Khóa luận tốt nghiệp: Nhân vật trẻ thơ trong tiểu thuyết Tuổi thơ dữ dội của Phùng Quán

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:62

Thêm vào BST

Báo xấu

54
lượt xem 20
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Khóa luận tìm hiểu thế giới nhân vật trẻ thơ trong sáng tác của Phùng Quán, để thấy được hình ảnh thế hệ trẻ thơ hồn nhiên trong sáng nhưng chiến đấu anh dũng, kiên cường. Qua đó giúp người đọc hình dung được thời kì lịch sử đau thương, hào hùng của dân tộc. Khẳng định tài năng và vị trí của Phùng Quán đối với văn học Việt Nam nói chung và văn học Việt Nam sau 1975 nói riêng.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Khóa luận tốt nghiệp: Nhân vật trẻ thơ trong tiểu thuyết Tuổi thơ dữ dội của Phùng Quán

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2 KHOA NGỮ VĂN NINH THỊ THỦY NHÂN VẬT TRẺ THƠ TRONG TIỂUTHUYẾT TUỔI THƠ DỮ DỘI CỦA PHÙNG QUÁN KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Người hướng dẫn khoa học Th S. NGUYỄN PHƯƠNG HÀ HÀ NỘI - 2017
LỜI CẢM ƠN Trong quá trình triển khai khóa luận tôi đã nhận được sự giúp đỡ tận tình của các thầy giáo, cô giáo trong Tổ Văn học Việt Nam khoa Ngữ văn – trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc của mình tới các thầy cô trong khoa và đặc biệt là cô giáo ThS. Nguyễn Phương Hà đã trực tiếp hướng dẫn tôi hoàn thành khóa luận tốt nghiệp này. Khóa luận này được hoàn thành nhưng không tránh khỏi những hạn chế, thiếu sót. Vì vậy, tôi rất mong nhận được sự đóng góp ý kiến từ các thầy cô giáo và các bạn để khóa luận được hoàn thiện. Tôi xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, tháng 5 năm 2017 Sinh viên thực hiện: Ninh Thị Thủy
LỜI CAM ĐOAN Khóa luận tốt nghiệp này được hoàn thành dưới sự hướng dẫn của Ths. Nguyễn Phương Hà. Tôi xin cam đoan, đây là kết quả nghiên cứu của riêng tôi. Kết quả này không trùng với kết quả của bất kì tác giả nào đã được công bố. Nếu sai tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm. Hà Nội, tháng 5 năm 2017 Sinh viên thực hiện: Ninh Thị Thủy
MỤC LỤC MỞ ĐẦU .....................................................................................................................1 1. Lí do chọn đề tài ......................................................................................................1 2. Lịch sử vấn đề……………………………………………………………...3 3. Mục đích nghiên cứu ...............................................................................................5 4 Nhiệm vụ nghiên cứu ...............................................................................................6 5 Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ............................................................................6 6 Phương pháp nghiên cứu.........................................................................................6 7. Cấu trúc khóa luận………………………………………………………….6 NỘI DUNG .................................................................................................................7 CHƯƠNG 1 ................................................................................................................7 TIỂU THUYẾT CỦA PHÙNG QUÁN TRONG ĐỜI SỐNG VĂN HỌC VIỆT NAM ĐƯƠNG ĐẠI ....................................................................................................7 1.1 Cuộc đời và sự nghiệp.......................................................................................7 1.1.1. Cuộc đời ........................................................................................................7 1.1.2. Sự nghiệp sáng tác .........................................................................................8 1.1.3.Quan niệm nghệ thuật về con người của Phùng Quán ................................11 1.2 Khái niệm nhân vật .............................................................................................13 1.2.1. Khái niệm.....................................................................................................13 1.2.2. Sự thể hiện nhân vật trẻ thơ. ........................................................................14 CHƯƠNG 2 ..............................................................................................................17 NHẬN DIỆN NHÂN VẬT TRẺ THƠ TRONG TIỂU THUYẾT TUỔI THƠ DỮ DỘI CỦA PHÙNG QUÁN.............................................................17 2.1 Tuổi thơ hồn nhiên, trong sáng ...........................................................................17 2.2 Tuổi thơ nhọc nhằn, lam lũ .................................................................................23 2.3 Tuổi thơ với tình yêu quê hương, gia đình ..........................................................25
2.4 Tuổi thơ với khát vọng tự do...............................................................................28 2.5 Tuổi thơ anh hùng trong chiến đấu .....................................................................30 CHƯƠNG 3 MỘT SỐ PHƯƠNG DIỆN NGHỆ THUẬT THỂ HIỆN NHÂN VẬT TRẺ THƠ TRONG TIỂU THUYẾT TUỔI THƠ DỮ DỘI CỦA PHÙNG QUÁN .36 3.1. Nghệ thuật sử dụng ngôn ngữ làm nổi bật cá tính nhân vật...............................36 3.2 Hình ảnh ..............................................................................................................39 3.2.1. Hình ảnh tiếng cười…………………………………………………39 3.2.2.Hình ảnh nước mắt........................................................................................41 3.2.3 Hình ảnh bầu trời ..........................................................................................43 3.3 Giọng điệu ...........................................................................................................47 3.2.1 giọng điệu ngợi ca, tự hào ............................................................................48 3.3.2 Giọng điệu xót xa, thương cảm ....................................................................50 KẾT LUẬN ...............................................................................................................54
MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Phùng Quán (1932-1995) là nhà văn để lại dấu ấn khó quên trong lịch sử văn học Cách mạng Việt Nam từ nửa sau thế kỉ XX. Trước năm 1975, ông đã đóng góp cho nền văn học nước nhà nhiều tác phẩm có giá trị như Tiếng hát trên địa ngục Côn Đảo (1954), Tôi tự hào chế độ nước tôi (1955) và tiêu biểu là tiểu thuyết đầu tay Vượt Côn Đảo (1955) từng được coi là cuốn sách gối đầu giường của thế hệ thanh niên Việt Nam đã giúp Phùng Quán nhận giải thưởng của Hội nhà văn. Đó là những tác phẩm tập trung thể hiện tư tưởng, tình cảm của tác giả dành cho quê hương, đất nước và những người chiến sĩ anh hùng, đóng góp một tiếng nói trong trẻo mà tha thiết niềm lạc quan, tin tưởng của đất nước. Năm 1957 vì án Nhân văn – Giai phẩm, ông đã phải chịu hình phạt nặng nề, mất đi tư cách nhà văn và phải đi cải tạo ở nhiều nơi. Tuy nhiên trong suốt ba mươi năm sống trong cay đắng, nhà văn vẫn âm thầm cống hiến và sáng tác nhiều tác phẩm có giá trị với nhiều thể loại như truyện tranh, truyện cổ tích bằng thơ, báo và truyện ngắn. Đặc biệt, lịch sử văn học Việt Nam ghi nhận năm 1986 như một mốc son đánh dấu bước ngoặt của văn học nửa cuối thế kỉ XX, thể hiện nhiều bước tiến mới của văn học với sự phát triển rầm rộ ở nhiều đề tài, thể loại và nhiều tên tuổi trong đội ngũ sáng tác. Trong giai đoạn này, bút danh Phùng Quán chính thức trở lại trên văn đàn sau ba mươi năm vắng bóng với cuốn tiểu thuyết nổi tiếng mang tên Tuổi thơ dữ dội . Tuy tác phẩm viết về đề tài chiến tranh nhưng đã có sự thay đổi về quan niệm, về con người, về đời sống. Tiểu thuyết Tuổi thơ dữ dội không chỉ ca ngợi kháng chiến mà còn phản ánh hiện thực chiến tranh và dành sự quan tâm lớn đến số phận con người, đặc biệt là các nhân vật trẻ thơ. Năm 2007, giải thưởng Nhà nước về Văn học nghệ thuật được truy tặng cho Phùng Quán như một sự minh oan, trả nợ cho ông. Sau gần ba mươi năm thực hiện đường lối mới về văn hóa nghệ thuật được đề ra từ Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ VI của Đảng Cộng sản Việt Nam (1986), văn học Việt Nam đã có nhiều bước chuyển sâu sắc, đạt được nhiều thành tựu đánh kể trên tất cả các phương diện đặc biệt với văn học nghệ thuật. Trong khoảng mười năm sau chiến tranh (1975-1985) xuất hiện nhiều gương mặt nhà văn 1
đóng vai trò tiên phong cho sự đổi mới văn học. Có thể kể đến các tác giả như:Nguyễn Minh Châu, Ma Văn Kháng, Lê Lựu, Chu Lai, Bảo Ninh. Văn học sau 1975 cùng hòa nhịp với dòng chảy văn học đương đại nếu như văn học giai đoạn trước đó mang cảm hứng chung là động viên, ca ngợi cuộc kháng chiến trường kì của dân tộc thì bắt đầu từ thập niên 80 của thế kỉ XX, nội dung sáng tác có sự thay đổi, từ cảm hứng lịch sử dân tộc đến thế sự đời tư. Lúc này, văn học cũng có một cái nhìn sâu sắc, toàn diện hơn đối với cuộc sống đồng thời tôn trọng cá tính, phát triển ý thức cá nhân người cầm bút, trả lại địa vị đích thực cho nhà văn và vinh danh những sáng tác thực sự có giá trị. Trong số những sáng tác gây được tiếng vang lớn, không thể không không nhắc đến tiểu thuyết Tuổi thơ dữ dội của Phùng Quán. Xuất hiện 32 năm sau vụ Nhân văn – Giai phẩm, Tuổi thơ dữ dội là tiểu thuyết đầu tiên được xuất bản bằng chính tên thật của Phùng Quán đã khẳng địnhtài năng và nhân cách của tác giả. Năm 1986, Tuổi thơ dữ dội được công bố và nhận giải A Văn học thiếu nhi của Hội nhà văn Việt Nam hai năm sau đó. Tác phẩm được viết không chỉ bằng tài năng mà còn bằng cả toàn bộ kí ức tuổi thơ trong kháng chiến của Phùng Quán với văn phong giản dị nhưng gần gũi, thu hút độc giả. Có thể nói, Tuổi thơ dữ dội là một tiểu thuyết xuất sắc, có ý nghĩa lớn trong nền văn học Việt Nam. Nó đã khái quát được cả một quá trình chiến đấu kiên cường của quân ta trong những năm kháng chiến chống Pháp ở mặt trận Thừa Thiên Huế. Đặc biệt, thành công của tác phẩm một phần lớn vì tác giả đã xây dựng được một hệ thống nhân vật trẻ thơ anh hùng là những chú chiến sĩ nhỏ làm trinh sát. Mỗi em đều có một hoàn cảnh, một cá tính riêng nhưng cùng gặp gỡ nhau ở chỗ có chung lí tưởng Cách mạng, chiến đấu hết mình vì Tổ quốc bằng cả tâm hồn ngây thơ, trong sáng nhất. Khai thác hệ thống nhân vật trẻ thơ trong tiểu thuyết này, người đọc sẽ thấy thêm được một giá trị của tác phẩm. Thế nhưng đến nay, nghiên cứu về nhân vật trẻ thơ trong Tiểu thuyết dữ dội vẫn còn bỏ ngỏ. Vì những lí do trên, chúng tôi quyết định chọn đề tài: Nhân vật trẻ thơ trong tiểu thuyết Tuổi thơ dữ dội của Phùng Quán làm đối tượng nghiên cứu. Thực hiện khóa luận này, chúng tôi hi vọng sẽ đóng góp thêm một cái nhìn về thế giới trẻ thơ 2
trong sáng tác của Phùng Quán. hướng nghiên cứu cho tác phẩm đặc sắc này. Đồng thời qua đó khẳng định vị trí và tài năng Phùng Quán trong nền văn học nước nhà. 2. Lịch sử vấn đề Nhắc đến Phùng Quán, người đọc có lẽ sẽ có chút cảm xúc đặc biệt về một nhà văn có cách viết giản dị trong nền văn học Việt Nam. Cách viết ấy tuy không quá đặc biệt nhưng bởi vì ông viết văn bằng chính đời mình, bằng chính tâm sự của một nhà văn từng đi qua chiến tranh với tư cách là một người lính nên có sức làm cảm động người đọc. Tác phẩm Tuổi thơ dữ dội của ông là một tác phẩm xuất sắc không chỉ ở phương diện nội dung, nghệ thuât mà còn ở chỗ nó có khả năng đi sâu, ám ảnh tâm trí bạn đọc với những tình cảm chân thật nhất. Câu chuyện về chiến tranh được kể bằng giọng điệu lãng mạn, trữ tình về tình bạn, tình cảm gia đình, tình đồng đội, … rộng hơn đó là tình yêu quê hương, đất nước thông qua những nhân vật trẻ thơ trưởng thành trong bom đạn. Tác phẩm được coi như một sự đóng góp lớn cho văn học thời kì đổi mới sau năm 1975, nhận được nhiều ý kiến, sự quan tâm của đông đảo các nhà nghiên cứu, phê bình và độc giả. Đánh giá về giá trị của tiểu thuyết Tuổi thơ dữ dội, nhà văn Hoàng Phủ Ngọc Tường cho rằng:“Có một viên ngọc quý thời gian dành riêng để ban tặng con người, đó là Tuổi thơ Viên ngọc màu nhiệm, trong sang nhưng quá mong manh, không thể tìm thấy lần thứ hai trong đời. Và có một thế hệ người Việt chưa bao giờ cầm viên ngọc trên tay. Tuổi thơ dữ dội của Phùng Quán được viết cho thế hệ đó. Hãy đọc để nhớ lại, để tự hào, và để cầu nguyện cho những tuổi thơ sắp ra đời.”[21] Khi đọc tiểu thuyết Tuổi thơ dữ dội, nhà văn Việt Linh cũng chia sẻ đôi chút cảm xúc của mình:“Tôi đọc vào năm đầu Tuổi thơ dữ dội thập kỉ 60, từ những trang tư liệu của Phùng Quán. Suốt nghìn trang sách, khắc sâu vào lòng tôi hai chữ Trung Hiếu. Một nỗi đau xé đọc đến lời trăng trối của Mừng, nhân vật trong truyện trước lúc em đi vào vĩnh hằng.”[22] Nhận xét về sự thành công của về hình thức nghệ thuật của tác phẩm, tác giả Trần Cương cho rằng: “Phùng Quán đã có khả năng tạo dựng được nhiều chi tiết 3
hấp dẫn, sinh động và ở khâu cốt truyện, tác giả luôn tạo ra những tình huống ly kỳ, bất ngờ để tô đậm them hành động, tính cách nhân vật”.[5;10]. Trong chuyên luận Truyện viết cho thiếu nhi sau 1975, tác giả Lã Thị Bắc Lý dành nhiều trang đánh giá về Tuổi thơ dữ dội trên cả phương diện nội dung và nghệ thuật, coi đây như minh chứng về những đổi mới của truyện viết cho thiếu nhi sau 1975. Tác giả cho rằng Phùng Quán “có cái nhìn cảm phục trước sự chiến đấu dũng cảm quên mình của đội Vệ Quốc đoàn con nít, nhưng trong chiều sâu cái nhìn ấy có sự xót xa về mất mát, hi sinh, đau đớn gấp bội phần. Hình ảnh đội thiếu niên trinh sát Trung đoàn Trần Cao Vân được lồng trong bức tranh toàn cảnh những ngày Huế - Thừa Thiên kháng chiến. Những nhân vật nhỏ tuổi ở đây với những ham muốn phi thường đã gặp nhiều tình huống éo le, bi kịch thúc đẩy,dồn nén, gắn bó với nhau,…Đời sống lịch sử được cảm nhận qua cuộc kháng chiến hết sức hùng tráng nhưng cũng đầy nghiệt ngã. Cả một thế hệ tuổi thơ đã hi sinh tuổi trẻ của mình cho đất nước đứng lên.”[12]. Nhà văn Nguyễn Khắc Phê trong bài Sự thật ngòi bút Phùng Quán cũng nhấn mạnh: “Ngay cả trong những tác phẩm nổi tiếng như Vượt Côn Đảo và Tuổi thơ dữ dội, mặc dù tiểu thuyết là văn học cho phép nhà văn thỏa sức tưởng tượng và hư cấu, Phùng Quán vẫn tận dụng tối đa nhân vật, những chi tiết có thực ngoài đời.” [21]. Nhà văn hóa Nguyễn Khắc Viện người dành sự quan tâm lớn nhất đến vấn đề giáo dục nhân cách cho thế hệ trẻ thơ Việt Nam cũng đánh giá cao Tuổi thơ dữ dội: “Với một Ga-vơ-rốt, Victo Huygo đã viết lên những trang bất hủ. Trẻ em của chúng ta đã anh dũng, hồn nhiên tham gia cuộc đấu tranh trường kì gian khổ cùng với cha anh không kém gì những Ga-vơ-rốt trên chiến lũy cách mạng Pháp. Thế mà những sách vở viết về những mặt này còn quá ít. Nhà văn Việt Nam còn mắc nợ các em quá nhiều. Với Tuổi thơ dữ dội, Phùng Quán đã bắt đầu trả nợ một cách chính đáng. Sách dày 800 trang mà người đọc không bao giờ muốn dừng lại, bị lôi cuốn bởi những nhân vật ngây thơ có, khôn ranh có, anh hùng có, vì những sự việc khi thì hài hước, khi thì gây xúc động ứa nước mắt,…Tôi chỉ mong làm sao cho tất cả các em thiếu nhi Việt Nam đọc được sách này.”[21]. 4
Tác giả Lê Thị Huế trong lời giới thiệu tác phẩm đã có bài viết Tôi đã thực sự khóc khi lần đầu nghe kể truyện này khẳng định: “Tuổi thơ dữ dội, đúng như tên của truyện, những chi tiết trong ấy thực sự dữ dội khi mà đọc xong, gấp sách lại vẫn thấy những đợt sóng cảm xúc dạt dào dâng đến dữ dội nhưng trong sự dữ dội ấy là những tia sáng pha lê chiếu sáng lòng độc giả cũng đến dữ dội.” [23 ]. Điểm lại lịch sử những công trình nghiên cứu về tiểu thuyết Tuổi thơ dữ dội của Phùng Quán, trong khóa luận tốt nghiệp Hiện thực chiến tranh trong tiểu thuyết Tuổi thơ dữ dội của Phùng Quán, tác giả Nguyễn Thị Hường đã chỉ ra hiện thực chiến tranh với những mất mát, đau thương mà con người phải chịu đựng. Mất mát về tuổi thơ thì lại càng đau xót vô cùng. Qua đó, người đọc thấy đượckhát vọng, thế giới tâm hồn sau chiến tranh đã thôi thúc người cầm bút có lương tri phải nói “bao điều bão tố ở bên trong” mà một thời họ chưa kịp nói. Tác giả Lê Thị Quỳnh An với khóa luận Thế giới nhân vật trong tiểu thuyết Tuổi thơ dữ dội đã đi sâu tìm hiểu nghiên cứu về các kiểu nhân vật: nhân vật trẻ thơ anh hùng, nhân vật người chiến sĩ chỉ huy, nhân vật kẻ phản bội. Đồng thời, khóa luận tốt nghiệp cũng đã triển khai một số phương diện nghệ thuật như: nghệ thuật miêu tả nhân vật, cách sử dụng ngôn ngữ giàu kịch tính, xung đột và nghệ thuật miêu tả tâm lí nhân vật để làm nổi bật lên cá tính của từng kiểu loại nhân vật. Có thể thấy hầu hết các công trình nghiên cứu về tiểu thuyết Tuổi thơ dữ dội là những bài viết lẻ tẻ, mang tính chất gợi mở. Kế thừa những người đi trước, chúng tôi lựa chọn đề tài Nhân vật trẻ thơ trong tiểuthuyết Tuổi thơ dữ dội của Phùng Quán cho khóa luận tốt nghiệp của mình. 3. Mục đích nghiên cứu: Từ tên gọi của khóa luận, chúng tôi hướng tới mục đích sau: Tìm hiểu thế giới nhân vật trẻ thơ trong sáng tác của Phùng Quán, để thấy được hình ảnh thế hệ trẻ thơ hồn nhiên trong sáng nhưng chiến đấu anh dũng, kiên cường. Qua đó giúp người đọc hình dung được thời kì lịch sử đau thương, hào hùng của dân tộc. Khẳng định tài năng và vị trí của Phùng Quán đối với văn học Việt Nam nói chung và văn học Việt Nam sau 1975 nói riêng. 5
4. Nhiệm vụ nghiên cứu Khóa luận hướng tới nghiên cứu nhiệm vụ sau: Thứ nhất: Nhận diện thế giới nhân vật trẻ thơ trong tiểu thuyết Tuổi thơ dữ dội ở phương diện nội dung: tuổi thơ trong sáng, hồn nhiên; tuổi thơ nhọc nhằn, lam lũ trong cuộc sống; tuổi thơ gắn bó với tình yêu quê hương, gia đình và tuổi thơ anh hùng trong chiến đấu. Thứ hai: Chỉ ra một số phương diện nội dung thể hiện nhân vật trẻ thơ trong tiểu thuyết Tuổi thơ dữ dội: ngôn ngữ, hình ảnh, giọng điệu. Thứ ba: Khẳng định vị trí và đóng góp của Phùng Quán trong đời sống văn học Việt Nam. 5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu: tìm hiểu nhân vật trẻ thơ trong tiểu thuyết Tuổi thơ dữ dội của Phùng Quán. Phạm vi nghiên cứu: Tiểu thuyết Tuổi thơ dữ dội, Phùng Quán,Nxb Văn học, 2015 6. Phương pháp nghiên cứu Nghiên cứu đề tài này, chúng tôi sử dụng những phương pháp sau: Phương pháp hệ thống Phương pháp nghiên cứu lịch sử Phương pháp so sánh Phương pháp phân tích, tổng hợp 7. Cấu trúc khóa luận Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, nội dung chính của khóa luận được triển khai thành 3 chương sau: Chương 1. Tiểu thuyết của Phùng Quán trong đời sống văn học Việt Nam đương đại Chương 2. Nhận diện nhân vật trẻ thơ trong tiểu thuyết Tuổi thơ dữ dội của Phùng Quán. Chương 3. Một số phương diện nghệ thuật thể hiện nhân vật trẻ thơ trong tiểu thuyết Tuổi thơ dữ dội của Phùng Quán. 6
NỘI DUNG CHƯƠNG 1 TIỂU THUYẾT CỦA PHÙNG QUÁN TRONG ĐỜI SỐNG VĂN HỌC VIỆT NAM ĐƯƠNG ĐẠI 1.1 Cuộc đời và sự nghiệp 1.1.1 Cuộc đời Phùng Quán (1932 - 1995), sinh ra tại quê xã Thủy Dương, huyện Hương Thủy, tỉnh Thừa Thiên Huế. Đây là mảnh đất nổi tiếng với vẻ đẹp thanh bình, cổ kính, là chiếc nôi của những câu hát Nam Ai, Nam Bằng, những câu hò ví dặm đã nuôi dưỡng tâm hồn và tài năng văn chương của nhà văn. Phùng Quán sinh ra trong một gia đình nghèo. Cha là Phùng Văn Nguyên, khi học trường Quốc học Huế đã tham gia các phong trào các phong trào truy điệu Phan Châu Trinh, ân xá Phan Bội Châu nên bị đuổi học, bắt giam, bị tra tấn và chết trong tù. Mẹ là Tôn Nữ Thị Tứ, một người phụ nữ tài sắc, thuộc nhiều truyện và các sự tích anh hùng, nghĩa hiệp trong các tiểu thuyết cổ điển Trung Quốc và thường kể cho Phùng Quán nghe. Cha mất sớm, từ nhỏ ông đã đi lang thang nhiều nơi và làm nhiều việc để mưu sinh. Truyền thống gia đình và hiện thực cuộc sống đã giúp nhà văn sớm có thêm những chiêm nghiệm về sự đắng cay, khổ cực của cuộc đời và sớm trưởng thành hơn những đứa trẻ cùng tuổi khác. Năm mười ba tuổi, Phùng Quán trốn nhà tham gia kháng chiến chống Pháp, trở thành chiến sĩ nhỏ của Trung đoàn Trần Cao Vân. Hành động quyết liệt đó của một đứa trẻ cho thấy Phùng Quán đã tự nguyện gắn bó số phận cá nhân cùng với vận mệnh dân tộc. Những ngày tháng anh hùng với bao chuyện vui, buồn, bi tráng về thời kì sục sôi ấy, sau này đã được nhà văn kể lại trong cuốn tiểu thuyết tâm huyết Tuổi thơ dữ dội của mình. Phùng Quán thường tâm sự với bạn bè rằng cuộc đời mình tưởng như không có tuổi thơ và không có tuổi thanh niên. Tuổi thơ của tác giả là một tuổi thơ nghiệt ngã và tuổi thanh niên nghiệt ngã hơn. Bảy, tám tuổi đã phải chăn trâu, cắt cỏ kiếm cơm, mười ba tuổi đã cầm súng ra trận. Ở cái tuổi ngây ngô, hồn nhiên nhất đáng lẽ chỉ biết chơi bi, đánh đáo, hái trộm quả nhà chùa,…thì 7
Phùng Quán đã phải chứng kiến cảnh đầu rơi máu chảy, phải cướp súng giặc, vượt ngục,…. Sau đó, Phùng Quán tham gia Thiếu sinh quân Liên khu IV, đoàn văn công Liên khu IV. Đầu năm 1954, ông làm việc tại cơ quan sinh hoạt văn nghệ quân đội thuộc Tổng cục chính trị Quân đội nhân dân Việt Nam (tiền thân của Tạp chí Văn nghệ quân đội). Tác phẩm đầu tay Vượt Côn Đảo của ông được nhận giải thưởng của Hội nhà văn Việt Nam năm 1955. Nhưng không lâu sau đó, Phùng Quán tham gia phong trào Nhân văn – Giai phẩm. Khi phong trào này chấm dứt dưới tác động của Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, ông bị kỉ luật phải đi cải tạo ở nhiều nơi. Từ đó đến khi được nhìn nhận lại ở thời kì Đổi mới, Phùng Quán hầu như không có một tác phẩm nào được xuất bản hoặc ông phải tìm cách xuất bản tác phẩm của mình dưới bút danh khác. Khoảng thời gian cay đắng sống trong hiểu lầm đó của nhà văn kéo dài gần ba mươi năm trong cảnh: “cá trộm, rượu chịu, văn chui”. Mãi đến khi tiểu thuyết Tuổi thơ dữ dội được công bố và nhận giải thưởng Văn học thiếu nhi của Hội Nhà văn Việt Nam vào năm 1988 thì ông mới được minh oan. Sinh ra trong thời kì chiến tranh, đất nước bị đô hộ, trưởng thành trong môi trường quân đội, Phùng Quán là người lính kiên cường, dũng cảm trên cả hai lĩnh vực quân sự và văn học. Ông là người có tấm lòng nhân hậu, độ lượng. Vào một buổi chiều tháng Chạp lạnh buốt, ngày 22/1/1995 , căn bệnh hiểm nghèo đã mang ông đi khỏi cõi đời trần thế và trở về với đất mẹ. Năm 2007, Phùng Quán được truy tặng Giải thưởng Nhà nước về Văn học nghệ thuật do Chủ tịch nước ký quyết định tặng riêng như một lời cảm ơn và xin lỗi đến nhà văn. 1.1.2 Sự nghiệp sáng tác Nhà văn Phùng Quán đã để lại nhiều dấu ấn khó quên trong lịch sử văn học Cách mạng Việt Nam từ nửa sau thế kỉ XX. Đó là một con người trọn đời trung thành với lí tưởng mà mình chọn. Dù phải vượt qua vô vàn hiểm nguy, đau khổ suốt ba mươi năm sau vụ Nhân văn - Giai phẩm nhưng nhà văn không hề thù oán ai, vẫn 8
cặm cụi viết: “viết ngay viết thẳng từ dòng đầu đến dòng cuối”, ca tụng đất nước, cách mạng, tình yêu bằng những tác phẩm văn chương cuốn hút, thiết tha và nhân bản. Phùng Quán đã để lại trong lòng bạn bè đồng nghiệp một nhân cách cao cả, một lòng tin yêu đồng đội và nhân dân sâu sắc, một tấm gương lao động hết mình… với gần trăm tác phẩm thơ, trường ca, truyện thơ, tiểu thuyết, truyện tranh được nhiều thế hệ bạn đọc mến mộ. Thời kì đầu, các sáng tác của Phùng Quán rất hồn nhiên, thể hiện sự nhiệt tình ca ngợi cuộc sống, quê hương,đất nước. Mười tám tuổi ông đã làm thơ. Các sáng tác thơ ca của Phùng Quán chân thành, tràn đầy nhiệt huyết với đất nước, với nhân nhân. Có thể kể đến những tác phẩm tiêu biểu như: Tiếng hát trên địa ngục Côn Đảo (1954), Tôi tự hào chế độ nước tôi (1955), Tôi muốn mời đến Tổ quốc tôi (1955). Hai bài thơ Chống tham ô lãng phí (1956), Lời mẹ dặn (1957) bộc lộ rõ nét và nhân cách tác giả. Bởi vì hai tác phẩm đó không chỉ được viết bằng mực mà còn được ông viết chính bằng máu thịt của mình. Nhưng bi kịch thay chính nó đã đẩy ông tới bước ngoặt đau thương của cuộc đời, bị kết là Nhân văn - Giai phẩm, là làm phản, bị tước quyền xuất bản tác phẩm. Tuy suốt ba mươi năm bị treo bút nhưng Phùng Quán vẫn không ngừng sáng tác. Trong thời gian này, ông viết cả truyện tranh. Những câu chuyện từ thực tế cuộc sống được tác giả mang cả vào trong văn, trong thơ. Nhà văn viết khoảng sáu mươi truyện tranh cho thiếu nhi ở tất cả các đề tài. Với đề tài chiến đấu nơi biên giới xa xôi có tác phẩm Vàng A Sìn kể chuyện đánh giặc, Tên thám báo và hai em bé,… Đề tài chống Pháp có: Thiên tình sử Điện Biên, Tiếng đàn trong đêm khuya, Dòng sông mất tích,…Đề tài lịch sử có thể kể đến: Tiếng chuông Thiên Mụ, Người cầm cờ lệnh vua Quang Trung, … Truyện cổ tích bằng thơ: Chàng Ná, Bốn anh em tài giỏi,…Nhiều tác phẩm của ông được dịch ra tiếng Nga, Trung Quốc,… Ngoài ra, Phùng Quán còn có nhiều tác phẩm khác viết về nghệ thuật sáng tác và diễn tấu, nhiều bài báo cảm động in trên các báo Văn nghệ, Người Hà Nội, Tiền phong,…Nhiều truyện ngắn của ông nhận được giải thưởng trong và ngoài nước dưới nhiều bút danh như: Con cò vàng trong cổ tích, Cuộc đời một đôi dép 9
cao su, Thạch sanh cháu Bác Hồ, Dũng sỹ chép còm, Người du kích hói đầu, Tiếng đàn trong rừng thẳm,… Nói đến quá trình sáng tác văn xuôi của ông không thể không nhắc tới tên các tác phẩm như tiểu thuyết Vượt Côn Đảo được viết khi nhà văn hai hai tuổi. Cả một thế hệ thanh niên lúc đó đã từng coi đây là cuốn sách gối đầu giường: “Thời ấy lũ học sinh – sinh viên mười chín, đôi mươi chúng tôi đọc say mê, có đoạn vừa đọc vừa khóc”. Nhà thơ Tố Hữu cũng từng nhận xét về tác phẩm này: “Quán không được học hành đến nơi đến chốn nhưng có tài, chỉ gặp được các tù binh chính trị ở Côn Đảo mà viết được như thế là giỏi lắm”. Đặc biệt, nhắc đến sự nghiệp sáng tác của Phùng Quán, chúng ta không thể không nói đến tiểu thuyết Tuổi thơ dữ dội được nhà văn thai nghén suốt mười năm và là “Bản di chúc chiến sĩ cộng sản”,viết như một lời khẳng định “Tôi là Vệ quốc đoàn! Tôi chưa bao giờ là tên phản động”. Tuổi thơ dữ dội được khởi thảo bên hồ Tây năm 1968 và được hoàn thành năm 1986. Đó là tác phẩm được viết bằng toàn bộ kí ức tuổi thơ của tác giả với một văn phong độc đáo tạo ra dấu ấn riêng cho tác phẩm. Đây cũng là tác phẩm văn xuôi thành nhất mà Phùng Quán được in bằng chính tên thật của mình sau ba mươi năm sống trong khổ cực.Tiểu thuyết xoay quanh cuộc sống chiến đấu và sự hi sinh của những thiếu niên mười ba, mười bốn tuổi trong hàng ngũ Đội thiếu niên trinh sát của Trung đoàn Trần Cao Vân. Tác phẩm miêu tả súc tích quá trình tham gia chiến đấu và hi sinh ở tuổi đời còn rất trẻ của các thiếu niên trinh sát, tập trung quanh các nhân vật tiêu biểu: Lượm, Mừng, Quỳnh sơn ca, Tư - dát, Bồng da rắn, Vịnh – sưa, Vệ - to - đầu,… Năm 1988, cuốn tiểu thuyết Tuổi thơ dữ dội của Phùng Quán được xuất bản và nhận giải thưởng Văn học Thiếu nhi của Hội Nhà văn Việt Nam, hai năm sau đó đã được dựng thành phim cùng tên. Như vậy, Phùng Quán đã đặt vị trí của mình vào số phận của nhân vật, cùng với vốn sống và tài năng của mình để cho ra đời cuốn tiểu thuyết dày hơn bảy trăm trang mang tên Tuổi thơ dữ dội. Mỗi trang văn là một trang đời, là một mảng kí ức về lịch sử dân tộc, tác động rất lớn đến sự hiểu biết và trái tim độc giả. Vốn là tiểu thuyết viết cho thiếu nhi nhưng nó lại chinh phục được cả tâm hồn người lớn tuổi bởi nó được viết ra bằng tất cả tình cảm chân thành, từ cuộc sống hiện thực và cuộc 10
đời nhà văn. Đúng như lời nhà văn chia sẻ: “Thì ra những gì thật sự chân thành, lương thiện, trong sạch và cao thượng đều có khả năng kì diệu tự mở lấy đường đến thẳng trái tim các thế hệ mà chẳng cần giảng giải, biện minh”. 1.1.3. Quan niệm nghệ thuật về con người của Phùng Quán Theo Giáo trình Dẫn luận thi pháp học, Giáo sư Trần Đình Sử định nghĩa: "Quan niệm nghệ thuật về con người là sự lý giải, cắt nghĩa, sự cảm nhận về con người đã được hóa thân thành các nguyên tắc, phương tiện, phương pháp thể hiện con người trong văn học, tạo nên các giá trị nghệ thuật thẩm mỹ cho các hình tượng nhân vật trong đó" [16; 55]. Quan niệm nghệ thuật về con người biểu hiện trong toàn bộ cấu trúc của tác phẩm văn học, nhưng biểu hiện tập trung trước hết ở nhân vật, bởi nhân vật văn học là con người được miêu tả, thể hiện trong tác phẩm, bằng phương tiện văn học. Ở mỗi giai đoạn văn học khác nhau, mỗi nhà văn khác nhau, quan niệm nghệ thuật về con người cũng không giống nhau. Quan niệm nghệ thuật về con người ở giai đoạn văn học hiện đại có những điểm khác nhau ở từng thời kì nhỏ, ở từng tác giả xuất phát từ hoàn cảnh các nhân, từ con mắt nhìn cuộc sống. Có thể thấy, những năm tháng là chiến sĩ nhỏ trong trung đoàn Trần Cao Vân là quãng đời không bao giờ chàng trai cố đô quên được. Mười năm sau vụ Nhân giai- Văn phẩm, Phùng Quán đã âm thầm "thai nghén" tác phẩm lớn nhất của cuộc đời mình, viết lại những năm tháng bi tráng ấy, để rồi gần hai mươi năm sau, Tuổi thơ dữ dội được xuất bản năm 1988 gây một tiếng vang lớn, lập tức trở thành tác phẩm tiêu biểu viết về đề tài kí ức tuổi thơ. Tuổi thơ dữ dội là kí ức tuổi thơ trong chiến tranh, được hoàn thành trong thời kì đổi mới. Quan niệm về con người của nhà văn không còn đơn giản, xuôi chiều, tuy nhiên đó chưa phải là sự đối lập như những tác phẩm của giai đoạn sau. Tác phẩm bắt đầu manh nha những mầm mống đổi mới đầu tiên. Nếu như ở giai đoạn trước, xung đột trong chiến tranh chỉ mang tính toàn dân giữa ta và địch khiến cho chiến tranh được nhìn có phần đơn giản hơn; thì đến tác phẩm này cách nhìn chiến tranh được mở rộng, có tích chất gay gắt, phức tạp. Chiến tranh không chỉ 11
được khai thác ở phương diên hào hùng với tinh thần đề cao chủ nghĩa anh hùng của cách mạng mà còn được nhìn nhận ở cả những bi kịch, những mất mát đau thương. Các chiến sĩ Việt Minh trong Tuổi thơ dữ dội không chỉ được khác họa ở những nét hào hùng mà còn được tô đậm ở sự mất mát hi sinh. Nhà văn nhìn số phận con người, đặc biệt là số phận trẻ thơ trong cuộc chiến tranh trong nhiều mối quan hệ, quan hệ giữa trẻ em với gia đình, trẻ em với trẻ em, trẻ em với chính thế giới nội tâm của nó và ngay cả mối quan hệ rất nhạy cảm giữa trẻ em với đất nước, với chiến tranh cũng được tác giả thể hiện trong một chiều sâu hơn, thực hơn. Nhân vật được đặt trong mối quan hệ đa chiều của cuộc sống đa dạng, phong phú và phức tạp chứ không thuần nhất một chiều, đơn điệu và theo những nét chung. Thế giới nhân vật trong Tuổi thơ dữ dội là một khối lượng đồ sộ các nhận vật, đa dạng về lứa tuổi, tính các, cấp bậc,... Nhưng trong tâm nhất là nhân vật trẻ thơ, những người anh hùng nhỏ tuổi. Chiến tranh khốc liệt đã gây nên những tổn thương cho cá em không chỉ về cả thể xác mà còn cả tinh thần. Đó là những thế hệ chưa kịp lớn đã phải gánh trên vai trọng trách nặng nề, các em không được sống đúng với lứa tuổi hồn nhiên ngây thơ của mình. Các em không những phải chống chọi với kẻ thù xâm lược, mà còn phải chống lại những cay đắng của cuộc đời luôn rình rập xung quanh. Những điều này được khắc họa vô cùng sâu sắc trong Tuổi thơ dữ dội, khiến cho tác phẩm có sức lay động mạnh mẽ bất kì một trái tim độc giả nào. Hơn nữa, tiểu thuyết được viết trong quãng đời trầm uất nhất của Phùng Quán. Ông viết không chỉ bằng hoài niệm mà còn trong nỗi day dứt, niềm yêu thương, sự kiêu hãnh của một nhà văn, viết để minh oan cho mình chính vì thế mà những đau thương mất mát, những tổn thương tinh thần trong tiểu thuyết này được khắc họa vô cùng chân thật. Phùng Quán viết về trẻ thơ mà như viết về chính mình, mỗi em nhỏ là một phần con người tác giả. Những nỗi đau mà các em gặp phải cũng chính là sự tổn thương ghê gớm của chính Phùng Quán mà ông đã trải qua, mà đang gặm nhấm từng ngày. Trẻ thơ trong tiểu thuyết này không được nhìn như một người lớn thu nhỏ mà ngược lại, Phùng Quán nhìn trẻ em với con mắt cảm phục sự chiến đấu dũng cảm và cả 12
thương xót trước những mất mát quá lớn so với lứa tuổi của các em. Quan niệm ấy của Phùng Quán mang đầy ý nghĩa nhân văn cao cả. Đặc biệt, quan niệm nghệ thuật về con người của Phùng Quán còn được thể hiện trong cách lựa chọn hình thức biểu hiện. Phùng Quán chọn hình thức tiểu thuyết mang dáng dấp tự truyện. Nó khiến cái "tôi" của người viết "thể diện sắc nét qua cảm hứng nhận thức, đánh giá lại những gì đã trải nghiệm bằng điểm nhìn từ hiện tại". Bởi thế, mỗi trang viết Tuổi thơ dữ dội rất chân thận và bộc lộ rõ quan niệm nghệ thuật của phùng quán về con người. 1.2 Khái niệm nhân vật 1.2.1 Khái niệm Có rất nhiều khái niệm về nhân vật văn học khác nhau. Để có một cái nhìn tổng quan và chi tiết chúng ta sẽ cùng tìm hiểu một số định nghĩa về nhân vật. Trước nay đã có nhiều quan điểm khác nhau về khái niệm nhân vật văn học. Theo cuốn Từ điển văn học: “Nhân vật là yếu tố cơ bản nhất trong tác phẩm văn học, tiêu điểm để bộc lộ chủ đề, tư tưởng và đến lượt mình nó lại được các yếu tố có tính chất hình thức của tác phẩm tập trung khắc họa. Nhân vật, do đó là nơi tập trung giá tư tưởng, nghệ thuật của tác phẩm văn học” [19; 86]. Với định nghĩa này, các tác giả đã chỉ ra chức năng quan trọng của nhân vật và mối quan hệ của nó với các yếu tố hình thức của tác phẩm. Có thể nói đây là một định nghĩa tương đối toàn diện về nhân vật văn học. Tìm hiểu khái niệm nhân vật, tác giả Lại Nguyên Ân cho rằng:“Nhân vật văn học là một trong những khái niệm trung tâm để xem xét sáng tác của một nhà văn, một khuynh hướng, trường phái hoặc dòng phong cách. Nhân vật văn học là hình tượng nghệ thuật về con người, một trong những dấu hiệu về sự tồn tại toàn vẹn của con người trong nghệ thuật ngôn từ. Bên cạnh con người, nhân vật văn học có khi là các con vật, các loài cây, các sinh thể hoang đường được gán cho những đặc điểm giống người” [2; 241]. Như vậy, nhân vật văn học đã được đặt trong mối tương quan với cá tính sáng tạo, phong cách nhà văn, trường phái văn học. 13
Khái niệm nhân vật còn được định nghĩa trong Từ điển thuật ngữ văn học nhân vật là“con người cụ thể được miêu tả trong tác phẩm văn học. Nhân vật văn học có thể có tên riêng (Tấm, Cám, chị Dậu, anh Pha) cũng có thể không có tên riêng như thằng bán tơ, một mụ nào trong Truyện Kiều,…khái niệm nhân vật văn học có khi được sử dụng như một ẩn dụ, không chỉ là con người cụ thể nào cả, mà chỉ một hiện tượng nổi bật nào đó trong tác phẩm…Nhân vật văn học chính là một đơn vị nghệ thuật đầy tính ước lệ, không thể đồng nhất nó với con người có thật trong đời sống” [8; 235]. Chúng ta còn tìm thấy cách hiểu khác của GS. Phương Lựu về nhân vật văn học:“Nói đến nhân vật văn học là nói đến con người được miêu tả, được thể hiện trong tác phẩm bằng phương tiện văn học. Đó là những nhân vật có tên như Tấm, Cám, Thạch Sanh,…Đó là những nhân vật mang nội dung và ý nghĩa con người…Khái niệm nhân vật có khi được sử dụng một cách ẩn dụ không chỉ một con người cụ thể nào mà chỉ một hiện tượng cụ thể trong tác phẩm…nhưng chủ yếu vẫn là hình tượng con người trong tác phẩm. Nhân vật văn học là một hiện tượng nghệ thuật ước lệ, có những dấu hiệu để nhận ra” [9; 277-278] Như vậy, nhân vật là yếu tố vừa thuộc về nội dung vừa thuộc về hình thức của tác phẩm. Nhân vật là điều kiện thiết yếu để khám phá, sự đánh giá lí giải, sự miêu tả mang tính nghệ thuật của tác giả về đời sống đạt đạt đến tính toàn vẹn, có chiều sâu và sức hấp dẫn riêng đối với độc giả. 1.2.2 Sự thể hiện nhân vật trẻ thơ Tiểu thuyết Tuổi thơ dữ dội lấy chất liệu từ cuộc kháng chiến chống Pháp, Phùng Quán viết nên câu chuyện vô cùng sâu sắc về tuổi thơ, về cuộc sống chiến đấu vượt lên những thử thách, trải qua chiến tranh một cách oai hùng của các thiếu niên trinh sát trong những năm gian khổ của cuộc chiến. Viết về đề tài chiến tranh nhưng Tuổi thơ dữ dội được nhìn nhận từ nhiều góc độ khác nhau từ những bi kịch, những mất mát đau thương. Nhân vật được nhìn nhận trong nhiều mối quan hệ: gia đình, bạn bè với cuộc chiến đấu gian khổ bảo vệ Tổ quốc. Đây là tác phẩm có số lượng nhân vật khá lớn, cả nhân vật có tên và nhân vật không tên. Nhân vật trong tiểu thuyết này đa dạng về lứa tuổi, tính cách, có đủ 14
mọi giai tầng trong xã hội Huế thu nhỏ, và cũng chính là xã hội Việt Nam trong những năm kháng chiến. Số lượng nhân vật lên tới hàng trăm người và có thể chia thành nhiều nhóm nhỏ như: nhân vật trẻ em, nhân vật bộ đội chỉ huy, nhân vật phản động,…nhưng phần lớn dung lượng của cuốn tiểu thuyết xoay quanh số phận của những cậu bé có mối liên hệ sâu sắc với vận mệnh dân tộc. Đây là một tác phẩm viết cho tuổi thơ bằng một cái nhìn chân thật, sâu sắc, toàn diện.Thế giới nhân vật trẻ thơ hiện lên một cách sống động, vừa có tính cách vô tư, hồn nhiên lại vừa dũng cảm trong chiến đấu. Đọc Tuổi thơ dữ dội, ta bắt gặp gương mặt của những chiến sĩ ở độ tuổi thiếu niên – đối tượng trung tâm của những trang viết, các nhân vật trẻ thơ được đặt trong từng hoàn cảnh sống và chiến đấu cụ thể nhằm làm nổi bật lên đặc điểm độc về con người và số phận của các em. Đối với hệ thống nhân vật trẻ thơ trong Tuổi thơ dữ dội, người ta không thể áp dụng các lí thuyết của lí luận để phân chia, mà phải căn cứ vào tính cách, đặc điểm của nhân vật. Khi đi sâu khai thác đề tài về nhân vật trẻ thơ trong tác phẩm, chúng tôi nhận thấy các em tuy có cá tính, sở trường riêng nhưng đều có một số điểm chung như tuổi thơ với sự hồn nhiên trong sáng thông qua những chi tiết về tiếng cười, nước mắt, những trò chơi trẻ con và các mối quan hệ tình cảm trong sáng với bạn bè, lãnh đạo; tuổi thơ nhọc nhằn, lam lũ phải làm nhiều công việc từ nhỏ như Mừng, Vệ, Vịnh,… để mưu sinh; tuổi thơ anh hùng trong chiến đấu vì khát vọng độc lập, tự do của dân tộc của các thiếu niên trinh sát mà tiêu biểu là Mừng, Vịnh - sưa, Lượm - sứt và Quỳnh - sơn - ca. Bên cạnh đó, khóa luận tốt nghiệp cũng tìm hiểu một số phương diện nghệ thuật thể hiện nhân vật trẻ thơ trong tiểu thuyết Tuổi thơ dữ dội của Phùng Quán như khai thác ngôn ngữ trẻ thơ, các hình ảnh tiêu biểu thể hiện cá tính nhân vật và giọng điệu thể hiện thái độ, tình cảm của tác giả dành cho các em để qua đó giúp người đọc thấy được các nhân vật này không hề nhàm chán mà lại hiện lên vô cùng sinh động, hấp dẫn. Tuổi thơ dữ dội không phải là một câu chuyện cổ tích, mà là một câu chuyện có thật ở chốn trần gian. Ở đó những con người nhỏ tuổi đã tham gia vào cuộc kháng chiến chống xâm lược để bảo vệ Tổ quốc với những chiến công hào hùng bằng tất cả tình yêu quê hương, đất nước đến từ tâm hồn hồn nhiên, trong sáng của 15