Sáng ki n kinh nghi m Giáo viên: Lê Th H ngế ệ ị ằ
A. M ĐUỞ Ầ
I. LÝ DO CH N Đ TÀI:Ọ Ề
Trong b i c nh toàn ngành Giáo d c và Đào t o đang n l c đi m iố ả ụ ạ ỗ ự ổ ớ
ph ng pháp d y h c theo h ng phát huy tính tích c c ch đng c a h cươ ạ ọ ướ ự ủ ộ ủ ọ
sinh trong ho t đng h c t p. Đi u 24.2 c a Lu t giáo d c đã nêu rõ :ạ ộ ọ ậ ề ủ ậ ụ
“Ph ng pháp giáo d c ph thông ph i phát huy tính tích c c, t giác, chươ ụ ổ ả ự ự ủ
đng, sáng t o c a h c sinh, phù h p v i đc đi m c a t ng l p h c, mônộ ạ ủ ọ ợ ớ ặ ể ủ ừ ớ ọ
h c; b i d ng ph ng pháp t h c, rèn luy n k năng v n d ng ki n th cọ ồ ưỡ ươ ự ọ ệ ỹ ậ ụ ế ứ
vào th c ti n, tác đng đn tình c m, đem l i ni m vui, h ng thú h c t p choự ễ ộ ế ả ạ ề ứ ọ ậ
h c sinh”. ọNh v y, chúng ta có th th y đnh h ng đi m i ph ng phápư ậ ể ấ ị ướ ổ ớ ươ
d y h c đã đc kh ng đnh, không còn là v n đ tranh lu n. C t lõi c aạ ọ ượ ẳ ị ấ ề ậ ố ủ
vi c đi m i ph ng pháp d y h c tr ng ph thông là giúp h c sinhệ ổ ớ ươ ạ ọ ở ườ ổ ọ
h ng t i vi c h c t p ch đng,ướ ớ ệ ọ ậ ủ ộ sáng t o, tích c c,ạ ự ch ng l i thói quen h cố ạ ọ
t p th đng. ậ ụ ộ
Trong h c t p môn Toán thì ho t đng ch đo và th ng xuyên c aọ ậ ạ ộ ủ ạ ườ ủ
h c sinh là ho t đng t duy gi i bài t p, thông qua đó hình thành k năng, kọ ạ ộ ư ả ậ ỹ ỹ
x o đng th i rèn luy n phát tri n trí tu . ả ồ ờ ệ ể ệ
Trong ch ng trình toán h c l p 11, 12, hình h c không gian gi m tươ ọ ớ ọ ữ ộ
vai trò quan tr ng, nó xu t hi n t t c các đ thi tuy n sinh vào đi h c,ọ ấ ệ ở ấ ả ề ể ạ ọ
cao đng; đ thi h c sinh gi i, đ thi t t nghi p và đ thi qu c gia trongẳ ề ọ ỏ ề ố ệ ề ố
nh ng năm g n đây và th ng chi m m t đi m. Ngoài ra nó còn là ti n đ đữ ầ ườ ế ộ ể ề ề ể
các em h c sinh h c ph n hình h c gi i tích trong không gian là m t ph n màọ ọ ầ ọ ả ộ ầ
trong đ thi cũng luôn chi m m t đi m. Tuy nhiên đây là n i dung mà đòi h iề ế ộ ể ộ ỏ
h c sinh ph i có t duy sâu s c, trí t ng t ng hình không gian phong phú vàọ ả ư ắ ưở ượ
ph i đi t ng li t ng tí ki n th c, kiên trì, ch u khó tìm tòi h c h i ngay t v nả ừ ừ ế ứ ị ọ ỏ ừ ấ
đ đu tiên, c b n là v hình. ề ầ ơ ả ẽ Đi v i h c sinh đây là m ng ki n th c khóố ớ ọ ả ế ứ
nên th ng không làm đc ho c th ng đ m t đi m trong các kì thi nóiườ ượ ặ ườ ể ấ ể
trên.
Trong sách giáo khoa, sách bài t p cũng nh sách tham kh o h u h tậ ư ả ầ ế
ch a hình thành cho h c sinh cách th cư ọ ứ đ gi i quy t các d ng, lo i bài t p.ể ả ế ạ ạ ậ
Đi v i giáo viên, có nhi u lí do mà d n đn vi c d y h c còn nhi u h n chố ớ ề ẫ ế ệ ạ ọ ề ạ ế
ch ng h n nh do l ng th i gian ít i trên l p đ truy n đt ki n th c,ẳ ạ ư ượ ờ ỏ ở ớ ể ề ạ ế ứ
không kiên trì đi v i h c sinh t khâu nh nh t, không ki m tra m t cách k pố ớ ọ ừ ỏ ấ ể ộ ị
th i vi c h c t p nhà c a h c sinh, do đó mà l ng ki n th c c a h c sinhờ ệ ọ ậ ở ủ ọ ượ ế ứ ủ ọ
th ng b r ng, d n d n tr thành n m không v ng ho c không còn bi t gìườ ị ỗ ầ ầ ở ắ ữ ặ ế
v hình không gian.ề
V i ng i th y ph i bi t h ng d n h c sinh nghiên c u bài h c vàớ ườ ầ ả ế ướ ẫ ọ ứ ọ
s p x p các bài t p có tính h th ng thì s giúp h c sinh t tin h n khi gi iắ ế ậ ệ ố ẽ ọ ự ơ ả
bài t p hình h c không gian, đng th i t o đi u ki n thu n l i đ phát huyậ ọ ồ ờ ạ ề ệ ậ ợ ể
tính tích c c, t duy sáng t o cho các em. ự ư ạ
1
Sáng ki n kinh nghi m Giáo viên: Lê Th H ngế ệ ị ằ
T nh ng lí do trên tôi ch n đ tài ừ ữ ọ ề sáng ki n kinh nghi m:ế ệ
“KHAI THÁC VÀ XÂY D NG CÁC BÀI T P HÌNH H C KHÔNGỰ Ậ Ọ
GIAN CÓ TÍNH H TH NG Đ PHÁT TRI N T DUY SÁNG T O,Ệ Ố Ể Ể Ư Ạ
TÍNH TÍCH C C VÀ NĂNG L C GI I BÀI T P CHO H C SINH L PỰ Ự Ả Ậ Ọ Ớ
11 VÀ H C SINH L P 12 ÔN THI ĐI H C”.Ọ Ớ Ạ Ọ
II. M C ĐÍCH NGHIÊN C U:Ụ Ứ
Góp ph n tìm ra ph ng pháp d y h c thích h p v i h c sinh. ầ ươ ạ ọ ợ ớ ọ Xây
d ng, s p x p các bài t p ự ắ ế ậ hình h c không gian ọcó tính h th ng, thông qua đóệ ố
đ phát huy trí t ng t ng không gian, tính tích c c, t duy sáng t o ể ưở ượ ự ư ạ và năng
l c gi i bài t p ự ả ậ cho h c sinh ọnh m giúp h c sinh có ph ng pháp đ gi iằ ọ ươ ể ả
quy t các bài toán và t o h ng thú cho h c sinh, lôi kéo thêm s l ng các emế ạ ứ ọ ố ượ
h ng thú v i môn hình không gian, giúp h c sinh không ph i e s ph n này vàứ ớ ọ ả ợ ầ
quan tr ng h n, đng tr c m t bài toán h c sinh có th b t ngay ra đcọ ơ ứ ướ ộ ọ ể ậ ượ
cách gi i, đc đnh h ng tr c khi làm bài qua đó có cách gi i t i u choả ượ ị ướ ướ ả ố ư
m i bài toán.ỗ
III. NHI M V NGHIÊN C U:Ệ Ụ Ứ
+ Tìm hi u khái ni m, c u trúc c a t duy sáng t oể ệ ấ ủ ư ạ , t duy tích c cư ự .
+ Khai thác và xây d ng h th ng bài t p ự ệ ố ậ hình h c không gian ọ
+ Th c nghi m s ph m nh m đánh giá tính kh thi và hi u qu c a đự ệ ư ạ ằ ả ệ ả ủ ề
tài.
IV. ĐI T NG NGHIÊN C U:Ố ƯỢ Ứ
Đi t ng nghiên c u trong đ tài ch y u là h c sinh kh i l p 11, 12ố ượ ứ ề ủ ế ọ ố ớ
năm h c 2015 - 2016ọ.
V. PH NG PHÁP NGHIÊN C U:ƯƠ Ứ
Đ tài k t h p gi a các ph ng pháp nghiên c u:ề ế ợ ữ ươ ứ
1. Nghiên c u lý lu n:ứ ậ
Nghiên c u các tài li u v giáo d c h c, tâm lý h c, các sách giáoứ ệ ề ụ ọ ọ
khoa, sách bài t p, sách b i d ng nâng cao, các công trình nghiên c u có liênậ ồ ưỡ ứ
quan đn s phát tri n t duy sáng t o c a h c sinh.ế ự ể ư ạ ủ ọ
2. Đi u tra, quan sát:ề
Thăm l p, d gi , trao đi v i các giáo viên nhi u kinh nghi m.ớ ự ờ ổ ớ ề ệ
3. T ng k t kinh nghi m:ổ ế ệ
T ng k t kinh nghi m qua nh ng gi d y các l p 11, 12, tr ngổ ế ệ ữ ờ ạ ở ớ ườ
THPT Yên Đnh 1 – Huy n Yên Đnh – T nh Thanh Hóa.ị ệ ị ỉ
4. Th c nghi m giáo d c.ự ệ ụ
VI. ĐÓNG GÓP C AỦ Đ TÀI.Ề
- Xây d ng đc h th ng bài t p ự ượ ệ ố ậ hình h c không gianọ m t cách khoaộ
h c, lôgic.ọ
- Rèn luy n các thao tác v hình bi u di n, trí t ng t ng không gian,ệ ẽ ể ễ ưở ượ
m đu cho các ý t ng v thêm các đng, ch n đi m.ở ầ ưở ẽ ườ ọ ể
2
Sáng ki n kinh nghi m Giáo viên: Lê Th H ngế ệ ị ằ
- Rèn luy n t duy đc lâp, rèn luy n tính linh ho t và phê phán trong tệ ư ộ ệ ạ ư
duy.
B. N I DUNGỘ
CH NG I: C S LÍ LU NƯƠ Ơ Ở Ậ
1.1. KHÁI NI M, C U TRÚC C A T DUY SÁNG T O. T DUYỆ Ấ Ủ Ư Ạ Ư
TÍCH C C:Ự
1.1.1. T duy sáng t o là gì?ư ạ
Sáng t o đc hi u theo t đi n Vi t Nam là làm ra cái m i ch a aiạ ượ ể ừ ể ệ ớ ư
làm ho c là tìm tòi làm t t h n m t vi c gì đó mà không b gò bó.ặ ố ơ ộ ệ ị
T duy sáng t o là quá trình tìm cách nh n th c, phát hi n ra quy lu tư ạ ậ ứ ệ ậ
c a s v t, có ý th c luôn tìm ra cái m i đ hi u h n b n ch t c a s v tủ ự ậ ứ ớ ể ể ơ ả ấ ủ ự ậ
hi n t ng ệ ượ cũng nh tìm ra nguyên nhân, ngăn ch n, lo i b nh ng cái x u vàư ặ ạ ỏ ữ ấ
phát tri n cái t t.ể ố
Nh v y t duy sáng t o là thu c tính b n ch t c a con ng i đ t nư ậ ư ạ ộ ả ấ ủ ườ ể ồ
t i và phát tri n nh ng đi u t t đp, trong các lo i hình t duy nh m ph nạ ể ữ ề ố ẹ ạ ư ằ ả
ánh hi n th c thì t duy sáng t o là lo i hình t duy đc l p t o ra ý t ngệ ự ư ạ ạ ư ộ ậ ạ ưở
m i đc đáo và hi u qu , phát hi n ra n i dung m i, tìm ra h ng đi m iớ ộ ệ ả ệ ộ ớ ướ ớ
đng th i t o ra k t qu m i.ồ ờ ạ ế ả ớ
1.1.2. Các y u t đc tr ng và các thu c tính c a t duy sáng t o:ế ố ặ ư ộ ủ ư ạ
T duy sáng t o có 5 y u t c b n: Tính m m d o, tính nhu nư ạ ế ố ơ ả ề ẻ ậ
nhuy n, tính đc đáo, tính hoàn thi n, tính nh y c m v n đ.ễ ộ ệ ạ ả ấ ề
Ngoài ra còn có nh ng y u t quan tr ng khác nh tính chính xác, năngữ ế ố ọ ư
l c đnh giá, phán đoán, năng l c đnh nghĩa l i ...ự ị ự ị ạ
Lecne đã ch ra các thu c tính sau đây c a quá trình t duy sáng t o:ỉ ộ ủ ư ạ
1. Có s t l c chuy n các tri th c và k năng sang m t tình hu ngự ự ự ể ứ ỹ ộ ố
m i.ớ
2. Nhìn th y nh ng v n đ m i trong đi u ki n quen bi t “đúng quy cách”,ấ ữ ấ ề ớ ề ệ ế
3. Nhìn th y ch c năng m i c a đi t ng quen bi t.ấ ứ ớ ủ ố ượ ế
4. Nhìn th y c u trúc c a đi t ng đang nghiên c u.ấ ấ ủ ố ượ ứ
5. Nhìn th y nhi u l i gi i, nhi u cách nhìn đi v i vi c tìm ki m l iấ ề ờ ả ề ố ớ ệ ế ờ
gi i.ả
3
Sáng ki n kinh nghi m Giáo viên: Lê Th H ngế ệ ị ằ
6. K t h p nh ng ph ng th c gi i đã bi t thành m t ph ng th cế ợ ữ ươ ứ ả ế ộ ươ ứ
m i.ớ
7. Sáng t o m t ph ng th c gi i đc đáo tuy đã bi t nh ng ph ng th cạ ộ ươ ứ ả ộ ế ữ ươ ứ
khác.
1.1.3. T duy tích c c là gì?ư ự
Là lo i t duy d a vào tính tích c c nh n th c c a h c sinh trong quáạ ư ự ự ậ ứ ủ ọ
trình h c t p. Tính tích c c là tr ng thái ho t đng c a h c sinh đc tr ng b iọ ậ ự ạ ạ ộ ủ ọ ặ ư ở
khát v ng h c t p, c g ng trí tu và ngh l c cao trong quá trình n m v ngọ ọ ậ ố ắ ệ ị ự ắ ữ
ki n th c(theo Kharlanop)ế ứ
Theo Shukina GL tính tích c c có th phân thành 3 lo i: Tính tích c cự ể ạ ự
tái hi n b t ch c, tính tích c c tìm tòi và tính tích c c sáng t o.ệ ắ ướ ự ự ạ
Trong t duy sáng t o luôn có t duy tích c c và t duy đc l p.ư ạ ư ự ư ộ ậ
1.2. TH C TR NG C A V N ĐỰ Ạ Ủ Ấ Ề
Trong quá trình d y h c t khi vào ngành đn nay, vi c d y h c hìnhạ ọ ừ ế ệ ạ ọ
h c không gian đi v i b n thân và giáo viên trong tr ng đang còn nhi uọ ố ớ ả ườ ề
lúng túng. Đc bi t là trong đ thi đi h c, qu c gia, qua quá trình theo dõiặ ệ ề ạ ọ ố
k t qu thi c a các em h c sinh nhi u năm tr c thì b n thân tôi th y r ng cóế ả ủ ọ ề ướ ả ấ ằ
m t s h c sinh h c l c gi i th ng làm t t các bài toán này. Tuy nhiên sộ ố ọ ọ ự ỏ ườ ố ố
l ng đó không nhi u. M t đi u đáng ti c và làm ta ph i suy nghĩ là t i saoượ ề ộ ề ế ả ạ
còn m t s l ng t ng đi l n v n b câu này ho c làm sai? Đi u này rõộ ố ượ ươ ố ớ ẫ ỏ ặ ề
ràng trách nhi m đu tiên là b n thân giáo viên d y, v n ch a nêu b t đcệ ầ ở ả ạ ẫ ư ậ ượ
bài toán g c và gi i quy t bài toán g c. Ch a hình thành cho h c sinh t duyố ả ế ố ư ọ ư
gi i t ng lo i bài toán do v y mà h c sinh không đc rèn luy n nhi u, d nả ừ ạ ậ ọ ượ ệ ề ẫ
đn h c sinh không thích và không làm đc bài. Trên đây là m t trong nh ngế ọ ượ ộ ữ
lí do mà h c sinh còn ch a h ng thú v i bài t p hình không gian.ọ ư ứ ớ ậ
1.3. M T S BI N PHÁP B I D NG T DUY SÁNG T OỘ Ố Ệ Ồ ƯỠ Ư Ạ
CHO H C SINHỌ .
Theo các tác gi Isen và Barron vi c b i d ng trí sáng t o c n:ả ệ ồ ưỡ ạ ầ
1. Phát tri n m t cái n n phong phú r ng rãi.ể ộ ề ộ
2. B i d ng tính đc l pồ ưỡ ộ ậ
3. Khuy n khích s tò mò ham hi u bi t.ế ự ể ế
Theo tác gi Tr n Thúc Trình, trong cu n “T duy và ho t đng toán”ả ầ ố ư ạ ộ
đã nêu ra các bi n pháp sau đ phát tri n năng l c sáng t o cho h c sinh:ệ ể ể ự ạ ọ
1. B i d ng t duy sáng t o cho h c sinh k t h p h u c v i cácồ ưỡ ư ạ ọ ế ợ ữ ơ ớ
ho t đng trí tu khác.ạ ộ ệ
2. B i d ng t duy sáng t o cho h c sinh đt tr ng tâm vào vi c b iồ ưỡ ư ạ ọ ặ ọ ệ ồ
d ng năng l c phát hi n v n đ m i.ưỡ ự ệ ấ ề ớ
3. Chú tr ng b i d ng t ng y u t c th c a t duy sáng t o vàọ ồ ưỡ ừ ế ố ụ ể ủ ư ạ
trang b cho h c sinh ph ng ti n, th pháp các ho t đng nh n th c.ị ọ ươ ệ ủ ạ ộ ậ ứ
4. Quá trình b i d ng t duy sáng t o là quá trình lâu dài, c n ti nồ ưỡ ư ạ ầ ế
hành qua các b c trong t t c các khâu c a quá trình d y h c.ướ ấ ả ủ ạ ọ
4
Sáng ki n kinh nghi m Giáo viên: Lê Th H ngế ệ ị ằ
5. V n d ng t i đa ph ng pháp d y h c gi i quy t v n đ qua các gi lênậ ụ ố ươ ạ ọ ả ế ấ ề ờ
l p.ớ
Đ th c hi n đ tài, tôi xây d ng h th ng bài t p m i trên c s hể ự ệ ề ự ệ ố ậ ớ ơ ở ệ
th ng bài t p c b n, phân chia thành h th ng các bài t p d i d ng nh ngố ậ ơ ả ệ ố ậ ướ ạ ữ
v n đ, nh ng lo i bài t p,ấ ề ữ ạ ậ h ng d n các em thói quen s d ng các lo iướ ẫ ử ụ ạ
hình t duy nh t ng t , đc bi t hóa, khái quát hóa, gi i bài toán b ngư ư ươ ự ặ ệ ả ằ
nhi u cách,...ề t o c h i cho h c sinh phát tri n năng l c sáng t oạ ơ ộ ọ ể ự ạ , tích c cự
c a mình.ủ
Ti n hành xen k h ng d n, đnh h ng h c sinh trong khi ch a bàiế ẽ ướ ẫ ị ướ ọ ữ
t p trên l p cũng nh trong các ti t h c t ch n và b i d ng. ậ ớ ư ế ọ ự ọ ỗ ưỡ
Các bài t p đc đ c p b t ngu n t sách giáo khoa, sách bài t p,ậ ượ ề ậ ắ ồ ừ ậ
trong các đ thi Đi h c, cao đng, đc l a ch n theo h ng c b n, cóề ạ ọ ẳ ượ ự ọ ướ ơ ả
nh ng ki n th c đ khai thác, kh c sâu.ữ ế ứ ể ắ
CH NG II:ƯƠ
KHAI THÁC VÀ XÂY D NG CÁC BÀI T P Ự Ậ HÌNH H C KHÔNGỌ
GIAN CÓ TÍNH H TH NG ĐỆ Ố Ể PHÁT TRI NỂ T DUY SÁNG T OƯ Ạ ,
TÍNH TÍCH C C VÀ NĂNG L C GI I BÀI T PỰ Ự Ả Ậ CHO H C SINHỌ .
2.1. RA CÁC BÀI TOÁN T NG T :ƯƠ Ự
T ng t là m t trong nh ng thao tác t duy c b n, là quá trình suyươ ự ộ ữ ư ơ ả
nghĩ, phát hi n s gi ng nhau gi a hai đi t ng, đ t nh ng s ki n đãệ ự ố ữ ố ượ ể ừ ữ ự ệ
bi t đi v i đi t ng này ta d đoán nh ng s ki n t ng ng đi v i điế ố ớ ố ượ ự ữ ự ệ ươ ứ ố ớ ố
t ng kia. Nh v y nh ng đi t ng t ng t th ng là đi t ng có tínhượ ư ậ ữ ố ượ ươ ự ườ ố ượ
ch t gi ng nhau, có vai trò gi ng nhau .ấ ố ố
V n đ t ng t c a các bài toán có th xem xét d i nhi u khía c nhấ ề ươ ự ủ ể ướ ề ạ
+ Các bài toán có đng l i gi i gi ng nhau , ph ng pháp gi ng nhauườ ố ả ố ươ ố
+ N i dung c a chúng có nh ng nét gi ng nhau ho c chúng có chungộ ủ ữ ố ặ
gi thi t hay là có cùng k t lu n gi ng nhau .ả ế ế ậ ố
+ Các bài toán đ c p đn nh ng v n đ gi ng nhau , nh ng đi t ngề ậ ế ữ ấ ề ố ữ ố ượ
có tính ch t gi ng nhau .ấ ố
T m t s tính ch t gi ng nhau c a 2 đi t ng ta có th d đoán m từ ộ ố ấ ố ủ ố ượ ể ự ộ
s tính ch t gi ng nhau khác c a chúng. Nh v y khi h c sinh làm vi c v iố ấ ố ủ ư ậ ọ ệ ớ
5
