Khẳng định lại tên khoa học của loài màn màn tím là Cleome Rutidosperma DC. (Họ Bạch Hoa – Capparaceae Juss.)

30(4): 60-63 T¹p chÝ Sinh häc 12-2008<br /> <br /> <br /> <br /> KH¼NG §ÞNH L¹i T£N KHOA HäC CñA LOµI MµN MµN TÝM lµ<br /> CLEOME RUTIDOSPERMA DC. (hä b¹ch hoa - Capparaceae Juss.)<br /> <br /> Sü Danh Th−êng<br /> Tr−êng ®¹i häc S− ph¹m Th¸i Nguyªn<br /> TrÇn ThÕ B¸ch<br /> ViÖn Sinh th¸i vµ Tµi nguyªn sinh vËt<br /> <br /> Theo Jacobs [8], chi mµn mµn - Cleome L. 1. §èi t−îng<br /> cã kho¶ng 150 loµi ph©n bè ë c¸c vïng nhiÖt ®íi<br /> §èi t−îng nghiªn cøu lµ c¸c ®¹i diÖn cña chi<br /> vµ cËn nhiÖt ®íi. ë ViÖt Nam, hiÖn biÕt cã 4 Cleome L. ë ViÖt Nam bao gåm c¸c mÉu kh«<br /> loµi; mét sè loµi ®−îc sö dông lµm thuèc ch÷a ®−îc l−u gi÷ t¹i Phßng tiªu b¶n thùc vËt cña<br /> bÖnh vµ lµm rau ¨n (Cleome gynandra L., ViÖn Sinh th¸i vµ Tµi nguyªn sinh vËt (HN) vµ<br /> Cleome viscosa L.), loµi cã hoa ®Ñp ®−îc trång c¸c mÉu t−¬i thu ®−îc trong c¸c cuéc ®iÒu tra<br /> lµm c¶nh (Cleome spinosa Jacq.). Trong qu¸ thùc ®Þa.<br /> tr×nh nghiªn cøu c¸c tµi liÖu vµ c¸c mÉu vËt cña<br /> chi nµy ë ViÖt Nam, chóng t«i nhËn thÊy c¸c t¸c 2. Ph−¬ng ph¸p<br /> gi¶ nghiªn cøu hÖ thùc vËt ViÖt Nam ®Òu m« t¶ Chóng t«i ®· ¸p dông ph−¬ng ph¸p nghiªn<br /> loµi mµn mµn tÝm d−íi tªn khoa häc lµ Cleome cøu so s¸nh h×nh th¸i ®Ó ph©n lo¹i. §©y lµ<br /> chelidonii L. f.. Nh−ng ®Æc ®iÓm mµ c¸c t¸c gi¶ ph−¬ng ph¸p truyÒn thèng ®−îc sö dông trong<br /> m« t¶ vµ kÌm theo h×nh vÏ th× kh«ng phï hîp nghiªn cøu ph©n lo¹i thùc vËt tõ tr−íc ®Õn nay.<br /> víi ®Æc ®iÓm cña loµi C. chelidonii L. f. mµ nã<br /> gièng víi loµi C. rutidosperma DC.. V× vËy, II. KÕt qu¶ nghiªn cøu<br /> chóng t«i cho r»ng, ë ViÖt Nam, ch−a t×m thÊy<br /> loµi C. chelidonii L. f., mµ chØ míi thÊy loµi C. 1. So s¸nh mét sè ®Æc ®iÓm h×nh th¸i cña 2<br /> rutidosperma DC. [2, 4, 5, 6]. loµi Cleome chelidonii L. f. vµ Cleome<br /> rutidosperma DC. víi c¸c mÉu vËt ®· thu<br /> I. ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu thËp ®−îc ë ViÖt Nam<br /> <br /> Cleome chelidonii Cleome rutidosperma MÉu vËt thu<br /> §Æc ®iÓm<br /> (theo [1, 8]) (theo [1, 8]) thËp ë ViÖt Nam<br /> D¹ng sèng c©y th¶o c©y th¶o c©y th¶o<br /> Sè l¸ chÐt 3-7(1) 3 3<br /> ChiÒu dµi<br /> 8-10 cm 0,1-5 cm 0,1-5 cm<br /> cña cuèng l¸<br /> Sè cÆp g©n 4-5 6-9 4-12<br /> Sè c¸nh hoa 4(-8) 4 4<br /> Mµu s¾c<br /> tÝm hoÆc tÝm xanh tÝm hoÆc tÝm xanh tÝm hoÆc tÝm xanh<br /> cña c¸nh hoa<br /> Sè nhÞ 30-55 6 6<br /> BÇu<br /> nh½n cã l«ng cã l«ng<br /> (cã l«ng hay nh½n)<br /> <br /> 60<br /> 2. Khãa ®Þnh lo¹i c¸c loµi thuéc chi Cleome Lt. ®· biÕt ë ViÖt Nam<br /> 1A. Kh«ng cã cuèng nhÞ nhôy; h¹t cã c¸c v©n t¹o thµnh tia phãng x¹; c¸nh hoa thãt tõ tõ t¹o thµnh<br /> “cuèng”.<br /> 2A. Bé nhÞ cã nhiÒu h¬n 20 nhÞ; c¸nh hoa mµu vµng; kh«ng cã cuèng bÇu………...1. C. viscosa<br /> 2B. Bé nhÞ gåm 6 nhÞ; c¸nh hoa mµu tÝm; cã cuèng bÇu.....………………….2. C. rutidosperma<br /> 1B. Cã cuèng nhÞ nhôy; h¹t kh«ng cã c¸c v©n t¹o thµnh tia phãng x¹; c¸nh hoa thãt ®ét ngét t¹o<br /> thµnh “cuèng” râ.<br /> 3A. Cuèng nhÞ nhôy ≥ 5 mm; cuèng bÇu ≤ 8 mm; bÒ mÆt h¹t cã c¸c v©n t¹o thµnh c¸c vßng trßn<br /> ®ång t©m; hoa mµu tr¾ng; qu¶ cã l«ng......…………………………………………....3. C. gynandra<br /> 3B. Cuèng nhÞ nhôy < 3 mm; cuèng bÇu ≥ 10 mm; bÒ mÆt h¹t kh«ng cã c¸c v©n t¹o thµnh c¸c<br /> vßng trßn ®ång t©m; hoa mµu hång; qu¶ kh«ng l«ng..……………………………….4. C. spinosa<br /> <br /> 3. C¸c ®Æc ®iÓm h×nh th¸i cña loµi Cleome gÇn b»ng c¸nh hoa; bao phÊn 2 «, cã h×nh trøng<br /> rutidosperma DC. 1824 - Mµn mµn tÝm, hay h×nh m¸c. Bé nhôy n»m trªn cuèng bÇu dµi<br /> mµng mµng tÝm, mÇn ri tÝa, mÇn ri tÝm. 1-1,5 mm nh½n. BÇu trªn, 1 «, cã khÝa däc, nh½n<br /> hay cã l«ng th−a; kh«ng cã vßi nhôy, ®Çu nhôy<br /> DC. 1824. Prodr. 1: 241; Iltis, 1960. h¬i ph×nh to. Qu¶ nang (lo¹i qu¶ c¶i), h×nh trô,<br /> Brittonia, 12 (in the press); Jacobs, 1960. Fl. thon 2 ®Çu, dµi 2-5 cm, mÆt ngoµi cã khÝa däc,<br /> Males. 6(1): 104, fig. 30; Back. & Bakh. f. 1963. nh½n hay cã l«ng. H¹t h×nh thËn cã mµu n©u,<br /> Fl. Jav. 1: 183; T.C. Huang, 1996. Fl. Taiwan, n©u ®á hoÆc mµu vµng. BÒ ngoµi h¹t gå ghÒ, cã<br /> ed. 2. 2: 739, fig. 347; C. ciliata. Schum. & c¸c v©n næi râ t¹o thµnh h×nh c¸c tia phãng x¹<br /> Thonn. 1828. Dansk. Vid. Selsk. Afh. 4: 67; (h×nh 1).<br /> Polanisia chelidonii auct. non (L. f) DC. 1824:<br /> Phamh. 1970. Illustr. Fl. S. Vietn. 1: 531. fig. Loc. Class: “Tabago”. Typus; Smeathman<br /> 1339; Cleome chelidonii auct. non L. f. (1781): s.n. (G - DELL).<br /> T. §. Ly, 1984. Fl. Taynguyen Enum. 68; Sinh häc vµ sinh th¸i: Ra hoa voµ c¸c<br /> Phamh. 1991. Illustr. Fl. Vietn. 1: 754. fig. th¸ng 2-5; cã qu¶ vµo c¸c th¸ng 3-7 (8). Mäc ë<br /> 2099; N. T. Ban & Dorofeev, 1996. Fl Check. c¸c b·i hoang, v−ên Èm, dùa lé.<br /> Vietn. 2: 421. Ph©n bè: C¸c tØnh Qu¶ng B×nh (§ång Híi,<br /> C©y th¶o, sèng hµng n¨m hay nhiÒu n¨m, LÖ Thñy), Qu¶ng TrÞ (§«ng Hµ, Gio Linh, H¶i<br /> ®øng hay gÇn bß, ph©n cµnh nhiÒu, cao 20-60 L¨ng, TriÖu Phong, VÜnh Linh), Thõa Thiªn -<br /> cm. L¸ mäc c¸ch, kÐp ch©n vÞt gåm 3 l¸ chÐt. L¸ HuÕ (HuÕ, Phong §iÒn, Phó Vang), Gia Lai<br /> chÐt lín nhÊt th−êng ë gi÷a, hai l¸ chÐt hai bªn (Pleiku). Cßn cã ë Ên §é, miÒn Nam Trung<br /> th−êng b»ng nhau, cuèng l¸ dµi 0,1-5 cm, cã Quèc (Nam Ninh, Qu¶ng §«ng, §µi Loan), Ma-<br /> l«ng. L¸ chÐt lín nhÊt h×nh trøng, h×nh bÇu dôc, lai-xi-a vµ In-®«-nª-xi-a (Ja-va).<br /> h×nh m¸c hay ®«i khi gÇn thu«n; chãp l¸ nhän,<br /> hay cã mòi nhän; gèc l¸ tï hay nhän; mÆt trªn MÉu nghiªn cøu: Qu¶ng B×nh (§ång Híi),<br /> mµu xanh ®Ëm, mÆt d−íi h¬i nh¹t, mÐp vµ 2 mÆt Lý s. n. (HN). - Qu¶ng TrÞ (§«ng Hµ), T. T.<br /> l¸ cã l«ng; g©n bªn h×nh l«ng chim 4-12 ®«i, næi B¸ch 82, 95 (HN). - Thõa Thiªn - HuÕ (HuÕ),<br /> râ ë mÆt d−íi, mê ë mÆt trªn. Hoa mäc ®¬n ®éc Lý 213 (HN). - Qu¶ng Ng·i, Lý 236 (HN). -<br /> ë n¸ch l¸ hay t¹o thµnh côm hoa chïm Ýt hoa. §ång Nai (Biªn Hßa), Lý 364 (HN).<br /> Hoa l−ìng tÝnh, ®èi xøng hai bªn, cuèng hoa cã<br /> l«ng vµ nhiÒu khÝa däc. L¸ ®µi 4, mµu xanh, Gi¸ trÞ sö dông: dïng lµm thuèc ch÷a bÖnh<br /> h×nh tam gi¸c, mÐp vµ mÆt ngoµi cã l«ng th−a. (c¶m cóm, nãng l¹nh, nhøc ®Çu, ho hen, bÞ r¾n<br /> C¸nh hoa 4, cã mµu tÝm lóc t−¬i; gèc c¸nh hoa c¾n); l¸ dïng ch÷a viªm thËn; ë Ên §é, rÔ dïng<br /> thu hÑp vµ kÐo dµi, kh«ng cã cuèng nhÞ nhôy. trÞ giun; n−íc s¾c c©y dïng trÞ viªm gan m·n<br /> NhÞ 6, rêi nhau; chØ nhÞ h×nh sîi, dµi 6-10 mm tÝnh vµ bÖnh ngoµi da [2].<br /> <br /> 61<br />  H×nh 1. Cleome rutidosperma DC.<br /> 1. c…nh mang hoa v… qu¶; 2. hoa; 3. qu¶ (h×nh vÏ theo mÉu TrÇn §×nh Lý 213, HN)<br /> <br /> Ghi chó: Ph¹m Hoµng Hé [5, 6] vµ Vâ V¨n Tµi liÖu tham kh¶o<br /> Chi [4] x¸c ®Þnh c¸c mÉu c©y ®−îc trång lµm<br /> c¶nh ë ViÖt Nam víi tªn khoa häc lµ Cleome 1. Backer C. A. & Bakhuizen C. R., 1963:<br /> speciosa Raf. (1817). Sau khi ph©n tÝch mÉu vËt Flora of Java, 1: 181-185. Netherland.<br /> vµ xem ¶nh cña c¸c mÉu vËt trªn, chóng t«i thÊy 2. NguyÔn TiÕn B©n & Dorofeev. V. I., 2003:<br /> c¸c ®Æc ®iÓm cña nã kh«ng gièng víi b¶n m« t¶ Danh lôc c¸c loµi thùc vËt ViÖt Nam, 2: 421-<br /> vÒ loµi C. speciosa Raf. (1817) cña Jacobs [8] 422. Nxb. N«ng nghiÖp, Hµ Néi.<br /> vµ Bakhuizen [1]. Bëi v× c¸c mÉu vËt trªn ®Òu cã<br /> gai vµ cuèng nhÞ nhôy rÊt ng¾n, tèi ®a chØ dµi 3. Candolle de A. P. DC., 1824: Prodromus<br /> ®Õn 2 mm. C¸c ®Æc ®iÓm nµy phï hîp víi loµi systematis Naturalis Regnis Vegetabilis, 1:<br /> Cleome spinosa Jacq. (1760) mµ Jacobs [8] vµ 241.<br /> Backer C. A. & Bakhuizen C. R. [1] ®· m« t¶ 4. Vâ V¨n Chi, 1997: Tõ ®iÓn c©y thuèc ViÖt<br /> trong thùc vËt chÝ cña Ma-lai-xi-a vµ thùc vËt Nam, 714. Nxb. Y häc, tp. Hå ChÝ Minh.<br /> chÝ cña Java. V× thÕ, chóng t«i cho r»ng loµi 5. Ph¹m Hoµng Hé, 1970: C©y cá MiÒn Nam<br /> mµn mµn ®Ñp ®−îc trång lµm c¶nh ë ViÖt Nam<br /> ViÖt Nam, 1: 526-533. Sµi Gßn.<br /> tr−íc ®©y mang tªn khoa häc lµ C. speciosa Raf.<br /> lµ kh«ng ®óng, mµ tªn khoa häc chÝnh x¸c cña 6. Ph¹m Hoµng Hé, 1991: C©y cá ViÖt Nam,<br /> nã lµ C. spinosa Jacq. (1760). Trong “Danh lôc 1: 743-760. Santa Ana. Montreal.<br /> c¸c loµi thùc vËt ViÖt Nam” [2], NguyÔn TiÕn 7. Huang T. C., 1996: Flora of Taiwan, 2:<br /> B©n vµ Dorofeev. V. I cã ghi tªn c¶ 2 loµi C. 738-743. Taipei, Taiwan.<br /> speciosa Raf. Vµ C. spinosa Jacq. Cho ®Õn nay,<br /> 8. Jacobs M., 1960: Flora Malesiana, 6(1): 99-<br /> chóng t«i ch−a t×m ®−îc mÉu vËt cña loµi C. 105. Netherlands.<br /> speciosa Raf. ë ViÖt Nam.<br /> 62<br />  correct scientific name of the Man man tim plant is Cleome<br /> rutidosperma DC. (Capparaceae Juss.)<br /> <br /> Sy Danh Thuong, Tran The Bach<br /> <br /> Summary<br /> <br /> According to Jacobs, the genus Cleome L. had about 150 species in the world. There were 4 cleome<br /> species in Vietnam: C. viscosa L., C. rutidosperma DC., C. gynandra L. and C. spinosa Jacq.. Some species<br /> were used as medicinal plants and vegetables (C. gynandra, C. viscosa); some species had beautiful flowers<br /> (C. spinosa). In Vietnam, many botanists had determined the “man man tim” plant as C. chelidonii L. f.. It<br /> was not correct and was C. rutidosperma DC..<br /> We have established a table to compare some characters of and C. chelidonii and C. rutidosperma with<br /> specimens collected in Vietnam. We have discribed C. rutidosperma DC. and built a key to classify 4 species<br /> of the genus Cleome L. known in Vietnam.<br /> <br /> <br /> Ngµy nhËn bµi: 10-3-2008<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 63<br />