Hình tượng con ngựa trong điêu khắc đá thời Lê Trung Hưng

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:4

Thêm vào BST

Báo xấu

1
lượt xem 0
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Cùng với những biến thiên lịch sử, Lê Trung Hưng là một giai đoạn lịch sử đầy biến động của lịch sử phong kiến Việt Nam. Trong phạm vi bài viết này, tác giả sẽ đi sâu tìm hiểu về nghệ thuật tạo hình con ngựa bằng đá trong một số di tích tiêu biểu của thời Lê Trung Hưng.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Hình tượng con ngựa trong điêu khắc đá thời Lê Trung Hưng

ARTS HÌNH TƯỢNG CON NGỰA TRONG ĐIÊU KHẮC ĐÁ  THỜI LÊ TRUNG HƯNG ĐÀO HỮU ĐẠT Email꞉ daohuudat1987@gmail.com Trường ĐH Nguyễn Trãi THE IMAGE OF THE HORSE IN STONE  SCULPTURE LE TRUNG HUNG PERIOD TÓM TẮT ABSTRACT  Nghệ thuật tạo hình con ngựa thời Lê Trung  The art of shaping horses during the Le Trung Hung  Hưng (1533–1789)  là một trong những điểm  period (1533–1789) is one of the highlights in  nhấn trong điêu khắc cổ Việt Nam. Đây là  Vietnamese ancient sculpture.  This is one of the periods  một trong những giai đoạn mà ngựa có số  when horses have the largest number of sculptures, the  lượng tác phẩm điêu khắc nhiều nhất, có tạo  most beautiful and strongest shapes.  Folk sculptors have  hình đẹp nhất, mạnh mẽ nhất. Các nghệ nhân  created large‑sized stone horses with a combination of  điêu khắc dân gian đã tạo nên những con ngựa  both symbolic and realistic art.  Even though the  đá có kích thước lớn cùng cách tạo hình phối  anonymous artists who built pagodas, temples,  hợp cả nghệ thuật tượng trưng và nghệ thuật  mausoleums, etc., along with the system of worship  hiện thực. Dù là những nghệ sĩ khuyết danh  statues, did not proactively leave their information and  xây dựng đình chùa, đền, lăng… đi kèm cùng  works, the ancient craftsmen's guilds created a lasting  hệ thống tượng thờ không bận tâm đến lưu  cultural identity through the image of stone horses in  danh thiên cổ nhưng những phường thợ xưa  Vietnamese ﬁne art during the feudal period in general,  đã làm nên một bản sắc văn hóa trường tồn  and during the Le Trung Hung period in particular. qua hình tượng con ngựa đá trong mỹ thuật  Việt Nam thời kỳ phong kiến nói chung, thời  Keywords꞉ Art, shaping, sculpture, horse, Le Trung Hung Lê Trung Hưng nói riêng. Từ khóa꞉ ꞉ Nghệ thuật, tạo hình, điêu khắc,  con ngựa, Lê Trung Hưng Đặt vấn đề thành  những  hình  tượng  trên  các  tác  phẩm  nghệ  Cùng với những biến thiên lịch sử, Lê Trung Hưng là  thuật. Người xưa đã huyền thoại chúng trở thành linh  một giai đoạn lịch sử đầy biến động của lịch sử phong  thú, hoá thân vào đời sống tâm linh với đa dạng hình  kiến Việt Nam. Nội chiến liên miên giữa các tập đoàn  tượng nghệ thuật phong phú, sinh động. thống trị cùng với sự nghiệp chống giặc ngoại xâm  khiến hình tượng những con voi, con ngựa chiến của  Trong điêu khắc đá thời phong kiến, ở thời kỳ nhà Lý,  một thời binh lửa xuất hiện khắp các di tích tạo nên  một trong những tượng ngựa đá có niên đại sớm nhất  một khối lượng tác phẩm đồ sộ. Đặt trong mỗi thể  thường xuyên được nhắc đến là tượng ngựa ở chùa  loại kiến trúc, ngựa lại có cách tạo tác khác nhau,  Phật Tích (Bắc Ninh). Tượng đôi ngựa được tạc đặt ở  mang tính chất đặc thù của từng chất liệu hoặc tùy  trước  tòa  chính  điện  dưới  hình  thức  chạm  tròn  theo vai trò mà nó đảm nhiệm. Trong phạm vi bài viết  nguyên khối đá đặt cùng với các cặp tượng voi, sư tử,  này, tác giả sẽ đi sâu tìm hiểu về nghệ thuật tạo hình  trâu và tê giác. Tượng ngựa được tả thực với mắt nổi,  con ngựa bằng đá trong một số di tích tiêu biểu của  mõm dài, miệng và hai lỗ mũi, có bờm, đuôi dài, đang  thời Lê Trung Hưng.  trong tư thế nằm, chân trước khuỵu xuống.  1.  Nghệ  thuật  điêu  khắc  hình  tượng  con  ngựa  Tượng ngựa thời Trần được tìm thấy trong một số di  trong mỹ thuật thời phong kiến tích lăng mộ các vua thời Trần ở An Lăng (Quảng  Ngựa, thường được gọi là tuấn mã, gắn bó mật thiết  Ninh). Nghệ thuật điêu khắc của thời Trần ở An lăng  với con người từ đời sống hằng ngày đến nơi trận  được thể hiện ở hàng thú đá đặt trên bệ tượng gồm  mạc… Với vẻ đẹp vốn có, chúng đã được đưa vào  tượng chó đá, ngựa đá, voi đá, trâu đá… Tượng ngựa  chủ đề của điêu khắc, hội họa, thi ca… được thể hiện  được chạm bằng khối đá nguyên, thể hiện trong tư thế Nhận bài (Received)꞉ 02/12/2023 Phản biện (Revised)꞉ 14/12/2023 Duyệt đăng (Acceptep for publication)꞉ 24/12/2023 49
ARTS nằm, mình to, dáng khoẻ. Nghệ nhân xưa tạc thú đá  Lê Trung Hưng, thường được thể hiện với kích thước  hoàn toàn sử dụng các khối dày, căng, nhằm mô tả  lớn tương đương như ngựa ngoài đời thực. Ngựa vốn  thần thái con vật và ít sa vào chi tiết tỉ mỉ.  là một con vật đẹp đẽ thanh cao, trung thành, tình  nghĩa, gắn bó với đời sống của con người từ cuộc  Thời Lê sơ, tượng ngựa hầu hết được tạc trong các  sống hàng ngày cho đến khi ra trận. Vì thế, trong tạo  lăng mộ ở Lam Kinh (Thanh Hóa). Đây là nơi an nghỉ  hình, tượng ngựa cũng là những tác phẩm đẹp, được  của vua và Hoàng thái hậu với hệ thống lăng mộ có  đầu tư toàn diện cả về tạo dáng và trang trí, chạm  quy mô bề thế, hoành tráng. Tượng ngựa có niên đại  khắc với đầy đủ chi tiết của ngựa chiến. sớm nhất trong các lăng mộ ở đây là tượng ngựa trong  Vĩnh Lăng, nơi an nghỉ của vua Lê Thái Tổ. Ngựa  được tạc có kích thước thu nhỏ, tạo thành một cặp,  đặt đối xứng qua đường Thần đạo bên cạnh hai tượng  đá gồm có quan hầu, nghê, tê giác, hổ.  Thời Lê Trung Hưng, tác phẩm điêu khắc tượng ngựa  có kích thước gần với thưc tế và mô tả chi tiết mẳt,  mũi, bờm, yên cương… Số lượng tượng ngựa được  tìm thấy nhiều nhất là trong các lăng mộ võ quan.  Ngoài ra, ngựa đá cũng được tạo tác đặt ở đình, đền,  chùa. Một trong những tượng ngựa đẹp được biết đến  nhiều nhất trong giai đoạn này là tượng ở lăng Dinh  Hương (Bắc Giang) được tạc cùng với quan hầu thì  cầm kiếm dắt ngựa. Ngoài tượng tròn, hình tượng  ngựa còn tìm thấy nhiều ở dạng phù điêu trong các di  tích đình, chùa, từ đường. Ngựa cũng được tạc nhiều ở các lăng tẩm của vua nhà  Nguyễn꞉  lăng  Gia  Long,  lăng  Minh  Mạng,  lăng  Thiệu Trị,.. Tượng ngựa đá có niên đại sớm được ghi  chép trong Đại Nam thực lục thuộc về lăng Gia Long  (Huế), và tượng được đánh giá cao về chất lượng tạo  hình là ngựa trong lăng Thiệu Trị (Huế) có vóc dáng  thanh thoát, tràn đầy sinh lực và được chạm trổ tinh  tế, hoàn mỹ. 2. Nghệ thuật tạo hình con ngựa trong điêu khắc  đá thời Lê Trung Hưng Thời Lê Trung Hưng là giai đoạn mà nền điêu khắc  H1. Tượng ngựa ở Bái Lăng và chi tiết trang trí cổ Việt Nam đạt đỉnh cao, để lại nhiều kiệt tác cho  Tượng  ngựa  trong  lăng  mộ  thời  Lê  Trung  Hưng  hậu thế, nhiều tác phẩm điêu khắc xuất sắc của giai  thường có tỷ lệ tương đương với kích thước con vật  đoạn này đã được công nhận là Bảo vật quốc gia.  thực ngoài đời. Phần tạo dáng cơ thể của ngựa được  Trong lịch sử phong kiến Việt Nam, đây là giai đoạn  thể hiện với khuynh hướng tự nhiên, yếu tố trang trí  có sự song hành của cả nội chiến cùng các cuộc chiến  ít. Phần yên cương lại phát triển dày đặc hoa văn cách  tranh  chống  giặc  ngoại  xâm. Vì  thế,  hình  ảnh  con  điệu, chạm khắc tỉ mỉ. Một trong những tượng ngựa  ngựa luôn gắn liền với những chiến binh điển hình là  được đầu tư công phu trong tạo dáng và trang trí là  một con vật trung thành, dũng mãnh, nhanh nhẹ. tượng  ngựa  ở  Bái  Lăng  (Thanh  Hóa).  Ngựa  được  điêu khắc theo lối tả thực giống với ngựa trong cuộc  Lê Trung Hưng cũng là giai đoạn “lên ngôi” của quan  sống  ngoài  đời. Tượng  được  tạo  dáng  đứng  vững,  võ. Số lượng võ quan thời kỳ này có số lượng đông  nghiêm túc với yên cương sẵn sàng. Giống như các  đảo, họ nắm trong tay binh quyền rất lớn, số lượng  tượng ngựa ở lăng mộ khác cùng trong giai đoạn này,  lăng mộ mà các võ quan giai đoạn này để lại còn được  bốn chân tượng vẫn còn trong một khối đá đặc với bệ,  lưu giữ khá nhiều trong các làng quê. “Tượng ngựa  chỉ gợi tả phần ngoài cặp chân mảnh dẻ được tạc như  cũng như tượng voi được đưa vào lăng của những chủ  phù điêu trên đá.  nhân có võ công mang thêm nhiều ý nghĩa, vì một  con ngựa tốt đóng vai trò quan trọng trong sự nghiệp  Bên cạnh việc tạo dáng công phu, tượng ngựa thời kỳ  của  các  võ  quan”  [1,  tr.26].  Ngựa  là  một  linh  vật  này cũng tạo nên một sự khác biệt lớn khác về ngôn  thường xuyên xuất hiện trong các lăng mộ trong thời  ngữ nghệ thuật khi đầu tư trang trí rất cầu kỳ tập trung 50
ARTS ở khu vực yên ngựa với đầy đủ dây buộc mõm ngựa  liên kết chắc khỏe liền lạc như ở phần bờm ngựa và  nối dài, yên cương, bàn đạp, vải phủ có hoa văn, bông  đuôi ngựa, các họa tiết khác như yên ngựa và các dây  gù, tua rua, lục lạc rất cầu kỳ. Tượng ngựa ở Bái Lăng  đai cũng được được sử dụng phương pháp chạm kênh  được trang trí trên áo yên đầy ấn tượng bởi chạm khắc  để tạo ra sự khác biệt giữa các mặt không gian trong  khá tỉ mỉ hai hình hổ phù ‑ một to, một nhỏ và bàn đạp  cùng một thể thống nhất.  cách điệu hình linh thú. Mật độ trang trí trên lưng  ngựa khá dày đặc, các khối trang trí được chạm kỹ  Ngoài thể loại tượng tròn, hình tượng con ngựa còn  lưỡng, đồng đều nhau, độ cong, kênh của chi tiết các  được  tìm  thấy  trên  các  phù  điêu  đá  thuộc  thời  Lê  mô típ cũng được chạm khắc khá kỹ lưỡng, rõ nét...  Trung Hưng, tiêu biểu có thể kể đến là hình ảnh ngựa  Những hoa văn chính được kết hợp cùng các mô típ  trên chạm khắc ở trên bia chùa Tĩnh Lự và trên cổng  vân mây và hình lá, kỷ hà, quạt, vân xoắn móc, lá cúc  Từ chỉ họ Đặng, hai di tích này đều ở Bắc Ninh. Nếu ở  cách điệu mềm trên chất liệu đá cứng, tạo điểm khác  dạng tượng tròn, ngựa trong di tích được tạc chủ yếu  biệt với sự trang trí thưa thớt trên các tượng các con  với dáng đứng chầu ở dạng tĩnh thì ở thể loại phù  thú thực trong cùng hàng tượng của lăng mộ. điêu, hình ảnh ngựa đa dạng và sinh động hơn, ảnh  hưởng nhiều từ các quan niệm tạo hình dân gian như  Tượng ngựa đá cũng được tìm thấy khá nhiều trong  các chạm khắc đình làng. các  di  tích  đình,  đền,  chùa...  thuộc  giai  đoạn  này.  Tượng ngựa ở đền Phú Đa (Vĩnh Phúc) được tạo hình  thô ráp hơn so với ngựa ở Bái Lăng (Thanh Hóa).  Toàn thân ngựa là một khối đá lớn chắc khỏe, cao to,  vạm vỡ. Khối cơ thể vuông thành sắc cạnh. Họa tiết  trang trí dàn trải hơn, diễn tả nhiều ở cả phần đầu, cổ  và bộ yên cương. Mặc dù cách tạc tượng ngựa khỏe  khoắn,  tạo  tác  nổi  khối  tròn  to  thiên  về  sức  mạnh  nhưng không có cảm giác khô khan là nhờ những  điểm nhấn trang trí. Đầu ngựa được chạm hình một  chiếc vòng và hoa cúc mãn khai, quanh cổ là chùm  lục lạc nổi trên nền vân mây có đao ngắn, lớp yên  ngựa được trang trí bằng những đường kỷ hà. Lớp  yên này khá lớn, bao kín toàn bộ phần lưng và bụng.  Phần để chân là một hình ô van cách điệu được gắn  với một sợi dây nối một đầu với yên ngựa. Tổng thể  cho thấy, phần thể hiện trên bề mặt thân ngựa và phần  yên cương của ngựa ở đền Phú Đa trang trí khá giản  đơn. Toàn bộ bề mặt hai lớp khối vải phủ hai bên thân  H2. Chạm khắc trên bia chùa Tĩnh Lự không có biểu hiện hay dấu vết nào của một mô típ  Bia  đá  "Tĩnh  Lự  thiền  tự  bi"  (mặt  phía  trước)  và  trang trí cụ thể, mà chỉ thấy bề mặt lồi lên của cấu trúc  "Công đức tín thí " (mặt sau) của chùa Tĩnh Lự (Bắc  đường diềm gắn với đường nét theo cung tròn ở lớp  Ninh) được tạo tác hết sức công phu, kết cấu 4 phần  khối trên, dưới. gồm꞉ Đế bia, tấm bia (khắc minh văn), hai tấm phù  điêu (chạm hoạt cảnh), và có mái che. Điểm nhấn của  Với tượng ngựa đá trong các di tích giai đoạn này,  bia nằm ở hai bức phù điêu, chạm hai hoạt cảnh khác  nghệ nhân xưa dùng cả hai kỹ thuật là đục (dụng cụ là  nhau. Bức có hình ảnh ngựa được chạm nổi mô tả  xó, chen – tạo nền nhám) và chạm (dùng vạt và ve –  hoạt cảnh hình người ở bên dưới, hình rồng cùng các  tạo nền phẳng nhẵn và nền có hình nhát vạt). Khác  cụm mây ở phía trên. Bố cục chính tập trung thể hiện  với điêu khắc gỗ và các chất liệu khác, do khối lượng  năm nhân vật và một hình ngựa. Con ngựa được một  riêng của đá và gỗ, các chất liệu khác nhau nên việc  vị quan đứng giữ, có tay trái gắn kiếm, tay phải cầm  tạo tác cũng được tính toán khác nhau chẳng hạn với  lọng. Ngựa được thể hiện với dáng động, chân đang  hình ảnh ngựa được tạc tượng bằng chất liệu gỗ thì  nâng bước, nhấn tả chủ yếu phần đầu và lưng với khối  được sử dụng phương pháp đục moi1 và đục thông2 dễ  chạm tròn. Tuy chỉ là một yếu tố nhỏ nằm ở góc của  dàng nhưng sang chất liệu đá thì nghệ nhân xưa đã  bố cục, góp phần tả tích chuyện, nhưng hình ngựa lại  dùng phương pháp tạo sự khác biệt về bề mặt (tạo  được đặc tả khá chi tiết. Một phần trong cách tạo hình  nhám ) để dễ phân biệt giữa phần thân ngựa và phần  ngựa,  có  thể  thấy  yếu  tố  dân  gian  ảnh  hưởng  khá  nền, đồng thời nghệ nhân còn sử dụng phương pháp  mạnh khi tỷ lệ của đầu ngựa được tạc lớn hơn về tỷ lệ,  đục xuống nền để tạo ra sự chênh lệch giữa các mặt  các  khối  nổi  tròn  và  căng.  Hướng  đầu  ngoảnh  lại  phẳng tạo ra sự khác biệt về không gian. Cũng do tính  cùng dáng bước thong thả, tung tăng khiến cho người  chất của chất liệu mà các họa tiết điêu khắc trên ngựa  xem cảm thấy sự vui vẻ, hoạt bát rất rõ từ hình tượng  cũng được đơn giản hóa bằng các khối lớn tạo nên sự  này.  Các  chi  tiết  trên  thân  ngựa  cũng  được  đặc  tả  51
ARTS cụ thể từ phần khớp đầu gối đến móng ngựa. Phủ trên  CHÚ THÍCH lưng là áo yên gồm 4 lớp được đặt chồng lên nhau,  khối tạo lớp chồng lớp khá rõ. Cổ ngựa đeo lục lạc  Đục moi꞉ là phương pháp dùng dụng cụ có tên là  cùng hệ thống tua rua được chạm khắc tỉ mỉ, sinh  Xó (đục có mũi nhọn kích thước to) khoét dần từng  1 động.  phần nhỏ dần của đối tượng thường được thực  hiện chỗ nền nhỏ   Đục thông là phương phám dùng dụng cụ có tên  là Xó và Chen (chen có hình dáng giống vạt nhưng  2 có kích thước ngắn về chiều dài, to về chiều ngang  mặt chen có tiết diện lớn hơn mặt xó) để đục phá  những khối lớn mục đích là đục thủng những  miếng, mảng to thông sang mặt bên thường đục ở  phân bụng ngựa TÀI LIỆU THAM KHẢO  1. Quách Thị Ngọc An (2017), Lăng mộ võ quan  thái giám ở Đàng Ngoài (lăng mộ phong kiến thế  kỷ 17,18 và lăng Phạm Đôn Nghị), Nxb Khoa học  H4. Chạm khắc trên cổng Từ chỉ họ Đặng xã hội Việt Nam, Hà Nội. 2. Trần Lâm Biền (2003), Đồ thờ trong di tích của  Ở Từ chỉ họ Đặng (Bắc Ninh), ngựa được chọn chạm  người Việt, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội. khắc trên phù điêu ở cổng của di tích. Hoạt cảnh phía  3. Nguyễn Huy Hạnh (2004), Lăng đá Hà Bắc ‑  trái của cổng thể hiện 2 nhân vật ở nhóm chính phía  kiến trúc và điêu khắc, Luận án Tiến sĩ, chuyên  trước, phía sau là nhóm phụ với hình ảnh một quan  ngành Khảo cổ học, Viện Khảo cổ học, Viện  hầu dắt ngựa. Ngựa được thể hiện không đầy đủ cả  Khoa học xã hội Việt Nam, Hà Nội. thân hình mà chỉ xuất hiện ở góc tranh với một nửa  4. Nguyễn Văn Hùng (2020), Nghệ thuật tượng  thân. Nghệ nhân xưa chỉ chọn điểm nhấn, tạo hình chỉ  lăng mộ Quận công thế kỷ XVII ‑XVIII ở đồng bằng  phần đầu và hai chân trước cùng một phần của thân.  Bắc Bộ, Luận án tiến sĩ Nghệ thuật, Viện Văn  Hình ảnh con ngựa được thể hiện ở bức phù điêu này  hóa Nghệ thuật quốc gia Việt Nam.  được  miêu  tả  rất  nhiều  lớp  không  gian  tách  bạch  thông qua kỹ thuật chạm kênh giữa các lớp gợi lên  cảm giác sống động giữa mặt chính diện của ngựa và  phần thân. Nghệ nhân đã khéo léo gợi tạo khối mặt  trước, mặt nghiêng và chiều sâu của con ngựa, không  gian xa, gần, trước, sau của hai chân ngựa. Chân ngựa  tạo ra hai bước khác nhau chân co, chân duỗi vừa gợi  không gian trước sau vừa tạo hình nông, sâu chân  thực. Dù ít nhân vật nhưng vẫn thấy sự phong phú về  không gian, khoáng đạt, sống động trong bố cục kết  hợp kỹ thuật tạo hình tả chất khi tạo hình cơ thể người  cùng chi tiết và nhiều lớp không gian và các sự vật  xung quanh.  Kết luận Nghệ  thuật  điêu  khắc  đá  thời  Lê  Trung  Hưng  nói  chung, điêu khắc hình tượng ngựa nói riêng đã có  những đóng góp to lớn vào việc định hình giá trị nghệ  thuật điêu khắc trong kho tàng nghệ thuật cổ truyền  dân tộc của người Việt Nam. Con ngựa không những  có một vị trí quan trọng trong cuộc sống hàng ngày  mà đã đi vào thế giới tinh thần và thẩm mỹ, ngựa đã  trở thành một biểu tượng của nghệ thuật. Ngựa đã  xuất hiện trong các tác phẩm điêu khắc suốt chiều dài  lịch sử mỹ thuật của thời phong kiến Việt Nam. 52