Luận án Tiến sĩ Y tế công cộng: Thực trạng kiến thức, thái độ, thực hành nuôi con bằng sữa mẹ của các bà mẹ có con 0-25 tháng tuổi tại 3 tỉnh Hà Nam, Quảng Bình, Lào Cai và hiệu quả một số biện pháp can thiệp, 2012-2015

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ

VIỆN VỆ SINH DỊCH TỄ TRUNG ƯƠNG

----------*-----------

ĐẶNG CẨM TÚ

THỰC TRẠNG KIẾN THỨC, THÁI ĐỘ,

THỰC HÀNH NUÔI CON BẰNG SỮA MẸ

CỦA CÁC BÀ MẸ CÓ CON 0 - 25 THÁNG TUỔI

TẠI 3 TỈNH HÀ NAM, QUẢNG BÌNH, LÀO CAI

VÀ HIỆU QUẢ MỘT SỐ BIỆN PHÁP CAN THIỆP,

2012-2015

LUẬN ÁN TIẾN SỸ Y TẾ CÔNG CỘNG

HÀ NỘI - 2018

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ

VIỆN VỆ SINH DỊCH TỄ TRUNG ƯƠNG

-----------*-----------

ĐẶNG CẨM TÚ

THỰC TRẠNG KIẾN THỨC, THÁI ĐỘ,

THỰC HÀNH NUÔI CON BẰNG SỮA MẸ

CỦA CÁC BÀ MẸ CÓ CON 0 - 25 THÁNG TUỔI

TẠI 3 TỈNH HÀ NAM, QUẢNG BÌNH, LÀO CAI VÀ

HIỆU QUẢ MỘT SỐ BIỆN PHÁP CAN THIỆP, 2012 - 2015

Chuyên ngành: Y TẾ CÔNG CỘNG

Mã số: 62 72 03 01

LUẬN ÁN TIẾN SỸ Y TẾ CÔNG CỘNG

Người hướng dẫn khoa học:

1. PGS.TS. Hoàng Văn Tân

2. PGS.TS. Khương Văn Duy

HÀ NỘI - 2018

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số

liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực và chưa từng được ai công bố

trong bất kỳ công trình nào khác.

Tác giả luận án

iii

LỜI CẢM ƠN

Hoàn thành luận án này, trước tiên tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc

tới PGS.TS. Hoàng Văn Tân và PGS.TS. Khương Văn Duy, là những người

thầy hướng dẫn trực tiếp, đã tận tình giúp đỡ, truyền đạt kiến thức trong suốt

quá trình học tập, thực hiện và hoàn thành luận án.

Tôi xin trân trọng cảm ơn Ban lãnh đạo, Bộ môn Y tế Công cộng,

Phòng Đào tạo sau đại học của Viện Vệ sinh Dịch tễ Trung ương, đã luôn

quan tâm, giúp đỡ, tạo mọi điều kiện thuận lợi nhất trong suốt quá trình học

tập và hoàn thiện luận án.

Tôi xin trân trọng cảm ơn lãnh đạo, các cán bộ Hội Liên hiệp Phụ nữ

Việt Nam đã hỗ trợ kỹ thuật trong quá trình triển khai nghiên cứu.

Xin trân trọng cảm ơn lãnh đạo, các cán bộ Hội LHPN tỉnh Lào Cai,

Quảng Bình, Hà Nam đã hỗ trợ tôi trong quá trình thực hiện nghiên cứu, thu

thập số liệu cho luận án.

Tôi xin chân thành cảm ơn tất cả thành viên trong các hội đồng khoa

học chấm luận án đã đóng góp nhiều ý kiến quý báu để tôi có thêm kiến thức

và hoàn thiện luận án đạt chất lượng tốt hơn.

Nhân dịp này, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới cha mẹ, chồng,

các con và các anh chị em, bạn bè, đồng nghiệp thân thiết, đã hết lòng ủng

hộ, động viên, chia sẻ trong suốt quá trình học tập và hoàn thành luận án tốt

nghiệp.

Tác giả luận án

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN ............................................................................................ ii

LỜI CẢM ƠN ................................................................................................. iii

DANH MỤC VIẾT TẮT ............................................................................. viii

DANH MỤC CÁC BẢNG ............................................................................. ix

DANH MỤC BIỂU ĐỒ .................................................................................. xi

ĐẶT VẤN ĐỀ .................................................................................................. 1

MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU ........................................................................... 4

Chương 1: ........................................................................................................ 5

TỔNG QUAN .................................................................................................. 5

1.1. Một số khái niệm cơ bản về nuôi con bằng sữa mẹ ................................. 5

1.2. Thành phần cơ bản của sữa mẹ ..................................................................... 6

1.3. Các giai đoạn sản xuất sữa mẹ ....................................................................... 7

1.4. Lợi ích của nuôi con bằng sữa mẹ ................................................................. 8

1.4.1. Lợi ích đối với trẻ ............................................................................ 8

1.4.2. Lợi ích đối với bà mẹ .................................................................... 11

1.4.3. Một số lợi ích khác ....................................................................... 11

1.5. Thực trạng kiến thức và thực hành về nuôi con bằng sữa mẹ ........... 12

1.5.1. Kiến thức, thái độ và thực hành về nuôi con bằng sữa mẹ trên

thế giới ..................................................................................................... 12

1.5.2. Kiến thức, thái độ và thực hành về nuôi con bằng sữa mẹ ở

Việt Nam .................................................................................................. 17

1.6. Tác động của truyền thông nâng cao kiến thức, thái độ thực hành

nuôi con bằng sữa mẹ ............................................................................................. 21

1.7. Một số chương trình can thiệp cải thiện kiến thức, thái độ, thực

hành NCBSM ............................................................................................................ 25

1.7.1. Một số mô hình trên thế giới ....................................................... 25

1.7.2. Một số mô hình tại Việt Nam ....................................................... 27

1.8. Một số thông tin cơ bản về địa bàn nghiên cứu ...................................... 34

Chương 2: ...................................................................................................... 36

ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............................... 36

2.1. Đối tượng nghiên cứu ..................................................................................... 36

2.1.1. Đối tượng nghiên cứu .................................................................. 36

2.1.2. Tiêu chuẩn loại trừ ....................................................................... 36

2.2. Địa điểm và thời gian nghiên cứu ............................................................... 36

2.2.1. Địa điểm nghiên cứu .................................................................... 36

2.2.2. Thời gian nghiên cứu ................................................................... 37

2.3. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................... 37

2.3.1. Thiết kế nghiên cứu ...................................................................... 37

2.3.2. Giai đoạn 1: điều tra cắt ngang kết hợp với nghiên cứu định

tính ........................................................................................................... 38

2.3.3. Giai đoạn 2: nghiên cứu can thiệp giáo dục truyền thông nâng

cao kiến thức và thái độ cho con bú sớm và bú mẹ hoàn toàn trong 6

tháng đầu của các bà mẹ có con từ 0 - 24 tháng và đánh giá sau can

thiệp .......................................................................................................... 44

2.3.4. Công cụ nghiên cứu ..................................................................... 49

2.4. Xử lý số liệu........................................................................................................ 51

2.5. Khống chế sai số trong nghiên cứu ............................................................. 52

2.6. Một số khái niệm sử dụng trong nghiên cứu ........................................... 52

2.7. Đạo đức trong nghiên cứu ............................................................................. 53

2.8. Hạn chế của đề tài ............................................................................................ 53

Chương 3: ...................................................................................................... 55

KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ........................................................................... 55

3.1. Đặc điểm chung của đối tượng nghiên cứu .............................................. 55

3.2.1. Kiến thức nuôi con bằng sữa mẹ ................................................. 60

3.2.2. Thái độ về nuôi con bằng sữa mẹ ................................................ 66

3.2.3. Thực hành nuôi con bằng sữa mẹ .............................................. 74

3.3. Hiệu quả can thiệp giáo dục truyền thông nâng cao kiến thức và

thái độ cho con bú sớm và bú mẹ hoàn toàn trong 6 tháng đầu của các

bà mẹ có con từ 0 đến dưới 25 tháng tuổi......................................................... 77

3.3.1. Hiệu quả mô hình câu lạc bộ nuôi con bằng sữa mẹ ................ 78

3.3.2. Hiệu quả về kiến thức cho con bú mẹ sau sinh, thời gian cai sữa

và lợi ích nuôi con bằng sữa mẹ ............................................................. 86

3.3.3. Hiệu quả về thái độ nuôi con bằng sữa mẹ .................................. 91

3.3.4. Nguồn truyền thông giúp thay đổi kiến thức và hành vi về nuôi

con bằng sữa mẹ ..................................................................................... 99

Chương 4: .................................................................................................... 101

BÀN LUẬN .................................................................................................. 101

4.1. Đặc điểm chung của đối tượng nghiên cứu ............................................ 101

4.2. Mô tả kiến thức, thái độ và thực hành về nuôi con bằng sữa mẹ tại 3

tỉnh: Hà Nam, Lào Cai, Quảng Bình ............................................................... 103

4.2.1. Tỷ lệ nuôi con bằng sữa mẹ hoàn toàn trong 6 tháng đầu và cho

bú ngay sau 1 giờ sau sinh và bú kéo dài đến 24 tháng tuổi ............. 103

4.2.2. Kiến thức, thái độ về việc nuôi con bằng sữa mẹ của những đối

tượng phụ nữ có con từ 0-25 tháng tuổi ............................................ 113

4.3. Hiệu quả can thiệp giáo dục truyền thông nâng cao kiến thức, thái

độ về việc nuôi con bằng sữa mẹ ....................................................................... 121

4.4. Một số hạn chế của nghiên cứu ................................................................. 126

KẾT LUẬN .................................................................................................. 127

KHUYẾN NGHỊ ......................................................................................... 129

vii

TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 132

Phụ lục 1: ..................................................................................................... 154

PHIẾU PHỎNG VẤN PHỤ NỮ VỀ NUÔI CON BẰNG SỮA MẸ ..... 154

Phụ lục 2: ..................................................................................................... 161

CÂU HỎI HƯỚNG DẪN THẢO LUẬN NHÓM ................................... 161

Phụ lục 3: ..................................................................................................... 162

GỢI Ý THẢO LUẬN NHÓM ................................................................... 162

viii

DANH MỤC VIẾT TẮT

CLB Câu lạc bộ

Hội LHPN Hội Liên hiệp Phụ nữ

NCBSM Nuôi con bằng sữa mẹ

NCBSMHT Nuôi con bằng sữa mẹ hoàn toàn

WHO Tổ chức Y tế thế giới

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 2.1: Thời gian thực hiện nghiên cứu ..................................................... 37

Bảng 2.2: Tổng hợp đối tượng nghiên cứu định tính giai đoạn 1 ................... 39

Bảng 2.3: Danh sách các tỉnh, huyện và xã được lựa chọn nghiên cứu........ 40

Bảng 2.4: Tổng hợp đối tượng nghiên cứu định tính giai đoạn 2 ................... 46

Bảng 3.1: Phân bố đối tượng nghiên cứu theo tuổi ....................................... 55

Bảng 3.2: Phân bố đối tượng nghiên cứu theo nghề nghiệp ......................... 57

Bảng 3.3: Phân bố đối tượng nghiên cứu theo tình trạng con cái ................. 58

Bảng 3.4: Phân bố đối tượng trẻ em < 25 tháng tuổi theo giới tính và theo

tình trạng sinh đẻ ............................................................................................ 59

Bảng 3.5: Kiến thức về lựa chọn nuôi con tốt nhất sau sinh ......................... 60

Bảng 3.6: Kiến thức về lợi ích của sữa mẹ .................................................... 63

Bảng 3.7: Kiến thức về lợi ích của nuôi con bằng sữa mẹ ............................ 64

Bảng 3.8: Nguồn thông tin về nuôi con bằng sữa mẹ.................................... 65

Bảng 3.9: Thái độ về việc nuôi con bằng sữa mẹ giúp bảo vệ trẻ không bị

bệnh tật tránh được viêm nhiễm ..................................................................... 66

Bảng 3.10: Thái độ về việc nuôi con bằng sữa mẹ tạo được sự kết gắn mẹ

con ................................................................................................................... 67

Bảng 3.11: Thái độ về việc nuôi con bằng sữa mẹ giúp trẻ khỏe mạnh hơn 67

Bảng 3.12: Thái độ về việc nuôi con bằng sữa mẹ có đầy đủ chất giúp trẻ

phát triển ......................................................................................................... 68

Bảng 3.13: Thái độ về việc nuôi con bằng sữa mẹ dễ hơn nuôi con bằng sữa

bột .................................................................................................................... 69

Bảng 3.14: Thái độ về việc nuôi con bằng sữa mẹ không gặp khó khăn trong

chăm sóc gia đình ........................................................................................... 69

Bảng 3.15: Thái độ về việc nuôi con bằng sữa mẹ là cách tốt nhất giảm chi

tiêu trong gia đình ........................................................................................... 70

Bảng 3.16: Làm mẹ là phải nuôi con bằng sữa mẹ ........................................ 71

Bảng 3.17: Thực hành cho con bú ngay sau sinh .......................................... 74

Bảng 3.18: Các hoạt động can thiệp .............................................................. 77

Bảng 3.19: Kiến thức lựa chọn nuôi con tốt nhất .......................................... 86

Bảng 3.20: Kiến thức về thời gian bú sữa mẹ hoàn toàn .............................. 87

Bảng 3.21: Kiến thức về thời gian cai sữa mẹ hoàn cho con ........................ 87

Bảng 3.22: Lợi ích nuôi con bằng sữa mẹ ..................................................... 88

Bảng 3.23: Nuôi con bằng sữa mẹ giúp bảo vệ trẻ không bị bệnh ............... 91

Bảng 3.24: Nuôi con bằng sữa mẹ tạo sự kết gắn giữa mẹ và con ............... 92

Bảng 3.25: Nuôi con bằng sữa mẹ giúp trẻ khỏe mạnh hơn trẻ không nuôi

con bằng sữa mẹ ............................................................................................. 92

Bảng 3.26: Nuôi con bằng sữa mẹ là sữa mẹ chứa đầy đủ chất giúp trẻ phát

triển .................................................................................................................. 93

Bảng 3.27: Nuôi con bằng sữa mẹ là dễ hơn nuôi con bằng ăn sữa bột ....... 93

Bảng 3.28: Nuôi con bằng sữa mẹ không gặp khó khăn trong chăm sóc gia

đình .................................................................................................................. 94

Bảng 3.29: Nuôi con bằng sữa mẹ là cách tốt nhất để giảm chi tiêu trong gia

đình .................................................................................................................. 94

Bảng 3.30: Nuôi con bằng sữa mẹ là làm mẹ phải nuôi con bằng sữa mẹ ... 95

Bảng 3.31: Nuôi con bằng sữa bột giúp trẻ khỏe mạnh, chống béo phì ....... 95

Bảng 3.32: Phụ nữ không nên cho con bú mẹ ở nơi công cộng .................... 96

Bảng 3.33: Nuôi con bằng sữa mẹ làm mất tự do của mẹ ............................. 96

Bảng 3.34: Nuôi con bằng sữa mẹ làm mất thời gian ................................... 97

Bảng 3.35: Nguồn truyền thông giúp thay đổi kiến thức và hành vi nuôi con

bằng sữa mẹ .................................................................................................... 99

DANH MỤC BIỂU ĐỒ

Biểu đồ 3.1: Phân bố đối tượng nghiên cứu theo trình độ học vấn (n = 920)

......................................................................................................................... 56

Biểu đồ 3.2: Phân bố đối tượng nghiên cứu theo dân tộc (n = 920) ............. 58

Biểu đồ 3.3: Kiến thức về thời gian cho con bú sữa mẹ hoàn toàn (n = 920)

......................................................................................................................... 61

Biểu đồ 3.4: Kiến thức về thời gian cai sữa cho trẻ ...................................... 62

Biểu đồ 3.5: Thái độ về quan điểm nuôi con bằng sữa bột giúp trẻ có thân

hình khỏe mạnh, chống được béo phì ............................................................ 71

Biểu đồ 3.6: Thái độ về quan điểm phụ nữ không nên cho con bú nơi công

cộng ................................................................................................................. 72

Biểu đồ 3.7: Thái độ về quan điểm nuôi con bằng sữa mẹ làm mất thời gian

của mẹ ............................................................................................................. 73

Biểu đồ 3.8: Thực hành cho con bú sữa mẹ hoàn toàn (n = 652) ................. 75

Biểu đồ 3.9: Thực hành cai sữa cho trẻ (n=378) ........................................... 76

Biểu đồ 1.3: tỷ lệ cho con bú mẹ trong vòng 1 giờ đầu ở Madagascar từ năm

1997 đến năm 2002 ....................................................................................... 163

Biểu đồ 1.4: tỷ lệ cho con bú sữa mẹ hoàn toàn trong 6 tháng đầu ở

Madagascar từ năm 1997 đến năm 2002 ..................................................... 164

Biểu đồ 1.5: Tỷ lệ nuôi con bằng sữa mẹ hoàn toàn trong 6 tháng đầu tại một

số quốc gia trên thế giới ............................................................................... 165

ĐẶT VẤN ĐỀ

Nuôi con bằng sữa mẹ (NCBSM) là phương pháp nuôi dưỡng trẻ tự

nhiên mang lại lợi ích tối ưu nhất cho sự sống còn, lớn lên và phát triển của

trẻ. Cho trẻ bú sớm trong vòng 1 giờ đầu sau sinh, bú mẹ hoàn toàn trong 6

tháng đầu, tiếp tục cho ăn bổ sung hợp lý và duy trì bú sữa mẹ đến 24 tháng

tuổi bảo đảm sự tăng trưởng và phát triển thể chất, tinh thần và trí tuê ̣ của trẻ

[1]. Nuôi con bằng sữa mẹ là biện pháp can thiệp có hiệu quả nhất trong

giảm tỷ lệ mắc bệnh và tử vong cho trẻ. Nuôi con bằng sữa mẹ hoàn toàn

góp phần quan trọng giảm tỷ lệ mắc viêm phổi và tiêu chảy là 2 nguyên

nhân chính gây tử vong ở trẻ nhỏ. Theo ướ c tính củ a Tổ chức Y tế Thế giới

(WHO) và Quỹ Nhi đồng Liên hơ ̣p quố c (UNICEF) chỉ riêng với can thiệp

cho trẻ bú sớm và bú mẹ hoàn toàn (BMHT) trong 6 tháng đầu sẽ làm giảm

1,3 triê ̣u ca tử vong ở trẻ em dướ i 5 tuổi mỗi năm trên toàn thế giớ i [1].

Nuôi con bằng sữa mẹ còn có tác động tích cực đến sức khỏe bà mẹ.

Nhiều nghiên cứu đã chứng minh rằng các bà mẹ cho con bú giảm nguy cơ

mắc ung thư vú và buồng trứng là 2 nguy cơ hàng đầu gây tử vong ở phụ nữ.

Mặc dù lợi ích của NCBSM, đặc biệt là cho con bú sớm và bú mẹ

hoàn toàn đã được rất nhiều nghiên cứu khẳng định nhưng tỷ lệ vẫn NCBSM

đang có xu hướng giảm trong toàn cầu, đặc biệt là ở các nước có thu nhập

cao [171]. Đánh giá ở 127 quốc gia về tình trạng nuôi con bằng sữa mẹ cho

thấy chỉ có 37% trẻ dưới 6 tháng được BMHT và thời gian cho con bú ở các

nước thu nhập cao ngắn hơn ở các nước thu nhập thấp. Trong khi hầu hết

các bà mẹ ở châu Á và châu Phi vẫn cho con bú ở thời điểm trẻ được 12

tháng tuổi thì ở các nước Anh, Mỹ, Thụy Điển chỉ lệ này chỉ ở khoảng 20%

[167].

Tình trạng NCBSM ở Việt Nam cũng tương tự như các nước đang

phát triển khác. Theo số liệu thống kê gần đây nhất cho thấy chỉ có chỉ có

26,5% số bà mẹ cho con bú sớm và 24,3% số bà mẹ cho con BMHT trong 6

tháng đầu.

Có nhiều nguyên nhân dẫn đến tình trạng NCBSM không được cải

thiện. Các yếu tố về chủ ng tô ̣c, khu vư ̣c số ng [128], văn hóa, tôn giáo, trình đô ̣ học vấn, điều kiê ̣n kinh tế và áp lư ̣c củ a gia đình cũng như các yếu tố về chính sách thai sản và sư ̣ quảng cáo củ a các hãng sữa được nhiều nhà nghiên

cứu khẳng định là ảnh hưởng đến thư ̣c hành NCBSM [170]. Chính vì thế,

một số mô hình can thiệp đã được tiến hành và cũng đã đạt được những

thành công nhất định. Theo báo cáo của Save the Children năm 2013 trong

10 năm (2000 - 2010), tỷ lệ BMHT trong 6 tháng tăng hơn 20% ở 27 quốc

gia. Một số quốc gia có tỷ lệ bú mẹ hoàn toàn tăng nhanh như ở Sri Lanka

tăng từ 17% (1993) lên 76% (2007); Campuchia từ 12% (2000) lên 74%

(2010); Ghana từ 7% (1993) lên 63% (2008). Trong khi đó một số nước bao

gồm cả Việt Nam, tỷ lệ BMHT trong 6 tháng đầu hầu như không cải thiện

[93]. Với hiện trạng đó, nhiều chính sách và can thiê ̣p hỗ trơ ̣ cho bà mẹ ở nước ta đã đươ ̣c xây dư ̣ng và thư ̣c hiê ̣n nhằm tăng tỷ lê ̣ NCBSM như: Chiến lươ ̣c Quố c gia Dinh dưỡng giai đoa ̣n 2011 – 2020 [49]. Chiến lươ ̣c Dân số

và sức khoẻ sinh sản giai đoa ̣n 2011 – 2020 [48], các quy định về quảng cáo

các sản phẩm sữa cho trẻ dướ i 12 tháng tuổi theo Nghị định số 21/2006/NĐ-

CP củ a Chính phủ và Luâ ̣t quảng cáo số 16/2012/QH13 củ a Quố c hô ̣i [47].

Luâ ̣t lao đô ̣ng sửa đổi số 10/2012/QH13 cho phép lao đô ̣ng nữ đươ ̣c nghỉ 6

tháng sau khi sinh nhằm khuyến khích và tăng tỷ lê ̣ NCBSMHT [17].

Để góp phần cải thiện thực hành cho trẻ bú sớm và BMHT, đồng thời

chuyển tải các chính sách, hướng dẫn vào thực tế chúng tôi thực hiện đề tài

“Thực trạng nuôi con bằng sữa mẹ hoàn toàn và hiệu quả can thiệp

truyền thông nâng cao kiến thức và thái độ nuôi con bằng sữa mẹ cho các

bà mẹ có con 0-25 tháng tuổi tại 3 tỉnh: Hà Nam, Lào Cai, Quảng Bình,

năm 2012-2015”.

MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU

1. Mô tả kiến thức, thái độ và thực hành về nuôi con bằng sữa mẹ của phụ

nữ có con từ 0 - 25 tháng tuổi tại tỉnh Hà Nam, Lào Cai và Quảng Bình năm

2012.

2. Đánh giá hiệu quả của biện pháp can thiệp truyền thông giáo dục sức khoẻ

đối với kiến thức, thái độ về nuôi con bằng sữa mẹ của các phụ nữ có con

dưới 2 tuổi tại tỉnh Hà Nam, Lào Cai và Quảng Bình từ năm 2012 đến 2015.

Chương 1:

TỔNG QUAN

1.1. Một số khái niệm cơ bản về nuôi con bằng sữa mẹ

Nuôi con bằng sữa mẹ: là cách nuôi dưỡng trong đó trẻ trư ̣c tiếp bú

sữa mẹ hoặc uố ng sữa từ vú mẹ vắt ra [176].

Bú sớm: là cho trẻ bú ngay trong vòng 1 giờ sau khi sinh [171]. Bú

sớm giúp trẻ tận dụng được sữa non là loại sữa tốt chỉ tiết trong những ngày

đầu sau đẻ, hoàn hảo về dinh dưỡng và các chất sinh học thích ứng với cơ

thể non nớt vừa ra đời của đứa trẻ.

Nuôi con bằng sữa mẹ hoàn toàn: là đứ a trẻ chỉ đươ ̣c bú sữa mẹ từ mẹ hoặc từ vú nuôi hoặc từ vú mẹ vắt ra, ngoài ra không ăn thêm bất kỳ loa ̣i

thứ c ăn, nước uống nào khác kể cả nướ c lọc, trừ các da ̣ng vitamin, khoáng chất bổ sung hoặc thuố c theo chỉ định của thầy thuốc [176]. Khuyến nghị

của WHO cho tất cả các bà mẹ cho con BMHT trong 6 tháng đầu.

Bú mẹ chủ yếu: là cách nuôi dưỡng trong đó nguồn dinh dưỡng chính

là sữa mẹ, tuy nhiên trẻ có thể đươ ̣c cho ăn thêm nướ c uố ng đơn thuần hoặc mô ̣t số thứ c ăn, đồ uố ng da ̣ng lỏng như nướ c hoa quả, nướ c đường, ORS hoặc các loa ̣i thứ c ăn lỏng cổ truyền vớ i số lượng ít [176].

Bú bình: là cho trẻ bú bằng bình sữa, bất kể sữa gì kể cả sữa mẹ vắt ra

cho vào bình [176].

Cai sữa: là sư ̣ chuyển giao vai trò cung cấp năng lươ ̣ng từ sữa mẹ sang các thư ̣c phẩm trong bữa ăn gia đình để kết thúc thời kỳ bú mẹ [174]. Theo khuyến cáo của WHO, sau thời gian bú mẹ hoàn toàn trong 6 tháng

đầu, cho trẻ ăn thức ăn bổ sung hợp lý và vẫn tiếp tục cho bú mẹ đến 24

tháng hoặc lâu hơn. Như vậy thời gian cai sữa khuyến nghị là 24 tháng hoặc

hơn [46].

1.2. Thành phần cơ bản của sữa mẹ

Sữa mẹ là thức ăn tự nhiên, lý tưởng nhất phù hơp với trẻ nhỏ. Sữa mẹ

có đủ Protein, Lipid, Vitamin và Khoáng chất với tỷ lệ thích hợp và dễ hấp

thu đáp ứng với từng giai đoạn phát triển của trẻ. Sữa mẹ còn chữa các chất

miễn dịch, kháng thể giúp trẻ chống các bệnh nhiễm khuẩn, dị ứng, suy dinh

dưỡng béo phì và một số bệnh tật khác [171].

Thành phần Protein, lipid, glucid trong sữa mẹ

Lượng protein trong sữa mẹ ít hơn sữa động vật nhưng lại có đủ các

axit amin cần thiết với tỷ lệ cân đối đồng thời lại dễ hấp thu. Protein của sữa

mẹ gồm nhiều casein kết cầu mềm dễ hấp thụ hơn so với sữa động vật.

Thành phần Lipid trong sữa mẹ gồm nhiều acid béo cần thiết chuỗi dài,

không no dễ hấp thu cho trẻ. Đặc biệt, sữa mẹ có nhiều acid béo đóng vai trò

quan trọng trong việc phát triển và hoàn thiện hệ thần kinh ở trẻ nhỏ như

DHA và ARA là 2 loại axit không có trong bất kỳ loại sữa động vật nào.

Lipid trong sữa mẹ cung cấp khoảng một nửa lượng Kalo cho trẻ bú mẹ.

Glucid trong sữa mẹ chủ yếu là đường lactose, hàm lượng 7g/10ml [171].

Thành phần Vitamin và muối khoáng

Vitamin trong sữa mẹ có đủ cho trẻ trong 4-6 tháng đầu nếu bà mẹ

được ăn uống đầy đủ, ngoại trừ Vitamin D là vitamin do cơ thể tự tổng hợp

khi tiếp xúc với ánh sáng mặt trời. Về thành phần muối khoáng thì lượng Fe

và ZinC trong sữa mẹ tuy ít nhưng có hoạt tính cao, dễ hấp thụ nên vẫn đáp

ứng được nhu cầu của trẻ [171].

Các yếu tố miễn dịch

Sữa mẹ được ví như như “liều vác xin đầu tiên” cho trẻ vì có chất thúc

đẩy hoàn thiện hệ thống miễn dịch ở trẻ sơ sinh, đặc biệt là trẻ đẻ non. Sữa

mẹ chứa nhiều globulin miễn dịch tạo kháng thể và các chất bảo vệ cơ thể

chống lại các bệnh nhiễm khuẩn bằng cách bọc niêm mạc ruột, bạch cầu,

tiêu diệt vi khuẩn, virut, nấm, chất không cho vi khuẩn bám mặt niêm mạc.

Hơn thế nữa, sữa mẹ còn thúc đẩy quá trình hình thành và phát triển hệ

thống miễn dịch ở trẻ về sau.

1.3. Các giai đoạn sản xuất sữa mẹ

Sữa non: có từ ngay sau khi sinh và trong tuần đầu sau đẻ. Số lượng ít

trong ngày đầu (khoảng 40-50ml), nhiều hơn từ ngày thứ 2-3. Sữa non có

màu vàng nhạt, đặc sánh có nhiều kháng thể, bạch cầu hơn sữa trưởng thành

giúp trẻ sơ sinh chống nhiễm khuẩn và dị ứng. Hơn thế nữa, các chất giúp

phòng nhiễm khuẩn này tiếp tục góp phần vào việc hình thành và hoàn chỉnh

hệ thống miễn dịch về sau cho trẻ. Chính vì vậy sữa non được coi như là liều

vắc xin đầu tiên giúp trẻ chống đỡ bệnh tật. Sữa non còn có tác dụng xổ nhẹ

giúp tống phân su nhanh, kéo theo đào thải bilirubin nhanh. Vì vậy, trẻ được

bú sữa non ít vàng da hơn và thời gian vàng da cũng ngắn hơn. Sữa non còn

có nhiều yếu tố phát triển giúp bộ máy tiêu hoá non nớt của trẻ nhanh chóng

trưởng thành. Lượng vitamin A trong sữa non rất nhiều giúp giảm nhẹ bệnh

khi trẻ mắc bệnh. Mặc dù số lượng sữa non ít nhưng vừa đủ so với kích

thước dạ dày và nhu cầu dinh dưỡng của trẻ sau khi sinh.

Sữa trung gian: là sữa tiết ra từ ngày 7-14, chuyển đổi từ sữa non sang

sữa trưởng thành. Lượng sữa nhiều hơn và có thay đổi một số thành phần cả

về số lượng và chất lượng.

Sữa trưởng thành: sữa được tiết ra sau 2 tuần là sữa trưởng thành. Nếu

bà mẹ được ăn uống đủ, nghỉ ngơi hợp lý sẽ sản xuất đủ sữa và giữ thành

phần sữa hằng định trong suốt thời gian cho con bú.

Chất lượng sữa tiết ra trong một bữa bú có khác nhau. Sữa tiết ra ngay

khi bắt đầu bữa bú gọi là sữa đầu, sữa tiết ra sau đó gọi là sữa cuối. Sữa đầu

thường loãng hơn, có màu hơi xanh so với sữa cuối và số lượng nhiều hơn.

Sữa đầu có rất nhiều chất đạm (protein), lactosa và nhiều chất dinh dưỡng

khác. Sữa cuối có màu trắng hơn so với sữa đầu vì chứa nhiều chất béo hơn

và cung cấp nhiều năng lượng cho trẻ. Vì vậy, trong mỗi bữa bú cần cho trẻ

bú hết từng bên vú một để trẻ nhận được đủ các chất đạm, dinh dưỡng ở sữa

đầu và nhiều chất béo ở sữa cuối.

1.4. Lợi ích của nuôi con bằng sữa mẹ

Nuôi con bằng sữa mẹ là một biện pháp tự nhiên, kinh tế và hiệu quả

bảo vệ sức khỏe bà mẹ và trẻ em. Kinh nghiệm thực tế và kết qủa của nhiều

nghiên cứu trên thế giới đã khẳng định các lợi ích của NCBSM đối với sự

lớn lên và phát triển toàn diện của trẻ; giảm nguy cơ bệnh tật cho mẹ và lợi

ích kinh tế cho cộng đồng.

1.4.1. Lợi ích đối với trẻ

Sữa mẹ là thức ăn tốt nhất bảo đảm cho sự sống còn và phát triển tối

ưu cho trẻ em mà không có một loại thức ăn nào có thể thay thế được. Sữa

mẹ có đầy đủ các chất dinh dưỡng cần thiết và dễ cho trẻ tiêu hoá, hấp thu.

Cùng với sự lớn lên của trẻ, sữa mẹ thay đổi số lượng để đáp ứ ng nhu cầu

thay đổi đó kể cả số lượng sản xuất trong ngày và cho từng bữa bú. Một số

thành phần trong sữa mẹ cũng thay đổi để đáp ứ ng phù hợp với nhu cầu phát triển củ a trẻ.

Cùng với lợi ích về dinh dưỡng, sữa mẹ có chứa các chất miễn dịch

giúp trẻ bảo vệ cơ thể chống lại các bệnh nhiễm khuẩn, giảm tỷ lệ mắc bệnh,

tử vong. Nuôi con bằng sữa mẹ là mô ̣t trong những thư ̣c hành có lơ ̣i nhất mà

bà mẹ có thể thư ̣c hiê ̣n để giảm nguy cơ nhiễm khuẩn cho con mình. Tổ

chức Y tế thế giới đã đưa các bằng chứng khẳng định là trẻ đươ ̣c bú mẹ ít

phải đến bê ̣nh viê ̣n hơn hoặc ít phải uố ng thuố c, giảm nguy cơ lây nhiễm và

mắc các bê ̣nh như tiêu chảy, viêm phổi, hen suyễn, nhiễm trù ng tai, nhiễm

khuẩn đường hô hấp [171]. Kết quả phân tích từ nghiên cứ u thuần tâ ̣p củ a Bachrach và cô ̣ng sư ̣ cho thấy rằng trẻ đươ ̣c nuôi bằng sữa công thứ c phải

đố i mặt vớ i mố i nguy nhâ ̣p viê ̣n do nhiễm khuẩn đường hô hấp dướ i trong

năm đầu tiên củ a cuô ̣c số ng cao gấp 3,6 lần so vớ i trẻ đươ ̣c bú mẹ hoàn toàn

hơn 4 tháng. Trẻ được bú sữa mẹ cũng được bảo vệ giảm nguy cơ nhiễm vi

rút vì chất béo trong sữa mẹ có tác du ̣ng kháng vi rút, đã biệt là vi rút Hơ ̣p

bào hô hấp (Respiratory Syncytial Virus - RSV) [169].

Sữa mẹ còn có các chất cần thiết cho sự phát triển của não, giúp hoàn

thiện hệ thống thần kinh trung ương, tạo điều kiện tối ưu cho sự phát triển trí

thông minh của trẻ. Trẻ được nuôi bằng sữa mẹ có chỉ số thông minh và kết quả học tâ ̣p cao hơn. Trẻ bú mẹ càng lâu thì càng có khả năng trí tuê ̣ cao hơn, điều này đươ ̣c thể hiê ̣n qua những kỹ năng vâ ̣n đô ̣ng, kỹ năng ngôn ngữ và khả năng nhâ ̣n thứ c hoàn thiê ̣n hơn, những trẻ đươ ̣c nuôi bằng sữa mẹ có

điểm IQ cao hơn 7,5 điểm so vớ i những đứ a trẻ không đươ ̣c bú mẹ [135].

Những nghiên cứu trong thập kỷ qua đã chứng minh được một vai trò

quan trọng của sữa mẹ nữa là bảo vệ trẻ không tăng cân quá mức, giảm nguy

cơ mắc đái tháo đường type I và II cũng như bê ̣nh tăng huyết áp và tim

ma ̣ch. Nghiên cứ u củ a Christopher G. Owen và cô ̣ng sự cho thấy rằng những đứ a trẻ đươ ̣c nuôi bằng sữa mẹ có nguy cơ bị béo phì khi trưởng thành chỉ bằng 0,87 lần so vớ i những đứ a trẻ đươ ̣c nuôi bằng sữa công thứ c [143]. Những đứ a trẻ đươ ̣c nuôi bằng sữa mẹ có nguy cơ mắc tiểu đường

type II chỉ bằng 0,61 lần so vớ i những đứ a trẻ đươ ̣c nuôi bằng sữa công thứ c

[144].

Với những lợi ích đối với sự sống còn và sự phát triển tối ưu cho trẻ

em mà không có một loại thức ăn nào có thể thay thế được, Quỹ Nhi đồng

Liên hơ ̣p quố c UNICEF đã coi viê ̣c NCBSM là 1 trong 4 biê ̣n pháp quan

trọng nhất để bảo vê ̣ sứ c khỏe trẻ em [176].

Cho trẻ bú sớm trong vòng 1 giờ sau đẻ là cung cấp cho trẻ nguồn sữa

non quý giá từ mẹ. Như đã đề cập ở trên, sữa non có trong bầu vú mẹ, ngay

sau khi sinh sẵn sàng cho con bú ngay khi trẻ vừa lọt lòng mẹ. Sữa non chứa

nhiều kháng thể, các protein kháng khuẩn và nhiều tế bào bạch cầu hơn sữa

trưởng thành giúp trẻ sơ sinh chống các bệnh nhiễm khuẩn nguy hiểm và

cung cấp khả năng miễn dịch đầu tiên cho trẻ chống nhiều bệnh mà trẻ có

thể mắc sau đẻ [37]. Sữa non có tác dụng xổ nhẹ, giúp thải phân su và cũng

có tác dụng thải bilirubin ra khỏi ruột, giảm mức độ vàng da. Thêm vào đó,

sữa non chứa nhiều yếu tố tăng trưởng giúp ruột chưa trưởng thành của trẻ

tiếp tục phát triển sau sinh, giúp trẻ phòng dị ứng và phòng bệnh không dung

nạp những thức ăn khác. Sữa non chứa nhiều vitamin A có tác dụng làm

giảm độ nặng của các bệnh nhiễm khuẩn mà trẻ có thể mắc phải. Vì vậy, trẻ

được bú sữa non trong những bữa bú đầu tiên là rất quan trọng, tận dụng

được thức ăn lý tưởng nhất, phù hợp nhất với trẻ mới sinh đồng thời cũng

tạo nền tảng vững chắc cho sự lớn lên và phát triển của trẻ [46].

Các phân tích về thành phần và số lượng sữa, các nhà khoa học đã

khẳng định là nếu bà mẹ khỏe mạnh, dinh dưỡng, nghỉ ngơi đầy đủ sẽ cung

cấp đủ dinh dưỡng cho trẻ trong 6 tháng mà không cần bất cứ thức ăn, nước

uống nào khác [176], [171]. Chính vì thế, WHO khuyến khích các bà mẹ

nuôi con bằng sữa mẹ hoàn toàn trong 6 tháng đầu có thể cải thiê ̣n sự tăng trưởng và phát triển, kết quả học tâ ̣p và thâ ̣m chí cả khả năng thu nhâ ̣p củ a

trẻ trong tương lai [170]. Đồng thời WHO cũng chỉ ra rằng viê ̣c NCBSMHT

trong 6 tháng đầu đời là cách tố t nhất phòng tránh tử vong cho trẻ em, ướ c

tính có thể giảm hơn mô ̣t triê ̣u ca tử vong ở trẻ trên toàn thế giớ i mỗi năm [172]. Vì vâ ̣y, WHO khuyến cáo cho tất cả các bà mẹ cần cho con bú sớm trong vòng 1 giờ đầu sau đẻ, bú mẹ hoàn toàn trong 6 tháng đầu, cho ăn bổ

sung hợp lý khi trẻ được tròn 6 tháng và tiếp tục bú mẹ cho đến 24 tháng

hoặc lâu hơn [171], [59].

1.4.2. Lợi ích đối với bà mẹ

Khi trẻ bú sẽ kích thích tuyến yên sản xuất oxytocin, vì thế cho con bú

sớm ngay sau khi đẻ sẽ giúp tử cung co hồi tốt, giảm nguy cơ chảy máu sau

đẻ [171]. Các bà mẹ cho con bú thườ ng giảm cân nhanh hơn, đồ ng thờ i ít

nguy cơ mắc các bê ̣nh như tiểu đường type II, ung thư vú, ung thư buồng

trứ ng, loãng xương. Hàm lượng oxytocin trong máu cao hơn nên có thể giảm

căng thẳng và chứ ng trầm cảm ở bà mẹ sau khi sinh [138], [109]. Nuôi con

bằng sữa mẹ hoàn toàn trong vòng 6 tháng đầu làm ức chế hoạt động của

buồng trứng, sẽ làm bà mẹ chậm có kinh trở lại, vì vậy nuôi con bằng sữa

mẹ có tác dụng như một biện pháp tránh thai tự nhiên [138]. Kết quả của

một số nghiên cứ u cho thấy rằng nếu bà mẹ cho con bú hoàn toàn trong 6 tháng đầu và không có dấu hiê ̣u có kinh nguyê ̣t trở la ̣i thì khả năng mang thai là dướ i 2% [128].

1.4.3. Một số lợi ích khác

Nuôi con bằng sữa mẹ giúp gắn bó, tăng cường tình cảm mẹ con. Sữa mẹ là nguồn thức ăn lúc nào cũng mới, sạch, luôn có sẵn trong bầu vú mẹ

lúc nào trẻ cũng có thể bú được, không phải đi mua, không mất công chuẩn

bị. Người bố và các thành viên gia đình không phải hỗ trợ nhiều trong việc

chuẩn bị thức ăn cho trẻ. Nuôi con bằng sữa mẹ tiện lợi và an toàn, các bà

mẹ có thể cho con bú bất cứ nơi nào có thể. Tính về hiệu quả kinh tế,

NCBSM mang lại hiệu quả cao vì không phải mất tiền mua mà lại mang lại

lợi ích tối đa nhất cho sức khỏe, giảm tỷ lệ bệnh tật và tử vong cho trẻ em.

Nuôi con bằng sữa mẹ đồng thời cũng là một hoạt động bảo vệ môi

trường vì rằng sữa mẹ là thức ăn tự nhiên có từ mẹ, không phải tốn nhiên

liệu để chế biến, chuyên chở, không phải dùng bao bì để đóng gói, không

tốn đất đai để xây dựng nhà máy sản xuất... vì vậy không sinh ra bất cứ một

thứ rác thải nào làm ô nhiễm môi trường.

1.5. Thực trạng kiến thức và thực hành về nuôi con bằng sữa mẹ

1.5.1. Kiến thức, thái độ và thực hành về nuôi con bằng sữa mẹ trên thế

giới

Lợi ích của sữa mẹ đã được khẳng định trong trong rất nhiều nghiên

cứu và đã được chứng minh rõ ràng trong thực tế. Phần lớn các bà mẹ ở các

nước trên thế giới hiểu biết và ủng hộ NCBSM, tuy nhiên kiến thức và thực

hành về cho trẻ bú sớm và BMHT còn hạn chế.

Một nghiên cứu được tiến hành năm 2010 tìm hiểu thực trạng kiến

thức, thái độ, thực hành của 322 bà mẹ người Trung Quốc sống ở Ai-len cho

thấy 87% trong số họ chọn nuôi con bằng sữa mẹ do họ biết sữa mẹ là tốt

hơn cho trẻ em, hơn 82% cho rằng sữa mẹ là thức ăn cung cấp đầy đủ dưỡng

chất cần thiết cho trẻ trong 6 tháng đầu, trên 70% biết các lợi ích về sức

khỏe của sữa mẹ và trên 60% nhận ra rằng sữa mẹ có thể phòng chống một

số bệnh [181].

Một nghiên cứu khác năm 2011 trên 653 phụ nữ Trung Quốc đang

mang thai từ 5 đến 22 tuần tại 4 trung tâm sức khỏe cộng đồng ở Thượng

Hải cho thấy hiểu biết của những người sắp làm mẹ này có hiểu biết tốt về

NCBSM. Hầu như tất cả các bà mẹ (99%) biết bú sữa mẹ là tốt cho sức khỏe

của em bé, tuy nhiên lợi ích đối với sức khỏe mẹ thì chỉ có 22% đối tượng

nghiên cứu đề cập đến. Gần 80% không biết định nghĩa về bú hoàn toàn và

khoảng 40% các bà mẹ biết là sữa mẹ có thể đáp ứng tất cả các nhu cầu dinh

dưỡng cho trẻ sơ sinh dưới 6 tháng tuổi [114]. Nghiên cứu của Sushma

Sriram và cộng sự (2013) về kiến thức NCBSM của 150 bà mẹ ở thành phố

Ahmedabad (Ấn Độ) cho kết là có đến 96% bà mẹ có kiến thức cho con bú

sữa mẹ hoàn toàn trong 6 tháng đầu, 90,7% số bà mẹ biết được giá trị của

sữa non [159]. Cũng trong năm 2013, nghiên cứu của Abiola O Ogundele và

cộng sự ở 383 bà mẹ sống ở các vùng ngoại ô của Nigeria cho thấy có

71,3% số bà mẹ có kiến thức tốt về nuôi con bằng sữa mẹ [141].

Tuy nhiên kiến thức về NCBSM rất khác nhau theo địa bàn nghiên

cứu. Nhiều bà mẹ ở các nước nghèo, các vùng khó khăn hiểu biết rất ít về

sữa mẹ. Một nghiên cứu được thực hiện ở phía Tây Bắc A Rập trên 60 bà

mẹ độ tuổi sinh đẻ cho kết quả là chỉ có 31,2% số bà mẹ khẳng định sữa mẹ

có sức đề kháng chống đỡ bệnh tật, 27,1% cho rằng cung cấp đủ chất dinh

dưỡng cần thiết và có tới 16,7% không biết một chút lợi ích nào [158].

Nghiên cứu của RN Chaudhary, T Shah, S Raja (2011) về kiến thức và thực

hành của 200 bà mẹ có con dưới 1 tuổi tại khoa khám bệnh ngoài trú của

một bệnh viện ở Dharan ở Nepal. Kết quả cho thấy chỉ có 10% số bà mẹ

tham gia nghiên cứu có kiến thức cho con bú sớm sau sinh, 10% số bà mẹ

biết được ý nghĩa của việc cho con bú sớm, 25% số bà mẹ biết được tầm

quan trọng của sữa non, 15% bà mẹ biết được ý nghĩa của việc cho con

BMHT [92].

Nghiên cứu mới đây nhất vào tháng 4 năm 2015 trên 350 phụ nữ có

con dưới 2 tuổi ở thị trấn Mizan Aman, Tây Nam Ethiopia cho thấy 93,6%

các bà mẹ tham gia nghiên cứu đều được nghe về Nuôi con hoàn toàn bằng

sữa mẹ, nhưng chỉ có 34,7% biết về thời gian cho bú được khuyến nghị và

59,3% số bà mẹ tin rằng sữa mẹ có đủ chất cho trẻ phát triển đến 6 tháng

tuổi [163].

Thái độ của bà mẹ đối với NCBSM thường song hành với kiến thức

của họ. Kết quả của nhiều nghiên cứu cho thấy nếu bà mẹ hiểu biết đầy đủ

về lợi ích của NCBSM, họ có thái độ tích cực và ủng hộ NCBSM. Trong

nghiên cứu ở các bà mẹ Trung Quốc sống ở Ai-len, có hơn 3/4 số đối tượng

phủ nhận nhận định “Tôi không thích sữa mẹ” và 2/3 đồng ý rằng cho bú sữa

công thức làm mất đi niềm hạnh phúc lớn lao được làm mẹ. Trên 65% các

bà mẹ tin rằng cho bú sẽ kinh tế hơn và giúp họ nhanh lấy lại vóc dáng hơn

cho con uống sữa công thức. Hầu hết các bà mẹ (>90%) được hỏi đều không

đồng ý với nhận định “Cho bú là cổ hủ” và “Uống sữa ngoài mới là thể hiện

bạn có kinh tế” [181].

Nhìn chung, NCBSM được phần lớn bà mẹ và cộng đồng chấp nhận.

Thái độ tích cực với thực hành này đã được nhiều nghiên cứu ở nhiều nước

trên thế giới khẳng định [163]. Các nghiên cứu đều chỉ ra rằng những bà mẹ

không nuôi con bằng sữa mẹ có thái độ tiêu cực với sữa mẹ [98]. Nghiên

cứu trên 122 bà mẹ sau sinh ở phòng khám ngoại trú nhi và phòng tiêm

chủng tại Ấn Độ năm 2014, tác giả đã sử dụng Bảng kiểm đánh giá thái độ

nuôi dưỡng trẻ sơ sinh của IOWA, kết quả cho thấy hầu hết các bà mẹ không

đồng ý với nhận định “Cho trẻ bú sữa ngoài tiện lợi hơn bú mẹ” (83,6%),

73,8% các bà mẹ hoàn toàn đồng ý với nhận định “Nuôi con bằng sữa mẹ

giúp tăng tình mẫu tử” [168].

Kiến thức, thái độ về NCBSM mặc dù có khác nhau theo từng quốc

gia, lãnh thổ nhưng nhìn chung hiểu biết và ủng hộ NCBSM ở các bà mẹ

tương đối cao. Tuy nhiên, tỷ lệ bà mẹ thực hành NCBSM lại không được

như mong muốn, đặc biệt là bú mẹ sớm và BMHT. Nghiên cứu của Bhutta

thống kê trong vòng một thập niên qua từ năm 2000 đến năm 2010 của 66

quốc gia, tỷ lệ bà mẹ cho trẻ bú sớm trong giờ đầu sau sinh là 48% và tỷ lệ

trẻ được bú mẹ hoàn toàn dưới 6 tháng tuổi chỉ đạt 34% [88]. Nghiên cứu tại

thị trấn Mizan Aman cho thấy tỷ lệ trẻ được bú hoàn toàn trong 6 tháng đầu

chỉ đạt 26,4% [163]. Thống kê gần đây nhất cho thấy, thời gian cho trẻ bú ở

các nước có thu nhập cao ngắn hơn ở các nước có thu nhập thấp và trung

bình. Ở các nước thu nhập thấp, hầu hết các bà mẹ cho con bú đến 12 tháng,

trong khi đó tỷ lệ này ở các nước thu nhấp cao chỉ dưới mức 20%. Thời gian

NCBSM ở các nước phát triển cũng rất khác nhau với tỷ lệ thấp nhất là ở

Anh là chưa đến 1% cho con bú đến 12 tháng, trong khi ở Mỹ tỷ lệ này là

27%, Na Uy là 35% và Thụy Điển là 16% [167].

Chỉ số về tỷ lê ̣ bú sớm và BMHT chỉ có ở một vài nước trong nhóm

các nước thu nhập cao. Một nghiên cứu ở Anh cho thấy chỉ có 1,2% trẻ được

bú mẹ hoàn toàn trong vòng 6 tháng đầu [117]. Ở Mỹ, tuy có nhiều thay đổi

tích cư ̣c trong thập kỷ 90 nhưng tỷ lê ̣ bú sớ m và BMHT cũng ở mức 76,9%

và 47,2% năm 2009 [91]. Theo kết quả điều tra sức khỏe cộng đồng ở

Canada về xu hướng thực hành NCBSM trong giai đoạn 2001 - 2008 cho

thấy tỷ lệ bà mẹ cho con bú sữa mẹ ngay sau khi sinh tăng từ 81,6% lên

87,9% và tỷ lệ bà mẹ cho con BMHT trong vòng 6 tháng đầu tăng từ 17,3%

năm 2003 lên đến 23,1% năm 2008 [160].

Nhìn chung, thực hành NCBSM ở các ở các nước thu nhập thấp và

trung bình tốt hơn ở các nước thu nhập cao với hầu hết các bà mẹ đều cho

con bú và có đến hơn 60% kéo dài đến 20-23 tháng. Tuy nhiên, tỷ lệ cho con

bú sớm không đạt được như mong muốn và cũng chỉ có 37% số trẻ được

BMHT trong 6 tháng [167].

Số bà mẹ cho con bú sớm ở các nước thu nhập thấp khác nhau theo

các nghiên cứu. Nói chung phần lớn các bà mẹ đều cho bú sớm nhưng ở một

số vùng chỉ chưa đến một nửa số trẻ sinh ra được bú mẹ trong giờ đầu. Các

nước có tỷ lệ bú sớm cao như ở A-rập Xê-út, Tamilnadu, Nam Phi cho thấy

khoảng 78 - 98% số bà mẹ đã cho con bú mẹ trong vòng 24 giờ đầu sau khi

sinh [113].

Tuy nhiên cũng nghiên cứu ở A-rập Xê-út, tác giả Tarek Amin, Hatem

Hablas, and Ahmed AlAbd Al Qader (2011) lại cho kết quả chỉ có 41,5% số

bà mẹ được phòng vấn đã cho con bú trong vòng 1/2 giờ đầu sau sinh [76].

Tương tự, Ali Mohamed Al-Binali (2012) nghiên cứu trên 384 nữ giáo viên

ở huyện Abha, Tây Nam của A - rập Xê - út cho thấy chỉ có 31% số nữ giáo

viên đã cho con bú sữa mẹ trong vòng 1 giờ đầu sau sinh [133].

Một nghiên cứu khác ở Bhaktapur, Nepal trên 325 trẻ sơ sinh đến tiêm

sởi ở lúc 9 tháng tuổi, các bà mẹ được hỏi thông tin liên quan đến việc nuôi

dưỡng con mình từ khi sinh cho thấy 295 bà mẹ tương đương với 91% cho

con uống sữa non và 185 bà mẹ (57%) cho con bú sớm trong vòng 1 giờ đầu

sau sinh. Tỷ lệ cho con bú hoàn toàn trong 1 tháng, 3 tháng và 6 tháng lần

lượt là 240 (74%), 78 (24%) và 29 (9%), và cho ăn bổ sung từ 1 tháng, 3

tháng và 6 tháng là 49 (15%), 124 (38%) và 257 (79%). Lý do cho ăn bổ

sung sớm trước 6 tháng là do mẹ không đủ sữa [166].

Khi bà mẹ khởi đầu tốt với việc bú sớm sẽ có ảnh hưởng quan trọng

đến việc tiếp tục cho con bú về sau. Khuyến cáo của WHO về cho con bú

sớm và BMHT trong 6 tháng đầu đang là lĩnh vực được ưu tiên can thiệp

trong các chương trình NCBSM. Một tín hiệu tích cực là số bà mẹ cho con

bú sớm và BMHT có xu hướng cải thiện. Theo số liê ̣u từ 64 nướ c đang phát

triển chiếm 69% số trẻ em đươ ̣c sinh ra trên toàn thế giớ i từ năm 1996 đến năm 2006, tỷ lê ̣ trẻ em đươ ̣c bú mẹ hoàn toàn trong 6 tháng đầu tăng từ 33%

lên 37%. Tăng nhanh nhất ở vù ng câ ̣n sa ma ̣c Sahara - châu Phi vớ i tỷ lê ̣ tăng từ 22% đến 30%, và châu Âu vớ i tỷ lê ̣ tăng từ 10% đến 19%. Ở châu Mỹ Latinh và Caribean ngoa ̣i trừ Brazil và Mexico, tỷ lê ̣ trẻ đươ ̣c bú mẹ hoàn toàn tăng từ 30% đến 45% [176], [175]. Kết quả của Cesar năm 2016

cũng cho thấy tỷ lệ NCBSM cũng tăng nhẹ từ 24,9% lên 35,7% trong giai

đoạn 1993 - 2013 ở các nước có thu nhập thấp [167].

Cũng tương tự như thực hành cho bú sớm, tỷ lệ BMHT không chỉ

khác nhau theo châu lục mà còn theo quốc gia và các vùng miền trong mỗi

quốc gia. Ta ̣i châu Á tỷ lê ̣ NCBSMHT ở Ấn Đô ̣ là 46%, Campuchia là 74%,

Philippin 34%, Bangladesh 43% [176], [136]. Ta ̣i Trung Quố c, tỷ lê ̣ bà mẹ cho con BMHT trong 4 tháng đầu là 35% nhưng đến 6 tháng thì tỷ lê ̣ này chỉ còn 28% [179]. Ở Al Hassa, A-rập Xê-út, kết quả nghiên cứu trong khu vực

thành phố, tỷ lệ này chỉ đạt 12,2% [76].

Theo tổng hợp của Cesar năm 2016, nhìn chung tỷ lệ BMHT ở vùng

Nam Phi cao hơn Tây Phi; Châu Mỹ Latin và Caribbean thấp hơn châu Phi;

Ở các nước Nam Á, bà mẹ cho con BMHT cao hơn các nước Bắc Phi và

Trung Đông [167].

Ở Tây Úc, một nghiên cứu về thực hành của các bà mẹ trong thời gian

nằm viện và tại 9 tuần sau đẻ cho thấy 93% các bà mẹ đều cho bú sớm.

Trong đó 73,5% các bà mẹ đã đẻ lần thứ 2 trở lên cho bú hoàn toàn trong

bệnh viện và các bà mẹ sinh con đầu tỷ lệ là 62,5% nhưng ở tuần thứ 9 thì

giảm thứ tự là 57,1% và 49,2% [106].

Lý do số bà mẹ cho con bú hoàn toàn trong 6 tháng đầu thấp nhìn

chung là giống nhau ở hầu hết các nghiên cứu trên thế giới. Mẹ không đủ

sữa, phải đi làm sớm, mẹ hoặc con bị bệnh là những lý do chính bà mẹ

không cho con bú hoàn toàn và cai sữa sớm [118], [133], [178]. Kết quả một

số nghiên cứu cho thấy có khoảng 8% số bà me ̣ không cho con bú vì không

thích làm công việc này [156].

1.5.2. Kiến thức, thái độ và thực hành về nuôi con bằng sữa mẹ ở Việt

Nam

Chương trình NCBSM đã được triển khai ở Việt Nam từ những năm

đầu của thập kỷ 90, vì thế kiến thức về NCBSM của các bà mẹ Việt Nam là

khá tốt, phần lớn các bà mẹ đã hiểu được vai trò của sữa mẹ tới sự phát triển

của trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ cũng như vai trò của việc cho trẻ bú mẹ hoàn toàn

trong 6 tháng đầu và lợi ích cho con bú cho tới khi trẻ được 2 tuổi. Theo kết

quả điều tra trên 1500 phụ nữ tại các doanh nghiệp cho thấy 77,7% số phụ

nữ biết lợi ích về dinh dưỡng của bú sữa mẹ, 79,6% biết về thời gian BMHT

trong 6 tháng đầu, và 44,8% hoàn toàn đồng ý với nhận định cho trẻ bú sữa

mẹ tới 2 tuổi thì trẻ sẽ khỏe mạnh [64].

Kết quả điều tra ban đầu dự án A&T năm 2011 cho biết hơn 3/4 số bà

mẹ biết là trẻ phải được cho bú ngay trong vòng 1 giờ sau sinh, 76% các bà

mẹ biết cần cho trẻ bú sữa non và 41% số bà mẹ biết cần cho bú theo nhu

cầu, bất cứ khi nào bé muốn [61].

Tuy nhiên, theo tác giả Vũ Phương Hà (2010), kiến thức của bà mẹ về

nuôi con bú và ăn bổ sung còn nhiều hạn chế. Có tới 27% bà mẹ không biết

cho bú lần đầu vào thời gian nào và bú hoàn toàn trong mấy tháng là phù

hợp. Chỉ có 46,8% bà me ̣ cho rằng nên cho bú hoàn toàn đến 6 tháng. Trên 50% các bà me ̣ cho rằ ng phải cho con ăn bổ sung trướ c 6 tháng hoă ̣c không biết nên bắt đầu cho ăn vào thờ i điểm nào [13].

Cũng như các nước có thu nhập thấp và trung bình, hầu hết các bà mẹ

Việt Nam đều cho con bú với thời gian trung bình khoảng 17 tháng [41].

Tuy nhiên, tỷ lệ cho con bú sớm và BMHT đạt mức thấp hơn so với các

nước trong khu vực và đang có xu hướng giảm trong thập kỷ qua. Các

nghiên cứu ở vùng nông thôn vào những năm 2008 cho kết quả tỷ lệ bú sớm

vào khoảng 70-80% và BMHT trong khoảng 18-20% [22], [25]. Ở các vùng

thành thị, các tỷ lệ này thấp hơn với tỷ lệ trẻ được cho bú sớm chỉ ở mức 30-

50% và BMHT trong khoảng 15-20% [38].

Các nghiên cứu gần đây ở các vùng miền trong cả nước cho kết quả về

tỷ lệ bú sớm và BMHT thấp hơn các số liệu công bố trong thập kỷ 90. Điều

tra của Viện dinh dưỡng năm 2010 cho thấy mới chỉ có chỉ có 62% trẻ em

Việt Nam được bú sớm sau sinh và 19,6% bà mẹ nuôi còn bằng SMHT trong

6 tháng đầu [9]. Tác giả Trần Thị Phúc Nguyê ̣t và cô ̣ng sự thư ̣c hiê ̣n ta ̣i xã

Khánh Hà, huyê ̣n Thường Tín, Hà Nô ̣i năm 2012 trên 220 bà mẹ cho thấy

chỉ có 42,3% các bà mẹ cho con bú sớ m trong vòng 1 giờ đầu sau sinh và tỷ

lê ̣ trẻ đươ ̣c BMHT trong 6 tháng đầu là 15,5% [42]. Cũng trong năm 2012, tác giả Huỳnh Văn Dũng, và cô ̣ng sư ̣ nghiên cứ u trên 370 bà mẹ củ a trẻ ở

huyê ̣n Tam Nông, Phú Thọ cho kết quả là 46,7% trẻ đươ ̣c bú sớm và 27,8%

trẻ dướ i 6 tháng tuổi đươ ̣c BMHT. Tác giả Nguyễn Lân (2012) nghiên cứu

tại Phổ Yên, Thái Nguyên cũng cho kết quả tương tự [33]. Tỷ lệ này rất thấp

trong báo cáo của UNICEF năm 2014, chỉ có 26,5% số bà mẹ cho con bú

sớm và 24,3% số bà mẹ cho con bú hoàn toàn trong 6 tháng đầu cảnh báo

tình trạng thực hành NCBSM đang bị coi nhẹ trong xu thế phát triển kinh tế

xã hội ở nước ta [28].

Điều cần nhấn mạnh là ở một số vùng nông thôn, vùng núi vẫn còn

đến hơn 50 - 62% bà mẹ vẫn còn cho trẻ uống sữa công thức cho trẻ sơ sinh,

nước đường, mật ong hoặc các thức ăn khác trước khi cho bú lần đầu [33].

Việc cho ăn thức ăn khác ngoài sữa mẹ làm ảnh hưởng đến bữa bú đầu cũng

như tăng tỷ lệ trẻ được cho ăn thêm ngoài sữa mẹ. Đây là nguy cơ tiềm ẩn

đối với sự phát triển cũng như phòng bệnh tật cho trẻ

Lý do trẻ không được bú sớm và bú mẹ hoàn toàn hoặc cai sữa sớm

cũng được nhiều nghiên cứu đề cập. Lý do phổ biến nhất là mẹ không đủ

sữa, mẹ phải đi làm, mẹ và con bị bệnh trong đó điều kiện yêu cầu công việc của bà mẹ là rào cản lớn nhất của việc thực hành nuôi con bằng sữa với 83%

lao động nữ đồng ý rằng việc quay trở lại làm việc khiến họ không thể thực

hiện cho trẻ bú mẹ hoàn toàn trong 6 tháng đầu [42], [61], [159]. Kết quả

khảo sát đề án 5 triệu bà mẹ cho thấy nguyên nhân cản trở thực hành bú mẹ

chủ yếu là do vì cuộc sống quá khó khăn, chế độ ăn uống của người mẹ

không đủ dẫn đến tình trạng thiếu sữa hoặc không đủ sữa cho con bú; hoặc

cũng có nhiều trường hợp con không chịu bú mẹ [40].

Lý do bà mẹ không cho trẻ bú sớ m phu ̣ thuô ̣c vào tình tra ̣ng sứ c khỏ e củ a me ̣ và củ a trẻ mớ i sinh, tuổ i củ a me ̣, thờ i gian chuyển da ̣ hay tư vấn củ a nhân viên y tế. Bà me ̣ ít tiết sữa hoặc có cảm giác đau và khó chi ̣u cũng là

nguyên nhân củ a viê ̣c không cho trẻ bú sớ m. Trẻ đẻ non hoặc bị các bệnh lý

nặng, dị tật cản trở rất nhiều đến bú mẹ.

Ở nhiều nơi vẫn tồ n ta ̣i những phong tu ̣c la ̣c hâ ̣u sau khi sinh ngườ i phu ̣ nữ vắ t bỏ sữa non vì cho rằng nó không tố t. Cho trẻ ăn trước khi bú mẹ

bữa đầu mặc dù đã giảm rất nhiều nhưng vẫn còn tồn tại khá nhiều ở một số

vùng nông thôn và miền núi [171].

Một trong những lý do quan trọng và ngày càng chiếm đa số trong các

nguyên nhân làm giảm tỷ lệ trẻ bú sớm trong giờ đầu là tăng tỷ lệ mổ đẻ một

cách nhanh chóng trong những năm gần đây ở nước ta. Trẻ mổ đẻ hầu như

không được bú sớm mà thường phải ăn sữa ngoài. Nghiên cứu của Trần Thị

Hải Dung ở bệnh viện Phụ sản Hà Nội về thực hành bú sớm trong bệnh viện

cho thấy, không có bà mẹ mổ đẻ nào cho con bú sớm trong vòng giờ đầu [8].

Các nghiên cứu khác ở bệnh viện Đa khoa Kiên Giang, Cần Thơ cũng

cho kết quả tương tự [43], [55]. Như vậy có thể khẳng định rằng ở Việt

Nam, tất cả các bà mẹ phải mổ đẻ đều không cho con bú sớm trong vòng giờ

đầu như khuyến cáo của WHO. Một lý do mà tất cả các tác giả đều đề cập

đến là vì phải tách mẹ sau mổ mặc dù không có một văn bản nào qui định về

vấn đề này.

Hậu quả của việc không cho bú sớm là phải cho trẻ ăn thêm thức ăn

khác ngoài sữa mẹ. Số liệu của Alive & Thrive cho thấy những bà mẹ mổ đẻ

thường cho trẻ ăn sữa công thức trong 3 ngày đầu [61]. Như vậy hầu như các

trẻ này không được bú sữa non, thức ăn tốt nhất, phù hợp nhất đối với trẻ

mới sinh. Không những không được bú đủ sữa non, con của các bà mẹ sinh

mổ có nguy cơ không nuôi con hoàn toàn bằng sữa mẹ. Kết quả theo dõi

thực hành trong tuần đầu ở bệnh viện Sóc Trăng cho thấy nguy cơ không

cho BMHT ở bà mẹ mổ đẻ cao gấp 6 lần bà mẹ sinh thường [56].

Kiến thức, niềm tin là yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến việc cho con

BMHT trong 6 tháng đầu. Một số nghiên cứu cho thấy rằng nhiều bà mẹ

không tin sữa mẹ có đủ chất cho trẻ phát triển đến 6 tháng tuổi, ví dụ trong

một khảo sát thực hiện online với 509 bà mẹ tham gia, có 30,3% bà mẹ cho

rằng sữa mẹ không đủ chất và lượng để cung cấp cho bé đến 6 tháng tuổi

[54]. Trong khi các quảng cáo của nhiều hãng sữa công thức ảnh hưởng rất

lớn đến tâm lý và thực hành của bà mẹ về cho trẻ BMHT [16]. Tác động của

các thành viên trong gia đình, về các thực hành truyền thống cũng ảnh

hưởng nhiều đến việc cho bú sớm và BMHT. Các cặp vợ chồng ở cùng bố

mẹ thường phải theo hướng dẫn theo kinh nghiệm của mẹ chồng hoặc mẹ đẻ

cho trẻ ăn sam sớm với nhận thức là để trẻ cứng cáp hơn. Mặt khác, sự thiếu

sư ̣ quan tâm từ phía gia đình như trong giai đoa ̣n cho con bú, hay các quan niê ̣m cho rằng sữa me ̣ không cung cấp đủ nhu cầu nă ng lươ ̣ng trong 6 tháng đầu, sữa me ̣ không tố t cũng là các rào cản đối với BMHT.

Một số tác giả cho thấy rằng còn có những lý do khác ảnh hưởng đến

thư ̣c hành NCBSM là ảnh hưở ng tiêu cư ̣c bở i các nghi lễ vă n hóa, tôn giáo, áp lư ̣c củ a gia đình đố i vớ i viê ̣c nuôi dưỡng và phát triển củ a trẻ nhỏ . Đối với một số bà mẹ trẻ hiện đại còn có suy nghĩ là NCBSM sẽ làm ảnh hưởng

đến sắc đẹp cũng cần được tư vấn để có kiến thức, thái độ tích cực hơn với

NCBSM [88], [98], [122], [127].

Ảnh hưởng của nhân viên y tế và truyền thông là lý do hết sức quan

trọng trong thực hiện NCBSM sẽ được trình bày chi tiết hơn ở phần tiếp

theo.

1.6. Tác động của truyền thông nâng cao kiến thức, thái độ thực hành

nuôi con bằng sữa mẹ

Nhiều nghiên cứ u cho thấy rằng truyền thông đóng vai trò quan trọng

đối với NCBSM cả tác động tích cực lẫn tiêu cực. Những thông tin đúng sẽ

cung cấp thêm kiến thức, thay đổi thái độ và cải thiện thực hành theo hướng

tích cực, ngược lại các quảng cáo hay những gói di ̣ch vu ̣ khuyến ma ̣i củ a các

hãng sữa thường làm giảm niềm tin vào sữa mẹ và ảnh hưởng nhiều đến các

thực hành NCBSM.

Nghiên cứ u củ a Howard C. R và cô ̣ng sư ̣ so sánh sư ̣ ảnh hưở ng củ a các tài liê ̣u về sữa công thứ c vớ i viê ̣c bú sớ m và thờ i gian NCBSM chỉ ra rằng không có sư ̣ ảnh hưở ng đến viê ̣c bú sớ m nhưng có sư ̣ thay đổ i đến viê ̣c cho con bú trong 2 tuần đầu khi tiếp xúc nhiều vớ i các tài liê ̣u về sữa công thứ c, đặ c biê ̣t vớ i những bà me ̣ có ý đi ̣nh NCBSM trong 12 tuần hoặ c ít hơ n thì thờ i gian bú hoàn toàn sẽ ít đi [94]. Ta ̣i Hoa Kỳ mô ̣t chươ ng trình cung cấp dinh dưỡng đặ c biê ̣t cho phu ̣ nữ, trẻ sơ sinh và trẻ em (WIC) thông qua viê ̣c cung cấp các khoản viê ̣n trơ ̣ về dinh dưỡng, chă m sóc sứ c khỏ e, giáo du ̣c dinh dưỡng cho phu ̣ nữ mang thai có thu nhâ ̣p thấp, phu ̣ nữ NCBSM, không NCBSM và trẻ sơ sinh, trẻ em dướ i 5 tuổ i. Tuy nhiên nghiên cứ u củ a Kent G. và Holmes A. V đánh giá về chươ ng trình này chỉ ra rằ ng chươ ng trình WIC làm thúc đẩy viê ̣c sử du ̣ng sữa công thứ c ở trẻ em qua đó đặ t trẻ em vào tình tra ̣ng nguy cơ cao đố i vớ i sứ c khỏ e [108]. Ta ̣i Philippines tỷ lê ̣ NCBSMHT trong 4 tháng đầu giảm từ 47,3% nă m 1998 xuố ng 40,1% nă m 2008. Nguyên nhân chính là do ảnh hưởng của các thông điê ̣p quảng cáo sữa công thứ c và đươ ̣c bác sĩ khuyên nên dùng sữa công thứ c. Nghiên cứ u cũng chỉ ra rằng những bà me ̣ có thể nhắ c la ̣i các thông điê ̣p quảng cáo cho con củ a mình sử du ̣ng sữa công thứ c gấp 2 lần những bà me ̣ còn la ̣i và những bà me ̣ đươ ̣c quảng cáo bở i bác sĩ cho con mình sử du ̣ng sữa công thứ c cao gấp 4 lần những bà me ̣ không đươ ̣c bác sĩ giớ i thiê ̣u về sữa công thứ c [161]. Nghiên cứ u theo dõi về thư ̣c hành NCBSM ta ̣i Trung Quố c cho thấy tỷ lê ̣ bú

sớ m sau sinh ở thành thi ̣, ngoa ̣i ô và nông thôn lần lươ ̣t là 96,5%, 96,8%,

97,4% tuy nhiên tỷ lê ̣ bú me ̣ hoàn toàn trong 6 tháng đầu giảm xuố ng chỉ còn 0,2%, 0,5% và 7,2% và viê ̣c quảng cáo các sản phẩm sữa công thứ c đươ ̣c xác đi ̣nh là có liên quan đến tình tra ̣ng này [150].

Ta ̣i Viê ̣t Nam, từ những năm đầu của thế kỷ XX, một số nhà nghiên

cứu đã khẳng định về ảnh hưởng lớn đến thực hành NCBSM. Kết quả

nghiên cứ u củ a Dương Văn Đa ̣t và cô ̣ng sư ̣ cho thấy có tớ i 98% bà me ̣ tiếp

câ ̣n vớ i các hãng sữa trong thờ i kỳ mang thai và sau sinh, trong đó có tớ i

53% bà me ̣ quyết đi ̣nh mua sữa công thứ c sau khi nhâ ̣n đươ ̣c những nô ̣i

dung quảng cáo này [96], [97], [95].

Trong báo cáo toàn văn điều tra 11 tỉnh củ a tổ chứ c A&T tiếp tu ̣c khẳng đi ̣nh sữa bô ̣t cho trẻ sơ sinh rất sẵn có đố i vớ i các bà me ̣ sinh con ta ̣i cơ sở y tế. Cho trẻ ăn các thứ c ăn lỏ ng ngoài sữa me ̣ cũng phổ biến hơn ta ̣i các bê ̣nh viê ̣n so vớ i các tra ̣m y tế xã và nhà hô ̣ sinh. Chỉ 42,4% các bà me ̣ sinh con ta ̣i bê ̣nh viê ̣n không cho trẻ sơ sinh dùng sữa bô ̣t trong 3 ngày đầu,

trong khi đó tỷ lê ̣ các bà me ̣ sinh ta ̣i tra ̣m y tế xã hoặc nhà hô ̣ sinh làm như

vâ ̣y là 69,1%. Khoảng 20% số các bà me ̣ mang theo sữa bô ̣t khi đến sinh ta ̣i

các cơ sở y tế, và gần mô ̣t nử a số bà me ̣ mua sữa ta ̣i hoặc gần các cơ sở y tế

sau khi sinh [61].

Để khắc phu ̣c tình tra ̣ng quảng cáo và tiếp thi ̣ tràn lan các loa ̣i sữa giành cho trẻ dướ i 12 tháng tuổ i Chính phủ đã thông qua Nghi ̣ đi ̣nh số 21/2006/NĐ-CP cấm quảng cáo và bán các loa ̣i sữa cho trẻ dướ i 12 tháng tuổ i và thư ̣c phẩm bổ sung cho trẻ dướ i 6 tháng tuổ i, viê ̣c tiếp xúc vớ i gia đình củ a trẻ em dướ i 12 tháng tuổ i để tiếp thi ̣, quảng cáo các sản phẩm sữa công thứ c cũng không đươ ̣c cho phép, tuy nhiên các hãng sữa la ̣i lách luâ ̣t bằng cách tiếp câ ̣n vớ i các bác sĩ trong bê ̣nh viê ̣n làm cầu nố i đố i vớ i gia đình trẻ nhỏ [47]. Theo đánh giá củ a Bô ̣ Y tế kết hơ ̣p vớ i UNICEF và A&T

về viê ̣c thư ̣c hiê ̣n Nghi ̣ đi ̣nh số 21 cho thấy các hãng sữa đã vi pha ̣m Nghi ̣

đi ̣nh này khi tiếp xúc vớ i bà me ̣ thông qua cán bô ̣ bê ̣nh viê ̣n như bác sĩ, điều dưỡng để quảng cáo cho các sản phẩm sữa củ a mình, có 8,6% bà me ̣ nhâ ̣n đươ ̣c các sản phẩm sữa khuyến mãi ta ̣i cơ sở y tế, trên 80% bà me ̣ nhâ ̣n

đươ ̣c tờ rơi quảng cáo sữa cho trẻ dướ i 12 tháng tuổ i từ nhân viên tiếp thi ̣. Ngoài ra có 32,4% các cử a hàng bán sữa cho trẻ dướ i 12 tháng tuổ i và chỉ có 48% nhãn sản phẩm dinh dưỡng dùng cho trẻ dướ i 6 tháng tuổ i tuân thủ tất cả các quy đi ̣nh củ a Nghi ̣ đi ̣nh số 21. Các hãng sữa thườ ng đưa ra những

tuyên bố không chính xác về tác du ̣ng củ a sữa công thứ c so vớ i sữa me ̣,

không đáp ứ ng đươ ̣c các yêu cầu về nhãn mác và thườ ng xuyên có các chương trình khuyến mãi như tặng quà, giảm giá sản phẩm nhằ m khuyến

khích bà me ̣ sử du ̣ng sữa cho trẻ dướ i 6 tháng tuổ i [148].

Trong khi các truyền thông về các sản phẩm dinh dưỡng cho bà mẹ

được đăng tải rộng rãi trên mọi phương tiện truyền thông đại chúng thì các

thông tin về NCBSM vẫn còn rất ha ̣n chế. Kết quả nghiên cứ u A&T cho

thấy tivi là phương tiê ̣n truyền thông quan tro ̣ng về NCBSM ta ̣i Viê ̣t Nam

nhưng các thông điê ̣p về NCBSM mà bà me ̣ nhâ ̣n đươ ̣c là chưa toàn diê ̣n và

cần tăng cườ ng tiếp câ ̣n những thông điê ̣p này [63]. Hơn nữa, các công ty sữa đã tiếp câ ̣n đươ ̣c số lươ ̣ng lớ n các bà me ̣ và ho ̣ đang có các chương trình

quảng cáo ca ̣nh tranh vớ i các chương trình truyền thông về NCBSM. Bà me ̣ tiếp câ ̣n quảng cáo sữa bô ̣t nhiều hơn so vớ i tiếp câ ̣n thông tin khuyến khích NCBSM trên tivi. So vớ i 83,7% bà me ̣ nhìn thấy quảng cáo sữa bô ̣t cho trẻ nhỏ trên tivi, chỉ có 40,4% bà me ̣ nhìn thấy quảng cáo khuyến khích NCBSM và viê ̣c tiếp xúc nhiều vớ i các thông tin quảng cáo về sữa công

thứ c này sẽ ảnh hưở ng nhiều đến viê ̣c thư ̣c hành NCBSM [63].

Cũng từ báo cáo của Viện Gia đình và Giới năm 2013 “Nuôi dưỡng

trẻ nhỏ ở một số địa phương tại Việt Nam: Thực tiễn và chính sách” lưu ý là

có hơn một nử a số các bà me ̣ có nghề nghiệp là công nhân, nhân viên không

biết đến khuyến cáo cho con bú me ̣ đến 24 tháng củ a ngành y tế [11]. Điều

này đặt ra yêu cầu cần quan tâm hơn đến việc tuyên truyền cho các bà me ̣

công nhân, nhân viên. Kết quả này cũng có thể còn do ở khu vư ̣c đô thi ̣ các

bà me ̣ thường tư ̣ tìm hiểu về các vấn đề chăm sóc con, trong khi đó ở nông thôn việ c tuyên truyền thông qua hội phu ̣ nữ là khá tố t. Trong hoàn cảnh đó, nếu công việ c quá bận bi ̣u thì các bà me ̣ ở đô thi ̣ hay là công nhân sẽ có ít điều kiện biết thông tin hơn.

Ảnh hưởng của các thông điệp truyền đến được với bà mẹ còn được

thông qua một kênh quan trọng là tư vấn của cán bộ y tế. Theo nghiên cứu

của Nguyễn Kim Tuyết, 85% số bà mẹ nhận được tư vấn NCBSM qua cán

bộ y tế, cao hơn số bà mẹ được nghe qua Tivi (81%) [68].

1.7. Một số chương trình can thiệp cải thiện kiến thức, thái độ, thực

hành NCBSM

1.7.1. Một số mô hình trên thế giới

Có khá nhiều chương trình can thiệp thúc đẩy kiến thức và thực hành

NCBSM ở nhiều nước trên thế giới. Tìm hiểu các số liệu thứ cấp trên thư

viện Pubmed, Medline, Cochrane Library, EMBASE và của WHO từ tháng

5/2012 đến 27/11/2012 cho kết quả có 372 chương trình can thiệp được thực

hiện, trong đó có 111 nghiên cứu sử dụng can thiệp truyền thông dựa và

cộng đồng, 21 can thiệp tại cộng đồng và 43 nghiên cứu kết hợp can thiệp ở

cộng đồng và ở các dịch vụ y tế. Trong số 111 nghiên cứu can thiệp truyền

thông dựa vào cộng động có 27 nghiên cứu ở các nước đang phát triển. Các

can thiệp ở những nghiên cứu này cũng chủ yếu tiến hành các truyền thông

cá nhân, truyền thông nhóm, thăm hộ gia đình và có thêm hình thức gọi điện

thoại hỏi thăm, tư vấn, khuyến khích các bà mẹ.

Dự án LINKAGES được thực hiện từ năm 1999 - 2003 ở Bolivia và

Madagascar áp dụng mô hình can thiệp dựa vào cộng đồng để mang đến

những thay đổi nhanh chóng trong hành vi cá nhân và cả cộng đồng liên

quan đến bú sớm và bú hoàn toàn [81]. Với các can thiệp được áp dụng:

truyền thông cộng đồng, truyền thông đại chúng, truyền thông trực tiếp, sinh

hoạt nhóm CLB phụ nữ, nhóm chữ thập đỏ, vận động sự tham gia của người

chồng hỗ trợ vợ mình NCBSM hoàn toàn, tư vấn nhóm, tư vấn cá nhân,

thăm hộ gia đình,... các nội dung dinh dưỡng, kế hoạch hoá gia đình. Bên

cạnh đó cũng kết hợp các nguồn lực của các tổ chức khác để thực hiện các

hoạt động phát triển cộng đồng, vì sự sống còn của trẻ nhỏ, nước sạch vệ

sinh môi trường, tín dụng vi mô. Các can thiệp tập trung tăng tỷ lệ bú sớm

trong vòng 1 giờ đầu, bú hoàn toàn trong 6 tháng với các hoạt động truyền

thông dựa vào cộng đồng. Đánh giá sau 3 năm thực hiện đã chỉ rõ hiệu quả

của các mô hình nhóm phụ nữ, CLB phụ nữ trong việc cung cấp kiến thức và

hướng dẫn các bà mẹ thực hành các hành vi đúng không chỉ trong nuôi

dưỡng trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ mà còn đối với sức khỏe của bản thân mình. Kết

quả ở Bolivia cho thấy tỷ lệ bú sớm sau sinh là 56% ở năm 2000 lên đến

69% ở năm 2001 và đạt đến 74% vào cuối năm 2003; tỷ lệ bú mẹ hoàn toàn

trong tháng đầu tiên là 81% năn 2000, có giảm nhẹ vào năm 2001 sau đó

tăng lên 88% vào cuối dự án năm 2003. Ở Madagasca, tỷ lệ bú sớm sau sinh

đi từ 34% khảo sát ban đầu năm 2000 lên 69% năm 2001 và 76% vào năm

2002, tăng lên 78% ở năm 2004; Tỷ lệ bú mẹ hoàn toàn trong tháng đầu bắt

đầu ở mức cao là 86% năm 2000, tăng lên trong suốt thời gian can thiệp của

chương trình và đến năm 2004 là 91%. Những kết quả này đạt được nhanh

chóng và giữ ổn định nhờ các can thiệp của chương trình [81].

Ở Ấn Độ thực hiện chương trình lồng ghép dựa vào cộng đồng để thúc

đẩy nuôi dưỡng trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ từ năm 1998 đến năm 2002. Các hoạt

động can thiệp truyền thông dựa vào cộng đồng gồm các CLB ông bố bà mẹ

sinh hoạt định kỳ hàng tháng, mạng lưới cộng tác viên, tuyên truyền viên hỗ

trợ tại gia đình và tổ chức các buổi họp nhóm các hộ gia đình liền kề. Các

hoạt động tập huấn cho cán bộ chủ chốt và thành viên CLB, tài liệu truyền

thông: tờ rơi, poster, thẻ tư vấn,… có sự phối hợp giữa nhân viên y tế, cán

bộ công tác xã hội, cán bộ Hội phụ nữ, bà đỡ thôn bản,… cùng thực hiện các

hoạt động. Cán bộ phụ nữ xã năng nổ, nhiệt tình với các hoạt động cộng

đồng, được đào tạo qua các lớp cơ bản về dinh dưỡng và y tế sẽ là những tư

vấn viên tại nhà, điều hành sinh hoạt các CLB hoặc hỗ trợ đến các dịch vụ y

tế gần nhất khi cần thiết của các hộ gia đình do mình quản lý. Kết quả đánh

giá cuối kỳ cho thấy, ở thời điểm 3 tháng các bà mẹ đã giảm việc cho con

uống và ăn thêm các thức ăn như mật ong, trà hoặc nước cháo pha loãng từ

là 31% ở các xã có can thiệp, tỷ lệ này là 75% ở các xã không có can thiệp

(p < 0,001). Tỷ lệ cho bú hoàn toàn ở thời điểm 3 tháng được hỏi các bà mẹ

trong 24 giờ qua tương ứng ở các xã can thiệp và không là 79% và 48% (p <

0,001). Các tác động tích cực của các can thiệp bú sữa mẹ hoàn toàn cũng

tăng lên ở 6 tháng tuổi. Bên cạnh đó, tỷ lệ mắc các bệnh tiêu chảy trong 7

ngày qua là thấp hơn đáng kể trong nhóm trẻ 3 tháng và 6 tháng tuổi ở xã

can thiệp so với xã chứng. Tăng trưởng ở trẻ sơ sinh đến 6 tháng tuổi là như

nhau ở xã can thiệp và xã chứng [87].

Từ các nghiên cứu đã thực hiện ở các nước trên thế giới, có thể thấy

rằng, hiệu quả các can thiệp truyền thông dựa vào cộng đồng có ý nghĩa

nâng cao nhận thức, kiến thức cho các bà mẹ và những người thân để tạo lập

một môi trường hỗ trợ cho các bà mẹ thực hành những hành vi đúng.

1.7.2. Một số mô hình tại Việt Nam

Mô hình tư vấn dinh dưỡng “Mặt trời bé thơ” được thành lập dựa

trên hệ thống y tế công lập, thiết kế các hoạt động cộng đồng, truyền thông

và hỗ trợ tiếp cận đến các phòng tư vấn dinh dưỡng. Mô hình được triển khai

tại 15 tỉnh, thành trên cả nước gồm: Hà Nội, Thái Nguyên, Hải Phòng,

Thanh Hóa, Quảng Bình, Quảng Trị, Đà Nẵng, Quảng Nam, Quảng Ngãi,

Đắc Lắc, Đắc Nông, Khánh Hòa, Vĩnh Long, Tiền Giang và Cà Mau; nhiều

địa phương đã ghi nhận những cải thiện đáng kể trong cách thức nuôi dưỡng

và chăm sóc trẻ nhỏ. Mô hình “Mặt trời bé thơ” là một trong những sáng

kiến hoạt động của dự án Alive & Thrive (A&T) do Quỹ Bill & Melinda

Gates Foundation tài trợ và được triển khai tại Việt Nam trong vòng 6 năm

(2009 - 2014); tập trung vào các dịch vụ chuẩn mực như khuyến khích và hỗ

trợ cho con bú sữa mẹ hoàn toàn, quản lý cho con bú sữa mẹ hoàn toàn,

khuyến khích ăn bổ sung và quản lý ăn bổ sung, qua đó góp phần cải thiện

tình trạng trẻ bị suy dinh dưỡng.

Tại tỉnh Thanh Hóa đã thành lập 117 phòng tư vấn Mặt trời bé thơ tại

4 huyện: Cẩm Thủy, Hậu Lộc, Tĩnh Gia, Thiệu Hóa. Qua 5 năm hoạt động,

phòng tư vấn “Mặt trời bé thơ” đã khám và điều trị khoảng gần 400.000 lượt

trẻ với những biểu hiện của các bệnh liên quan đến dinh dưỡng. Qua kiểm

nghiệm lâm sàng, tình trạng dinh dưỡng của trẻ được cải thiện tốt: tăng cân

nặng, chiều cao, ăn ngon miệng, đỡ quấy đêm,... sau khoảng 3 tuần áp dụng

chế độ chăm sóc dinh dưỡng chuẩn, tăng cường nuôi con sữa mẹ. Đến năm

2015 đã phủ kín toàn bộ các xã tại 4 huyện đã triển khai; huy động nguồn

lực và nhân rộng mô hình ra 23 huyện/thị trong tỉnh. Riêng tại phòng tư vấn

dinh dưỡng “Mặt trời bé thơ” của Trung tâm CSSKSS tỉnh, BS. Lương Ngọc

Trương, Giám đốc Trung tâm cho biết năm vừa qua đã khám, tư vấn cho hơn

1.200 lượt trẻ em; gần 9.000 bà mẹ.

Tại tỉnh Thái Nguyên, tính đến năm 2014, sau gần 3 năm chính thức

triển khai, dự án Alive & Thrive đã thông qua 51 phòng tư vấn dinh dưỡng

“Mặt trời bé thơ” trên toàn tỉnh tổ chức truyền thông, tư vấn dinh dưỡng trẻ

em cho hàng trăm nghìn lượt người; qua đó, góp phần tăng tỷ lệ bà mẹ cho

con bú trong một giờ đầu sau sinh lên 50%, tỷ lệ nuôi con bằng sữa mẹ lên

60% và giảm tỷ lệ trẻ suy dinh dưỡng thể thấp còi hằng năm từ 1% đến 2%.

Mô hình đã giúp hàng trăm nghìn phụ nữ của tỉnh Thái Nguyên an tâm cho

tương lai con của mình khi chúng được bảo đảm chăm sóc dinh dưỡng ngay

từ khi còn trong bụng mẹ.

Tại Quảng Bình, toàn tỉnh đã có hơn 61 phòng tư vấn "Mặt trời bé

thơ" hoạt động ở một số trạm y tế tuyến xã. Mô hình "Mặt trời bé thơ" tại

Trạm y tế Võ Ninh được đánh giá là một trong những mô hình thực hiện có

hiệu quả nhất ở Quảng Bình. Trong năm 2013, trạm đã tư vấn cho hơn 1.100

lượt phụ nữ mang thai. Năm 2014 con số này đã tăng lên hơn 1.500 lượt phụ

nữ đến tư vấn. Ngoài những nội dung về các kiến thức chăm sóc trẻ trong

những tháng đầu sau khi sinh thì mô hình còn lồng ghép tư vấn thêm các nội

dung về các bệnh thường gặp ở trẻ như viêm phổi, tiêu chảy,...

Tại Quảng Ngãi, trên địa bàn tỉnh đã có 57 phòng tư vấn “Mặt trời bé

thơ” đi vào hoạt động với gần 11.000 lượt tư vấn cho các bà mẹ. Mô hình

“Mặt trời bé thơ” đã góp phần đáng kể trong việc giảm tỷ lệ trẻ thấp còi, suy

dinh dưỡng trên địa bàn tỉnh, đặc biệt giai đoạn từ năm 2013 đến năm 2014,

tỷ lệ trẻ thấp còi từ 16,8% giảm xuống còn 10,2%; tỷ lệ trẻ nhẹ cân dưới 5

tuổi từ 13,2% giảm xuống còn 9,8%; ngoài ra, tỷ lệ trẻ bú mẹ chủ yếu trong

6 tháng đầu tăng đáng kể từ 37% lên 73%.

Tại Quảng Trị, dư ̣ án A&T đươ ̣c triển khai từ tháng 12/2010. Qua 5 năm hoạt động, dư ̣ án đã thành lập 30 phòng tư vấn “Mặt trời bé thơ” và 78 nhóm hỗ trợ nuôi dưỡng trẻ nhỏ tại 4 huyện thuộc dự án. Bà Nguyễn Thị

Thanh, Phó Giám đốc Sở Y tế, Giám đốc Dự án A&T Quảng Trị cho biết:

Tình trạng SDD trẻ em đã giảm đáng kể và giảm bền vững qua các năm. Cụ

thể, tỷ lệ suy dinh dưỡng trẻ em dưới 24 tháng tuổi từ 15,2% năm 2011 giảm

còn 9,4% năm 2014. Đặc biệt, việc đưa vào hoạt động các phòng tư vấn

“Mặt trời bé thơ” theo hình thức nhượng quyền xã hội đặt tại các trạm y tế

xã, các trung tâm y tế, các bệnh viện tuyến huyện và tỉnh với cơ sở vật chất,

trang thiết bị được A&T đầu tư theo chuẩn, đội ngũ cán bộ đảm trách công

tác tư vấn được đào tạo bài bản về chuyên môn và sáng tạo trong phương

pháp truyền thông đã thu hút hàng ngàn lượt bà mẹ mang thai, bà mẹ nuôi

con nhỏ đến tham gia tư vấn. Từ việc nâng cao nhận thức của bà mẹ và

những người nuôi trẻ, tỷ lệ trẻ được bú mẹ trong vòng 1 giờ đầu sau sinh tại

Quảng Trị đến nay đã đạt trên 99%, tỷ lệ trẻ được nuôi hoàn toàn bằng sữa

mẹ trong 6 tháng đầu tăng từ 21% lên 49%.

Tại Cà Mau, theo thống kê của Sở Y tế, toàn tỉnh có 99.313 trẻ dưới 5

tuổi trong đó có 38.413 trẻ dưới 2 tuổi. Trong số này có 15,1% trẻ suy dinh

dưỡng thể nhẹ cân và 26,1% trẻ suy dinh dưỡng thể thấp còi; cứ 4 trẻ thì có

1 trẻ bị trẻ suy dinh dưỡng thể thấp còi. Đó thực sự những con số đáng báo

động vì suy dinh dưỡng thấp còi là nguyên nhân chủ yếu làm giảm khả năng

miễn dịch, sức đề kháng của cơ thể yếu, não bộ và trí lực chậm phát triển,

khả năng tiếp thu kém,... dẫn đến tình trạng bệnh tật khi trưởng thành, tác

động tiêu cực đến sự phát triển chung của xã hội. Nguyên nhân chính của

tình trạng trẻ em tỉnh Cà Mau suy dinh dưỡng thể thấp còi là do việc chăm

sóc, nuôi dưỡng trẻ nhỏ của các bà mẹ và gia đình không đúng cách. Đặc

biệt là tình trạng nhiều bà mẹ không quan tâm đến việc nuôi con bằng sữa

mẹ trong 6 tháng đầu đời. Sau khi dự án A&T được triển khai trên địa bàn

tỉnh, tính đến tháng 12/2014, đã có 30 phòng tư vấn “Mặt trời bé thơ” được

thành lập trên địa bàn thành phố Cà Mau, huyện Cái Nước và Ðầm Dơi;

mang lại nhiều hiệu quả, giúp nâng cao nhận thức của các bà mẹ về tầm

quan trọng của sữa mẹ và lợi ích của việc nuôi con bằng sữa mẹ.

Sau 5 năm triển khai, Dự án đã hỗ trợ thành lập gần 800 phòng tư vấn

“Mặt trời bé thơ” tại các cơ sở y tế của 15 tỉnh trên cả nước (và mở rộng

thêm 250 phòng vào cuối kỳ dự án năm 2014). Riêng tại Hà Nội, đã có 121

phòng tư vấn “Mặt trời bé thơ” được thành lập trên 12 huyện, từ năm 2009

đến nay số lượng phòng tư vấn “Mặt trời bé thơ” đã tăng gấp 7 lần số lượng

phòng tư vấn ban đầu, với số lượt tư vấn trung bình tại mỗi phòng là trên

dưới 100 lượt/tháng.

Đối với cộng đồng dân tộc, mô hình “Mặt trời bé thơ” cũng đưa ra

khuyến nghị về các can thiệp phù hợp với phong tục, tập quán và văn hóa

của các vùng. Để cung cấp kiến thức, chia sẻ và hỗ trợ thực hiện các thực

hành NDTSS và TN được khuyến nghị với những vùng sâu, vùng xa, dự án

đã thiết kế các nhóm hỗ trợ. Thông qua mô hình các nhóm hỗ trợ này, dự án

muốn hướng đến mục tiêu giảm các rào cản để thực hành tối ưu

NDTSS&TN: cung cấp kiến thức cho các bà mẹ có con dưới 2 tuổi ở các

vùng sâu, vùng xa thông qua các hoạt động tại thôn, bản, ấp của mình; tạo ra

diễn đàn cho các bà mẹ và người chăm sóc để học hỏi và chia sẻ kiến thức

và kinh nghiệm của mình về thực hành NDTSS&TN với nhau; tìm hiểu và

thích ứng với các tập quán văn hóa từng dân tộc để có các giải pháp thúc đẩy

kiến thức, thực hành nuôi trẻ của người dân; cung cấp kiến thức cho các

thành viên trong gia đình, những người có ý kiến quyết định trong nhà để họ

hiểu và hỗ trợ các bà mẹ áp dụng các thực hành tốt về NDTSS&TN; tạo lập

một môi trường hỗ trợ từ trong gia đình, đến cộng đồng hỗ trợ cho bà mẹ và

trẻ em. Kết quả đánh giá cuối kỳ của dự án chưa được công bố, nhưng kết

quả đánh giá giữa kỳ năm 2012 cho thấy tỷ lệ bú sớm trong vòng 1 giờ đầu

sau sinh ở các vùng dự án là 58,8%, vùng không có dự án là 51,8%; tỷ lệ bú

hoàn toàn trong 6 tháng tuổi tương ứng là 18,9% và 17,8%; tỷ lệ bú kéo dài

đến 12 tháng tuổi là 87,5 và 73,8% [61].

Chương trình can thiệp cộng đồng “Chăm sóc vì sự phát triển

toàn diện của trẻ trong 1000 ngày đầu đời” được thực hiện từ năm 2013

đến năm 2015 tại Hà Nam. Bằng cách xây dựng mô hình CLB học tập cộng

đồng, sinh hoạt 2 buổi/tháng tập trung vào đối tượng các bà mẹ đang mang

thai và có con nhỏ, các bà nội, bà ngoại và cả những ông bố trên địa bàn can

thiệp. Chương trình can thiệp thay đổi tích cực nhận thức, hành vi của phụ

nữ mang thai và sau sinh. Tỷ lệ bú mẹ trong 1 giờ đầu sau sinh ở xã can

thiệp đầu kỳ là 42,1%, xã chứng là 36,7%, đánh giá sau can thiệp tỷ lệ này ở

xã can thiệp là 50% và ở xã chứng là 35,6%. Các buổi sinh hoạt CLB đã trở

thành chương trình hấp dẫn, hữu ích để giáo dục cha mẹ tại cộng đồng.

Mô hình “Tham gia của người cha về NCBSM ở Hải Dương”. Đây

là một can thiệp sử dụng thiết kế phỏng thực nghiệm có đối chứng và so

sánh trước sau, được triển khai trong giai đoạn từ tháng 5/2010 đến đến

tháng 9/2011. Địa bàn can thiệp là CHILILAB, là thực địa của Trường Đại

học Y tế công cộng, thị xã Hải Dương. Nguyên tắc của triển khai can thiệp

là lồng ghép với các hoạt động chăm sóc sức khỏe thường quy của địa

phương. Địa bàn can thiệp là 3 phường và 4 xã của thị xã Chí Linh - Hải

Dương. Địa bàn đối chứng được chọn là 7 xã/thị trấn của huyện Thanh Hà,

nơi không được tiếp cận với các biện pháp can thiệp đặc thù của nghiên cứu,

có đặc điểm kinh tế văn hóa xã hội và các chương trình, hoạt động chăm sóc

sức khỏe và dinh dưỡng khá tương đồng nhưng không giáp với Chí Linh

(CHILILAB).

Đối tượng nghiên cứu là người chồng cùng cư trú và sinh sống trong

cùng hộ gia đình trên địa bàn nghiên cứu, có vợ mang thai tuần thứ 7 đến

tuần thứ 30 của thai kỳ tại thời điểm ngày 1 tháng 8 năm 2010. Can thiệp

được thiết kế dựa trên mô hình giáo dục sức khỏe toàn diện nhằm khuyến

khích nuôi con bằng sữa mẹ với đối tượng đích là người cha sắp có con.

Các tài liệu và tư liệu truyền thông: bao gồm các bài phát thanh, pano,

tờ rơi. Nội dung của các thông điệp này được soạn thảo dựa trên y văn, sự

thiếu hụt kiến thức của người cha về NCBSMHT từ điều tra ban đầu. Các

chuyên gia tham gia soạn thảo là những người có kinh nghiệm trong lĩnh

vực sức khỏe bà mẹ trẻ em, dinh dưỡng, truyền thông và đồ họa. Các tài liệu

này đã được thử nghiệm qua các giai đoạn khác nhau trước khi được chính

thức đưa vào sử dụng trong chương trình.

Các hoạt động can thiệp bao gồm:

- Truyền thông đại chúng về tầm quan trọng của sữa mẹ, việc nuôi con

hoàn toàn bằng sữa mẹ được truyền tải cho cộng đồng thông qua đài

phát thanh của xã 2 lần một tuần. Các pano khổ lớn có các hành ảnh

và thông điệp liên quan đến nuôi con bằng sữa mẹ và nội dung các

hoạt động người cha cần làm được treo ở các trạm y tế xã, trung tâm y

tế và bệnh viện huyện Chí Linh.

- Tư vấn nuôi con bằng sữa mẹ dành cho người cha được thực hiện tại

trạm y tế ở các giai đoạn trước sinh và sau sinh. Mục đích và nội dung

của các hoạt động tư vấn này liên quan đến các nội dung và hoạt động

người cha cần biết và làm trong giai đoạn trước và sau sinh để bà mẹ

có điều kiện nuôi con hoàn toàn bằng sữa mẹ.

- Tư vấn các nhân tại hộ gia đình cho người cha về nuôi con hoàn toàn

bằng sữa mẹ, do y tế thôn thực hiện được tiến hành tại hộ gia đình 1

lần trước khi bà mẹ sinh con và 3 lần sau khi sinh. Nội dung của các

cuộc tư vấn cá nhân này được thiết kế phù hợp với giai đoạn dinh

dưỡng và phát triển của trẻ từ lức còn mang thai cho đến hết 6 tháng

tuổi.

- Cuộc thi dành cho người cha nhằm đánh giá kiến thức và động viên

người cha tham gia vào việc hỗ trợ bà mẹ nuôi con bằng SMHT.

Kết quả sau 1 năm can thiệp là có sự thay đổi kiến thức về nuôi con

bằng sữa mẹ hoàn toàn trong 6 tháng đầu ở địa bàn can thiệp tốt hơn so với

người cha tại địa bàn không can thiệp. Tỷ lệ cho con bú sớm và bú mẹ hoàn

toàn ở địa bàn can thiệp cao hơn một cách có ý nghĩa so với địa bàn đối

chứng (tỷ lệ bú sớm là 81,4% so với 39,4%; bú mẹ hoàn toàn trong 6 tháng

đầu là 16% so với 3,9%) [3].

1.8. Một số thông tin cơ bản về địa bàn nghiên cứu

Hà Nam là một tỉnh nằm ở vùng đồng bằng sông Hồng Việt Nam, tiếp

giáp với Hà Nội, diện tích là 860,5km2 và dân số 811.126 người, là tỉnh đồng

bằng đất nông nghiệp chiếm 87% diện tích và kinh tế khá phát triển.

Lào Cai là một tỉnh vùng cao biên giới thuộc vùng trung du và miền

núi phía Bắc của Việt Nam, giáp ranh giữa vùng Tây Bắc và vùng Đông

Bắc. Phía Bắc Lào Cai giáp Trung Quốc, phía Tây giáp tỉnh Lai Châu, phía

đông giáp tỉnh Hà Giang, phía Nam giáp tỉnh Yên Bái. Diện tích là

6.384km2 và dân số là 665.900 người chủ yếu là đồng bào dân tộc thiểu số,

có 21 dân tộc sinh sống trên địa bàn tỉnh.

Quảng Bình là một tỉnh duyên hải thuộc vùng Bắc Trung Bộ Việt

Nam. Quảng Bình nằm ở nơi hẹp nhất theo chiều Đông - Tây của dải đất

hình chữ S của Việt Nam (50km theo đường ngắn nhất tính từ biên

giới Lào ra biển Đông). Tỉnh này giáp Hà Tĩnh về phía bắc với dãy Hoành

Sơn là ranh giới tự nhiên; giáp Quảng Trị về phía nam; giáp Biển Đông về

phía đông; phía tây là tỉnh Khăm Muộn và tây nam là

tỉnh Savannakhet của Lào với dãy Trường Sơn là biên giới tự nhiên. Là tỉnh

có diện tích rộng nhất trong 3 tỉnh nghiên cứu 8.650,3km2 và dân số là

882.352 người.

Chương 2:

ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

2.1. Đối tượng nghiên cứu

2.1.1. Đối tượng nghiên cứu

Phụ nữ trong độ tuổi sinh đẻ thoả mãn 1 trong các điều kiện sau:

- Những phụ nữ có con từ 0-25 tháng tuổi

- Những phụ nữ đã xây dựng gia đình đang mang thai

2.1.2. Tiêu chuẩn loại trừ

- Những đối tượng phụ nữ có con trên 25 tháng tuổi

- Những phụ nữ có chồng nhưng vô sinh

- Những phụ nữ chưa xây dựng gia đình

- Những phụ nữ bị bệnh tâm thần, hoặc những phụ nữ không có khả

năng giao tiếp (câm, điếc,…)

- Những đối tượng từ chối tham gia nghiên cứu hoặc đang tham gia

nghiên cứu vì lý do nào đó không tiếp tục tham gia cũng được loại ra

khỏi nghiên cứu

2.2. Địa điểm và thời gian nghiên cứu

2.2.1. Địa điểm nghiên cứu

Nghiên cứu được triển khai tại ba tỉnh Hà Nam, Lào Cai và Quảng

Bình. Là những tỉnh có vị trí địa lý thuận lợi, đặc trưng cả khu vực thành thị,

nông thôn, có mức sống và điều kiện kinh tế, xã hội tương đương nhau, có

dân tộc thiểu số sinh sống là một đối tượng đặc thù để khai thác khi tiến

hành nghiên cứu. Bên cạnh đó, nghiên cứu sinh sử dụng kết quả của chương

trình “Nuôi con bằng sữa mẹ” do Hội LHPN Việt Nam thực hiện tại các tỉnh

này, do đó đây cũng là cách chọn tỉnh thuận tiện, thuận lợi cho nghiên cứu

sinh thực hiện đề tài và kiểm tra giám sát tại các địa bàn này.

2.2.2. Thời gian nghiên cứu

Nghiên cứu được tiến hành từ tháng 11/2012 đến tháng 12/2015. Chi

tiết thời gian thực hiện như sau:

Bảng 2.1: Thời gian thực hiện nghiên cứu

TT Thời gian Hoạt động

1 11-12 /2012 Giới thiệu nghiên cứu với chính quyền địa

phương và các đơn vị liên quan; tập huấn

nghiên cứu viên và chuẩn bị thực địa nghiên

cứu

2 1/2013 – 3/2013 Nghiên cứu cắt ngang và nghiên cứu định tính

xác định chỉ số ban đầu

4/2013 Xử lý số liệu nghiên cứu ban đầu 3

5/2013 Tập huấn can thiệp cho nhóm nghiên cứu 4

6/2013 – 6/2015 Tiến hành can thiệp 5

7-8/2015 Điều tra sau can thiệp 6

9-12/2015 Phân tích số liệu, viết báo cáo nghiên cứu 7

2.3. Phương pháp nghiên cứu

2.3.1. Thiết kế nghiên cứu

Thiết kế nghiên cứu được lựa chọn trong nghiên cứu này gồm 2 giai

đoạn:

- Giai đoạn 1: thiết kế nghiên cứu điều tra cắt ngang kết hợp với nghiên

cứu định tính (thảo luận nhóm, phỏng vấn sâu) để xác định chỉ số ban

đầu.

- Giai đoạn 2: thiết kế nghiên cứu can thiệp cộng đồng không có đối

chứng bằng giáo dục truyền thông nâng cao kiến thức, hành vi về nuôi

con bằng sữa mẹ cho các đối tượng bà mẹ có con dưới 25 tháng tuổi

và bà mẹ đang mang thai. Đánh giá sau can thiệp thông qua các bộ

công cụ nghiên cứu.

2.3.2. Giai đoạn 1: điều tra cắt ngang kết hợp với nghiên cứu định tính

2.3.2.1. Cỡ mẫu nghiên cứu

a) Điều tra cắt ngang

Cỡ mẫu nghiên cứu cho 03 tỉnh trong nghiên cứu này dựa vào công

thức tính cỡ mẫu ước lượng một tỷ lệ trong quần thể với độ chính xác tương

đối:

n =

Theo báo cáo của Vụ Sức khỏe bà mẹ trẻ em (Bộ Y tế), tỷ lệ bà mẹ

nuôi con hoàn toàn bằng sữa mẹ trong 6 tháng đầu là 10% (p = 0,10) với

mức ý nghĩa 5% và với độ chính xác tương đối của ε là 0,265. Cỡ mẫu tính

được là 492 trường hợp đối tượng phụ nữ có con từ 0-25 tháng tuổi, phụ nữ

đang mang thai, nhưng để đảm bảo hiệu ứng thiểt kế, chúng tôi nhân đôi cỡ

mẫu là 984, thực tế chúng tôi đã điều tra được 920 trường hợp phụ nữ đang

có thai, và có con từ 0-25 tháng tuổi (đạt tỷ lệ 97,6%).

Nuôi con bằng sữa mẹ hoàn toàn là chỉ số quan trọng nhất và xuyên

suốt trong nghiên cứu của chúng tôi. Do đó, chúng tôi lựa chọn chỉ số này để

tính toán cỡ mẫu điều tra cho 03 tỉnh nghiên cứu.

b) Nghiên cứu định tính

Đối với nhóm phụ nữ có con từ 24 tháng tuổi trở xuống: mỗi xã chọn

một nhóm, mỗi nhóm gồm 8 đối tượng, những đối tượng được chọn là

những đối tượng không được chọn vào nghiên cứu định lượng, như vậy với

12 xã tham gia nghiên cứu sẽ có 12 nhóm thảo luận với 96 phụ nữ tham gia.

Đối tượng tham gia thảo luận nhóm được chọn chủ đích theo gợi ý của cán

bộ y tế xã.

Đối với nhóm phụ nữ đang mang thai: cũng tương tự nhóm phụ nữ có

con từ 0 - 25 tháng tuổi, mỗi nhóm 8 đối tượng và 12 xã có 12 nhóm với 96

đối tượng tham gia.

Ngoài ra để đánh giá ảnh hưởng của người thân lên quyết định

NCBSM của người mẹ chúng tôi đã chọn mỗi xã 1 nhóm thảo luận với

người chồng hoặc mẹ chồng, mẹ đẻ và 1 thảo luận với nhóm lãnh đạo xã:

UBND, Trạm trưởng y tế xã, Hội phụ nữ, Hội nông dân, Đoàn thanh niên để

thu thập thêm thông tin.

Bảng 2.2: Tổng hợp đối tượng nghiên cứu định tính giai đoạn 1

STT Nội dung Số lượng

1 Thảo luận nhóm bà mẹ có con dưới 24 tuổi, 12 nhóm/12 xã

mỗi nhóm 8-10 người

2 Thảo luận nhóm bà mẹ đang mang thai, mỗi 12 nhóm/12 xã

nhóm 8-10 người

3 Thảo luận nhóm chồng/mẹ chồng, mỗi 12 nhóm/12 xã

nhóm 8-10 người

4 Thảo luận nhóm lãnh đạo địa phương, các 12 nhóm/ 12 xã

tổ chức đoàn thể, mỗi nhóm 3-5 người

2.3.2.2. Kỹ thuật chọn mẫu

Kỹ thuật chọn mẫu trong nghiên cứu này, chúng tôi sử dụng kỹ thuật

chọn mẫu nhiều bước:

- Giai đoạn 1 chọn tỉnh nghiên cứu: sử dụng kỹ thuật chọn mẫu thuận

tiện để chọn ra 3 tỉnh nghiên cứu, đó là tỉnh Hà Nam, Lào Cai và

Quảng Bình. Lý do chọn các tỉnh này như sau:

+ Tỉnh Hà Nam: đây là tỉnh đại diện cho các tỉnh đồng bằng Bắc bộ,

trình độ học vấn và dân trí ở đây tương đối cao.

+ Tỉnh Lào Cai: là tỉnh thuộc miền núi, có nhiều dân tộc ít người và

dân tộc chủ yếu là dân tộc H’mông có trình độ dân trí thấp.

+ Tỉnh Quảng Bình: là tỉnh đại diện cho các tỉnh Bắc Trung Bộ, là

tỉnh khó khăn của Bắc Trung Bộ.

+ Cả 3 tỉnh này đang triển khai chương trình “Nuôi con bằng sữa mẹ”

do Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam thực hiện.

- Giai đoạn 2 chọn huyện nghiên cứu: mỗi tỉnh chọn chủ đích lấy 1

huyện. Với mục đích chọn huyện nghiên cứu này là dựa trên các tiêu

chí: (1) các cơ sở của Hội Liên hiệp Phụ nữ hoạt động mạnh, (2) các

thành viên trong Ban chấp hành Hội LHPN từ thôn đến xã và huyện

đều nhiệt tình và có tâm huyết với nuôi con bằng sữa mẹ, (3) sẵn sàng

tham gia nghiên cứu. Các huyện được chọn là:

+ Hà Nam: thành phố Phủ Lý,

+ Lào Cai: huyện Bảo Thắng,

+ Quảng Bình: huyện Bố Trạch.

- Giai đoạn 3 chọn xã tham gia nghiên cứu: việc chọn xã cũng sử dụng

kỹ thuật chọn mẫu chủ đích, với tiêu chuẩn là những xã này có cùng

điều kiện kinh tế, xã hội và các cán bộ Hội cũng như thành viên trong

Hội đều nhiệt tình tham gia. Các xã được chọn được trình bày trong

bảng dưới đây:

Bảng 2.3: Danh sách các tỉnh, huyện và xã được lựa chọn nghiên cứu

Tỉnh Huyện Xã nghiên cứu

Hà Nam TP. Phủ Lý Khánh Thiện, Liêm Chung, Lam

Hạ, Minh Khai

Lào Cai Bảo Thắng Gia Phú, Sơn Hải, thị trấn Tầng

Loỏng, Xuân Giao

Quảng Bình Bố Trạch Sơn Trạch, Tây Trạch, Xuân Trạch,

Vạn Trạch

- Giai đoạn 4 chọn đối tượng tham gia nghiên cứu: từ những xã được

chọn, chúng tôi tiến hành lập danh sách những đối tượng phụ nữ có

con từ 0-25 tháng tuổi, phụ nữ đang có thai (từ 18 tuổi trở lên) vào

một danh sách. Dựa vào danh sách đã lập, chúng tôi tiến hành chọn

ngẫu nhiên lấy đủ số lượng đối tượng yêu cầu tham gia nghiên cứu

bằng phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên hệ thống. Việc chọn mẫu

ngẫu nhiên hệ thống được tiến hành bằng cách lấy tổng số đối tượng

phụ nữ trong quần thể nghiên cứu chia cho số đối tượng mẫu, số tìm

được là khoảng cách mẫu. Việc chọn đối tượng thứ nhất vào tham gia

nghiên cứu được chọn ngẫu nhiên bằng bảng số ngẫu nhiên, số ngẫu

nhiên này có số ký tự bằng số ký tự của khoảng cách mẫu và số này

nhỏ hơn hoặc bằng số của khoảng cách mẫu, số được chọn này tương

ứng với số bất kỳ trong số thứ tự trong danh sách, đó là đối tượng thứ

nhất. Đối tượng thứ hai sẽ được chọn bằng lấy số ngẫu nhiên vừa chọn

cộng với khoảng cách mẫu, và đối tượng thứ ba cũng được tính như

vậy nhưng gấp hai lần khoảng cách mẫu và cứ như vậy chúng tôi sẽ

chọn đủ số đối tượng cần nghiên cứu, theo công thức sau: n + mk (n là

số ngẫu nhiên, k là khoảng cách mẫu, m là số tự nhiên từ 1 đến số vô

cùng). Khoảng cách mẫu được tính toán dựa theo danh sách đối tượng

nghiên cứu tại từng xã. Số đối tượng cần tham gia nghiên cứu của các

xã nghiên cứu được chọn tỷ lệ với kích thước của quần thể mẫu, điều

này có nghĩa xã nào có số phụ nữ trong quần thể nghiên cứu nhiều

được chọn vào quần thể mẫu nhiều, xã ít được chọn ít.

2.3.2.3. Các chỉ số nghiên cứu

- Tỷ lệ trẻ được bú sữa mẹ ngay trong giờ đầu sau sinh, và bú sữa mẹ

hoàn toàn trong 6 tháng đầu.

- Tỷ lệ trẻ được bú sữa mẹ đến 25 tháng tuổi.

- Tỷ lệ các bà mẹ có lý do không nuôi con bằng sữa mẹ hoàn trong 6

tháng đầu và cho con bú sữa mẹ ngay trong giờ đầu sau sinh.

- Tỷ lệ các bà mẹ đang có con dưới 6 tháng tuổi, đang mang thai có dự

định cho con bú sữa mẹ hoàn toàn trong 6 tháng đầu.

- Tỷ lệ các bà mẹ có con dưới 25 tháng tuổi đã cho con ăn bổ sung dự

định và cai sữa cho con khi con từ 18 tháng tuổi trở lên.

- Tỷ lệ các bà mẹ chưa cho con ăn bổ sung, đang mang thai dự kiến cho

con bú sữa mẹ kéo dài đến 18 tháng tuổi trở lên.

- Tỷ lệ các bà mẹ có kiến thức về lựa chọn nuôi con sau sinh.

- Tỷ lệ các bà mẹ kể đúng lợi ích của việc nuôi con bằng sữa mẹ.

- Tỷ lệ các bà mẹ biết về lựa chọn nuôi con tốt nhất sau sinh

- Tỷ lệ các bà mẹ nhận được nguồn thông tin nuôi con bằng sữa mẹ từ

câu lạc bộ nuôi con bằng sữa mẹ.

- Tỷ lệ các bà mẹ có thái độ đúng về nuôi con bằng sữa mẹ: