Hiện trạng trượt lở đất dọc hành lang đường Hồ Chí Minh thuộc địa phận tỉnh Quảng Trị, nguyên nhân và biện pháp khắc phục

HIỆN TRẠNG TRƯỢT LỞ ĐẤT DỌC HÀNH LANG<br /> ĐƯỜNG HỒ CHÍ MINH THUỘC ĐỊA PHẬN TỈNH QUẢNG TRỊ,<br /> NGUYÊN NHÂN VÀ BIỆN PHÁP KHẮC PHỤC<br /> NGUYỄN THÁM - PHAN VĂN TRUNG<br /> Trường Đại học Sư phạm - Đại học Huế<br /> Tóm tắt: Trượt lở đất là một dạng tai biến tự nhiên thường xuyên xảy ra ở<br /> các vùng đồi núi Việt Nam, nhất là dọc các tuyến giao thông mới được xây<br /> dựng hoặc sửa chữa và thường đưa đến những hậu quả rất nghiêm trọng.<br /> Hiện tượng trượt lở đất do tác động tổng hợp của các yếu tố tự nhiên và nhân<br /> sinh. Trong đó các yếu tố tự nhiên đóng vai trò chủ yếu gây nên trượt lở đất.<br /> Trên cơ sở những kết quả nghiên cứu thực tế về hiện trạng trượt lở dọc hành<br /> lang tuyến đường Hồ Chí Minh đoạn đi qua địa phận tỉnh Quảng Trị, bài báo<br /> đã phân tích các nguyên nhân gây trượt lở đất ở địa bàn nghiên cứu, đề xuất<br /> các giải pháp phòng tránh và giảm thiểu thiệt hại do trượt lở đất gây ra.<br /> <br /> 1. MỞ ĐẦU<br /> Trên địa bàn tỉnh Quảng Trị có nhiều tuyến đường giao thông quan trọng chạy qua, như<br /> quốc lộ 1 A, quốc lộ 9, đặc biệt là tuyến đường Hồ Chí Minh mới xây dựng xong. Đây<br /> là tuyến đường có vai trò quan trọng về quốc phòng, giao thông vận tải và giãn dân, tái<br /> định cư. Tuyến đường Hồ Chí Minh góp phần tạo nên mạng lưới giao thông hoàn chỉnh,<br /> giải quyết được tình trạng ách tắc giao thông trong mùa mưa lũ trên quốc lộ 1 A, tạo<br /> điều kiện phát triển kinh tế - xã hội khu vực phía Tây của tỉnh Quảng Trị. Tuy nhiên,<br /> đường Hồ Chí Minh chủ yếu đi qua các huyện miền núi với độ cao, độ dốc lớn, lượng<br /> mưa cao và tập trung, lớp phủ thực vật bị suy giảm… Vì vậy trong những năm qua, tình<br /> trạng trượt lở đất đá trên đường Hồ Chí Minh thuộc tỉnh Quảng Trị xảy ra khá phổ biến<br /> trong mùa mưa lũ, gây ách tắc giao thông, ảnh hưởng đến đời sống sản xuất và sinh hoạt<br /> của nhân dân. Do đó, việc nghiên cứu “Hiện trạng trượt lở đất dọc hành lang đường Hồ<br /> Chí Minh thuộc địa phận tỉnh Quảng Trị, nguyên nhân và biện pháp khắc phục” là một<br /> vấn đề có ý nghĩa khoa học và thực tiễn.<br /> 2. NỘI DUNG<br /> 2.1. Hiện trạng trượt lở đất dọc hành lang tuyến đường Hồ Chí Minh thuộc địa<br /> bàn tỉnh Quảng Trị<br /> Đường Hồ Chí Minh đi qua tỉnh Quảng Trị gồm 2 nhánh, nhánh 1: Cách Quốc lộ 1A<br /> khoảng 10-15km, qua các huyện Vĩnh Linh, Gio Linh, Cam Lộ, còn được gọi là đường<br /> Hồ Chí Minh nhánh Đông. Nhánh 2: đi về phía Tây chạy qua Hướng Hoá đến thị trấn<br /> Khe Sanh (đường Hồ Chí Minh nhánh Tây Chà Lỳ - Khe Sanh) theo Quốc lộ 9 tới cầu<br /> Đa Krông. Hai nhánh này cùng theo Quốc lộ 14 (đường Hồ Chí Minh nhánh Tây Đa<br /> Krông – Tà Rụt) đi qua huyện A Lưới - tỉnh Thừa Thiên Huế. Với tổng chiều dài của 3<br /> đoạn đường qua địa phận tỉnh Quảng Trị là 166,457km.<br /> Tạp chí Khoa học và Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm Huế<br /> ISSN 1859-1612, Số 04(16)/2010: tr. 56-63<br /> <br /> HIỆN TƯỢNG TRƯỢT LỞ ĐẤT DỌC HÀNH LANG ĐƯỜNG HỒ CHÍ MINH...<br /> <br /> 57<br /> <br /> - Đường Hồ Chí Minh nhánh Đông<br /> (Vĩnh Khê – Cam Lộ): Nhánh này kéo<br /> dài 37,805km, bắt đầu từ km 1047+300<br /> giáp với địa phận tỉnh Quảng Bình đến<br /> km 1085+105 nối với quốc lộ 9 ở thị<br /> trấn Cam Lộ. Đoạn đường này đi qua<br /> khu vực địa hình khá bằng phẳng nên<br /> trượt lở đất ít xảy ra. Từ km 1048+800<br /> đến km 1067+550 có xuất hiện các<br /> điểm trượt lở đất quy mô nhỏ và trung<br /> bình, điểm trượt lở đất có quy mô lớn<br /> nhất khoảng 337,5m3. Theo kết quả<br /> khảo sát thực địa vào tháng 5 năm<br /> 2010, chúng tôi nhận thấy, cả nhánh<br /> này chỉ xuất hiện 6 điểm trượt lở đất,<br /> trong đó có 2 điểm quy mô nhỏ, 4 điểm<br /> quy mô trung bình.<br /> - Đường Hồ Chí Minh nhánh Tây (Đa Krông – Tà Rụt): Nhánh Đa Krông – Tà Rụt<br /> dài 64,072km, bắt đầu từ km 249+728 – km 313+800, giáp với địa phận tỉnh Thừa<br /> Thiên Huế. Đoạn này chạy qua khu vực có độ cao địa hình trung bình từ 250–750m, độ<br /> dốc trên 200, mức độ chia cắt sâu và chia cắt ngang lớn là một trong những nguyên nhân<br /> làm cho đoạn đường này xảy ra rất nhiều điểm trượt lở đất.<br /> Theo số liệu thống kê từ Sở Giao thông Vận tải tỉnh Quảng Trị, sau cơn bão số 9 năm<br /> 2009, trên nhánh Đa Krông – Tà Rụt có tới 121 điểm trượt lở đất lớn nhỏ, trong đó có<br /> 60 điểm làm tắc giao thông hoàn toàn. Một số điểm trượt lở đất có quy mô lớn như: ở<br /> km 260+240, khối lượng đất đá trượt xuống đường 1.800 m3; ở km 271+600, khối<br /> lượng đất đá trượt xuống đường 4.500m3; tại km 280+500, khối lượng đất đá trượt<br /> xuống đường 7.100m3; tại km 313+600, khối lượng đất đá trượt xuống đường 6.000m3.<br /> Tổng khối lượng trượt lở do cơn bão số 9 gây ra trên đoạn Đa Krông – Tà Rụt lên tới<br /> 67.515,5m3 [4].<br /> Qua khảo sát thực địa vào tháng 5 năm 2010 nhánh Đa Krông – Tà Rụt, chúng tôi phát<br /> hiện 55 điểm trượt lở đất, trong đó có 13 điểm trượt lở đất có quy mô lớn (chiếm<br /> 23,64%), 26 điểm có quy mô trung bình (chiếm 47,27%), 6 điểm có quy mô nhỏ và 10<br /> điểm tiềm ẩn nguy cơ trượt lở đất do đốt rừng làm rẫy.<br /> - Đường Hồ Chí Minh nhánh Tây (Khe Sanh – Chà Lỳ): Nhánh Khe Sanh – Chà Lỳ<br /> kéo dài 62,2km, bắt đầu từ km 175 giáp với địa phận tỉnh Quảng Bình đến km 237+200<br /> ở thị trấn Khe Sanh. Nhánh này chạy qua khu vực có độ cao trung bình lớn nhất Quảng<br /> Trị, từ 750-2.000m, trong đó có một số đỉnh cao vượt trên 1.200m như: động Sa Mù<br /> (1.560m), động Vàng Vàng (1.250m)..., độ dốc trên 250, mức độ chia cắt sâu<br /> >300m/km2, chia cắt ngang từ 1,5–3km/km2, kết hợp với nhiều yếu tố khác nên nhánh<br /> này cũng xảy ra nhiều điểm trượt lở đất.<br /> <br /> 58<br /> <br /> NGUYỄN THÁM - PHAN VĂN TRUNG<br /> <br /> Từ nguồn số liệu của Sở Giao thông Vận tải tỉnh Quảng Trị cho thấy, sau cơn bão số 9<br /> (tháng 10 năm 2009) trên nhánh này xuất hiện 105 điểm trượt lở đất lớn nhỏ, trong đó<br /> 27 điểm làm tắc giao thông hoàn toàn, đáng kể nhất là các điểm tại: km 201+200, khối<br /> lượng đất đá trượt xuống đường lên tới 8.190m3; km 201+350, khối lượng đất đá trượt<br /> xuống đường 4.095m3; km 202+600, khối lượng đất đá trượt xuống đường 7.800m3.<br /> Tổng khối lượng đất đá tràn xuống đường trên toàn nhánh Khe Sanh – Chà Lỳ vào<br /> khoảng 57.262,7m3 [4].<br /> Kết quả chuyến khảo sát vào tháng 5 năm 2010, chúng tôi ghi nhận được 44 điểm trượt<br /> lở đất trên đường Hồ Chí Minh nhánh Khe Sanh – Chà Lỳ, trong đó có 1 điểm quy mô<br /> nhỏ, 21 điểm quy mô trung bình, 18 điểm quy mô lớn, 4 điểm tiềm ẩn nguy cơ trượt lở<br /> đất do đốt rừng làm rẫy. Đặc biệt đoạn qua đèo Sa Mù kéo dài hơn 20km có tới 26 điểm<br /> trượt lở đất, chiếm 59,1% tổng số các điểm trượt lở đất trên đoạn Khe Sanh – Chà Lỳ,<br /> trong đoạn này có những điểm trượt lở đất có quy mô lớn như tại km 195+150, thể tích<br /> khối trượt có thể lên đến 98.000m3, tại km 185+600, thể tích khối trượt 64.960m3 [1].<br /> 2.2. Nguyên nhân xảy ra trượt lở đất dọc hành lang đường Hồ Chí Minh, tỉnh<br /> Quảng Trị<br /> Có rất nhiều nguyên nhân gây ra trượt lở đất dọc hành lang đường Hồ Chí Minh thuộc<br /> tỉnh Quảng Trị. Nhìn chung có các nguyên nhân chính là: địa chất, địa mạo, khí tượng<br /> – thủy văn, lớp phủ thổ nhưỡng, thảm thực vật, hoạt động nhân sinh.<br /> 2.2.1. Nguyên nhân địa chất<br /> Đặc điểm thạch học và vỏ phong hóa là nguyên nhân địa chất chính liên quan đến tiềm<br /> năng phát sinh trượt lở đất trong khu vực nghiên cứu và chúng có mối liên kết chặt chẽ<br /> với nhau. Kết quả khảo sát trên đường Hồ Chí Minh đoạn đi qua địa phận tỉnh Quảng<br /> Trị của chúng tôi cho thấy các thành tạo trầm tích lục nguyên tuổi Paleozoi và Mesozoi<br /> với sản phẩm phong hóa từ đất đá có thành phần cát kết, bột kết, đá phiến sét, sét than,<br /> đá phiến silic, đá phiến sét vôi, cát kết tuf, cát kết, cát kết vôi, cuội của các hệ tầng A<br /> Ngo (J1 an), Mụ Giạ (K2 mg), Cam Lộ (P2 cl), La Khê (C1 lk), Tân Lâm (D1 tl), S2 – D1<br /> đg, Long Đại (O3 – S1lđ) dễ tham gia vào quá trình trượt lở đất. Trong thực tế thành<br /> phần khoáng vật của nhóm đá này là sét sericit bị nén ép, phân lớp mỏng, mặt phân lớp<br /> nhiều nơi trùng với bề mặt dốc địa hình, vỏ phong hóa của chúng chủ yếu là vụn thô<br /> nên khả năng trượt lở đất rất cao và xuất hiện nhiều ở đường Hồ Chí Minh nhánh Tây<br /> của tỉnh Quảng Trị.<br /> Nhóm đá gốc thứ hai tham gia vào quá trình trượt lở đất có mặt ở đường Hồ Chí Minh<br /> tỉnh Quảng Trị là các thành tạo lục nguyên xen phun trào của hệ tầng Trà Bồng (δ - yδO<br /> - δtb), A Vương (ε2-O1 av), phức hệ Quế Sơn (ργ PZ3bg-qs ) với các thành phần là đá<br /> vôi đolomit, đá phiến thạch anh – fenspat, đá phiến thạch anh mica, cát kết dạng quazit,<br /> đá granit biotit và các đá biến chất với thành phần đá hoa graphit phân giải. Vỏ phong<br /> hóa của các thành tạo xâm nhập và biến chất này khá dày trung bình 4–5m và cho sản<br /> phẩm phong hóa vụn thô nên cũng dễ trượt lở khi có mưa. Trượt lở đất điển hình cho<br /> loại thạch học này bắt gặp ở đường Hồ Chí Minh nhánh Tây đoạn qua đèo Sa Mù.<br /> <br /> HIỆN TƯỢNG TRƯỢT LỞ ĐẤT DỌC HÀNH LANG ĐƯỜNG HỒ CHÍ MINH...<br /> <br /> 59<br /> <br /> Ngoài ra, trong khu vực nghiên cứu còn gặp các thành tạo đá vôi dạng khối, đá vôi xám<br /> trắng của hệ tầng Bắc Sơn (C – Pbs), hệ tầng Cò Bai (D - cb). Vỏ phong hóa của các<br /> thành tạo này không đáng kể, nên ít hoặc không bắt gặp hiện tượng trượt lở đất.<br /> Hiện tượng trượt lở đất không những phụ thuộc vào thành phần, tính chất của đá gốc bị<br /> phong hóa mà còn phụ thuộc vào thế nằm của đá gốc. Qua phân tích cho thấy hiện<br /> tượng trượt lở đất đá xảy ra chủ yếu ở những nơi hướng đổ của mặt phân lớp hay mặt<br /> phân phiến của đá bị phong hóa trùng với hướng dốc của địa hình.<br /> Mức độ phá hủy của chuyển động Tân kiến tạo, đứt gãy là điều kiện thuận lợi cho quá<br /> trình dịch chuyển trọng lực vì đó là những nơi đất đá bị vụn nát, các tính chất cơ lý, đặc<br /> biệt là gốc nội ma sát và lực dính kết giảm đột ngột. Trên địa bàn nghiên cứu, hệ thống<br /> đứt gãy có vai trò khá quan trọng trong quá trình trượt lở đất, nhất là các đứt gãy trẻ,<br /> như đứt gãy Vĩnh Linh – Hải Lăng, Rào Quán – A Lưới, Linh Thượng – Hướng Lập,<br /> Hướng Lập – Vĩnh Chấp, Đa Krông – Huế [1].<br /> Trên cơ sở phân tích bản đồ địa chất và kết quả khảo sát trên tuyến đường Hồ Chí Minh,<br /> chúng tôi nhận thấy: trượt lở đất xảy ra nhiều nhất trong các hệ tầng Long Đại, A<br /> Vương, A Ngo, Cam Lộ, La Khê, Mụ Giạ, ít hoặc không xảy ra hệ tầng Bắc Sơn, hệ<br /> tầng Cò Bai.<br /> 2.2.2. Nguyên nhân địa mạo<br /> Trượt lở đất hầu hết xảy ra tại các khu vực địa hình cao, độ dốc và độ chia cắt lớn tạo ra<br /> năng lượng địa hình cao thuận lợi cho trượt đất có nguồn gốc trọng lực. Đường Hồ Chí<br /> Minh (nhất là nhánh Tây) đi qua khu vực địa hình chủ yếu là núi thấp (250–750m) và<br /> núi trung bình (750–2.000m) thúc đẩy quá trình trượt lở đất diễn ra mạnh mẽ.<br /> Khi các điều kiện như nhau, thì độ cao địa hình là một trong những nhân tố chủ yếu, phá<br /> vỡ sự cân bằng của khối đất đá cấu tạo nên sườn dốc. Thực tế nghiên cứu cho thấy đặc<br /> điểm địa hình sườn dốc có ảnh hưởng rất lớn đến quá trình phát sinh, phát triển trượt lở<br /> đất. Những nơi độ cao của sườn dốc càng lớn thì càng dễ phát sinh trượt lở đất. Có thể<br /> quan sát được các điểm trượt mà nguyên nhân độ cao sườn dốc địa hình gây ra trên<br /> tuyến đường Hồ Chí Minh nhánh Tây với độ cao địa hình trên 250m, cụ thể tổng số các<br /> điểm trượt phân bố ở độ cao tuyệt đối địa hình từ 250 đến 1.500m chiếm trên 75,0%<br /> tổng số các điểm trượt lở đất trong khu vực nghiên cứu. Đặc biệt đoạn đi qua đèo Sa Mù<br /> với độ cao trung bình 700 đến 1.700m, bao gồm các khối núi động Vàng Vàng, động Sa<br /> Mù có tới 27 điểm trượt lở đất, chiếm 61% các điểm trượt lở đất trên tuyến đường Hồ<br /> Chí Minh nhánh Tây (Khe Sanh – Chà Lỳ).<br /> Độ dốc và độ cao của sườn dốc càng lớn thì đất đá càng dễ mất ổn định, điều này được<br /> thể hiện rõ trên tuyến đường nghiên cứu. Các điểm trượt lở đất xảy ra nhiều nhất ở<br /> những nơi có góc dốc địa hình từ 30 đến 650 và độ cao sườn dốc lớn hơn 15m. Những<br /> khu vực có góc dốc mặt nằm nghiêng dưới 200 là những bề mặt thoải gần như nằm<br /> ngang nên không hoặc rất ít xảy ra hiện tượng trượt lở đất đá. Những khu vực có góc<br /> dốc lớn hơn 650 nhưng bề dày tầng phủ mỏng cũng rất ít xảy ra trượt lở đất.<br /> <br /> 60<br /> <br /> NGUYỄN THÁM - PHAN VĂN TRUNG<br /> <br /> 2.2.3. Nguyên nhân khí tượng – thủy văn<br /> Nằm trong vùng núi cao đón gió nhiều chiều nên lượng mưa ở tỉnh Quảng Trị dồi dào,<br /> dao động trong khoảng từ 2.000–2.700mm, lớn hơn nhiều so với lượng mưa trung bình<br /> của lãnh thổ Việt Nam. Lượng mưa lớn tập trung trong 3 tháng (IX–XI) chiếm tới 6065% lượng mưa cả năm, trong đó tháng X có lượng mưa lớn nhất chiếm 27-30% lượng<br /> mưa năm và tháng IX có lượng mưa trung bình chiếm tới 20% lượng mưa cả năm. Đây<br /> cũng là thời kỳ có độ ẩm lớn trong năm với độ ẩm tương đối thường đạt xấp xỉ 90% [2].<br /> Lượng mưa lớn, tập trung cộng với những hiện tượng thời tiết cực đoan khác là nguyên<br /> nhân gây ra lũ lụt và trượt lở đất ở địa bàn nghiên cứu.<br /> Xem xét mối quan hệ giữa lượng mưa, số ngày mưa, cường độ mưa cùng với hiện tượng<br /> trượt lở đất cho thấy mưa lớn và kéo dài là nguyên nhân chính gây ra trượt lở đất.<br /> Cường độ mưa lớn nhất trong 24 giờ xảy ra ở các nơi ở tỉnh Quảng Trị cũng khá lớn, có<br /> nơi lên tới 400–500mm [3]. Điều này được thể hiện rõ trong cơn bão số 9 năm 2009. Từ<br /> 19 giờ ngày 27/9/2009 đến 19 giờ ngày 01/10/2009 lượng mưa toàn tỉnh Quảng Trị phổ<br /> biến từ 500 mm đến 600mm. Đặc biệt vùng phía Nam tỉnh có cường độ mưa rất lớn như<br /> tại Hải Tân là 739mm, Hải Sơn 694mm. Đây là nguyên nhân làm xuất hiện hơn 200<br /> điểm trượt lở trên tuyến đường Hồ Chí Minh nhánh Tây và nhiều điểm trượt lở ở các<br /> tuyến đường khác, làm tắc giao thông nhiều ngày liền trên tuyến đường Hồ Chí Minh<br /> nhánh Tây thuộc tỉnh Quảng Trị [4].<br /> 2.2.4. Tác động của bề dày tầng phủ<br /> Nghiên cứu bề dày tầng phủ theo đường Hồ Chí Minh thuộc tỉnh Quảng Trị, chúng tôi<br /> nhận thấy bề dày tầng phủ có mối quan hệ với quá trình trượt lở đất. Các quá trình<br /> phong hóa ảnh hưởng rất lớn đến tính chất cơ lý của đất đá ở sườn dốc. Tùy theo mức<br /> độ phong hóa mà tính chất của đất đá (khối lượng thể tích, độ rỗng, khe nứt, độ bền, độ<br /> hấp thụ nước...) bị biến đổi. Bề dày tầng phủ trên tuyến đường nghiên cứu biến đổi từ<br /> dưới 1m đến trên 10 m. Ở các đỉnh núi chiều dày tầng phủ chỉ xấp xỉ 2m, ở giữa sườn<br /> núi từ 3–7m, ở chân núi, vùng đất bazan có thể lớn hơn 10m. Qua thống kê cho thấy các<br /> điểm trượt lở đất thường xảy ra ở những khu vực có chiều dày tầng phủ từ 1,5 đến hơn<br /> 10m chiếm tỷ lệ trên 75%. Còn những điểm trượt xảy ra ở những khu vực có bề dày<br /> tầng phủ dưới 1,5m rất ít.<br /> Ở tỉnh Quảng Trị các đá macma axit chiếm diện tích lớn và phân bố hầu như đều khắp<br /> lãnh thổ. Các đá macma bazơ phun trào chủ yếu vào cuối Neogen đến kỷ Thứ tư tạo nên<br /> các vùng đất đỏ bazan ở Vĩnh Linh, Dốc Miếu – Cồn Tiên, Tân Lâm – Cùa, Khe Sanh –<br /> Hướng Phùng với tầng dày trung bình trên 10m. Với độ dày tầng phủ lớn tạo nên những<br /> điểm trượt có quy mô lớn trên tuyến đường Hồ Chí Minh nhánh Tây.<br /> 2.2.5. Tác động của thảm thực vật<br /> Khu vực nghiên cứu có độ che phủ 38,7% diện tích tự nhiên, có tác dụng lớn trong việc<br /> làm hạn chế trượt lở đất. Tuy nhiên trong tổng số gần 70.000 ha rừng tự nhiên ở vùng<br /> núi chỉ có 14.324 ha rừng giàu (20,5%), 26.887 ha rừng trung bình (38,5%), còn lại là<br /> rừng nghèo và rừng phục hồi. Ở vùng đồi núi chỉ có khoảng 11.000 ha rừng tự nhiên,<br /> <br />