂN VAØ LOØNG TÖÏ TROÏNG Khaùi nieäm baûn thaân laø caùch ta hình dung ta laø ngöôøi nhö theá naøo vaø ta soi theo ñoù maø haønh ñoäng. Noù khoâng coù saün khi sinh ra vaø ñöôïc hình thaønh daàn do caùch ñoái xöû, phaûn öùng cuûa ngöôøi thaân thuoäc (cha meï, baïn beø, thaày coâ...). Khaùi nieäm baûn thaân phaùt trieån theo höôùng tích cöïc hoaëc tieâu cöïc tuøy theo caùc yeáu toá sau: 5.1. Söï suy nghó veà ngöôøi khaùc mong ñôïi nhö theá naøo veà mình trong haønh vi. 5.2. Vieäc ñaûm nhaän caùc vai troø ñöôïc giao. 5.3. Kinh nghieäm khaéc phuïc caùc raéc roái vaø caùc maâu thuaãn trong cuoäc soáng (quan heä, nguyeân taéc, vai troø, giaù trò...). 5.4. Vieäc nhaän dieän caùc phaûn öùng khaùc nhau cuûa ngöôøi khaùc trong nhöõng hoaøn caûnh khaùc nhau. 5.5. Möùc ñoä mong ñôïi ôû chính mình trong haønh vi (bieát quyeát ñònh caùi gì sai, caùi gì ñuùng). Khaùi nieäm baûn thaân (caûm nghó veà mình) vaø loøng töï troïng (söï ñaùnh giaù veà mình) gaén boù vôùi nhau maät thieát. Töï thaáy mình khoâng toát thì seõ haï thaáp loøng töï troïng vaø söï ñaùnh giaù veà mình tuøy thuoäc vaøo caùc thaønh coâng hay thaát baïi trong quaù khöù cuûa cuoäc soáng. Haønh vi cuûa con ngöôøi ñeàu coù nguyeân nhaân beân trong vaø beân ngoaøi. Khoâng bao giôø coù haønh vi voâ côù. Coâng vieäc cuûa nhaân vieân xaõ hoäi laø nhaän dieän ñöôïc haønh vi vaø phaân tích noù theo khung caûnh vaø nhöõng ngöôøi thaân thuoäc coù lieân quan vaø khoâng queân caùc yeáu toá ñang bieán chuyeån cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi. 6. KHAÙI NIEÄM SINH THAÙI VAØ HAØNH VI CON NGÖÔØI. Chuùng ta caàn nhaän thöùc veà söï aûnh höôûng cuûa nhieàu ñònh cheá leân vieäc hình thaønh caùc chöùc naêng xaõ hoäi cuûa ñöùa treû vaø caùc heä thoáng naøy goùp phaàn taïo ra tình huoáng hoaëc khoù khaên cho treû. Lyù thuyeát sinh thaùi ñeà caäp ñeán caùc töông taùc hoã töông, phöùc taïp vaø roäng lôùn giöõa cô theå soáng vaø moâi tröôøng xung quanh. Moâi tröôøng ñöôïc ñònh nghóa nhö moät toaøn theå caùc ñieàu kieän beân ngoaøi coù aûnh höôûng, taùc ñoäng vaø quyeát ñònh cuoäc soáng vaø söï phaùt trieån cuûa treû ( bao goàm gia ñình, tröôøng hoïc, loái xoùm, beänh vieän, truyeàn thoâng ñaïi chuùng…). 14
HEÄ THOÁNG TAÙC ÑOÄNG ÑEÁN HAØNH VI CON NGÖÔØI Heä thoáng sinh thaùi goàm hai yù töôûng : Moâi tröôøng sinh thaùi cuûa caù nhaân khi caù nhaân ñoù ñang coá gaéng ñeå thích nghi vôùi moâi tröôøng xung quanh; heä thoáng khi nhìn vaøo moái töông quan cuûa nhöõng boä phaän khaùc nhau. Ta phoái hôïp hai chöõ naøy thaønh heä thoáng sinh thaùi(Ecology systems). Ñeå hieåu moät ngöôøi naøo ñoù, chuùng ta phaûi hieåu theá giôùi roäng hôn, phaûi hieåu gia ñình ngöôøi ñoù, nhoùm baïn cuøng laøm vieäc, coäng ñoàng maø ngöôøi ñoù ñang töông taùc. Heä thoáng sinh thaùi cuûa moãi caù nhaân ñeàu ñoäc ñaùo. - Cha meï bò stress daãn ñeán ngöôïc ñaõi con caùi hay cha meï thaát nghieäp cuõng ngöôïc ñaõi con caùi. - Neáu ngöôøi ta coù vieäc laøm thì seõ giaûm bôùt nhöõng vaán ñeà xaõ hoäi. 15
Coù boán thaønh toá ñoái vôùi moïi heä thoáng : - Haønh vi - Caáu truùc : boä phaän, ranh giôùi, toå chöùc. - Vaên hoùa : vai troø, caùch öùng xöû(Mong ñôïi veà vai troø, theå hieän vai troø, yù thöùc veà vai troø, söï linh ñoäng veà vai troø, söï mô hoà veà vai troø, söï maâu thuaån veà vai troø-Toâi muoán laøm ngöôøi cha toát, moät ngöôøi choàng toát, nhöng toâi laøm khoâng ñöôïc neân toâi boû luoân- Aùp löïc veà vai troø – ngöôøi meï phaûi ñoùng caû hai vai khi ngöôøi cha ñi vaéng- Co ruùt vai troø –boû cuoäc, treû em ngheøo boû hoïc, töï coâ laäp ñoái vôùi ngöôøi khaùc). - Dieãn bieán cuûa heä thoáng : oån ñònh hay khoâng oån ñònh, vaán ñeà quaûn lyù. Thoâng thöôøng, chuùng ta haønh ñoäng töông taùc trong xaõ hoäi vaø quan taâm ñeán phaûn öùng cuûa ngöôøi khaùc ñoái vôi mình. Moät phaân tích veà caùc thaønh toá cuûa töøng beân cuûa giao dieän giöõa con ngöôøi vaø moâi tröôøng baét ñaàu baèng söï phaân tích caùc haønh vi öùng phoù cuûa caù nhaân. Caùc haønh vi öùng phoù ñöôïc xaùc ñònh nhö laø caùc haønh vi höôùng tröïc tieáp ñeán moâi tröôøng, bao goàm nhöõng noå löïc cuûa caù nhaân nhaèm thöïc hieän kieåm soaùt haønh vi cuûa chính baûn thaân mình ( söû duïng “ caùi toâi” moät caùch coù muïc ñích ). Coù 3 loaïi haønh vi öùng phoù : - Haønh vi öùng phoù ñeå toàn taïi : aên, ôû, maëc, chaêm lo söùc khoûe… - Haønh vi öùng phoù ñeå hoäi nhaäp : tham gia nhoùm, caâu laïc boä, phaùt trieån vaø duy trì moái quan heä giöõa caùc caù nhaân,… - Haønh vi öùng phoù ñeå taêng tröôûng vaø thaønh ñaït : khaû naêng theo ñuoåi caùc hoaït ñoäng tri thöùc vaø xaõ hoäi coù ích cho chính mình vaø cho ngöôøi khaùc. ( ñeå taêng tröôûng vaø phaùt trieån chöùc naêng nhaän thöùc, phaùt trieån theå chaát, kinh teá vaø khaû naêng tình caûm ). Caùc haønh vi öùng phoù cuûa caù nhaân phaùt trieån trong suoát cuoäc ñôøi con ngöôøi. Thoâng thöôøng caùc haønh vi naøy ñöôïc bieåu loä bôûi caù nhaân hay nhoùm coù lieân quan ñeán vieäc tích tuï caùc thoâng tin veà chính hoï hay ñeå phaûn hoài ñoái vôùi moâi tröôøng ñaëc thuø ( ví duï nhö thoâng tin tieâu cöïc ñeo ñaúng vaø phaûn hoài töø gia ñình vaø tröôøng hoïc ñoái vôùi ñöùa treû veà caùc khaû naêng hoïc taäp cuûa em coù theå taïo ra vaø keùo daøi hoaït ñoäng hoïc taäp yeáu keùm cuûa em). Theo Albert Ellis : Haønh vi ABC ( A = Boái caûnh kích thích, söï kieän taùc ñoäng; B = nieàm tin – thaùi ñoä, caùch nhìn vaán ñeà, caûm xuùc chi phoái phaûn öùng ñoái vôùi söï kieän; - , C = haäu quaû cuûa phaûn öùng ( haønh vi ñöôïc theå hieän ). 16
A B C Ví duï : Nieàm tin töï huûy hoïai : “Toâi phaûi thaéng”, “Ngöôøi khaùc phaûi toân troïng toâi” Nieàm tin gaây haïi : :Thaät quaù laém roài, toâi khoâng chòu ñöïng ñöôïc nöõa ñaâu” Nieàm tin “luoân luoân” vaø “khoâng bao giôø”: “Moïi ngöôøi luoân luoân chæ trích toâi”, “Toâi khoâng bao giôø thaønh coâng trong vieäc gì caû”. Nieàm tin khoâng khoan dung ngöôøi khaùc :”Baïn aáy coá tình gaây phieàn phöùc cho toâi” Nieàm tin ñoå loãi : “Toâi luoân ñi hoïc treã vì xe hoûng”. Theo Rudolf Dreikurs, coù 4 muïc tieâu cuûa haønh vi sai traùi ôû treû trong tröôøng hoïc : 1. Ñeå coù söï chuù yù veà mình vì treû tin laø mình khoâng coù giaù trò. 2. Ñeå theå hieän quyeàn löïc : chæ ñeå chöùng toû neáu treû coù theå laøm ñöôïc ñieàu gì mình muoán vaø baát chaáp aùp löïc cuûa ngöôøi lôùn ( khoâng nghe lôøi, laøm ngöôïc laïi ñieàu phaûi laøm… ) 3. Ñeå traû thuø : ñeå laøm toån thöông ngöôøi laøm toån thöông mình ( ñaùnh laïi, choïc giaän…) 4. Ñeå theå hieän moät söï baát löïc naøo ñoù nhaèm muoán ñöôïc bò loaïi ñeå khoâng coøn ai ñoøi hoûi gì ôû mình nöõa ( troán, nguû, laøm hoûng, …) Naêm 1969, moät nhaø giaùo duïc Myõ William Glasser coù noùi :” Khi chuùng ta coù nhöõng tröôøng hoïc nôi maø hoïc sinh, qua vieäc söû duïng nhöõng khaû naêng thích hôïp cuûa caùc em, coù theå thaønh ñaït, chuùng ta seõ ít phaûi giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà lôùn cuûa quoác gia. Chuùng ta seõ coù nhieàu leäch laïc xaõ hoäi, nhieàu ngöôøi caàn phaûi vaøo tuø nhieàu hôn, vaøo beänh vieän taâm thaàn nhieàu hôn, caàn nhaân vieân xaõ hoäi nhieàu hôn ñeå hoã trôï cuoäc soáng cuûa hoï vì hoï caûm thaáy khoâng thaønh ñaït trong xaõ hoäi vaø cuõng khoâng muoán thöû thaønh ñaït neáu tröôøng hoïc khoâng phaûi laø nôi ñeå treû ñöôïc ñaùp öùng caùc nhu caàu cô baûn.”. Theo oâng, treû coù hai nhu caàu : Nhu caàu tình thöông vaø nhu caàu töï thaáy mình coù giaù trò. Neáu treû khoâng ñöôïc ñaùp öùng taïi gia ñình thì treû phaûi coù cô hoäi taïi lôùp hoïc. Tröôøng hoïc laø vò trí duy nhaát ñeå nhaän dieän treû baét ñaàu phaùt trieån hình aûnh thaát baïi. Giaùo vieân caàn bieát, phaùt hieän vaø ngaên ngöøa ñieàu naøy, phaûi tìm phöông caùch ñeå laøm cho lôùp hoïc cuûa mình trôû thaønh moät kinh nghieäm thaønh ñaït cho treû. X W 17
CHÖÔNG 3 : TAÂM BEÄNH HOÏC VEÀ TUOÅI THÔ1 X W I. DAÃN NHAÄP. Xaùc ñònh baát bình thöôøng laø raát khoù. Haõy xem xeùt thöôøng hôïp cuûa Taâm, saùu tuoåi. Taâm coù nhöõng giaác mô xaáu, sôï choù vaø ñaùi daàm moãi tuaàn moät laàn trong 5 tuaàn qua. Meï Taâm lo aâu vaø ñöa Taâm ñeán phoøng khaùm. Khi ñang khaùm cho Taâm thì Taâm toû veû sôï haõi vaø choáng cöï laïi meï. Taâm ñöôïc nhaäïp vieän vôùi chaån ñoaùn laø tính khí lo aâu baát thöôøng. Nhöng, taâm coù phaûi laø treû baát thöôøng khoâng ? Neáu khoâng ñöôïc ñieàu trò thì caùc trieäu chöùng ñoù coù gia taêng khoâng ? Giuùp em Taâm nhö theá naøo ? Xaùc ñònh ñoù laø gì ? Chuùng ta phaûi xem xeùt nhieàu yeáu toá ñeå coù theå hieåu ñöôïc taâm beänh hoïc veà tuoåi thô vaø noù coù lieân quan ñeán caùc phaïm vi roäng hôn : taâm lyù vaø caùc yeáu toá xaõ hoäi taùc ñoäng laãn nhau. II. Taâm lyù phaùt trieån. Coù theå khía caïnh quan troïng nhaát cuûa taâm beänh hoïc veà tuoåi thô (tbhvtt) phaûi ñöôïc xem xeùt trong boái caûnh caùc giai ñoaïn phaùt trieån cuûa treû. 1.Theo tuoåi : ÔÛ möùc ñoä cô baûn, xaùc ñònh vaán ñeà tuøy vaøo tuoåi treû. Haønh vi ñöôïc ñaùnh giaù laø baát thöôøng ôû moät tuoåi naøo ñoù coù theå laïi phuø hôïp ôû tuoåi taùc khaùc. Ví duï : ñaùi daàm, khoâng ñoïc chöõ ñöôïc, sôï ngöôøi laï, lo aâu khi bò boû rôi moät mình ñuùng laø caùc vaán ñeà neáu noù xaûy ra ôû löùa tuoåi 12, nhöng laïi laø bình thöôøng ôû tuoåi 1 hoaëc 3 tuoåi. 2.Möùc ñoä phaùt trieån nhaän thöùc. Treû em vaø treû vò thaønh nieân coù khaû naêng nhaän thöùc khaùc nhau. Giaûi quyeát vaán ñeà, khaû naêng nhaän bieát quan ñieåm cuûa ngöôøi khaùc, khaùi nieäm baûn thaân, ñaïo ñöùc … nhöõng ñieàu naøy phaùt trieån theo thôøi gian … Ví duï, theo Piaget, treû phaûi qua nhieàu giai ñoaïn ñeå coù khaû naêng nhaän thöùc, töø ñôn giaûn ñeán phöùc taïp trong thôøi thô aáu. Vaán 1 BS Laâm Xuaân Ñieàn, Giaùo trình Söùc khoûe Taâm thaàn, Khoa PNH, 2001 18
ñeà laø : laøm theá naøo moät haønh vi rieâng bieät ñöôïc nhaän thaáy, ñöôïc phaân tích vaø ñöôïc xaùc ñònh bôûi ngöôøi lôùn (bình thöôøng – baát bình thöôøng) phaàn nhieàu tuøy thuoäc vaøo möùc ñoä phaùt trieån nhaän thöùc. Ví duï, cha meï ñaùnh giaù veà haønh vi gaây haán tuøy theo tuoåi cuûa treû : haønh vi gaây haán ôû tuoåi 2 - 3 ít ñöôïc xem laø vaán ñeà phaûi trò lieäu, vì treû chöa hieåu theá naøo laø laøm ñau ngöôøi khaùc. Treû chöa coù nhaän thöùc veà ngöôøi khaùc, töùc laø chöa coù nhaän thöùc moái lieân quan giöõa haønh vi vaø söï ñau ñôùn cuûa ngöôøi khaùc. Gaây haán luùc aáy thöôøng laø chieám ñoaït ñoà chôi, phaûn aûnh xu höôùng baûn chaát viï kyû (ego- centric) cuûa tieán trình nhaän thöùc. Tuy nhieân ôû tuoåi cao hôn thì ñoù laø vaán ñeà : ôû tuoåi 8, haønh vi nhö theá laø moái quan taâm cuûa cha meï vì treû coù nhieàu khaû naêng nhaän thöùc hôn : khaû naêng duøng vaø hieåu ngoân ngöõ, bieåu töôïng, tuaân theo caùc nguyeân taéc ôû möùc ñoä naøo ñoù … Coù nghóa laø coù khaû naêng “suy nghóû veà ñieàu noù ñang laøm” . Neáu treû coù haønh vi gaây haán, cha meï caàn giuùp treû ñieàu chænh haønh vi phuø hôïp hôn. ÔÛ tuoåi 13, neáu treû coù haønh vi gaây haán, treû caàn ñöôïc quan taâm nhieàu hôn vaø coù khi heä thoáng tö phaùp vò thaønh nieân phaûi can thieäp vaøo, vì ôû tuoåi naøy, treû vò thaønh nieân ñöôïc xem laø coù nhaän thöùc veà quan ñieåm con ngöôøi khaùc vaø hieåu roõ nhöõng gì mình laøm. 3.Caùc yeáu toá moâi tröôøng . Treû em tuøy thuoäc vaøo ngöôøi khaùc. Yeáu toá naøy giuùp chuùng ta phaân tích taâm beänh hoïc . i. Söï oån ñònh : haønh vi cuûa treû thieáu oån ñònh hôn cuûa ngöôøi lôùn vì noù nhaïy caûm hôn vôùi söï thay ñoåi vaø loâi keùo cuûa moâi tröôøng. Haønh vi cuûa treû coù theå thay ñoåi töø hoaøn caûnh naøy ñeán hoaøn caûnh khaùc. Haønh vi cuûa ngöôøi lôùn coù aûnh höôûng saâu ñaäm treân haønh vi cuûa treû. Tìm hieåu moâi tröôøng cuûa treû laø tìm hieåu vaán ñeà cuûa treû. ii. Giôùi thieäu ñieàu trò : thöôøng cha meï treû quyeát ñònh treû caàn ñöôïc giuùp ñôõ. Coâng vieäc ñaàu tieân cuûa beänh vieän khi laøm vieäc vôùi treû laø xaùc ñònh treû coù vaán ñeà hay khoâng. Söï khoâng khoan dung, thieáu hieåu bieát, hieåu sai cuûa ngöôøi lôùn laø lyù do treû caàn ñöôïc ñieàu trò lieäu. Treû caàn ñöôïc khaùm vì coù theå coù nhieàu haønh vi, nhöõng roái loaïn khoâng ñöôïc chuù yù vì ít ñöôïc boäc loä. Ví duï treû traùnh neù ngöôøi khaùc khoâng boäc loä vaán ñeà nhö treû phaù roái trong lôùp hoïc vaø khoù maø nhaän dieän ñeå ñöôïc giuùp ñôõ . iii. Vò trí vaán ñeà : • Troïng taâm nôi treû : Vaán ñeà laø vaán ñeà cuûa treû . Coù ñieàu gì khoâng oån nôi treû. • Moâ hình ñoâi : vaán ñeà cuûa treû coù moái töông taùc vôùi ngöôøi khaùc (ví duï ngöôøi cha). 19
• Söùc khoeû taâm thaàn cuûa cha meï : vaán ñeà coù theå lieân quan ñeán moái töông taùc vaø chuùng ta phaûi laøm vieäc vôùi caùc vaán ñeå nhaän thöùc vaø caûm xuùc cuûa caùc thaønh vieân khaùc trong gia ñình. Ví duï: Ngöôøi meï caûm thaáy toäi loãi vì sinh con muoän vaø taùc ñoäng baát lôïi ñoùù aûnh höôûng ñeán caùch chaêm soùc con cuûa mình, ngöoøi cha khoâng haøi loøng khi coù con naèm trong keá hoaïch, beänh taâm thaàn cuûa cha meï aûnh höôûng ñeán vôùi haønh vi con caùi. • Moâ hình heä thoáng gia ñình : Vaán ñeà cuûa treû baét nguoàn töø raéc roái trong quan heä giöõa cha meï vaø ngöôøi cha hoaëc ngöôøi meï truùt côn giaän vaøo ñöùa treû. Do ñoù, vaán ñeà cuûa treû laø trieäu chöùng cuûa khuûng hoaûng gia ñình. 4.Taùc ñoäng cuûa vieäc goïi teân beänh: Vieäc goïi teân beänh coù theå taùc ñoäng xaáu : 1. Traàm troïng hoùa vaán ñeà cuûa treû 2. Phoùng ñaïi söï oån ñònh cuûa vaán ñeà 3. Khoâng quan taâm ñeán caùc aûnh höôûng cuûa moâi tröôøng 4. Laøm cho ngöôøi khaùc coù nhöõng mong ñôïi tieâu cöïc veà treû 5.Quyeàn treû em: Ít nhaát ngöôøi lôùn phaûi noùi ñeán vaø nghe noùi ñeán quyeàn treû em. Ngöôøi lôùn coù luaät sö, hoï coù nhöõng quy ñònh vaø luaät leä baûo veä quyeàn cuûa hoï. Ngoaøi ra hoï coù khaû naêng töï lieân heä veà mình, bieát khi naøo mình coù vaán ñeà. Treû em khoâng coù nhieàu luaät sö hay luaät baûo veä cho chuùng, treû khoâng coù khaû naêng töï lieân heä, khoâng bieát luùc naøo mình coù vaán ñeà vaø caàn ñöôïc giuùp ñôõ vaø giuùp ñôõ naøo laø phuø hôïp. Vaäy ngöôøi lôùn coù traùch nhieäm laø phaûi xaùc ñònh khi naøo treû caàn ñöôïc hoã trôï. Ñieàu khoù khaên laø laøm theá naøo ñeå nhaân vaät thöù ba can thieäp vaøo ñöùa treû. III. Roái loaïn beân trong vaø beân ngoaøi : Nhieàu haønh vi coù vaán ñeà thöôøng giaûm bôùt theo thôøi gian. Treû cho thaáy nhieàu vaán ñeà coù nguy cô laø nhöõng vaán ñeà laâu daøi. Thoâng thöôøng, nhöõng nhoùm haønh vi coù vaán ñeà cho bieát taâm beänh nhieàu hôn nhöõng haønh vi ñôn leõ. 1.Roái loaïn beân trong . Moät vaøi vaán ñeà coù lieân quan ñeán caùi “toâi” , nhö sôï haõi, phieàn muoän veà maët theå chaát, lo aâu, ruït reø. Caùc loaïi roái loaïn naøy ñöôïc ñònh danh laø “roái loaïn thaàn kinh chöùc naêng” vaø cũng ñöôïc goò laø “kieåm soaùt quaù möùc” hay “öùc cheá quaù möùc” vaø vaán ñeà “ruït reø –lo aâu’’. Treû em coù nhöõng roái loaïn naøy phaûi ñoái phoù caùc vaán ñeà beân trong hôn laø 20